Жанетта Вардзелашвили
(Грузия)

КУЛЬТУРНАЯ ЭПИСТЕМА КАК МОДЕЛЬ СОЗНАНИЯ И ПРОБЛЕМЫ
ВЕРБАЛИЗАЦИИ СМЫСЛА

Новейшая лингвистика признает, что структуры знания, которые зафиксированы в языке, - это естественные структуры опыта, осмысления, категоризации и оценок мира, общие для всех членов данного языкового сообщества. Язык является одним из средств описания и усвоения культуры народа, но вместе с тем язык входит в культуру, влияя на ее развитие и самобытность. Следовательно, язык имманентен культуре, а его единицы могут пониматься в качестве зафиксированных в языковом сознании способов понимания и интерпретации действительности. Поэтому выявление национально-культурного, этно-семантическокого компонента в языке является частью лингвистической проблемы «человеческий фактор в языке» и глобальной проблемы соотношения языка и мышления.

Языковые сущности традиционно делятся на план выражения и план содержания. Отталкиваясь от этой классической дихотомии, современная лингвистика, в поисках доступа к механизмам языковой деятельности, выстраивает все более и более сложные научные абстракции: концепты, фреймы, семантические сети, слоты и т.п. Эти абстракции помогают в реконструкции ментальных проекций культурной жизни соответствующих эпох и свойственных им моделей познания, объективированных в языке. Естественно, эти идеальные конструкты носят характер гипотезы. Но верификация данных в лингвистике всегда осуществляется на языковом материале. Процессы концептуализации, представленные таким образом, могут быть поняты как план выражения и план содержания, где план выражения - вербализованные объективаторы определенного обобщенного опыта освоения категорий и реалий мира. План содержания - «сверхглубинная семантика», ее динамическая составляющая, уровневая организация вербализованного обобщенного знания в ментальном лексиконе отдельной личности и в коллективном языковом сознании народа-носителя языка.

Для расширения исследовательского поля изучения ментальных проекций универсальных, общечеловеческих категорий культуры, отраженных в языке, мы предлагаем методику моделирования культурной эпистемы анализируемого понятия. Как представляется, такой прием позволит двигаться в исследовании от первичных теоретических конструктов ко все более абстрактным, отображающим те допущения, которые легли в основу построения картины исследуемого сегмента реальности. Введение на начальном этапе реконструкции концепта в методику анализа модели культурной эпистемы сообразуется с теоретическими предпосылками и лингво-когнитивного исследования, где признается, что в процессе познания человеческая мысль эволюционирует от первичного к абстрактному, создавая все более сложные мыслительные интепретативные структуры. Данный способ организации исследования позволит выстроить схему связи понятий, последовательно вписывая одно знание в другое, с тем, чтобы сформулировать гипотезу о процессах концептуализации анализируемого понятия , отраженного в фактах языка.

Термин «эпистема», веденный М. Фуко, получил широкое распространение, а вместе с этим, и разнообразную интерпретацию в трудах по философии, социологии, психологии; его активно используют в культурологических и литературоведческих исследованиях. Мы понимаем эпистему как модель- конструкт, «познавательное поле», в котором фиксируется и интерпретируется способ, которым представляется и понимается анализируемый факт культуры.

Обратимся к основополагающему, универсальному для всех культур понятию «время», которое, наряду с пространством, является для человека изначальным ориентиром бытия.

В обыденном, не научном понимании, время - это все и ничто, оно - ускользающая материя, знаки которой даны человеку косвенно: «Восходит солнце, и заходит солнце, и спешит к месту своему, где оно восходит... Что было, то и будет; и что делалось, то и будет делаться, и нет ничего нового под солнцем» (Екклесиаст, 1:5-9). Время невидимо и неслышно: «У человека нет органа, специализированного на восприятии времени, но у человека есть чувство времени» (Арутюнова, 1999:52). Чувство времени появилось у человека задолго до того, как его разум научился мыслить качественно иными абстракциями и категориями, такими, как направленность, асимметрия, причинность. Следовательно, время является категорией чувственно воспринимаемого мира.

Анализируя данные об универсальном и национальном в восприятии времени, исследователи сходятся во мнении, что в большинстве ареалов культуры время концептуализируется в виде нескольких универсальных моделей, соответственно представлениям о феномене на разных уровнях эволюции человечества.

Развитие представлений о времени связано с умением фиксировать и сопоставлять естественные циклы природы. Повторяемость, цикличность времени породили соответствующие символы - колесо, круг, песочные, водяные, солнечные часы.

Древнейшей моделью времени, в которой проявляется и его универсальная ценность и которую относят к первобытным и языческим культурам, принято считать «циклическое» время. Эта модель восходит к архаическому, космологическому, мифологическому сознанию. В основе такой модели лежит образ круговорота событий, их ритмического повторения. Следует подчеркнуть, что эта идея характерна не только для европейской цивилизации.

В циклическом времени нет ни начала, ни конца, все движется по кругу. Поэтому в этом движении по кругу трудно понять, где прошлое, а где настоящее: впереди или позади человека? В древнегреческих и древнеримских представлениях прошлое часто оказывается впереди человека, ведь он его знает, следовательно, видит. А будущее - невидимо, поэтому оно за спиной человека.

Как результат более позднего осмысления феномена в культурологии рассматривается модель «линейное время». Линейное время может быть понято как разомкнутый сознанием и расправленный в линию круг. Следовательно, в нем появляются «начало» и «конец». Будущее теперь находится впереди человека, он смотрит в неизвестное. Внутри этой модели времени в культурологии выделяют «библейское» линейное время, связывая его категории с понятиями «начала» и «конца» сотворенного, «тварного», мира. «Библия рассматривает В. не как процесс, внутренне присущий миру, напр., как круговорот, в котором все повторяется, возвращаясь к своему началу, или как течение из ничего в ничто, а как нечто, данное Богом и направленное к определенной цели».

Но линейное время по Ньютону - это прямая линия без начала и конца. Это время движется и течет вдоль мысленной линии, уподобляясь потоку, реке. Новая модель времени накладывается на уже существующий синкретический образ. Отсюда, к примеру, универсальные для многих языков узуальные метафоры типа «время течет», восходящие к языковой модели с прямым значением «вода течет».

Итак, как результат процессов освоения и концептуализации времени в истории культуры принято выделять две его основные, базовые модели - циклическое и линейное время. Эти модели взаимопроницаемы, поскольку в сознании между ними нет четких границ, о чем свидетельствуют факты языка.

Наряду с этими представлениями, как исторически промежуточное между циклическим и линейным, Ю. С. Степанов предлагает рассматривать и «разом данное время». Это - модель-представление о времени, «когда «настоящее», «прошлое» и «будущее» мыслятся как бы разом, одновременно данными сознанию человека и одновременно присутствующими в окружающей его действительности» (Степанов, 2004:119). С точки зрения появления такой концептуальной модели, как отмечает ученый, трудно предположить, появилось ли оно до или после циклического времени: «мы находим его в текстах Гомера..., и оно исчезает с появлением греческих исторических сочинений - в V в. до н. э.» (там же, с.119).

Осмысление позиции человека во времени, т.е. размышление не об объективном (научном) времени, а понятом как модус бытия, легли в основу его дальнейших интерпретаций, вплоть до отрицания существования времени. Так, у А. Ахматовой: «И время прочь, и пространство прочь», у З. Гиппиус: «По крайней мере, точно, без обману: Нет времени у нас, и меры нет», у А. Белого: «Какая злость в тысячелетнем взгляде! Погасни, время!», «Времени - Нет уже… Падаю В эту же - Бездну Безвременья», у Б. Пастернака: «Он был так долог, Что пропадало чувство времени» или: «Вы поняли, что время бы не шло, Когда б оно на нас не обижалось», у О. Мандельштама: «Уж до чего шероховато время, А все-таки люблю за хвост его ловить, Ведь в беге собственном оно не виновато Да, кажется, чуть-чуть жуликовато»¹...

В современной культуре существует феномен, названный «переоткрытие времени». Это название введено в научный обиход лауреатом Нобелевской премии И. Пригожиным, который, в частности считает: «Отрицание времени было искушением и для Эйнштейна, ученого, и для Борхеса, поэта. Оно отвечало глубокой экзистенциаль- ной потребности…» (Пригожин, 1999:260). «В поисках утраченного времени» философия постмодернизма «обретает» время как коллаж, как симулякр сознания. Современный человек мыслит «коллажно», накладывая «друг на друга куски реальности. Коллаж - это не произвольная мешанина тестов, цитат, тел, красок, форм, это композиция, подчиненная динамике различия и повторения, которая складывается в образ мысли. В субстанции коллажного образа времени, в симулякре «время» спрессована сама процессуальность. Но она больше не сворачивается в круг-цикл и не разворачивается в линию. Время начинает пониматься не как преемственность событий прошлого, настоящего и будущего, а как форма интенсивности мысли; оно не сводимо более к линии, поскольку главное в нем - глубина, предполагающая объем, а линия лишена этой характеристики.

Эти данные позволяют выстроить по полевому принципу модель культурной эпистемы универсального понятия «время» как образ «наивной коллективной философии» от архаического периода до наших дней, коорый является своеобразным каркасом для онтологического восриятия феномена и его языковой экспликации.

Предложенная модель-схема культурной эпистемы «время» может быть основой для последующей реконструкции научной абстракции, имеющей привязку к языковому сознанию. Процессы концептуализации понятия, которые могут быть «высвечены» при реконструкции вербализованной части его концепта, охватывают категории понятия, значения и смысла, каждое из которых мотивированно как логикой познания, так и культурой, в которой они формируются.

Литература:

1. Арутюнова Н. Д., Язык и мир человека. М., 1999.

2. Степанов Ю. С., Словарь русской культуры. М., 2004.

3. Пригожин И., Стенгерс И., Время, хаос, квант. М., 1999.

4. Фуко М., Слова и вещи. Археология гуманитарных наук. М., 1977.

ჟანეტა ვარძელაშვილი
კულტურული ეპისტემა, როგორც ცნობიერების მოდელი
და აზრის ვერბალიზაციის პრობლემა
რეზიუმე

სტატია ეძღვნება კულტურული ეპისტემის კონსტრუირების თეორიულ დასაბუთებასა და მეთოდოლოგიურ აღწერას, როგორც უნევერსალური კულტურული კონცეპტების ანალიზის ხერხს (ეპისტემა „დროის“ მაგალითზე). წარმოდგენილი მოდელი-სქემა შეიძლება გამოყენებული იქნეს ისეთი მეცნიერული აბსტრაქციის რეკონსტრუირებისათვის, რომელიც შერწყმული იქნება ენობრივ აზროვნებასთან.

Janeta Vardzelashvili
Cultural episteme as a model of consciousness and a problem?of verbalising the opinion?Summary

?

The given article deals with construction of the theoretical basis and describing methods of cultural episteme as getting of analysis of universal cultural concept. This schememodel of the cultural episteme „Time“ could be used as the basis for the following reconstruction of scientific abstraction, having the link to the linguistic essence.

_________________________

1 Примеры отобраны из материалов Национального (поэтического корпуса русского языка); электронный ресурс; режим доступа:
http://www.philosophy.ru/library/time/vpkazaryn1.html№-Toc514412008;
дата доступа: апрель 2011.

თამარ მერაბიშვილი
(საქართველო)

სამეტყველო აქტების თეორია წარმოიშვა ოქსფორდის ანალიტიკოსტთა (ფილოსოფიურ) სკოლაში გასული საუკუნის 40-იან წწ. ამ თეორიის ძირითადი დებულებანი ჩამოყალიბებულია ჯონ ოსტინის ფუძემდებელ ნაშრომში „How to do things with words“, რომლის სიტყვასიტყვითი თარგმანია - „რანაირად უნდა ვიმოქმედოთ სიტყვების მეშვეობით“¹. აღსანიშნავია, რომ ქმედებაში ოსტინი მანიპულირებას გულისხმობს.

მეცნიერმა შეამჩნია, რომ ენაში ისეთი ზმნები არსებობს, რომელიც გარკვეულ პოზიციაში (1 პირი, მხოლობითი რიცხვი) მთლიანი წინადადების ჭეშმარიტებას ანულირებს. წინადადება ხდება არც ჭეშმარიტი და არც არაჭეშმარიტი. ამ პოზიციაში ასეთი ზმნა თვითონ აწარმოებს ქმედებას. ილუსტრირებისთვის მოყვანილია წინადადებები: მოგესალმებით, ბატონო პროფესორო (თუ შემხვდა ქუჩაში ხანდაზმული პროფესორი); სიტყვას გაძლევთ, რომ ეს აღარ განმეორდება (დამნაშავე მოსწავლე ეუბნება მასწავლებელს) და ა.შ. ამ წინადადებებში არ არის რეალობის აღწერა, მაგრამ არის თვით რეალობა, რადგან, როგორც ოსტინი აღნიშნავს, მისალმების სიტყვების წარმოთქმის ფაქტით უკვე ვესალმები პროფესორს.

ოსტინის თეორიაში ასეთი ტიპის ზმნებს მიეცა სახელწოდება „პერფორმატივები“ (ინგლ. Performance - ქმედება, საქციელი, შესრულება). აღმოჩნდა, რომ ბუნებრივ ენაში საკმაოდ ბევრი პერფორმატივია: მწამს, გევედრები, ვგულისხმობ, ვაპირებ, მჯერა, ვვარაუდობ, ვუარყოფ, ვაფასებ და ა.შ. (Austin 1956).

იმისათვის, რომ ის წინადადებები, სადაც რეალობა აღიწერება (ბიჭი სკოლაში წავიდა) გაემიჯნა წინადადებისგან, სადაც პერფორმატივი თვითონ ქმნის რეალობას, ოსტინმა შემოიღო ტერმინი „სამეტყველო აქტი“. სამეტყველო აქტში იგულისხმება წინადადება, რომელშიც არის ზმნა-პერფორმატივი. აღსანიშნავია, რომ XXს. 60-იან წწ. გამოითქვა აზრი, რომ თითქმის ყველა ზმნა პოტენციურად პერფორმატიულია, რადგან ნებისმიერ წინადადებას აქვს ე.წ. პრესუპ პოზიცია (ის, რასაც ვგულისხმობთ, მაგრამ არ ვამბობთ). და თუ ეს ასეა, მაშინ ყველა წინადადება - პოტენციური სამეტყველო აქტია. სამეტყველო აქტების თეორიაში ცნებები „ჭეშმარიტი-არაჭეშმარიტი“ იცვლება ცნებებით „წარმარტებული-წარუმატებული“. თუ პროფესორმა მიპასუხა, როდესაც მას მივესალმე, წერს ოსტინი, და მოსწავლემ დროებით მაინც შეწყვითა ცელქობა, მაშასადამე, სამეტყველო აქტი წარმატებულია. თუ კი პროფესორი არ მესალმება, გამირბის, მოსწავლე კი აგრძელებს თავისას, სამეტყველო აქტი წარუმატებულია.

სამეტყველო აქტის წარმატების წინაპირობა წინადადების მოდუსი, მისი პერფორმატიული ნაწილია (Brekle, 1972:128). სამეტყველო აქტების თეორიის ერთ-ერთი დებულება მდგომარეობს იმაში, რომ ადამიანთა კომუნიკაციის მინიმალური ერთეული არა წინადადება ან გამოთქმაა, არამედ „გარკვეული ტიპის აქტების განხორციელება: კითხვა, კონსტატაცია, ბრძანება, განმარტება, პატიება, მილოცვა და ა.შ.“ (Серль, 1986).

მიჩნეულია, რომ სამეტყველო აქტი შეიძლება იყოს წინადადებაზე/გამოთქმაზე მსხვილი, ან პირიქით. მაგრამ, როგორც მკვლევარებს მიაჩნიათ, შეუძლებელია საუბარი წინადადების შინაარსზე, თუ არ განისაზღვრა სამეტყველო აქტის მიზანი (Демьянков, 1986). ის არავერბალურსა და ვერბალურს აერთიანებს, და ამ საფუძველზე ვ. ა. ძვეგინცევი თვლის, რომ სამეტყველო აქტი ტექსტსა და ქვეტექსტს განსაზღვრავს (Звегинцев, 1976:298). ხოლო მისი ძირითადი ამოცანა ადრესატის აზრებზე ზეგავლენა და ამავდროულად რამდენიმე სუბიექტის გონივრული და შეგნებული ურთიერთქმედებაა

სამეტყველო აქტის თეორია ანალიზის სხვადასხვა დონეს გამოყოფს.სამეტყველო აქტი შეიძლება განიხილოს როგორც „რაღაცაზე ლაპარაკის“ აქტი. ამ შემთხვევაში განსახილველი სამეტყველო აქტი იკვლევა როგორც „ლოკატიური აქტი“ (ლათინური სიტყვიდან locution - ლაპარაკი).

ლოკატიური აქტი, თავის მხრივ, წარმოადგენს რთულ სტრუქტურას, რადგან თავისთავში მოიცავს:

სამეტყველო აქტების თეორია დიდი ხნის განმავლობაში იყო კონცენტრირებული სამეტყველო აქტის ზუსტად ლოკატიური ასპექტის შესწავლაზე. მაგრამ კვლევის ლოგიკამ მოითხოვა ობიექტში ახალი რაკურსის გამოყოფა: ლაპარაკის მეშვეობით ადამიანი აღწევს გარკვეულ შედეგებს, მის გარემომცველ სინამდვილეში ამა თუ იმ ცვლილებების მოხდენით. მაგრამ საუბრის ადრესატი, რომელიც მოსაუბრეს ლოგიკით უნდა დაეთანხმოს, სინამდვილეში შეიძლება არ/ვერ მიიღოს ლოკუციაში გაჟღერებულს. ამიტომ სამეტყველო აქტის თეორიაში შემოვიდა ახალი კატეგორია - „პერლოკატიური აქტი“ (პერლოკატიური ეფექტი), სამეტყველო აქტი განხილული მისი რეალური შედეგების ასპექტში.

შემდგომში სამეტყველო აქტების თეორიაში შემოდის კატეგორია ,,ილოკატიური აქტი“. ლოკატიური აქტისგან იგი განსხვავდება ინტენციონალური ნიშნით,² ანუ შეკრული, განსაზღრული მიზნით, განზრახვით. ხოლო პერლოკატიურ აქტს იგი წინ აღუდგება კონვენციალობის ნიშნით, ანუ გარკვეული წესების არსებობით, რომლებთანაც შესაბამისობაში მოქმედება ავტომატურად უზრუნველყოფს მოსაუბრეს მოცემულ ილოკატიურ აქტის წარმატებულად განხორციელებაში.

მიჩნეულია, რომ არსებობს, ე.წ., „პერფორმაციული გამონათქამები“ („Performative Uttrances“), რომელთა ლექსიკურ-სემანტიკური სტრუქტურის საფუძველს წარმოადგენს ილოკატიური ზმნა. ილოკატიური ზმნა სტრუქტურირებს სალაპარაკო ზმნების ქვეკლასს. ილოკატიური ზმნის ლექსიკურ-სემანტიკურ ველში მნიშვნელობის ისეთი კომპონენტებია წარმოდგენილი, რომელიც ამავდროულად საუბრის მიზანზე მიმანიშნებლად მსახურობს. პრინციპულად მნიშნელოვანია, რომ ილოკატიური ზმნის არსებობა არ არის საკმარისი პირობა წინადადების პერფორმატიურობისთვის. ამისათვის აუცილებელია აგრეთვე, რომ ილოკატიური ზმნა იყოს გამოყენებული არა ზოგიერთი სიტუაციების აღწერისათვის, არამედ იმისთის, რომ გააშუქოს, თუ რომელ სამეტყველო აქტს ახორციელებს მოსაუბრე ამ წინადადების გამოყენებით.

ამგვარად, ილოკატიური აქტის ძირითად ნიშნად ითვლება მისი ინტენცია. ამასთანავე, მხედველობაში მიიღება არა ყველანაირი მიზანი, რომლის მისაღწევადაც ჩვენ ვასრულებთ სამეტყველო აქტს, არამედ მხოლოდ ის, რომელიც ჩვენი ჩანაფიქრის შესაბამისად უნდა იქნეს გამოცნობილი ადრესატის მიერ. ხოლო ასეთი გამოცნობისათვის გახსნილი მიზანი იწოდება ილოკატიურად.

ილოკატიური აქტების ყველაზე ცნობილი უნივერსალური კლასიფიკაცია შემუშავებულია ამერიკელი ფილოსოფოსის ჯ. სერლის მიერ (Серль, 1986). ამ კლასიფიკაციის ბაზას წარმოადგენს ნიშნების ჯგუფი, რომლებსაც თვით ავტორი უწოდებს „ილოკატიურ აქტებს შორის განსხვავების მიმართულებებს“. სერლის კლასიფიკაციის ძირითადი კრიტერიუმი ილოკატიური და პროპოზიციური შინაარსის განსხვავებაა. სერლის თანახმად, სამეტყველო აქტები არ არსებობს დამოუკიდებლად: ცნობიერებასთან კავშირის მეშვეობით სამეტყველო აქტს შეუძლია სამყაროში არსებული რეალიების რეპრეზენტაცია. სერლს შემოაქვს ცნება „ინტენციონალურობა“, ანუ საგნებზე (რეალიებზე) მიმართული გონება.

ლინგვისტიკის ტერმინი „ფრეიმი“. ფრეიმში სამეტყველო აქტის ინტერპრეტაციის მეტაპირობებია აკუმულირებული. კვლევის ამ წერტილში სამეტყველო აქტების თეორია კოგნიტივიზმს უკავშირდება.

როგორც ვ. ზ. დემიანკოვი აღნიშნავს, სამეტყველო აქტების თეორიის განვითარებამ მიაღწია ისეთ საფეხურს, როდესაც მისი ეგიდით შეიძლება გამოიყოს ორი დამოუკიდებელი დისციპლინა:

1) საკუთრივ სამეტყველო აქტების თეორია - სამეტყველო აქტების ანალიზი და კლასიფიკაცია სამეტყველო ხერხებისაგან დამოუკიდებლად;
2) სამეტყველო აქტების ანალიზი, ანუ მეტყველების ლინგვისტური ანალიზი - სამეტყველო აქტებისა და მეტყველების ერთეულთა კავშირების დადგენა (Демьянков, 1986:224-225).

როგორც სამეტყველო აქტების თეორიის გაღვივების შედეგი აღიარებულია ახალი ლინგვისტური დისციპლინა „ვერბალური კომუნიკაციის თეორია“, რომელიც შეისწავლის ენობრივ საშუალებათა ფუნქციონირების კანონზომიერებებს, ადამიანთა სამეტყველო ურთიერთობაზე დაკვირვებით რეალურ სამეტყველო აქტებში. იგი მიზანმიმართულია გამოავლინოს ვერბალური კომუნიკაციის ნებისმიერ კონკრეტულ აქტში ენის კომუნიკაციური ფუნქციის ზოგად კანონზომიერებათა ქმედების ნიშნები. ამ თეორიის პოსტულატია - ვერბალური კომუნიკაციის ნებისმიერი გამოვლინება განხილულ უნდა იქნეს არა როგორც ავტონომიური სამეტყველო წარმონაქმნი, არამედ როგორც რთული პრაგმატული კომპლექსი, რომლის ელემენტები ორგანულ მთლიანობას წარმოადგენს.

კომუნიკაცია ერთიანი, განუყოფელი პროცესია, რომელშიც ერთ დონეზე მონაწილეობენ შეტყობინების გამგზავნიც და მისი მიმღებიც. კომუნიკაციის აქტი მუდამ დაკავშირებულია ადამიანთა საზოგადოებრივი ცხოვრების რაიმე კონკრეტულ აუცილებლობასთან, კომუნიკანტთა განსხვავებულ ურთიერთობასა და ფსიქოლოგიურ განწყობასთან.

კომუნიკაციის ყოველი კონკრეტული აქტი შეიცავს პრაგმატულ მიმართებას, რომელიც მიმართულია ამ აქტში მონაწილე პარტნიორზე. იგი გათვლილია რეალური, კონკრეტული ადრესატის ან პოტენციურად არსებულ ადრესატთა კრებითი მოდელის ენობრივ გამოცდილებასა და იმ სათანადო ცოდნის მარაგზე, რომლის ფონზე რეალიზებადი უნდა იყოს მიღებული შეტყობინების გაცნობიერება. ამდენად, წარმატებული კომუნიკაციის განხორციელებისთვის ენობრივი კომპეტენციის გარდა, არსებობს არანაკლებ მნიშვნელოვანი პირობა, რომელიც დაკავშირებულია ადრესატის მენტალურ თეზაურუსთან და ინფორმაციის დეკოდირებას უზრუნველყოფს.

ენობრივი კომპეტენცია აუცილებელი, მაგრამ არა საკმარისია წარმატებული კომუნიკაციისათვის. ამგვარად, სამეტყველო აქტების თეორია ფართოვდება ტექსტლინგვისტიკის თეორიამდე, ღვივდება ინტერტექსტისა და დისკურსის ანალიზის და ვერბალური კომუნიკაციების თეორიებში. ეს ყოველივე კი ნათელყოფს თანამედროვე ლინგვისტიკის ინტერდისციპლინარულ ხასიათს, როგორც შიდა ლინგვისტურ, აგრეთვე მთლიან ანთროპოცენტრულ მეცნიერებათა წრეშიც.

ლიტერატურა:

1. Остин Дж., Слово как действие // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 17. Теория речевых актов. М., 1986.

2. Brekle H.E., Semantik: Eine Einführung in die sprachwissenschaftliche Bedeutungslehre. - München: Fink, 1972.

3. Серль Дж. Р., Косвенные речевые акты // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 17. Теория речевых актов. М., 1986.

4. Searle J.R., Kiefer F., Bierwisch M. ed., Speech act theory and pragmatics. - D. etc.: Reidel, 1980.

5. Демьянков В.З., «Теория речевых актов» в контексте современной лингвистической литературы: (Обзор направлений) // Новое в зарубежной лингвистике: Вып.17. Теория речевых актов. М., 1986.

6. Звегинцев В. А., Предложение и его отношение к языку и речи. - М.: Изд-во Моск. Унта, 1976.

7. Dijk T.A.v. Studies in the pragmatics of discourse. - The Hague etc.: Mouton, 1981.

8. გამყრელიძე თ., თეორიული ენათმეცნიერების კურსი, თბ., 2003.

Tamar Merabishvili
The Theory of Communicative Acts in Contemporary Linguistics
Summary

This article deals with the theory of communicative acts, its origin and place in modern linguistics. The main categories of communicative acts, like „performatives“, „intention“, „locative“ and „illocative“ acts etc. are discussed in the article.

The theory of communicative acts is connected with cognitive linguistics, it expands into text-linguistics and intertext, verbal communication and discourse analysis theory. All these indicate multidiscipline character of contemporary linguistics in intralinguistics and in anthropologic science circle as well.

Тамар Мерабишвили
Теория речевых актов в современной лингвистике
Резюме

Статья посвящена теории речевых актов, ее истокам, становлению и месту в современной лингвистике. Рассмотрены основные категории теории речевых актов: «перформативы», «интенция», «локативный» и «илокативный» акты и др.

На современном этапе развитие теории речевых актов связано с когнитивизмом, текст-лингвистикой и теорией интерекста, анализом дискурса, теорией вербальной коммуникации.

Все сказанное иллюстрирует интердисциплинарность современной лингвистики, как интралингвистическую, так и в контексте всего круга антропологических наук.

____________________

1 საბჭოურ თარგმანში წიგნის სათაურია «Слово как действие» // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 17. Теория речевых актов. — М., 1986.

2 ინტენცია - intention (ლათინური; სწრაფვა, მიზანი, მიმართულება).

Maria Dimasi, Eleftherios Charatsidis
(Greece)

LOSS OR RETENTION OF CULTURAL ELEMENTS IN TRANSLATION OF
LITERARY WORKS: THE CASE OF WORKS OF RUSSIAN LITERATURE BOOKS FOR
THE TEACHING OF LITERATURE IN SECONDARY EDUCATION IN GREECE

Literature and translation

The issue of translation in general and the translation of literary works in particular are very important. The relationship between theory and practice in literary translation has always been problematic. It could call into question even the existence of analytical models in an area of such a deep emotional involvement. The literary texts are acts of communication and not just piles of language features. Their translation is interpretation and creation together. The factors of interest are not the textual features themselves, but the sub-text strategies of language use, as shown in textual features (Connolly, 1998, b). The Jones(1989) identifies three main stages: the stage of understanding, which included a careful analysis of the text - source˙ stage of interpretation, which the translator faces the problem of each individual seeking the intertextual equivalences with constant references in the text - a source in the textgoal and finally the stage of creation, where the text - the objective is formed as a result (artifact), which acquires value as part of the culture of entertainment and is located at more than or less equivalent to the text - source.

A translated text is deemed acceptable by most publishers, critics and readers when it „flows“ where the lack of linguistic and stylistic peculiarities makes clear, giving the appearance that reflects the personality and intent of the author or the basic meaning of the foreign text · picture, namely, that translation is not really a translation but the „original“ (Connolly: 1998).

The translator tries to convince both the reader of the text- source and the one of the text- target. This means that the receiver of the target language goes along with both the translator as to the content of the text and also the author as to the worldview (Sella-Mazi, 1996:855-864). The translation as an effect affects recipients and as feedback the transmitters. The translation process involves therefore two equivalent messages and not a single model of literacy and realities (Batsalia and Sella-Mazi, 1994:28).

In literature the „ethics of translation“ is tested the most when the translator undertakes to help the writer of the original switch to the opinion of readers of translations, or simply convince them of his thoughts (Robinson, 1991:213). The role of the translator is very important. The translation does not worth more than what it's worth the translator (Ampatzopoulou, 2000:31-56).

In an age of communication, information revolution and technological progress which made the intimate interaction between different language systems and cultures, we must see considering literature as a wine with „delicate“ flavor literature how a culture can «travel» and what damage or loss of taste (Krieger, 1996).

As a main feature of a good translation is particularly the precision. The problem, of course, for the fidelity in the translation transfer language starting in the language of arrival and the relationship of confidence and artistic effect is very old (Kehagioglou, 1998:1). This concern for poetry, in particular, reads as follows: ... conformity with what is true to the thread of the poem. .... So the task of the translator is to carry a poem in a foreign language while remaining faithful to the emotional meaning. It is to reproduce not only the thought, but also the feeling (Vagenas, 1989:13-47). For others the free version is preferable (Elytis, 1976:11). The poetry was by many as the genre that can not be translated. Highlighted the huge difficulties «transfer» the highest „verbal art“ a language system and a culture in a manner accessible to others (Krieger, 1996).

The translation works as a deterrent tendency to isolation of a linguistic community, which remains wedded to the particular traditions. It is recognized as a method of bridging cultural and language barriers, essential for communication. The translation is essentially a powerful cultural weapon. It specifies the various constructions of national identities for foreign cultures. An area of linguistic, cultural, economic and ideological conflicts and determinations and therefore can be regarded as a prime cultural politics, which manufactures ideologically charged identities for foreign cultures or criticize them, to confirm or negate values and institutions culture of the target language (Sella-Mazi b, 1996:225-236).

The regarded as „small“ languages can defend themselves against the domination of «strong» but all emerging nationalism in the translation of foreign language texts in the national language of a people (and Greek) and the national papers (parent, the national language) to major foreign languages in order to become widely known the identity of a given linguistic community (Batsalia and Sella-Mazi, 1994).

The translation gives people in general and person in particular, the required means of on-commune, inter-communion to the nature, beliefs, ideals, so that, once understand, accept each other as people (ibid).

The theory of translation for two or three decades, agreed under intense pressure from transformational grammar, general and comparative linguistics, semantics, information theory, anthropology, semiotics, psychology and speech analysis (and other disciplines). This created conditions for the „transfer“ between the language and cultural systems. The dichotomy has traditionally plagued the translation between literal and free translation has been replaced by discrimination linguistic nature (semantic vs. communicative translation, for example) (for details see Connolly, 1998, b). Particular problems such as the „misleading equivalence“ can be analyzed efficiently rather with the introduction of stylistic analysis, but not limited to literary stylistic analysis focuses on examining the criteria of artistic style or theme. The difficulty of the task is not only about the differences in the source- language to targetlanguage but also in the fact that represent different cultures and, therefore, very different in language, literary and cultural-social conventions (see Snell-Hornby, 1988 ).

In particular, issues relating to literary translations from Russian to Greek are examined at the performance of the phraseologisms by P. Krimbas, which refers to differences in the mechanisms of cohesion (cohesion) and consistency (coherence) of the two language systems (Russian-Greek) (Krimbas, 2008:18-19).

Literature and Culture

As regards the identification of translation relations and culture/civilization, every culture resists translation although in need. The net translation problem, which is of interest to this work, the way transmission of cultural elements (language, history, customs, attitudes) of the text translated. Every translation is a double interpretation: the translator interprets the original, but also interprets his world (Ampazopoulou: 2000). There is always a danger for a translator in trying to bring a culture to the known, the familiar, to arrive at appropriating the foreign text leading to the appropriation of foreign cultures and the leveling of differences. In this case we speak of „bad“ translations on the pretext of transmissible, attempting a systematic refusal of alien nature of foreign (literary) work (Sella-Mazi b, 1996:225-236).

To illustrate the cultural elements in literary translation proposed today socio-semiotic method. The emergence of a text is found mainly in the translation of fiction, which is more complex than translation of other species textures, since it deals only with the bilingual crosslanguage activity but also with cross-cultural and social transfer including system of ideas, emotions in a complicated way on the languages of different nations, lifestyles and traditions that constitute the core of fiction. The translation of fiction includes the exchange of personal and social experiences in the fictional world of readers in another culture or another society. The socio-semiotic approach to literary translation takes into account the various aspects of literary, linguistic, communication and other approaches to translation and extends consider bly the basis for recognizing the importance of vocabulary and content, rhetoric and cultural and social value. As a socio-semiotic approach, it places emphasis on the systematic management of all the points system used by human societies. The theoretical basis stresses the unity of the text (language), the context (linguistic or non-linguistic) and the social structure and that language is a unique points system to function in society. In the evolution of the visa highlighted the tripartite entity of each sign: semantics, syntax, pragmatics (meaning indicated, linguistic and factual / conceptual meaning). Most importantly, social semiotics is addressing not only what people say, do or how they do it, it also focuses on the context and cause, namely large-scale social consequences of words and actions (Yongfang, 2000).

The relationship between literature and culture is undeniable and influences literary translation searches too. We must seek the ability to support inter-cultural dialogue in the teaching of literature. The literary text becomes a complex and multifaceted cultural place, the horizon of which coincides with that of the total social-cultural environment. So, it is offered for the orderly exploration and realization of the latter. Approaching the text as a complex social-cultural hub not considered as a source for the spontaneous gush a meaning (or multiple master) but as a place of production of a culturally and socially mediated and interpreted and in this context should be guided by the teaching approach (Paschalidis, 1999).

According to the conclusions of the research team of Aristotle, the literary text must be treated as cultural texts and literature as a subject culture (c. Inter-texts, 2002:52-53). The literary approach, the reading of literature and the translation of foreign literature, which reflected linguistic elements and characteristics of other cultures in a different language, are acts of setting of intercultural aims. Acceptance of literary diversity and cultures that give birth to, lay the foundation for the acceptance of diversity as an essential dimension of humanity (Pissalidis, 2004).

It has been suggested, and we agree, that literature as a vehicle of multiculturalism is beyond language(Akritopoulos: 2004), overshooting that is resulting from shaping the literary language in use and the potential acquisition of symbolic meaning and leads in shaping positive attitudes about other cultures, as experienced through the actions of heroes and textual structures. Besides the perceived universality of literature, as evidenced in surveys of important scholars (Ibid) and the possibility of combinatorial activation of several features, such as polysemy of its language, the emotional impact of the human psyche, and the undeniable connection with what we call culture, makes it a significant factor in growing intercultural awareness (Fridaki et al, 2004).

This work will not expand on particular problems of translation of literary texts. We will attempt to prove the extent to which literature can be translated as a basis for understanding of ethno-cultural contexts, to maintain the linguistic picture of the world from the original text and how it is possible to effect adjustment linguistic-cultural phenomenon performance during translation. It will also attempt to contribute to the promotion of issues that concern the selection criteria: premium text selection must be the selection of texts from the translated literature for the simple reader, or „specific“ texts in translation as close to original as closely as possible language supported by detailed explanations and comments? The unit of analysis we choose the word signified to ethnographic-cultural content.

The Russian literature in literature textbooks in Greece

The texts from Russian literature included in textbooks for teaching literature in high school and high school are:

In terms of critical commentary of these options is established the existence of reflection rather than the teaching of foreign literature, but the quality of translations, which should be taught with a „special method“, since these texts reflect not only the age and style of the author but also, perhaps primarily, the age and style of the translator. It is assumed that the explanatory memoranda may not lead to the desired result of a fruitful literary reading. A proposal is filed for the use of older translations, which give closely the nature, content and cultural elements of the original texts. An example is the translation of the novel „Crime and Punishment“ by Papadiamantis that despite the difficulties in accessing language translator is very good. (Tsoutsoura, 1999). The same very positive comments are made for the translation of Mayakovsky's poems by G. Ritsos, too (Vagenas, 1989). This is the translation used in two of the poems of the Russian poet, included in textbooks and investigated in this work.

Another practice for the presentation of the text of Ant. Chekhov's „The Work of Art“ in the book of the second class of the high school for an elective course, is really interesting: For the wording of the teaching proposal detailing all translations of short stories and key elements that integrate widely in the biography and bibliography of the author: ... by a happy coincidence the short story „Art Work“ is the first literary work translated in 1900 into Greek. As the translator Agathocles Konstantinides: The author of this short story Anton Chekhov is probably the most popular and most read of the modern Russian novelists...

The translation of the short story mentioned above is listed as a second, alternative version of Translation, which is offered for comparative reading with that of Alexander Kotzia in Anthology translations. From the comparison of two translations may be interesting observations arising mainly for the language of the older translation. The strict purist of short narrative parts subsides in a mixed version of the interactive parties that dominate the story, which preserves the delicate satiric tone of the episode and for the modern reader adds a second occasion ironic reading because of its distance from the dialect. The comparison between the two translations leads to finding other differences, such as reporting the localization of baptismal names, sample translation older morality, which is a process of loss of cultural elements in translation (Vassiliadis, 1999).

For the user of Modern European Literature total delivered criticism moves from forward questions on the content and reaches the negative value judgments about the selection of projects, selection of certain translations and selective «presentation» elements of Russian culture with an obvious, for the author of the article aims ideological propaganda on the part of the authors of the manual (Ioannatou, 2000).

Study manuals for the teaching of literature in secondary education, especially the manual: Modern European Literature led to the conclusion, which applies to works of Russian literature, the place, time, persons, authors are changing, but the issues raised over the church, but it appears a different aspect of universal truth in another cultural situation (Fridaki, etc.: 2004). Accompanying Comments and questions didactic use record the same effort to find and display similar and not different. Expressions such primordial forces, determinism, proud people of the earth, existential agony, returning in different forms, direct the reader's eye to capture the human condition status as a universal rather than culturally determined (ibid).

Examples of literary translation and manipulation or loss of cultural assets

His grandfather and grandchild. Story by L. Tolstoy. A school

This is a simple text that L. Tolstoy sent novice readers of Russian literature. This short story is, like the rest of this class, characterized by simplicity and consistency of descriptions, details the author saw as a prerequisite for readability by the readership. These works were intended for ordinary readers or listeners, often illiterate, Tolstoy used specific stylistic features in the narrative. Linguistic and stylistic choices of popular narratives of folklore can be found in short stories.

In the short story „My grandfather and grandchild“ is found an increased use of elements of popular myth and folklore typical pattern: the top three, starting a traditional pattern, suffix: e.g.: «... Ноги у него не ходили, глаза не видели, уши не слышали, зубов не было» [His feet and walked, eyes can not see, ears it sounds like it had teeth], «... Снесли ему раз обедать в чашке » [brought him once to eat a bowl],«Невеста стала бранить старика ...»[The bride began to snub his old man ...], «Сидят раз муж с женой ...» [She was sitting once a man with his wife ...], «Стали с тех пор ...» [ started by then ...] etc.

The translation, in theory, should not have caused particular difficulties to the translator. However, the study of Greek translation included in the textbook of the first class of junior high school shall not have been any of the aforementioned stylistic and structural elements. Perhaps the translator did not possess the prerequisite knowledge or following the principles of a faithful performance of the meaning of the text, which inoculate the love and understanding for the elderly, subjugated to that targeting the translation would follow the literary „conventions“ of the text.

Reading the text could be done without any comment or explanation of Contents cultural elements, which indeed the author does not interpret the original. For example, the word «печь» proposal «Сын и невеста перестали его за стол сажать, а давали ему обедать за печкой» in the context of this propositional environment does not require comment and explanation. Would it be translated simply as „heater“ or „stove“, since the author uses this the content and the technical-functional characteristics of the Russian «печь», translates the last sentence as follows: „His son and his bride did not put any more with them in the table, but gave him to eat on the large built-rustic stove where lie.“ The stylistic simplicity of the original text replaced with a „meticulous“ interpretive performance.

To highlight the problem of translation will attempt a reverse translation process: From the Greek version in Russian. The proposal that emerges is as follows: «Сын и невеста перестали сажать его с собой за стол, а давали ему обедать на большой построенной деревенской печке, на которой он спал». The translator also explains the word „heater“ in a footnote stating: „Heater: Russian people sat and slept in large, it built stoves-fireplaces“. If you translate the explanation in Russian we have: в России люди сидели и спали на больших построенных печах - очагах».

In our opinion, the translation requires also the adaptation of texts translated and on the differences between cultures in the target language. This action requires additional information, additional explanations and interpretations of the structure of literary work. This translating project should therefore be accompanied by supplementary documents: introductory instead of the pre-organized material, observations and comments. This commentary aims to eliminate the „dark“ points to the interpretation of the text to remove inconsistencies, since any „alien“ cultural element of the original text can be a starting point for searches correlations, allegories, etc.

The Vanka. Short Story. Anton Chekhov. A' class of junior high school

The translator of the short story gives the same Russian word that was commented in the previous story «печь» as „mezzanine“ semantic performance has nothing to do with this kind of heater either technically or from a functional standpoint, since the loft for the Greek language means a separate space on the mezzanine floor or down from the ceiling horizontally separated from the rest and is often used as a storeroom. Let's see the last paragraph of the short story: «Убаюканный сладкими надеждами, он час спустя крепко спал ... Ему снилась печка. На печи сидит дед, свесив босые ноги, и читает письма кухаркам ... Около печи ходит Вьюн и вертит хвостом ...».

The translation of the textbook passage translated as follows:

„After an hour slept with clenched the little fists, lulled by the sweet hopes. He dreamed of the loft in the village. My grandfather sits in the attic and legs dangling. Reads the letter to slaves ... And Helis spinner brings the loft waving his tail ...: In this case we find an absolute mismatch of foreigners (Russian) physical reality to the translation transport. The translator, realizing the problem but not knowing what exactly is the Russian «печь», resorting to explanations. The comments read: „Attic: the peasants not slept in a bed but in a sort of loft brick and stones used it for a seat“.

(Патари: мужики не спали в кроватях, а на «патари», который строили из кирпичей или камней, который использовали и как место для сидения).

It is obvious that such a comment, rather than expand the bank information on the texts translated in point raised by the basic function of the referenced object, leads the reader of the target language to false images and false cultural associations.

To conclude our work we consider rather incorrect use texts of Russian literature „for wide consumption“ in the form of specific translations in the majority. They don't help gratifying targets cross-cultural dialogue through the teaching of literature.

We have proposed the use of texts translated literature reviews detail to cover gaps in understanding and in particular with reference to cultural information. So, it would be possible to circumvent the barriers of „patridognosia“1 that they are constituted and interweaved by the ethno-cultural concepts of Russian-cultural society, and which are made with corresponding specific vocabulary.

References:

1. Akritopoulos A. (2004). „Intercultural education and literature“. Makednos Winter.

2. Ampatzopoulou-Fr. (2000). „Literary translation in Greece. The writing and torment. Issues literary representation.“ Athens: Patakis. http:/www.auth.gr/ virtualschool

3. Batsalia-John - Sella-Mazi El (1994). „Linguistic theory and approach to the teaching of translation.“ Corfu: Ionian University.

4. Connolly, D. (1998) a. „The (inter) invisibility of the translator“. TO VIMA 08/16/1998 (V05).

5. Connolly, D. (1998) b. „Literary translation: what is the theory?“ Workshop: The language of literature and language translation, Thessaloniki, Greek Language Centre.

6. Elytis, O. (1976). „Second writing“. Athens: Ikaros.

7. Fridaki-Ef.-Aravanis Ef.-Raftopoulou-Ag (2004). „The literature in the service of growing intercultural awareness“. http://www.pee.gr/e25-2-04)

8. Hamburg D. (1994). „Education for Conflict Resolution“. Extract from the Annual Report 1994, Carnegie Corporation of New York.

9. Laying. Life-texts (2002). „Language, Literature and School. A proposal for instructional use“. v.4, p.52-53. Laboratory of Comparative Literature.

10. Ioannatou, Associate (2000). „Modern European Literature“. Topics Education, v.4.

11. Kagialis, T. (1999). „The European literature and the teaching of“ communication to the scientific meeting“ on „The teaching of European literature in Secondary Education“, 8-9 October 1999.

12. Kehagioglou, G. (1998). „Greek translations of the 18th century: Post-dative or treacherous. Faithful and unfaithful ugly and beautiful“. Conference Proceedings: „The Language of Literature and Language Translation“. Thessaloniki: Greek Language Centre. -Krieger M. (1996). „Everyday language, literary language, and the problem of translation“. Surfaces Vol. V1.101 (v.1.OA-5/8/1996)

13. Krimbas, P. (2008). „Phraseologisms of Russian literary language and their performance in the new Greek“. Athens: GREGORY

14. Paschalidis, G. (1999). „General principles of a new program for the teaching of literature“ in: „Literature and Education“. Ed. B. Apostolidou-El. Hodolidou. Athens: Typothito, G. Dardanos.

15. Pisssalidis B. (2004). „Interculturalism and reason in education. A proposal for intercultural teaching“ in: INTERCULTURAL EDUCATION-GREEK A SECOND OR FOREIGN LANGUAGE, University of Patras, Department of Primary Education Patras University of Patras, Department of Primary Education, t.II.

16. Robinson D. (1991). „The Translators Turn“. Baltimore & London: The Johns Hopkins University Press.

17. Sella-Mazi-El (1996) a. „Ideologies, meanings and translation“: the „Strong“ and „weak“ languages in the European Union. Aspects of linguistic hegemonism. Proceedings of the conference (Thessaloniki, April 25, 1996). Thessaloniki: Greek Language Centre. Ed. A.-F. Christidis. Vol. B, s.855-864.

18. Sella-Mazi-El (1996) b. «Translation as a means to support» weak „languages“ in the volume: „Strong-Patients“ languages in the European Union. Aspects of linguistic hegemonism. Thessaloniki: Greek Language Centre.

19. Snell-Hornby, M. (1988). „Translation studies as an independent discipline“, Translation Studies. An Integrated Approach, John Benjamin: Amsterdam: 7-37

20. Tsoutsoura M. (1999). „The pitfalls of translation“. To Vima.

21. Jones, F.R. (1989). „On aboriginal suffrance: A process model of poetic translating“. Target 1 (2): 685-689.

22. Vayenas, N. (1989). „Translation as a prototype. Poetry and Translation“. Athens: time.

23. Vassiliadis, B. (1999). „Anton Chekhov, Artwork (B6). Show e-file“. Communication at scientific meetings: The teaching of European literature in Secondary Education (Athens, 8-9 October 1999) and: The teaching of European literature in high school: a research program (Thessaloniki, 14 December 1999).

24. Yongfang H. (2000). „Sociosemiotic approach, translation of fiction“. Translation Journal, vol. 4, No 4.

მარია დიმასი, ელეფსერიოს ქარაციდისი
კულტურული ელემენტების დაკარგვა ან შენახვა/შენარჩუნება ლიტერატურული
ნაწარმოებების თარგმანში: რუსული ლიტერატურის წიგნები საბერძნეთის
საშუალო განათლების სისტემაში.
რეზიუმე

ზოგადი თარგმანი და კერძოდ ლიტერატურული ნაწარმოებების თარგმანი ძალიან მნიშვნელოვან საკითხს წარმოადგენს. თეორიის და პრაქტიკის კავშირი ლიტერატურულ თარგმანში ყოველთვის პრობლემატიური იყო. კავშირი ლიტერატურასა და კულტურას შორის უდაოა. ის გარკვეულ გავლენას ახდენს თარგმანზე.

Мария Димаси, Элефсериос Каратсидис
Потеря или сохранение культурных элементов в переводе литературных
произведений: книги по русской литературе для преподавания литературы в
средних школах Греции
Резюме

Общий перевод, в частности перевод литературных произведений пердставляет собой очень важный вопрос. Связь теории и практики в литературном переводе всегда являлась проблематичной. Связь между литературой и культурой является неоспоримой и оказывает влияние на перевод.

_______________________

1 „patridognosia“: the importance of results from both synthetic as follows patrida (homeland): anything that connects the individual members of a nation, the native soil and common heritage, and the members themselves of all, the nation: Babiniotis, 2002:1358 gnosi (knowledge): representations formed through sensory and cognitive processing of their data, what one knows about the world and things: Babiniotis, 2002:

თამარ მერაბიშვილი
(საქართველო)

კომუნიკატისტიკა ფუნდამენტურ-თეორიული დისციპლინაა, რომელიც იკვლევს ინფორმაციის მიღება-გადაცემისა და აღქმის საკითხს. ამ გლობალურ რეალიას მიმოიხილავს როგორც საბუნებისმეტყველო (მაგ.: ინფორმატიკა, ლოგიკა და ა.შ.), ისე სოციალური და ჰუმანიტარული მეცნიერებების სხვადასხვა დარგი. ლინგვისტიკაში კომუნიკაციის მექანიზმები შეისწავლება სამეტყველო აქტების თეორიაში, დისკურსის ანალიზის თეორიასა და უცხოური სწავლების მეთოდიკაში.

კომუნიკაციის აქტი მუდამ დაკავშირებულია ადამიანთა საზოგადოებრივი ცხოვრების რამე კონკრეტულ აუცილებლობასთან, კომუნიკანტთა განსხვავებულ ურთიერთობასა და ფსიქოლოგიურ განწყობასთან. კომუნიკაციის ყოველი აქტი შეიცავს პრაგმატულ მიმართებას, რომელიც მიმართულია ამ აქტში მონაწილე პარტნიორზე. წარმატებული კომუნიკაციისათვის ენობრივი კომპეტენცია აუცილებელია, მაგრამ არასაკმარისია.

სამეტყველო აქტების თეორია ფართოვდება ტექსტ-ლინგვისტიკის თეორიამდე, ღვივდება ინტერტექსტისა და დისკურსის ანალიზის და ვერბალური კომუნიკაციების თეორიებში, რაც ილუსტრირებს თანამედროვე ლინგვისტიკის ინტერდისციპლინარულ ხასიათს, როგორც შიდა ლინგვისტურ, აგრეთვე მთლიან ანთროპოცენტულ მეცნიერებათა წრეში.

დისკურსი რთული კომუნიკაციური მოვლენაა, რომელიც შეიცავს ექსტრალინგვისტურ ფაქტორებს (ცოდნა სამყაროს შესახებ, აზროვნება, ინტენცია).

თანამედროვე ჰუმანიტარულ მეცნიერებებში დისკურსის განსაზღვრება სხვადასხვაგვარია. ინგლისური ენის ლექსიკონი დისკურსს განსაზღვრავს, როგორც თემატურად ურთიერთადაკავშირებული ტექსტების ერთობლიობას. ლოგიკაში იგი (დისკურსი) გაიგება, როგორც სამეტყველო კომუნიკაციის სახეობა.

ზოგადად დისკურსი გაგებულია უფრო ფართოდ - როგორც ყველაფერი, რაც ითქმება და იწერება (სამეტყველო ქმედება, აქტი).

კომუნიკაციაში ტექსტს უწოდებენ კომუნიკაციის ინტროვერტულ ფიგურას, დისკურს კი - ექსტრავერტულ ფიგურას.

დისკურსში, როგორც ერთიან ორგანიზმში, ერთდროულად ხორციელდება არა მარტო ენის, არამედ ენობრივი აზროვნების ყველაზე მრავალგვარი ასპექტები. კლასიკურ ფილოსოფიაში დისკურსული აზროვნება, რომელიც ცნებათა ან მსჯელობათა თანმიმდევრობით იშლება, უპირისპირდება ინტუიციურ აზროვნებას, რომელიც, ყოველგვარი თანმიმდევრული გაშლის გარეშე, ერთბაშად მოიხელთებს მთელს. გასული საუკუნის 70-იან წლებამდე ტერმინები „დისკურსი“ და „ტექსტი“ ევროპულ ლინგვისტიკაში პარალელურად იხმარებოდა.

პრინციპული განსხვავებების დანახვა, დისკურსისა და ტექსტის ცნებების გამიჯვნა დაკავშირებულია ტ.ა. ვან დეიკის დისკურსული ანალიზის სკოლასთან.

დისკურსი განსხვავებული პრინციპული მიდგომით ვითარდება, როგორც ლინგვისტური პრაგმატიკის მიმართულება.

იგი ტექსტის პრაგმატიზებული ფორმაა, მისი კომუნიკაციური მარკირებაა, რისი შესწავლაც შეუძლებელია კომუნიკაციის სუბიექტისა და მისი ადრესატის ფაქტორებისგან განყენებულად, იმის გაუთვალისწინებლად, თუ რამ განაპირობა კომუნიკაციის აქტი, როგორი კომუნიკაციური ინტენცია მართავს ამ აქტს და ვინაა მისი ადრესატი. პრაგმატიზებული ტექსტის პირობათა გამოვლენა კი, თავის მხრივ, მოითხოვს ფსიქოლოგიური და სოციალური ფაქტორების გათვალისწინებას, რადგანაც მათში თავს იყრის როგორც საკუთრივ ენობრივი, ასევე გარეენობრივი ასპექტები.

გარდა ამისა, თანამედროვე სამყაროში მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების როლის გაფართოებასა და ზრდასთან ერთად გაძლიერდა საზოგადოებრივი აზრის პოლიტიკური ზემოქმედება, საზოგადოებრივი მასების პოლიტიზირება, კერძოდ კი, პოლიტიკური დისკურსი, რომელიც ხდება ადამიანის ინფორმაციული ცხოვრების განუყოფელი ნაწილი. ამიტომ პოლიტიკური დისკურსის ანალიზი აუცილებელია მისი შინაგანი კონცეპტის შესწავლისათვის, მისი ჭეშმარიტი ინტენციისათვის (ანუ იმ მასალის შესწავლისათვის, რაც უზრუნველყოფს პოლიტიკური მოღვაწის სიტყვისა და ინტენციის გაგებას), რომელიც აისახება მის საჯარო გამონათქვამებში.

პოლიტიკური დისკურსის კოგნიტური ასპექტების კვლევის პრობლემა წარმოადგენს ენის კოგნიტური თეორიის ერთ-ერთ პრობლემას. პოლიტიკური კომუნიკაციის მკვლევარმა ნებისმიერ შემთხვევაში უნდა იცოდეს, რამდენად სწორად ესმით ერთმანეთის მოსაუბრესა და მსმენელს. გაგებაზე ორიენტაცია ფუნდამენტური პირობაა ადამიანური ურთიერთობისა. ამასთანავე, წარმატებული დიალოგი წარიმართება არა მხოლოდ მაშინ, როცა ადამიანები ცდილობენ, გაიგონ სიტყვებისა და სიტყვათშეთანხმების მნიშვნელობა პოლიტიკურ გამონათქვამებში, არამედ, უპირველეს ყოვლისა, მაშინ, როცა ისინი კონცენტრირებულნი არიან სინამდვილის ფიგურაზე, რომლის სფეროშიც და რომლის საფუძველზეც არსებობს კომუნიკაცია ტექსტზე, რომელიც უზრინველყოფს მის შინაარსობრივ-ენობრივ მხარეს, ასევე დისკურსზე, რომელიც უზრუნველყოფს შინაარსობრივ-მეტყველებით საფუძველს, ვერბალურსა და არავერბალურ კომპონენტებთან ერთად. კომუნიკაციის პრობლემის გადაწყვეტა ხორციელდება „პოლიტიკური დისკურსის ანალიზის საფუძველზე“ ანუ მის კოგნიტურ ასპექტებზე დაკვირვებით, რამეთუ დისკურსი გარკვეული კანონზომიერებით მოწესრიგებული მეტყველებაა.

დისკურსის ზუსტი და საყოველთაოდ აღიარებული განმარტება, მისი გამოყენების ყველა შემთხვევის მომცველი, არ არსებობს. ეს ცნება მოდიფიკაციას ახდენს და სახეს უცვლის ტრადიციულ წარმოდგენას სიტყვაზე, ტექსტზე, სტილზე და ენაზეც კი.

ყველაზე მკაფიოდ გამოიყოფა ტერმინ „დისკურსის“ გამოყენების სამი ძირითადი კლასი, გაჯერებული სხვადასხვა ნაციონალური ტრადიციითა და კონკრეტული ავტორების წვლილით. ამ ტერმინის საკუთრივ ლინგვისტური მოხმარება ამერიკელი ლინგვისტის ზ. ჰარისის დისკურს-ანალიზის სტატიის სახელწოდებაში მოხდა. ტერმინ „დისკურსის“ ლინგვისტური გამოყენება ძალზე სხვადასხვაგვარია, მაგრამ მთლიანობაში შეიმჩნევა მეტყველების ტრადიციული გაგების, ტექსტისა და დიალოგის დაზუსტებისა და განვითარების მცდელობა. ერთი მხრივ, დისკურსი მოიაზრება, როგორც სიტყვა, შერწყმული კომუნიკაციურ სიტუაციასთან და ამის მეშვეობით, როგორც კატეგორია, უფრო ნათლად გამოხატული სოციალური შინაარსით ინდივიდის სამეტყველო მოღვაწეობასთან შედარებით, დისკურსი - ეს ფენომენია ცხოვრებაში ჩაძირული.

მეორე მხრივ, ანალიზის რეალური პრაქტიკა შერწყმულია კომუნიკაციური სიტუაციების ჩარჩოებში ინფორმაციის მოძრაობის კანონზომიერებების გამოკვლევებთან, განხორციელებული რეპლიკების ცვლით, რითაც ხდება დიალოგური ურთიერთქმედების ზოგიერთი სტრუქტურის რეალური აღწერა, რაც აგრძელებს სრულ სტრუქტურულ ხაზს. ამასთანავე, ხაზგასმით აღინიშნება დისკურსის დინამიკური ხასიათი, რაც კეთდება დისკურსის მცნებასა და ტექსტზე, როგორც სტატიკურ სტრუქტურაზე ტრადიციული წარმოდგენის განსასხვავებლად. ტერმინ „დისკურსის“ გაგების პირველი კლასი, უმთავრესად, წარმოდგენილია ინგლისურენოვან მეცნიერულ ტრადიციებში.

ტერმინ „დისკურსის“ გამოყენების მეორე კლასი უკანასკნელ წლებში გამოსულია მეცნიერების ჩარჩოებიდან და გვხვდება პოპულარულ პუბლიცისტიკაში, რომელიც ფრანგი სტრუქტურალისტებიდან და პოსტსტრუქტურალისტებიდან მოდის, უპირველეს ყოვლისა კი - მ. ფუკოდან. ამ გამოყენების უკან შეიმჩნევა სწრაფვა სტილის ტრადიციული გაგების („სტილი - ეს ადამიანია“) და ინდივიდუალური ენის დაზუსტებისაკენ.

ამგვარად, „დისკურსი“ აღწერს საუბრის ხერხს და გააჩნია განსაზღვრება - როგორი ან ვისი დისკურსი. მკვლევრებს აინტერესებთ არა დისკური მთლიანობაში, არამედ მისი კონკრეტული სხვადასხვაობები, მოცემული პარამეტრების ფართო კრებულით: სუფთა ენობრივი განმასხვავებელი ნიშნებით (იმ საზღვრებში, რომლებშიც ისინი შეიძლება იყოს მკაფიოდ იდენტიფიცირებულები), სტილისტური სპეციფიკით (რასაც ბევრად განსაზღვრავს რაოდენობრივი ტენდენციები ენობრივი საშუალებების გამოყენებისას), აგრეთვე თემატიკის სპეციფიკით, დარწმუნების სისტემებით, განსჯის მეთოდებით და ა.შ. (ის, რაზეც საუბრობს დისკურსის ავტორი და ისიც, როგორ საუბრობს იგი ამაზე). ამ გაგებით დისკურსი - ეს არის სტილისტური სპეციფიკა პლუს მის უკან მდგარი იდეოლოგია. უფრო მეტიც, მიაჩნიათ, რომ საუბრის ხერხი (საშუალება) ბევრად განსაზღვრავს და ქმნის თვით საგნობრივ სფეროს დისკურსისათვის, აგრეთვე მის შესატყვის სოციალურ ინსტიტუციებს. ამგვარი გაგება ასევე წარმოადგენს სოციოლოგიურს უმაღლეს ხარისხში. არსებითად, განსაზღვრება - როგორი ან ვისი დისკურსი - შეიძლება განხილულ იქნეს, როგორც მითითება სოციალური ქმედების სუბიექტის კომუნიკაციურ თავისებურებაზე. ამასთანავე, ეს სუბიექტი შეიძლება იყოს კონკრეტული, ჯგუფური, აბსტრაქტულიც კი.

ტერმინ დიკურსის მესამე გამოყენება დაკავშირებულია გერმანელი ფილოსოფოსის და სოციოლოგის ი. ხაბერმასის სახელთან. იგი შეიძლება ჩაითვალოს სახეობითად წინამდებარე გაგებებთან მიმართებაში, მაგრამ გააჩნია მნიშვნელოვანი სპეციფიკა. მესამე გაგებაში დისკურსად იწოდება კომუნიკაციის განსაკუთრებული იდეალური სახეობა, განხორციელებული შესაძლებლობების მაქსიმალური დაშორებით სოციალური რეალობიდან, ტრადიციებიდან, კომუნიკაციური რუტინიდან და ა.შ. გააჩნია კომუნიკაციის მონაწილეთა შეხედულებებისა და ქმედების კრიტიკული განხილვისა და დასაბუთების მიზანი. ამგვარად, ჩამოთვლილი სამი მაკროგაგება და მათი სხვადასხვა სახეობა ურთიერთქმედებს ერთმანეთთან.

ლიტერატურა:

1. Бенвенист Э., Общая лингвистика, М. Прогресс. 1974.

2. Деик Т.А. , Ван., Язык Познание Коммуникация. М. Прогресс. 1989.

3. Van Dijk., Teun A., Ideology and Discourse. www.discourse-in-society.org.

4. Safire W., On Language -Times Books. 1981.

5. ომიაძე ს., ქართული დისკურსის ლინგვოკულტურულ შემადგენელთა სტრუქტურა, სემანტიკა და ფუნქციონირება (სადისერტაციო ნაშრომი ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორის სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად), თბილისი, 2006.

Tamar Merabishvili
Communicativistics as a direction of contemporary Linguistics
Summary

The article deals with communicativistics as a phenomenon. As a pragmatic discipline it researches communicative problems. The article emphasizes discourse and its usage in contemporary humanitarian sciences, however discourse is a regulatory smooth speech.

Communicative problems are solved on the basis of political discourse analysis, observing its cognitive aspects.

Тамар Мерабишвили
Коммуникативистика как направление современной лингвистики
Резюме

В статье приводятся две точки зрения понимания коммуникативистики в современном языкознании. Как прагматическая дисциплина коммуникативистика изучает механизмы и закономерности речевого поведения коммуникантов. Ряд теоретических положений рассмотрен на материале фрагментов политического дискурса.

ირინა ყრუაშვილი
(საქართველო)

ენის ლექსიკური მარაგის კვლევისას საგანგებო ყურადღება უნდა მიექცეს კრეატიულ ასპექტსაც. აქ იგულისხმება ენობრივი მასალის წინასწარ გამიზნული, სახალისო ცვლილება ან კომბინაცია, ანუ სიტყვათა თამაში, კალამბური. „სათამაშო“ მასალად გამოიყენება არა მარტო სიტყვები, მათი უშუალო შემადგენელი კონსტიტუენტები ან ცალკეული მორფემები, არამედ სიტყვაწარმოების მთელი მორფოლოგიურ-სტრუქტურული და სემანტიკურ-ფუნქციონალური არსენალი, კერძოდ, ენაში არსებული სიტყვაწარმოებითი ელემენტები, სიტყვაწარმოების ხერხები და სახეობები, სიტყვაწარმოებითი ნიმუშები და პარადიგმები, მორფოლოგიურ-სემანტიკური მოტივაცია და სიტყვაწარმოებითი მნიშვნელობები. „თამაშის წესებსაც“ თავად ენა ადგენს საკუთარი ენობრივი კანონზომიერებების შესაბამისად. სიტყვათა თამაში ხორციელდება მხოლოდ ენაში გაბატონებული სტრუქტურების, ფუნქციებისა და ნორმების მიხედვით.

მეტცლერის ლექსიკონის მიხედვით, სიტყვათა თამაშის ცნება ენის ზოგადი გამოყენების ფარგლებში განიხილება, როგორც ერთგვარი თეორიული აღნიშვნა, რომელიც გულისხმობს სახალისო, სახუმარო, მახვილგონივრულ, სარკასტულ მიდგომას ომონიმური, ომოგრაფიული და ომოფონიური სიტყვებისა თუ გამოთქმებისადმი (Glück, 2000:697). პ. შიფკო სიტყვათა თამაშის ცნებას უფრო მასშტაბურად განიხილავს, კერძოდ, როგორც კომუნიკაციურ თამაშს ან სულაც სემიოტიკურ თამაშს და ამ მოსაზრებას იმით ასაბუთებს, რომ შეიძლება „ითამაშო“ ნებისმიერი ენობრივი ერთეულით და ნებისმიერი რაკურსით (Schifko, 1987:71). ჰ. ბუსმანი გვთავაზობს სიტყვათა თამაშის ყველაზე გავრცელებულ ხერხებს: 1) ბგერების ან მარცვლების გადანაცვლება. მაგ., Du bist - Buddhist, Martin Luther - lehrt in Armut, Leckt schmecker; 2) სიტყვების მორფოლოგიური ან სემანტიკური ცვლილება, მაგ., Spaß bei Seide, SchreIBMaschine; 3) ლექსიკური შეჯვარება ანუ კონტამინაცია. მაგ., Unruhestand, Demokratur, Qualverwandtschaften (Buβmann, 2008:800).

სიტყვათა თამაშს სიტყვაწარმოების კრეატიულ სახეობად მიიჩნევს ე. დონალიზი. მისი აზრით, ენაში უკვე არსებული სიტყვაწარმოებითი პროდუქტების ანალოგიით წარმოიქმნება ირონიულ-სახუმარო სიტყვაწარმოებითი კონსტრუქციები. მაგ., Untertan-ის მიხედვით შეიქმნა Obertan, Lebewesen-ის მიხედვით - Klebewesen. ამგვარ წარმონაქმნებს სახალისო ეფექტი, რა თქმა უნდა, მაშინ აქვთ, როცა მკითხველისათვის ან მსმენელისთვის საწყისი პროდუქტი ნაცნობია (Donalies, 2005:152).

ის ფაქტი, რომ სიტყვებით, მათი სტრუქტურებითა და მნიშვნელობებით თამაში შეიძლება, ჯერ კიდევ ანტიკურ რიტორიკაში იყო ცნობილი. მასში აღწერილი სისტემური კატეგორიები, როგორიცაა გადანაცვლება (transmutatio), გამოტოვება (detractio), დამატება (adiectio) და აზრის შეცვლა ან ჩანაცვლება (immutatio) უძველეს ენობრივ ნიმუშებს განეკუთვნება. მათ ზოგადსაყოველთაო ღირებულება აქვთ, ისინი ყველა ენისათვის დამახასიათებელია, მაგრამ მათი რეალიზება დამოკიდებულია ცალკეული ენის სტრუქტურულ და სემანტიკურ თავისებურებებზე.

ანტიკური რიტორიკის მიმოხილვა გვიჩვენებს, რომ სიტყვათა თამაშს როგორც ვიწრო, ისე ფართო გაგებით ხანგრძლივი და მდიდარი ტრადიცია აქვს. ეს შეიძლება იყოს პარონომაზია ანუ Annominatio, რომელიც თვითმყოფად რიტორი კულ ფიგურას წარმოადგენს. მისი არსი იმაში მდგომარეობს, რომ სიტყვის გარეგნული ფორმა იცვლება გამეორების გზით, რასაც ხშირად თან ახლავს სიტყვის მნიშვნელობის მოულოდნელი ცვლილება. მაგ., Nicht rasen, reisen! განსაკუთრებულ სახეობად გვევლინება ე.წ. Figura etymologica, რომლის დროსაც ხდება ერთი და იგივე ფუძის გამეორება. მაგ., sein Leben leben; einen schweren Gang gehen; eine Grube graben; betrogener Betrüger; Mäßig - aber regelmäßig; zwangloser Zwang.

პარონომაზიის შედარებით დამოუკიდებელ ვარიანტად განიხილება პოლიპტოტონი, რომლის დროსაც ხდება ფლექსიურ-მორფოლოგიური განსხვავებების თამაში სიტყვის სხვადასხვა ფორმის ფარგლებში. მაგ., Stadt missachtete beim Fest der Feste eigene Regel; Kein Mensch muss müssen.

საკმაოდ ხშირია შემთხვევები, როდესაც ანტითეზის ფორმალური გაძლიერება ხორციელდება სიტყვაწარმოებითი ანატონომიის, სინონიმიის ან სიტყვაწარმოებითი ელემენტების გამეორების გზით. მაგ., Die einstige Superschwimmerin macht ergebnistechnisch nur Rьck - statt Fortschritte; Der Fahrstuhl im Landgericht ist ein „Standstuhl“; Eine Gesellschaft, die ... die Klamottendiktatur ... propagiert, stдrkt nicht das Ego, sondern fцrdert den Egoismus; Es gibt erfьlltes Leben - trotz vieler unerfьllter Wьnsche (Poethe, 2002:25).

პარალელური სიტყვათა სტრუქტურებით მიიღწევა ანტიმეტაბოლა. უპირველეს ყოვლისა, ეს ითქმის კომპოზიციაზე (Weltbilder - Bilderwelten) და დერივაციაზე (fremde Vertrautheit - vertraute Fremdheit). ოქსიმორონში ორი საპირისპირო ცნების პარადოქსული, ერთი შეხედვით, უაზრო შეერთებით შეიძლება მიღწეულ იქნეს განსაკუთრებული სტილისტიკური ეფექტი. მაგ., schaurigschön; beredtes Schweigen.

საკმაოდ გავრცელებულია ფუძეებით თამაშის ემოციურ-ექსპრესიული მოდელი, რომლის დროსაც ხდება თავკიდური თანხმოვნის მონაცვლეობა. მაგ., Kuddelmuddel, Schickimicki, Hokuspokus, Techtelmechtel. aმგვარი მოდელი უპირატესად ზეპირ მეტყველებაში გვხვდება. ე.წ. „აბლაუტური გაორმაგების“ დროს კი ადგილი აქვს -i- და -a- ხმოვნების ვარირებას: Schnickschnack, Singsang, Mischmasch, Wirwarr. ამ სახის ორმაგ სტრუქტურებს უმეტესად ნეგატიური, პეიორატიული ხასიათი აქვს.

სიტყვათა შეჯვარება, რომლის დროსაც ორი ლექსიკური ერთეული ერთმანეთშია გადახლართული, სიტყვაწარმოების სპეციფიკურ სახეობად განიხილება: Formularifari მიღებულია ორი სიტყვიდან - Formular+Larifari. asevea vorwiegend - überwiegend+vorherrschend; angeheitert: angetrunken+aufgeheitert. mისი სპეციფიკა იმაში მდგომარეობს, რომ ორივე უშუალო შემადგენელი კონსტიტუენტის ორი მეტნაკლებად ომპლექსური სეგმენტი ერთმანეთს გადაფარავს, ამასთან, კონსტიტუენტები რანაირ სემანტიკურ მიმართებას არ ავლენენ. მაგ., affenteuerlich: Affe+benteuerlich (ჰ. ჰაინე). თუმცა, ამგვარი წარმოქმნა თვითნებურად არ ხორციელდება, გი გარკვეულ წესებს, უპირველეს ყოვლისა კი, ფონემურ-ფონეტიკურ რეგულარობებს მორჩილება. საწყისი სიტყვების რომელიმე ნაწილი შეიძლება ამოვარდეს ნ მეორე ნაწილს შეერწყას. სიტყვათა შეჯვარება ძირითადად არსებითი სახელისა ა ზედსართავის კლასს შეეხება, ზმნებთან ის ნაკლებად არის გავრცელებული. არმოქმნის აღნიშნული ხერხი დამახასიათებელია ტექსტის გარკვეული ანრებისათვის, პრესისა და რეკლამის ენისათვის. მას განსაკუთრებით ხშირად ყენებენ რეკლამებში იმ მიზნით, რომ სიტყვათა უჩვეულო შეერთებით მომხმარებელთა ურადღება შეაჩერონ გარკვეულ პროდუქტსა თუ მოვლენაზე. მაგ., Milka: ilch+Kakao; Nescafé: Nestle+Café; Persil: Perborat+Silikat; Feurika: Feuer+Paprika; lobiläum: Globus+Jubiläum.

ზოგჯერ სიტყვათა შეჯვარების უკან ირონია და სატირა იმალება: Medizyniker: Medizin+Zyniker; akadämlich: akademisch+dämlich (Lohde, 2006:44). იშვიათად გვხვდება ამგვარი სიტყვაწარმოებითი კონსტრუქციები საყოველთაო მოხმარების ენაში ჩვეულებრივი ლექსიკური ერთეულების სახით. მაგ., vershlimmbessern: verschlimmern+bessern; instandbesetzen: instand setzen+besetzen; jein: ja+nein; Liger: Löwe+Tiger. მთელი რიგი ამგვარი ნაერთებისა აღმოცენდა არა გერმანულში, არამედ ნასესხებია სხვა ენებიდან, ძირითადად, ინგლისურიდან. მაგ., Moped; Motel; Telex: teleprinter+exchange; Transistor: trasfer+resistor; Smog: smoke+fog; Brunch: breakfast+lunch; Stagflation: stagnation+inflation (Fleischer, Barz, 1995:47). ოკაზიონალური სახუმარო და სატირული წარმონაქმნების პარალელურად, როგორიცაა Promillionär, Kompromiβgeburt, გვაქვს უკვე უზუალურად ქცეული დასახელებები: Kurlaub, Schiege, Infotainment, Mechatroniker. სპეციფიკური სახის ნომინატიური მოთხოვნის საფუძველზე ვღებულობთ დასახელებას, რომელიც არსებითად წარმოადგენს ორი ცნების ნარევს, ნაზავს.

ფაქტის ხაზგასმა მისი საპირისპირო ცნების უარყოფის გზით ხორციელდება un- პრეფიქსით: nicht ganz unzufrieden. კნინობითი სიტყვაწარმოებითი კონსტრუქციები ხშირად ირონიას ამძაფრებენ. თუკი დიმინუტიური სუფიქსი კომბინირებულია რამე დიდის, ღირსეულის და საპატიოს აღმნიშვნელ ცნებასთან, მაშინ ამგვარი კონტრასტი უკვე სტრუქტურულადაც ირონიის სიგნალიზებას ახდენს, მაგ., eine alte Hofdame des regierenden Häuschens von Haβlau (ჟან პოლი). ირონიული ეფექტი მიიღწევა აგრეთვე დეტერმინატიულ კომპოზიტში, ატრიბუტთან მიმართებაში დარღვეული წესის შედეგად: vierköpfiger Familienvater.

სიტყვათა თამაშის ესთეტიკური, პოეტური ზემოქმედება მაშინ არის თვალსაჩინო და ხელშესახები, როცა მხატვრულ ლიტერატურაში მთელი სისრულით და გაცნობიერებულად არის გამოყენებული სიტყვაწარმოებითი პოტენციალი, იქნება ეს სხვა სტილისტიკურ ელემენტებთან კავშირში თუ გარკვეული სიტყვაწარმოებითი ნიმუშებიდან, სიტყვაწარმოებითი ელემენტებიდან, სახელდების მოტივაციიდან, სტრუქტურული და სემანტიკური ომონიმიიდან გამომდინარე.

გარკვეული ლიტერატურული ეპოქებისა და მიმდინარეობებისათვის სიტყვათა თამაში მეტად დამახასიათებელ სტილისტიკურ საშუალებას წარმოადგენს. მაგ., ექსპრესიონიზმში, სადაც წინა პლანზე ცალკეული სიტყვაა წამოწეული, მას გვერდს ვერაფრით ვერ ავუვლით. სიტყვის, განსაკუთრებით კი კომპლექსური სიტყვის ღირებულება იმაში მდგომარეობს, რომ მოახდინოს მელოდიური, რიტმული და ხატოვანი ზემოქმედება. კონკრეტულ პოეზიაში, რომელიც მთლიანად კონცენტრირებულია ენაზე, როგორც ტექსტის შექმნის საშუალებაზე, ფორმალური ექსპერიმენტისათვის მოხმობილია ენობრივ ნიშანთა ერთმანეთთან დაკავშირების ამოუწურავი შესაძლებლობები.

ესთეტიკური ფუნქციის პარალელურად სიტყვათა თამაშს ხშირად პრაქტიკული და მეტად მნიშვნელოვანი კომუნიკაციური ფუნქციაც აქვს. პ. შიფკოს აზრით, კონკრეტული ეფექტებია: მხიარულება, კომიზმი, გართობა, მანიპულაცია, ესთეტიკა, გაუცხოება, სიურეალიზმი, ემანსიპაცია, ირონია, დაცინვა, აგრესიულობა, ენობრივი და საზოგადოებრივი კრიტიკა (Schifko, 1987:70). ამასთან, სასიამოვნო ეფექტი მაშინ არის განსაკუთრებით დიდი, როდესაც სიტყვათა თამაში არ შემოიფარგლება მხოლოდ ცალკეული, ფაკულტატიური მანიპულაციებით, არამედ როცა ის სემანტიკურად მნიშვნელოვანი დატვირთვით მთლიანი ტექსტის ან დისკურსის ფარგლებში ჯდება, ან კიდევ თვითონ არის მნიშვნელოვანი შინაარსის მატარებელი.

ზემოქმედებითი მიზნების გარდა ყურადღება უნდა მიექცეს ასევე ტექსტის ლინგვისტიკურ და სტილისტიკურ ასპექტებს, რომელთაც ბ. ზანდიგი მოიხსენიებს ტერმინებით - „ტექსტის სტილისტიკურ-სტრუქტურული პროდუცირება“, „ტექსტური ნიმუში“ და „სტილისტიკური ნიმუში“. მას სიტყვათა თამაში ერთგვარ ტექნიკად მიაჩნია, რომლის საშუალებითაც მაგ., სტილისტიკური ნიმუში - „სახუმარო-სახალისოდ წარმოჩენა“ - ტრადიციულად რეალიზდება (Sandig, 1986:150). თუმცა, თვით მეთოდი ტრადიციული და, მაშასადამე, მოსალოდნელია, მაგრამ კონკრეტული ენობრივი ფორმა არაპროგნოზირებადი და, შესაბამისად, ყოველთვის ორიგინალურია. ამგვარი ფორმულირების ფუნქცია, გარდა ინფორმაციულობისა და შეფასებითი განზრახულობისა, არის რეციპიენტში საკუთარი ინტერპრეტაციის სურვილის აღძვრა, განსაკუთრებით კი სტილისტიკური თვითწარმოჩენა. ტექსტის შემქმნელი იმპლიციტურად ახდენს საკუთარი თავის პრეზენტაციას ენის გამოყენების მისეული ხერხებით. იგი თავის თავს წარმოაჩენს როგორც გონებამახვილი, ხუმარა, ენობრივად მოქნილი, ენაკვიმატი, ნაკითხი, განათლებული, კრეატიული ადამიანი და, ამავდროულად, იძლევა სტილისტიკურ ინფორმაციას ენისადმი მისი დამოკიდებულების შესახებ. ამგვარ შესაძლებლობას განსაკუთრებით ხშირად იყენებენ ჟურნალისტები თავიანთ ინდივიდუალურ სტატიებსა და რეპორტაჟებში. კაბარეს მსახიობისათვის სიტყვათა თამაში ერთგვარ ინსტრუმენტს წარმოადგენს, ასე, მაგალითად, ჰ. შტენგელის, რომელიც თავის თავს „ენის აკრობატს“ უწოდებს, აქტუალურ პროგრამას ჰქვია Transrapid und andere Transzendenzen (LVZ. 24.11.1999). ასევე სცენის მიღმაც გვხვდება მსგავსი ეფექტები, როგორც, მაგალითად, ლაიპციგელი კაბარეს მსახიობი 1999/2000 წლების მიჯნაზე ერთ-ერთი აქტუალური გამოკითხვის დროს აცხადებს: „Bald bricht das Jahr 2000 an, und viele haben Angst vor diesem Anbruch - wegen eines eventuellen Einbruchs. Andere kauen immer noch am Umbruch. Ich wünsche mir Hals- und Beinbruch beim Aufbruch, einen kreativen Ausbruch und dann den Durchbruch. Also: Laβt uns aufbrechen!“ (LVZ 31.12.99).

საბავშვო ლიტერატურაში ენისადმი „თამაშით“ მიდგომა გართობასა და გახალისებაზე მეტად შეფარვით დიდაქტიკურ მიზნებს ემსახურება და მეტაენობრივ მოსაზრებებს წარმოშობს. საქვეყნოდ ცნობილია, მაგალითად, ფ. ფიუმანისა და ჰ. შტენგელის წიგნები, რომელთა თემას, ამავდროულად, ენა წარმოადგენს. ფ. ფიუმანის წიგნის სათაური „Die dampfenden Hälse der Pferde im Turm von Babel“ მეტად პოეტური და იდუმალებით მოცულია. იგი მკითხველში უეჭველად დიდ ინტერესს აღძრავს. მას მოსდევს არანაკლებ დამაინტრიგებელი და მრავლისმთქმელი ქვესათაური „Ein Spielbuch in Sachen Sprache. Ein Sachbuch der Sprachspiele. Ein Sprachbuch voll Spielsachen“ (Fühmann, 1984). ენის სახელმძღვანელოებში სიტყვაწარმოებითი საშუალებებისადმი სახალისო მიდგომით თვალსაჩინოდ შეიძლება სიტყვაწარმოების სწავლება და მოსწავლეთა ენობრივი კრეატიულობის განვითარება.

სიტყვათა თამაშის სეკუნდარული ფუნქცია იქიდან გამომდინარეობს, რომ ნორმალური და სპონტანური კომუნიკაციისაგან განსხვავებით, ენის „თამაშით“ გამოყენებისას სწორედ ნორმიდან გადახვევის გამო მთელი ყურადღება გამახვილებულია თავად ნორმაზე და, შესაბამისად, ენის ფორმალურ სტრუქტურასა და ფუნქციონირების ხერხებზე; ამ გზით ხდება მათი მეტნაკლებად გაცნობიერება (Schifko, 1987:69). რასაც რეციპიენტი დიდი ძალისხმევის შედეგად იმპლიციტურ მეტაენობრივ რეფლექსიამდე, სემიოზის უმაღლეს საფეხურამდე მიჰყავს, შეიძლება დიდაქტიკურ განზრახვებსაც დავუკავშიროთ. პ. შიფკო ხაზგასმით მიუთითებს სიტყვათა თამაშის დიდაქტიკური გამოყენების ჩინებულ შესაძლებლობებზე, რათა ფილოლოგიური მიმართულების სტუდენტებს ლინგვისტიკის და კომუნიკაციური თეორიის საფუძვლები, მათი ძირითადი პრინციპები გააცნოს.

ფუნქციებს, მიზანდასახულობასა და პოტენციურ ზემოქმედებას მჭიდროდ უკავშირდება კომუნიკაციის სფეროები და ტექსტის ჟანრები. გარკვეულ ტექსტებში მოლოდინიდან გადახვევა და ენის სისტემაში არსებული ყველა შესაძლებლობის გამოყენება დიდ როლს თამაშობს. ზოგიერთი ჟანრისთვის ტიპურ გამომსახველობით საშუალებას ენობრივი ფორმების და მნიშვნელობების თამაში წარმოადგენს, მაგ., აფორიზმი, სენტენცია, გამოცანა. ხანდახან საბავშვო ლექსებში თვალშისაცემია სიტყვაწარმოებითი საშუალებებისა და მოდელების უჩვეულო გამოყენება, რაც ამ ჟანრის სპეციფიკად იქცევა, როგორც დიდაქტიკური თამაშის გამოხატულება. ასევე კომუნიკაციის სხვა სფეროებშიც, რომლებშიც გაცნობიერებული და ინოვაციური ენობრივი ფორმებით ხდება რეციპიენტებზე ზეგავლენის მოხდენა, დასაშვებია ენობრივი ელემენტებისადმი სახალისო, ენობრივი ნორმების „შემლახავი“ დამოკიდებულება. ის ფაქტი, რომ ნორმიდან გადახვევა ხდება, უკვე გაოცებას აღარ იწვევს, მაგრამ საინტერესოა, თუ როგორ, რა გზით ხდება გადახვევა, ვინაიდან ამის შესაძლებლობები მეტად მრავალმხრივი და ამოუწურავია.

საქმიანი ინფორმაციისა და, ამავდროულად, სტილისტიკური ეფექტების შემჭიდროებულად გადმოცემის, ასევე ზემოქმედების მოხდენის უნარის გამო სიტყვათა თამაში განსაკუთრებით ხშირად გამოიყენება საგაზეთო და სარეკლამო ტექსტებში, კერძოდ, საგაზეთო სტატიის სათაურებში, სარეკლამო სლოგანებში, კედლის ლოზუნგებში. ასე, მაგალითად, მარგარინის მწარმოებელი ერთ-ერთი ფირმა იყენებს სლოგანს: Weil's lätta schmeckt; „შპიგელის“ ყოფილი მთავარი რედაქტორის ე. ბიომეს მიერ შედგენილ გლოსეების კრებულს ჰქვია „Bonbons“ (Poethe,2002:30); ვ. ვოლფის ერთ-ერთი წიგნის სათაურია „Phänomenolügie des Kitsches“ (Wolf, 1980). ზოგიერთი ბეჭდვითი ორგანოსათვის, როგორიცაა, მაგ., „Spiegel“, „Die Zeit“, „FAZ“, „TAZ“, ტრადიციულ იმიჯს წარმოადგენს ის, რომ ინტელექტუალური აღქმა სხვა ხერხებთან ერთად განსაკუთრებული ენობრივი საშუალებებითაც ხორციელდება. ჟურნალისტურ ტექსტებში, როგორებიცაა: კომენტარი, ესე, ფელეტონი, ძირითადი აქცენტი აზრის გადმოცემაზე კეთდება და ინდივიდუალური სტილისტიკური შტრიხები განსაკუთრებით მკაფიოდ ვლინდება, ასევე ხშირად გვხვდება სიტყვათა თამაშები. მაგ., Aber in Frage steht mittlerweile die Verfasstheit der Republik - und nicht mehr nur die Verfassung der Union (LVZ. 27.01.2000); dass das Fahr- meist ein Stehzeug ist (Zeit, 1995. Cosmas) (www.ids-mannheim.de/cosmas2); Dschihad wird von Ideologie beherrscht, McWorld von Videologie (Zeit, 1997, Cosmas) (www.ids-mannheim.de/cosmas2); Nur gehen sie von dort meistens an die sogenannte Leibwдsche - Gehirnwдsche trage ich nicht, ich bin leidlich abgehдrtet (Hildesheimer, 1983:9); Kein Pointen spuckender Witzbold..., eher schon ein witziger Ernstbold (Donalies, 2005:153). ინფორმაციულად დატვირთულ, საქმიან ახალ ამბებშიც კი ვაწყდებით ამგვარ სახალისო სიტყვათა თამაშებს: In Sektbranche herrscht Sektlaune (LVZ.31.12.1999); Geschäfte bei Florena Cosmetic florieren (LVZ.28.01.2000); Alles frischobello am S-Bahnhof Buckower Chaussee (Donalies, 2005:153). სიტყვათა თამაშის სახალისო ნიმუშები მეტად შთამბეჭდავად გამოიყენება მაღაზია-დაწესებულებების ორიგინალური სახელწოდებების აღსანიშნავად, მაგ., კაფე-რესტორნების დასახელებები - Seitensprung, Weiberwirtschaft.

სიტყვაწარმოებითი ელემენტებით თამაში სულ უფრო მეტად გამოიყენება სამეცნიერო და სამეცნიერო-პოპულარული კომუნიკაციის სფეროში, მაგ., „Das Undenkbare denken“ (კონსტანცელი ფილოსოფოსის იურგენ მიტელშტრასის საუნივერსიტეტო მოხსენების სათაური); „Betriebslinguistik und Linguistikbetrieb“ (კრებულის სახელწოდება); „Klangfarbe - Farbenklang“ (ფერთა თეორიის საფუძვლებისადმი მიძღვნილი ღონისძიების სახელწოდება).

სამეცნიერო საქმიან პროზაში ტექსტის სტრუქტურის განსაკუთრებულად რელევანტურ ადგილებში ხშირად გამონათქვამის მნიშვნელობის ხაზგასმა ხორციელდება ფორმალურად თვალშისაცემი ენობრივი საშუალებებით, როგორიცაა მორფემების გამეორება სიტყვის სტრუქტურებში. შინაარსობრივად მნიშვნელოვანი ელემენტების ხაზგასმა, რაც სიტყვაწარმოების საშუალებით მიიღწევა, კიდევ უფრო მეტად ამახვილებს დედააზრზე ყურადღებას. თვალშისაცემი სიტყვათსტრუქტურები მკითხველს ნაკლებად გამორჩება მხედველობიდან, ვიდრე თვალშისაცემი წინადადების სტრუქტურები, ხოლო სიტყვისა და წინადადების სტრუქტურის კომბინაცია განსაკუთრებულ სტილისტიკურ პოტენციალს შეიცავს. გ. ჰელბიგი თავისი ერთ-ერთი ნაშრომის დასკვნით ნაწილში წერს: „Insofern kann von einer lexikonfreien Grammatik ebensowenig die Rede sein wie von einem grammatikfreien Lexikon“ (Helbig, 1997:12).

სიტყვებისადმი სახალისო დამოკიდებულების წინაპირობები მოცემულია სიტყვაწარმოებითი პროდუქტების სტრუქტურულ და სემანტიკურ თავისებურებებში, ასევე უზუალობისა და ოკაზიონალობის ურთიერთმიმართებაში. თუმცა, ზემოქმედების პოტენციალი არ შეიძლება ცალსახად უზუალურ ან ოკაზიონალურ მიმართებას დავუქვემდებაროთ. უზუალური წარმონაქმნებითაც შესაძლებელია სტილისტიკური ეფექტების მიღწევა, ხოლო, მეორე მხრივ, ოკაზიონალურ შენაერთებს ხშირად არ ძალუძთ განსაკუთრებული ზემოქმედების მოხდენა. ოკაზიონალური წარმონაქმნები, უპირველეს ყოვლისა, მაშინ არ არის თვალშისაცემი, როცა ისინი ტექსტით განპირობებული და ადვილი მისახვედრია და ინტერნული ასოციაციებით არის მოტივირებული. თვალშისაცემი ოკაზიონალიზმები, რომლებიც ხშირად ინოვაციურ წარმონაქმნებს წარმოადგენენ, თავიანთ განსაკუთრებულ ზემოქმედებას, უპირველეს ყოვლისა, სემანტიკურად შეუთავსებადი კონსტიტუენტების შეერთებით (მაგ., Schwein ade - die Fischwurst erobert den Grill) ან კიდევ არაპროდუქტიული სიტყვაწარმოებითი ნიმუშებისა თუ ნაკლებად აქტიური კონსტიტუენტების გამოყენებით ახდენენ (მაგ., Sind wir eine Gesellschaft der Ichlinge?) (Poethe, 2002:32).

განსაკუთრებით აღსანიშნავია ცალკეული სიტყვაწარმოებითი კონსტრუქციის ანალოგიით შექმნილი ჰოლისტური წარმონაქმნები. ამ შემთხვევაში სიტყვაწარმოებითი პროდუქტი წარმოადგენს ერთიან ინდივიდუალურ ნიმუშს ახალი ანალოგიური შენაერთის წარმოსაქმნელად. მაგ., Likörelle, offenhörlich, knäckoladig. ამგვარი ოკაზიონალიზმების ფორმალური და ფუნქციონალური კონოტაციაა: „ორიგინალურად შექმნილი“.

სიტყვაწარმოებითი პროდუქტების უმეტესობას უშუალო შემადგენელი კონსტიტუენტების სტრუქტურა აქვს, ეს კი კონსტიტუენტების სტრუქტურით თამაშის საუკეთესო საშუალებაა. უჩვეულო, არაორდინარული სეგმენტირებით გასაოცარი ეფექტების მიღება შეიძლება, მაგ., Antrags-teller, Freischwimm-erzeugnis, Gene-sender, Uran-fang; Allgemeinheit: bösartiges Verhalten im Kosmos; Urheber: Sportler der Vorzeit; Nachteile: nächtlicher Bewegungsdrang (Ulrich, 1995:143).

კონსტიტუენტების სინტაქსურად და სემანტიკურად სახეცვლილი გამეორების შედეგად ვღებულობთ ფრიად შთამბეჭდავ ფორმულირებებს, როგორიცაა, მაგალითად, სლოგანი: Durch Vorsorge vor Sorge geschützt, ან რეკომენდაცია ერთ-ერთი ბანკის სარეკლამო განცხადებაში: Mit Fondssparen fangen Sie am besten an, indem Sie schon beim Kauf des Fonds sparen.

სიტყვაწარმოებითი კონსტრქუციის სემანტიკური თავისებურებები „თამაშის“ ეფექტს აღწევენ მოტივაციით, რემოტივაციითა და მოტივაციის შეცვლით. ახლადწარმოქმნილი სიტყვები ზოგადად მათი შექმნის მომენტში მორფემულ-სემანტიკურად მეტნაკლებად მოტივირებულია, ე.ი. მათი მნიშვნელობა შეიძლება აიხსნას შემადგენელი ნაწილების მნიშვნელობებიდან. თანდათან დემოტივაციის პროცესიიჩენს თავს, რომელმაც შეიძლება სრულ იდიომატიზებამდე მიგვიყვანოს. სემანტიკური ეფექტები მიიღწევა, როცა თავდაპირველი მოტივაცია ისევ ცოცხლდება ან ახალი მოტივაცია ჩნდება, რისი სიგნალიზებაც ხშირად გრაფიკულად დეფისით ხორციელდება. უკვე უზუალურ ნაერთებად იქცნენ Hoch-Zeit, er-fahren. მოტივირებული წარმონაქმნებიც კი ყოველთვის არ არის მთლიანად გამჭვირვალე, რადგან შესაბამისი შესიტყვების ყველა ნაწილი სიტყვაწარმოებით პროდუქტში არ ჩანს და სემანტიკური მიმართებები ექსპლიციტურად არ არის გამოხატული. ზოგჯერ შეიძლება უზუალური მოტივაციური მნიშვნელობისაგან განსხვავებული მნიშვნელობაც იყოს წარმოჩენილი, რაც სიტყვათა თამაშის ერთგვარი ალტერნატივაა. ასე, მაგ., Leipziger Zoo hat 1999 neben dem Eintrittspreis einen Löwenanteil zum Erhalt der traditionellen Löwenzucht erhoben. იმპლიციტურ-კონსტექსტუალურად, უბრალო განლაგებით ან ექსპლიციტური პარაფრაზირებით შესაძლებელია იმ მოტივაციური სტრუქტურების დაშვება, რომლებიც აშკარად წინააღმდეგობაში მოდიან ლექსიკალიზებულ მნიშვნელობასთან ან ერთდროულად უზუალური და ოკაზიონალური მნიშვნელობის აქტუალიზებას ახდენენ. განსხვავებული პარაფრაზირებით ახალი მოტივაციური მნიშვნელობა მიიღება: Sparbücher sind Bücher, die man sich sparen kann. თუკი საერთო სათაურის - „Obstschüsse“ ქვეშ ისეთ სიტყვებს გავაერთიანებთ, როგორიცაა Augäpfel, Fingerbeeren, Glühbirnen, Ohrfeigen da Kopfnüsse, maSin amgvari ლექსიკალიზებული წარმონაქმნები იმპლიციტურად მეტაენობრივ განხილვას მოითხოვენ (Poethe, 2002:33).

სიტყვაწარმოების სხვადასხვა სახეობის არსებითი მახასიათებლები მრავალფეროვან სპეციფიკურ შესაძლებლობებს გვთავაზობენ ენის სახალისო გამოყენებისათვის. განსაკუთრებით ნაყოფიერია კომპოზიცია და რედუქცია, ისევე როგორც რიტორიკულ ფიგურად მიჩნეული სიტყვათა შეჯვარება. საკმაოდ ხშირად გამოიყენება აგრეთვე დერივაციული მოდელები და კონვერსია. ბაზისისა და კონვერსიის პროდუქტის ფორმალური იდენტურობიდან გამომდინარე გამეორების ეფექტი აძლიერებს ზემოქმედებას: Einfach beim Sparen sparen. თუკი სიტყვაწარმოებითი პარადიგმებით ხდება თამაში, მაშინ მასში შეიძლება მონაწილეობდეს სიტყვაწარმოების ყველა სახეობა.

სიტყვათა თამაშისთვის ამოუწურავ წყაროს წარმოადგენს კომპოზიცია უშუალო შემადგენელი კონსტიტუენტების დამოუკიდებლობისა და შედარებით მცირე დისტრიბუციული შეზღუდვების გამო. ამას ემატება ასევე სიტყვაწარმოებითი მნიშვნელობების ფართო სპექტრი. ამ შემთხვევაში შეიძლება გამოყენებულ იქნეს სემანტიკურ მსგავსებასა და განსხვავებას შორის არსებული მიმართებაც კი კომპოზიტსა და შესიტყვებაში. მაგ., Geschlechtertheorie და Theorie der Geschlechter.

კომპოზიციას გერმანულში, უპირველეს ყოვლისა, არსებითი სახელის წარმოებისათვის უამრავი საშუალება აქვს (Blumenrath, 2003:56). ფ. ფიუმანის „პატარა ლექსი“ ამას თვალნათლივ გვიჩვენებს, მით უფრო, რომ მასში სიტყვათა თამაშის არაერთი საინტერესო ნიმუშია წარმოდგენილი:

„In ihr Maushaus............................................................In dem Zwergberg
lief die Hausmaus, .........................................................sitzt der Bergzwerg,
doch sie hielt's nicht lang drin aus, ..............................und er sehnt sich jedes Jahr
denn im Dreckeck,..........................................................nach dem Strandsand,
lag viel Eckdreck,.............................................................fern am Sandstrand,
und das war ein groβer Graus.........................................wo er mal auf Urlaub war.
In dem Wurmturm...........................................................Und der Dachslachs
ächzt ein Turmwurm.........................................................huscht zum Lachsdachs,
und er ächzt so schauerlich,..............................................den er aus der Schule kennt,
weil der Fuchsluchs............................................................und der Spechthecht
mit dem Luchsfuchs....................................................... ruft zum Hechtspecht:
gestern ums Gemäuer strich.......................................... .Endlich ist das Lied zu End!“

(Fьhmann, 1984:35).

კომპოზიტები ძირითადად ორშემადგენლიანია, ხშირია აგრეთვე სამ და მეტ კომპონენტიანი წარმონაქმნებიც. გერმანელები ამ თემაზე ხშირად ხუმრობენ, აგრძელებენ რა - რამდენადაც, ეს ასე თუ ისე,შესაძლებელია - ხელოვნურად სიტყვებს. აი, თუნდაც, ეს ერთი „კლასიკური“ მაგალითი (ე.წ. სიტყვა-მონსტრი): Donaudampfschifffahrtsgesellschaftskapitänswitwentröstervereinsvor sitzendenstellvertreter (გვენცაძე, 2009:147). მაგრამ სიტყვაში Rindfleischetikettierungsüberwachungsaufgabenübertragungsgesetz არ იგრძნობა ირონიული ელფერი.

სიტყვაწარმოებითი კონსტრუქციების იერარქიული სტრუქტურა, კომპოზიტების წარმოქმნისას გერმანული ენის სპეციფიკური მიდრეკილება მრავალმხრივი განშტოებებისაკენ მკაფიოდ არის ილუსტრირებული ფ. ფიუმანის ერთ-ერთ პატარა moTxrobaSi „Am Schneesee“: „Es war einmal ein See, der war immer voll Schnee, darum nannten ihn die Leute nur Schneesee. Um diesen Schneesee wuchs Klee, der Schneeseeklee, der wuchs rot und grьn, und darin дste ein Reh, das Schneeseekleereh, und dieses Schneeseekleereh wurde von einer Fee geliebt, die fast so schцn war wie Scheherezade, der ьberaus anmutigen Schneeseekleerehfee. Diese Fee hatte, wie alle Feen dieser Gegend, sechsundsechzig Zehen, fьnfundsechzig zum Gehen und einen zum Drehen, und dieser sechsundsechzigste Zeh war natьrlich der Schneeseekleerehfeedrehzeh...“ (Fühmann, 1984:13).

გრძელი კომპოზიტების პრინციპზე შეიძლება მთლიანი ტექსტი იყოს აგებული, როგორც მაგალითად, ჰ. გუმპენბერგის პაროდია

„Sommermädchenküssetauschelächelbeichte“:
„An der Murmelrieselplauderplätscherquelle
saβ ich sehnsuchtstränentröpfeltrauerbang;
Trat herzu ein Augenblinzeljunggeselle
in verwegnem Hüfteschwingeschlendergang,
zog mit Schäkerehrfurchtsbittegruβverbeugung
seinen Federbaumelriesenkrämpenhut -
gleich verspürt' ich Liebeszauberkeimeneigung,
war ihm zitterjubelschauderherzensgut!...“..............(Alles Unsinn, 1974:176).

დეტერმინატიულ კომპოზიტში უშუალო შემადგენელი კონსტიტუენტების მყარი თანმიმდევრობითა და მათი გადანაცვლებით მიღებული სემანტიკური შედეგებით ხდება თამაში ანტიმეტაბოლაში: Weltbilder-Bilderwelten; Betriebslingu-istik-Linguistikbetrieb.

ერთგვარ უხერხულობას ქმნის ერთნაირი ელემენტების ზედიზედ ერთმანეთის მიყოლებით გამოყენება. შესაბამისად, კომპოზიციურ წევრთა გამეორების ეფექტიც ჩვეულებრივი მოლოდინისაგან განსხვავებულია, იგი რეციპიენტის ყურადღებას ამძაფრებს და, უპირველეს ყოვლისა, გაღიზიანებას, დაბნეულობას იწვევს, მაშინაც კი, როცა შესაბამისი განმარტებისას მნიშვნელოვანი რაციონალური მიმართება იკვეთება, მაგ., Kandidaten- Kandidaten, Erwartungserwartungen (კონსტიტუენტების ზუსტი გამეორება) ან Heckenhexe mit der Hackenhaxen (ბგერითი სტრუქტურის გამეორება).

ინიციალური შემოკლების გზით სიტყვაწარმოებითი კონსტრუქციის ან შესიტყვების სრული ფორმის რედუცირება კონოტაციური პოტენციალის სახალისო გამოყენების საშუალებას იძლევა. ინიციალებისათვის და, შესაბამისად, მთლიანი გამონათქვამისათვის ახალი მნიშვნელობის მინიჭების მეთოდი ყოველდღიურ მეტყველებაში უფრო ადრე დამკვიდრდა. ვ. კლემპერერი თავის მოგონებებში საპატიმრო დაწესებულების შესახებ წერს: „Es ging die Sage, einer von ihnen habe das L. A.H. auf ihren Kitteln aus „Landsberger Arbeitshaus“ in „lauter anständige Herren umgedeutet“ (Klemperer, 1996:220).

სიტყვაწარმოებით პარადიგმებში სიტყვაწარმოებითი ბუდეები ფორმალური და სემანტიკური ნათესაობის და ასევე სიტყვაწარმოების სხვადასხვა ხერხში მონაწილეობის გამო განსაკუთრებით დიდ პოტენციალს ავლენენ სიტყვაწარმოების პროდუქტების ეფექტური გამოყენების მხრივ. სიტყვებს შორის კავშირი მყარდება არა მხოლოდ შინაარსობრივი მხარის მორფოსემანტიკური მოტივაციის, არამედ ასევე ფორმალური გამოხატულების მეშვეობით. თვალშისაცემი ეფექტი მიიღწევა, უპირველეს ყოვლისა, სიტყვაწარმოებითი ბუდის წევრების ხშირი გამოყენებით ან მათ შორის მცირე დისტანციით. იშვიათად წავაწყდებით ისეთ ტექსტს, რომელიც აგებულია მხოლოდ ერთადერთი სიტყვაწარმოებითი ბუდით: „Verfolger verfolgen die Verfolgten. Verfolgte aber werden Verfolger. Und weil Verfolgte Verfolger werden, warden aus Volfolgten verfolgende Verfolgte und aus Verfolgern verfolgte Verfolger.“ (Ulrich, 1995:141). აქ თამაში ხორციელდება სიტყვაწარმოებითი ბუდის ვერფოლგ- ელემენტებით და შესაბამისი გრამატიკული ფორმებით. მთლიან ტექსტში, რომელიც 187 სიტყვისაგან შედგება, 96-ჯერ გვხვდება მორფემული კომბინაცია verfolg-. სხვა ავტოსემანტიკური სიტყვები მასში ძალიან მცირეა. სხვადასხვა სინტაქსური კომბინაციით ყოველ ჯერზე ახალი აზრობრივი მიმართება მიიღწევა, მაქსიმალური სიმჭიდროვე განსაკუთრებულ წვდომას უზრუნველყოფს.

ამგვარი ეფექტი უფრო ხშირად გამოიყენება ტექსტის ცალკეული ადგილების ხაზგასმისათვის: „Nur die Wirklichkeit wirkt wirklicher“; „Sprache, Sprachwissen, Sprachwissenschaft“; „Unsere postmoderne Moderne“ (Poethe, 2002:37).

სიტყვაწარმოებით მწკრივში საერთო აფიქსით პარადიგმატულად ურთიერდაკავშირებული სიტყვები ზოგადად ბაზისის განსხვავებული ლექსიკური მნიშვნელობის გამო არ ავლენენ მჭიდრო სემანტიკურ კავშირს, რომელიც აბსტრაქტული სიტყვაწარმოებითი მნიშვნელობის ფარგლებს სცილდება. თუკი სიტყვაწარმოებითი მწკრივის სხვადასხვა სიტყვაწარმოებითი პროდუქტი საგანგებოდ გვერდიგვერდ გამოიყენება, მაშინ ერთი და იგივე სტრუქტურის გამეორებით შეიძლება განსაკუთრებული ეფექტი იქნეს მიღწეული: Schnurlos wunschlos glücklich (ტელეკომის რეკლამა). დიდი ეფექტი მიიღწევა ასევე რამდენიმე პარადიგმატული მიმართების ერთობლიობით: Auf 100 Besserwisser kommt ein Bessermacher (სარეკლამო განცხადება).

როგორც კომუნიკაციის სხვადასხვა სფეროდან და განსხვავებული ჟანრების ტექსტებიდან აღებულმა მაგალითებმა გვიჩვენა, სიტყვაწარმოებითი პროცესების კანონზომიერებები, ასევე სიტყვაწარმოებითი პროდუქტების ზოგადი სტრუქტურული და სემანტიკური თავისებურებები განაპირობებენ და ერთგვარად ხელს უწყო ბენ მათდამი კრეატიულ დამოკიდებულებას. განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს ამოუწურავი კომბინაციური შესაძლებლობები, სიტყვაწარმოებითი ელემენტებისა და, საერთოდ, ენობრივი სტრუქტურების პოლისემია, სიტყვაწარმოებით პროდუქტში მხოლოდ იმპლიციტურად გამოხატული სემანტიკური მიმართებები, რომლებიც ინოვაციური წარმონაქმნების შექმნისაკენ გვიბიძგებენ და ახლებური ინტერპრეტაციის საშუალებას იძლევიან. საოცარ მომხიბვლელობას ქმნის არა ზოგადად სიტყვაწარმოებითი ნიმუშის უჩვეულობა, არამედ მისი თვალშისაცემი ლექსიკური შემადგენლობა, თვალშისაცემი სიხშირე ან ყოველდღიურობაში ესოდენ ნაცნობი ენობრივი კანონზომიერებების სახეცვლილება. სიტყვათა თამაშის განსაკუთრებული ღირებულება იმაში მდგომარეობს, რომ ტექსტი სახალისო, სახუმარო, ორიგინალური, მოქნილი, სხარტი, ორაზროვანი ხდება, ჩახლართული მოვლენები მარტივად გადმოიცემა, ცნებები, შეძლებისდაგვარად, მცირე სიტყვათა მასალით ეკონომიურად უკავშირდება ერთმანეთს და ერთდროულად ხორციელდება რამდენიმე მოქმედება. შესაბამისად, მისი ფუნქციებია: ინფორმირება, კომენტირება, ირონიზება, პაროდირება, აპელირება, ემოციონალიზება.

ლიტერატურა:

1. Glück, Helmut (Hrsg.) (2000): Metzler Lexikon Sprache. Stuttgart / Weimar.

2. Schifko, Peter (1987): Sprachspiel und Didaktik der Linguistik. In: Zeitschrift für Romanische Philologie, Bd.103, H. 1/2 gv. 68-87.

3. Buβmann, Hadumod (2008): Lexikon der Sprachwissenschaft. Stuttgart.

4. Donalies, Elke (2005): Die Wortbildung des Deutschen. Ein Überblick. Tübingen.

5. Poethe, Hannelore (2002): Wort(bildungs)spiele. In: Barz, Irmhild / Fix, Ulla / Lerchner, Gotthard: Das Wort in Text und Wцrterbuch. Stuttgart / Leipzig. gv.23-40.

6. Lohde, Michael (2006): Wortbildung des modernen Deutschen. Tьbingen.

7. Fleischer, Wolfgang / Barz, Irmhild (1995): Wortbildung der deutschen Gegenwartssprache. Unter Mitarbeit von Marianne Schrцder. Tьbingen.

8. Sandig, Barbara (1986): Stilistik der deutschen Sprache. Berlin / New York.

9. Fьhmann, Franz (1984): Die dampfenden Hдlse der Pferde im Turm von Babel. Darmstadt.

10. Wolf, Wilfrid (1980): Phдnomenolьgie des Kitsches. Leipzig.

11. Cosmas. www.ids-mannheim.de/cosmas2

12. Hildesheimer, Wolfgang (1983): Mitteilungen an Max ьber den Stand der Dinge und anderes. Frankfurt am Main.

13. Helbig, Gerhard (1997): Grammatik und Lexikon. Stuttgart/Leipzig.

14. Ulrich, Winfried (1995): Linguistik fьr den Deutschunterricht. Aachen-Hahn.

15. Blumenrath, Thomas (2003): Theoretische Grammatik, Yerewan.

16. გვენცაძე, მზია (2009): ლინგვისტური გერმანისტიკა. თბილისი.

17. Alles Unsinn. Deutsche Ulk- und Scherzdichtung von ehedem bis momentan (1974). Gesammelt und hg. von Heinz Seydel. Berlin.

18. Klemperer, Victor (1996): Curriculum vitae. Erinnerungen 1881-1918. Bd. 1. Berlin.

Irina Kruashvili
Functions and possibilities of wordplay
Summary

Wordplay implies the expressly targeted, humorous, wistful use of the linguistic material. It is a creative sort of word building, as it points to the creative aspect. The general structural and semantic peculiarities of the products of word building cause, and in a certain sense, favor a creative attitude to the words. Using the well-cognized approach to the means and generalities of word building, it is possible to achieve outstanding stylistic effects. In the texts of certain genres the esthetic, poetic influence of wordplay is very comprehensive and evident. It is often used by the authors of journalistic and advertising texts. Comments, essay, satirical article (feuilleton) stand out by the highest rate of the use of wordplay. Nowadays interesting samples of wordplay can be encountered already in scientific texts and even in business texts. Simultaneously with the esthetic function, it often carries practical and a very important communicative function as well.

Various essential characteristics of various types of word building offer diverse specific possibilities for the fun use of the language. Composition, derivation, reduction and word breeding or contamination, prove to be the most fertile. Wordplay possesses especial value due to the fact that it makes text amusing, original, supple and ambiguous.

Ирина Круашвили
Функции и возможности игры слов
Резюме

Под игрой слов подразумевается преднамеренное, остроумное, шутливое применение языкового материала. Игра слов является определённым креативным способом словообразования, так как указывает на творческий аспект. Общие структурные и семантические особенности словообразовательных продуктов способствуют креативному подходу к словам. Сознательным, умышленным подходом к словообразовательным средствам и закономерностям можно достичь особых стилистических эффектов. В определённых жанровых текстах эстетическое, поэтическое воздействие игры слов весьма очевидно и ощутимо. Её широко употребляют авторы журналистических и рекламных текстов. Комментарий, эссе, фельетон отличаются наиболее высокой частотностью употребления игры слов. В наши дни даже в научных и деловых текстах встречаются интересные примеры игры слов. Наряду с эстетической функцией она часто обладает практической и весьма значительной коммуникативной функциями.

Существенные, основные признаки различных видов словообразования предлагают разнообразные специфические возможности для остроумного применения языка. Особенно плодотворным являются композиция, деривация, редукция и скрещение слов, т.е. контаминация. Особая значимость игры слов заключается в том, что с её помощью текст становится оригинальным, остроумным, загадочным, саркастическим и многозначным.

Марина Алексидзе
(Грузия)

ОТБОР ЯЗЫКОВОГО МАТЕРИАЛА ДЛЯ АКТИВИЗАЦИИ УПОТРЕБЛЕНИЯ
СРЕДСТВ ВЫРАЖЕНИЯ ПОБУЖДЕНИЯ В РУССКОЙ РЕЧИ СТУДЕНТОВ-
ГРУЗИН

Функционально-семантическая категория побуждения занимает особое место в сфере модальности, поскольку непосредственно ориентирована на коммуникативную функцию языка. Именно поэтому одной из основных задач преподавателя в процессе совершенствования навыков употребления побудительных конструкций в русской речи студентов-грузин является целенаправленный отбор и интерпретация грамматического и лексического материала, методически целесообразное описание этого материала с точки зрения говорящего и слушающего с учетом закономерных связей языковых единиц в процессе их функционирования в речи, а также сопоставления фактов русского и грузинского языков и родного языков.

При отборе и организации языкового материала для обучения способам выражения побуждения определяющим является функционально-грамматический подход к описанию различных семантических категорий, поскольку он позволяет учитывать такие факторы, как этап обучения, коммуникативная ценность побудительных конструк ций, а также системная подача грамматического материала.

На продвинутом уровне становится актуальным обучение на коммуникативной основе, через реальные речевые ситуации, требующие употребления изучаемых языковых фактов. Студенты должны научиться выбирать наиболее подходящую из всех предложенных синонимичных конструкций, выражающих одну и ту же семантику. Коммуникативная ценность побудительных конструкций тем более очевидна, что категория побуждения содержится почти во всех иностранных языках, что обусловливает обращение к столь важному методическому принципу, как учет родного языка учащихся при обучении данной грамматической теме.

Функционально-семантическое поле побуждения можно разделить на три микрополя, соответствующих нейтральному, категорическому и смягченному вариантам побуждения. Каждое из указанных микрополей, в свою очередь, включает в себя несколько сегментов, отражающих конкретные проявления побудительной модальности, такие, как просьба, требование, совет и т.п. Учитывая конфигурацию ФСП побуждения, рассмотрим побудительные конструкции, входящие в каждое из выделенных микрополей.

Микрополе нейтрального побуждения.

Ситуация нейтрального побуждения имеет следующие характеристики:

а) коммуникативно-ролевой статус говорящего соответствует статусу адресата; б) говорящий нейтрален в своем эмоциональном воздействии на собеседника; в) говорящий оставляет собеседнику возможность выбора в принятии решения о выполнении/невыполнении обозначенного действия.

К микрополю нейтрального побуждения могут быть отнесены следующие конструкции:

1) императив глагола 2 л. ед./мн.ч.

Если хотите познакомиться с нашим районом, то встаньте около канцелярского магазина. Это на перекрестке Сто восьмой и Шестьдесят четвертой. Приходите как можно раньше (Довлатов).

Несмотря на однозначность побудительного значения приведенных императивных конструкций, интенсивность побуждения зачастую зависит от контекста или речевой ситуации. Так, например, фраза Катя, подай огурцов! может выражать не только просьбу, но и представлять собой распоряжение, приказ, в зависимости от конкретной ситуации, проясняющей отношения говорящего и адресата, а также степень необходимости выполнения действия.

2) формы совместного действия:

а) Ты слышишь, как он по-русски говорит, - поэт говорил и косился, следя, чтобы неизвестный не удрал, - идем, задержим его, а то уйдет (Булгаков).

б) Давайте-ка мы сначала мебель купим! (Чехов).

Включение говорящим себя в исполнители названного действия исключает указанные формы из разряда категорических, оставляя их исключительно в микрополе нейтрального побуждения.

3) глагол в форме прошедшего времени множественного числа:

Эта конструкция по своим функциям близка к формам совместного действия, поскольку тоже предполагает участие говорящего в совершении действия.

Пошли назад! - махнул он им (Чехов).

4) глагол 3 л. ед./мн.числа с частицей пусть:

- Пусть матери расскажет всю правду. Может что и придумаем? (Андреева).

5) глагол в форме совместного действия с интонацией вопроса. Такие вопросительные конструкции наиболее употребительны в ситуациях предложения и просьбы.

Может, погуляем? Включим музыку? (из разговорной речи).

Вопрос в данных ситуациях является лишь формальным средством обращения, поскольку зачастую адресанту не нужен ответ собеседника для того, чтобы приступить к выполнению действия.

6) конструкции типа прошу/советую/рекомендую/предлагаю/приглашаю+инфинитив (или лексико-контекстуальные распространители).

Рекомендую вам обратиться к врачу за советом.
Прошу тебя выслушать внимательно то, что я тебе скажу.
Прошу тишины (из разговорной речи).

Приведенные высказывания в большей мере характерны для официального стиля общения, например, при выступлении на публике и т.п.

7) вопросительные конструкции типа (ты/вы) + глагол в форме будущего времени или (ты/вы) + не + глагол в форме будущего времени:

Вы закроете окно? Не закроешь окно? Вы не подскажете, который час?

8) конструкции типа следует/стоит/лучше + инфинитив. Такие конструкции используются в основном для выражения совета. Их характерной особенностью является употребление глагола совершенного вида в инфинитиве.

Не стоит горевать о нем, не заслуживает он этого!
Вам лучше прилечь.

Конструкции со следует довольно часты в книжной речи.

9) безглагольные (эллиптические) побудительные конструкции. Основным формальным признаком таких конструкций, помимо отсутствия глагола, принято считать повелительную интонацию.

Употребление эллиптических побудительных конструкций характерно для стандартных ситуаций, в которых каузируемое действие обычно заранее известно исполнителю. Для большинства таких ситуаций характерен дефицит времени, и лаконизм побудительных высказываний оправдывается своевременным исполнением каузируемого действия.

Характерной, даже стандартной ситуацией для использования эллиптических побудительных конструкций является сфера обслуживания. Например, шоферу такси мы обычно называем только адрес, в магазине мы просим: Полкило огурцов, пожалуйста, на приеме врача или в парикмахерской мы часто слышим: Следующий!

Среди основных формальных свойств таких ситуаций можно выделить следующие:

- говорящий ставит себя выше слушающего (имеет более высокий социальный статус);

- еще до момента речи слушающий знает, какое именно действие будет каузировано;

- императивная конструкция служит сигналом к немедленному исполнению действия (Храковский, 1992:187).

Существует три основных типа безглагольных побудительных высказываний (Козырев, 1983).

а) побуждение адресата к продолжению действия с изменением его качества (быстрее, лучше и т.п.):

- Скорей! Иероним! — крикнул мои мужик. - Барин дожидается! (Чехов).
- Правей лети, глупый, правее! (Гайдар).

б) побуждение адресата к действию или движению в том или ином направлении:

- Ну, оставить при госпоже. А борова к поварам! (Булгаков).

в) побуждение адресата к действию, направленному на предмет или создание условий, необходимых говорящему:

- Паспорт!- тявкнул кот и протянул пухлую лапу (Булгаков.)

Конструкции типа Чаю!, Сюда!, Ко мне! иногда интерпретируются как эллиптические, т.к. в них опускаются глаголы со значением «давать», «идти» и проч. Наряду с приведенными тремя типами функционируют безглагольные побудительные конструкции номинативного, вокативного, междометного и других типов.

- Ну, полно, полно... - сказал адвокат, хлопая меня по плечу, и засмеялся (Чехов).

В ситуациях нейтрального побуждения безглагольные конструкции выражают чаще всего просьбу, приглашение (предложение) или предостережение. Есть и такие ситуации, в которых смысл высказывания становится понятен только из контекста. Например, представим себе раздевалку в театре. Не являясь свидетелем сцены, вряд ли можно понять, что в данном случае обозначает фраза Ваше пальто - гардеробщик просит посетителя передать ему пальто с тем, чтобы повесить его на вешалку, или предлагает посетителю забрать свое пальто.

Вокатив отличается от других именных побудительных конструкций тем, что все эти значения передаются опосредованно, не через название требуемого действия, а через указание объекта воздействия. Характер же этого воздействия определяется субъективными и объективными обстоятельствами общения.

Из представленных безглагольных конструкций лишь те, что выражают совет, предложение и предостережение, относятся к микрополю нейтрального побуждения. Остальные же конструкции выражают семантику категорического побуждения.

Важно отметить, что интенсивность воздействия на собеседника таких ситуативно или контекстуально неполных предложений во многом зависит от ситуации или контекста, а также от интонации.

Микрополе категорического побуждения

Ситуация категорического побуждения отличается такими характеристиками, как а) коммуникативно-ролевой статус говорящего выше, чем у адресата; б) говорящий стремится оказать сильное эмоциональное воздействие на собеседника; в) говорящий не оставляет собеседнику возможности выбора, предполагая безоговорочное выполнение требуемого им действия. Приведем конструкции, которые можно отнести к микрополю категорического побуждения.

1) Инфинитив

- Встать!-закричал визгливым женским голосом лейтенант Кноп и появился в дверях, пропуская полкового врача. - Встать, собачьи дети! (Паустовский)

Считается, что употребление этих конструкций связано с высокой степенью экспрессивности и определенностью речевой ситуации. При этом, «чем экспрессивнее категоричность требования, достигающая высшего выражения в инфинитивном императиве по сравнению с личным императивом, тем определеннее речевая ситуация, в которой требование адресуется конкретному исполнителю» (Золотова, 1979:44).

2) конструкции типа чтобы + пр. вр. глагола /инфинитив: Чтоб и глаза мои вас не видели! (Чехов).

3) императив 2-го л. ед./мн.ч.

- Давайте! - сказал он грубо (Достоевский.)

Как видно из приведенных примеров, форма императива наиболее четко и однозначно передает такие виды побуждения, как требование или приказ.

Поскольку в конструкциях с глаголом в форме 3-го лица ед./мн.ч. побуждение передается через посредство третьего лица, то оно не может быть категоричным. Поэтому такие конструкции не включаются в микрополе категорического побуждения.

Формы совместного действия также не могут входить в данное поле, т.к. конструкции с такими формами предполагают участие самого говорящего в выполнении действия, что определенным образом смягчает побуждение.

4) форма пр.вр. глагола

- Пошел, пошел, не болтай! — сказал Чичиков (Гоголь).

5) форма буд. вр. глагола

Особенно употребительна эта форма в ситуации распоряжения или запрета.

- Никуда вы не поедете, - сказал Лаптев (Чехов)

6) (я) настаиваю /требую/приказываю + инфинитив
чтобы ты/вы + глагол пр.вр.
Я приказываю вам сейчас же замолчать!
Я требую, чтобы вы немедленно покинули помещение!

7) безглагольные конструкции:

Такие конструкции просто незаменимы в приказах и командах. Например:

- Живее, живее, старикан! Что ползешь, как вошь по струне? (Булгаков)
- Прочь с глаз долой! ( Чехов).
- Ваши документы! (отсутствие «пожалуйста» и глагола делает побуждение категоричным).

Микрополе смягченного побуждения

Ситуация смягченного побуждения характеризуется следующими признаками:

а) коммуникативно - ролевой статус говорящего не является более высоким, чем у адресата; б) говорящий хочет смягчить директивный характер своего высказывания; в) говорящий следует «принципу вежливости»; г) говорящий оставляет за адресатом возможность дать отрицательный ответ на свой вопрос-побуждение.

Конституентами микрополя смягченного побуждения являются следующие конструкции:

1) форма сослагательного наклонения глагола

Остались бы... чаю попили бы (Чехов).

2) вопросительные конструкции

а) не + буд.вр. глагола 2-го л. + ли

Лисонька, не сведешь ли меня к царю на обед? (Русская народная сказка).

б) не + мог/могла/могли + бы + ты/вы + инфинитив

Не могла бы ты сходить со мной в институт? (из живой речи).

в) ты/вы + не можешь/можете + инфинитив

Ты не можешь подать мне ту книгу? (из живой речи).

г) не + инфинитив + ли + тебе/вам

Не искупаться ли вам в реке? (из живой речи).

д) почему бы тебе/вам + не + инфинитив

Почему бы тебе не поехать в отпуск на Канары? (из живой речи).

е) не хочешь/хотите ли + инфинитив или лексико-контекстуальные распространители.

Не хотите ли со мной на консилиум, а? (Чехов).

3) императив 2-го л. ед./мн.ч. Обычно на мягкость тона говорящего указывает какой-нибудь лексико-контекстуальный показатель, находящийся при императиве. Это может быть частица -ка, ласковое обращение к собеседнику, использование уменьшительно-ласкательных суффиксов и проч.

Возьмите-ка, почитайте! (Чехов).

Пустите нас, миленький Максим, дорогой, - молили Турбин и Мышлаевский, обращая по очереди к Максиму ужасающие взоры на окровавленных лицах (Белая гвардия).

4) безглагольные конструкции

Машенька, сюда, пожалуйста (из живой речи); Водички бы (из живой речи).
Со стоном он подбежал к ней и... припал лбом к муфте и как бы замер.
- Ручку! Ручку святую! - проговорил он, задыхаясь (Чехов).

Использование в таких конструкциях уменьшительно-ласкательных суффиксов способствует смягчению побуждения.

Особо следует упомянуть фразеоконструкции, которые не относятся ни к одному из выделенных участков побудительной модальности. Это конструкции типа Пьянству - бой! Родине - ударный труд!, поскольку такие высказывания, хотя и имеют побудительную модальность, но ни один из компонентов фразеосистемы не обладает значением побуждения (Табакова,1988:56).

Отдельно следует рассматривать в качестве средства выражения побуждения в русском языке неопределенно-личные предложения: Обещанного три года ждут. Так со взрослыми не разговаривают. Адресат в этих предложениях имеет обобщенное значение, он рассматривается как один из множества.

Литература:

1. Золотова Г.А. Коммуникативные аспекты русского синтаксиса. М. 1982.

2. Козырев В.И. Актуализационные признаки безглагольных побудительных высказываний в современном русском языке: АКД. Л. 1983.

3. Табакова 3.И. Имплицитная повелительность в именных конструкциях типа N3-N4 //ВЯ, 1988, №4.

4. Храковский В.С. Повелительность. // Теория функциональной грамматики. Л. 1992.

მარინა ალექსიძე
ენობრივი მასალის შერჩევა ქართველი სტუდენტების რუსულ ენაზე
მეტყველებაში შეგულიანების გამომხატველი საშუალებების
აქტივიზაციისათვის
რეზიუმე

შეგულიანების ფუნქციურ-სემანტიკურ ველს განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს მოდალობის სფეროში, ვინაიდან იგი უშუალოდ არის ორიენტირებული ენის კომუნიკაციურ ფუნქციაზე. სწორედ ამიტომ მასწავლებლის ერთ-ერთ ძირითად ამოცანას ქართველი სტუდენტების რუსულ ენაზე მეტყველებაში შეგულიანების კონსტრუქციათა გამოყენების უნარ-ჩვევეების გამომუშავებისას წარმოადგენს გრამატიკული და ლექსიკური მასალის მიზანმიმართული შერჩევა. ამასთან, სხვადასხვა სემანტიკური კატეგორიის აღწერისადმი ფუნქციურ-გრამატიკული მიდგომა რჩება წამყვანად, ვინაიდან იგი შესაძლებლობას იძლევა გათვალისწინებულ იქნეს ისეთი ფაქტორები, როგორიცაა სწავლების ეტაპი, შეგულიანების კონსტრუქციათა კომუნიკაციური ღირებულება და ასევე გრამატიკული მასალის მიწოდების სისტემა. სტატიაში აღწერილია შეგულიანების კონსტრუქციები, რომლებიც ქმნიან შეგულიანების ფუნქციურ-სემანტიკური ველის სამ მიკროველს და შეესაბამებიან შეგულიანების ნეიტრალურ, კატეგორიულ და შერბილებულ ვარიანტებს. ენობრივი მასალის შერჩევა მიმდინარეობს მათში ამა თუ იმ შეგულიანების გამომხატველი სიტუაციისათვის დამახასიათებელი სემანტიკური ნიშნების კონცენტრაციის შემცირების გათვალისწინებით.

Marina Aleksidze
Selection of Language Material for the Activating of Usage of the Means
of Expression of Intention in the Russian Speech
of Georgian Students
Summary

The functional-semantic field of intention plays a special role in the field of modality, as it is directly oriented towards the communicative function of language. That is why one of the main aims of a teacher in the process of developing skills of usage of constructions showing intention in the Russian speech of Georgian students is to correctly select and interpret the grammatical and lexical material. With this respect, the key role is played by the functional-grammatical attitude to the description of various semantic categories. Such attitude enables envisage factors like the stage of education, the communicative value of the constructions showing intention, as well as the system of explaining the grammatical material. The paper deals with the constructions of intention, comprising three micro-fields of the functional-semantic field of intention and corresponding to the neutral, categorical and mitigated variants of intention. The selection of the language material is implemented envisaging the decrease of concentration of semantic features characteristic of this or that situation of intention.

Марине Арошидзе
(Грузия)

ЯЗЫКОВАЯ СИТУАЦИЯ И ЯЗЫКОВАЯ ПОЛИТИКА
В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ

Начало двадцать первого века - период сложных общественно-политических процессов и природных катаклизмов. Процессы глобализации и интеграции затронули не только Европу, к тому же многочисленные природные катаклизмы заставляют все человечество задуматься над совместными действиями по спасению окружающей среды. А любая совместная деятельность нуждается в эффективной коммуникации.

История человечества изобилует разными типами языковых ситуаций: национальные государства с одним государственным языком, многонациональные государства с двумя государственными языками. В Советском Союзе даже существовал термин - «второй родной язык». Но интенсивные общественно-политические измения (миграция населения, межнациональные конфликты и пр.) «перекроили» языковую карту Европы, изменили языковую ситуацию во многих странах, в том числе и в современной Грузии. На смену билингвизму приходит поликультуризм, который требует серьезных исследований на когнитивном уровне, в области коммуникативной лингвистики, психолингвистики, этнолингвистики.

В настоящее время специалисты самых разных областей знаний становятся профессионалами при владении, как минимум, тремя «языками»: а) языком социализации; б) языком специальности в) языком современных технологий.

В роли языка социализации чаще всего выступает родной язык, благодаря которому ребенок «врастает» в окружающий его социум. Но в поликультурном обществе социализация осуществляется и с помощью других языков, например, государственного языка. Под языком специальности мы понимаем язык, на котором молодой человек получает образование (как среднее, так и высшее), а также те языки, на которых он совершенствует свой профессиональный уровень. Языком современных технологий, бесспорно, является английский язык, хотя великое множество программ и сайтов функционируют на русском и на других международных языках.

В нашей стране резко активизировалось функционирование английского языка как международного. «Языковая карта» современной Грузии и «лингвистические иерархии» нуждаются в пристальном изучении, связанном с теоретическим исследованием таких вопросов, как языковое планирование, языковая политика. Ведь ошибки, допускаемые в социо-коммуникативном отношении могут быть катастрофическими как для политического диалога, так и для экономического сотрудничества. Сам термин «диалог» весьма условен, ибо современное сотрудничество скорее представляет собой «полилог». Поэтому надо стремиться к новому, не теряя старого. Приоритетное изучение английского языка должно сочетаться с сохранением русской коммуникативной компетенции, ибо русский язык не только один из распространенных международных языков, но и важнейший язык межкультурного общения на огромной территории постсоветского пространства.

В настоящее время Грузия переживает сложнейший в языковом отношении период, когда повсеместно взят курс на интенсивное изучение английского языка, но мультилингвизм еще не перерос в мультикультуризм. Русские культурно-исторические реалии и советизмы уже агнонимичны для подрастающего поколения, а реалии англо-американской культуры еще далеко не привычны.

Изменение социальной структуры общества приводит к изменениям личности языковой, лишает ее привычного средства самореализации и самопонимания. В рамках антропоцентрической парадигмы центральными языковедческими проблемами стали «человек в языке и язык в человеке», осмысление феномена homo loquens - «человека говорящего». В современных условиях всеобщей глобализации и интеграции (сегодня в Европейском Союзе двадцать три официальных языка) студенты и молодые специалисты все чаще оказываются в инокультурной среде, когда владение несколькими иностранными языками становится необходимым условием их конкурентноспособности. Языковая, а точнее, коммуникативная компетентность (помимо компетентности профессиональной) - одно из главнейших условий успешного трудоустройства и карьеры. Современные грузинские школьники и студенты получают образование в условиях настоящего «лингвистического бума»: резко увеличилось количество иностранных языков, привычное «трио» обогатилось турецким, испанским и др. языками. Изменилась также языковая ситуация - это прежде всего сокращение русскоязычного населения, почти полное отсутствие языковой практики (кроме учебной деятельности в школе и вузе). Общение на русском языке, ранее охватывающее все стороны общественно-политической и культурной жизни, сосредоточилось в основном в сфере профессиональной. Круг людей, для которых доступны телевизионные передачи на русском языке и Интернет, довольно ограничен, к этому необходимо добавить, что язык средств массовой информации демонстрирует размывание и расшатывание литературных норм на всех уровнях языка, засилье заимствованной и нецензурной лексики. Не удивительно, что у грузинских студентов мотивация изучения русского языка, безусловно, очень низкая. Тогда как у турецких студентов она столь высока, что они занимаются очень интенсивно и, как правило, плодотворно, что не удивительно, ибо знание русского языка помогает им получить высокооплачиваемую работу. Для грузинских же студентов знание русского языка помогает в получении профессиональной компетенции и улучшает лишь довольно-таки отдаленную перспективу, не удивительно, что все внима ние они переключают на изучение английского языка, чтобы использовать возможности многочисленных фондов и студенческих программ по изучению иностранных языков за рубежом.

Языковая личность в современной Грузии формируется на всех образовательных ступенях: сначала в дошкольных учреждениях, о чем свидетельствует большое количество детских садиков, специальных студий, обучающих малышей иностранным языкам, в первую очередь английскому; затем в средних общеобразовательных школах, в которых почти повсеместно английский выступает как первый иностранный язык в сочетании со вторым иностранным языком, роль которого выполняет немецкий, русский, французский и даже турецкий языки; и, наконец, в высших учебных заведениях, где опять-таки приоритет прочно удерживает английский язык. Современный участник межкультурного диалога в Грузии - это языковая личность, владеющая как минимум тремя языками. Чаще всего это родной язык, английский и второй иностранный, в роли которого выступают разные языки. Пока еще в массе жители владеют разговорным русским языком, хотя русский язык перестал быть обязательным предметом в средней и высшей школе, а в случае выбора иностранного языка обычно уступает английскому языку. Знание русских культурных реалий, владение определенным объемом русских страноведческих фоновых знаний и пр. сохраняет статус русского языка как второго иностранного в средней школе. В высшей школе выбор второго иностранного языка шире, чем в средней, часто студенты выбирают немецкий язык, иногда конкуренцию русскому языку как второму иностранному оказывает французский язык. А в некоторых регионах Грузии, например, в Аджарии, благодаря новой социо-культурной среде, благодаря все усиливающимся политическим и экономическим связям с Турцией, роль второго иностранного языка с успехом выполняет турецкий язык, тем более, что этот язык усиленно пропагандируется и организованы систематические бесплатные курсы по изучению турецкого языка.

С учетом тех изменений, которые произошли в нашем обществе за последние десятилетия, можно выделить следующие группы грузин-мультилингвов:

а) родной язык - грузинский, I иностранный - английский, II иностранный - русский;

б) родной язык - грузинский, I иностранный - немецкий, II иностранный - русский;

в) родной язык - грузинский, I иностранный - английский, II иностранный - немецкий, III иностранный - русский;

г) родной язык - грузинский, I иностранный - английский, II иностранный - турецкий;

д) родной язык - грузинский, I иностранный - английский, II иностранный - турецкий, III иностранный - русский;

е) родной язык - грузинский, I иностранный - русский.

Самой многочисленной является первая группа грузин-мультилингвов, самой малочисленной - последняя, основной ареал распространения этого типа - высокогорные села, куда «еще не ступала нога» учителя английского языка и пока еще сохраняется «старая гвардия» учителей русского языка.

На уровне высшей школы обучение иностранному языку как средству общения между специалистами разных стран в настоящее время не является чисто прикладной и узкоспециальной задачей. Вузовский специалист - это широко образованный человек, имеющий фундаментальную подготовку. Соответственно, иностранный язык специалиста такого рода — и орудие производства, и средство повышения образования, и часть культуры. Все это предполагает фундаментальную и разностороннюю подготовку по языку. Поэтому мультилингвизм, по нашему глубокому убеждению, должен базироваться на мультикультуризме.

Языковая политика ООН в Европе акцентирует внимание на необходимости изучения нескольких иностранных языков и базируется на их уровневом изучении. Уже неоднократно отмечалось, что помимо английского необходимо популяризировать и другие европейские языки, что любой опыт по усвоению иностранных языков - бесценен. В свете всего вышесказанного становится очевидной необходимость продуманной языковой политики и интенсивных исследований процесса социализации мультикультурных языковых личностей.

მარინე აროშიძე
ენობრივი სიტუაცია და ენობრივი პოლიტიკა გლობალიზაციის პროცესში
რეზიუმე

ინტენსიურმა საზოგადოებრივ-პოლიტიკურმა ცვლილებებმა (მოსახლეობის მიგრაცია, ინტერნაციონალური კონფლიქტები და სხვ.) შეცვალეს ევროპის ენობრივი რუკა, ენობრივი სიტუაცია ბევრ ქვეყანაში, მათ შორის, საქართველოშიც. ბილინგვიზმი შეცვალა პოლიკულტურალიზმა, რომელიც მოითხოვს სერიოზულ კვლევას კოგნიტიურ დონეზე კომუნიკაციური ლინგვისტიკის, ფსიქოლინგვისტიკის, ეთნოლინგვისტიკის სფეროში.

გაეროს ენობრივი პოლიტიკა ევროპაში აქცენტს აკეთებს რამდენიმე ენის შესწავლის აუცილებლობაზე და ბაზირებს მათ დონეებრივ შესწავლაზე. უკვე არაერთხელ აღინიშნა, რომ ინგლისური ენის გარდა საჭიროა სხვა ევროპული ენების პოპულარიზაცია, რომ ნებისმიერი გამოცდილება უცხო ენების სწავლაში ფასდაუდებელია. ზემოთქმულის ჭრილში, განსაკუთრებით ნათელი ხდება გააზრებული ენობრივი პოლიტიკის და მულტიკულტრული ენობრივი პიროვნების სოციალიზაციის პროცესის ინტენსიური შესწავლის საჭიროება.

Marine Aroshidze
Language Situation and Language Policy in the Course of Globalization
Summary

Intensive social and political changes (migration, international conflicts, etc) altered the language map of Europe, changed the language situation in lots of countries, including Georgia. The bilingual approach was replaced by multi-cultural approach requiring significant researches at the cognitive level, in the area of communicative linguistics, psycholinguistics, ethnolinguistics.

The UN Language policy in Europe focuses on the necessity of several foreign languages and is based on the level approach to their learning. It has been already highlighted that apart of English, other languages should also be popularized, and any experience in learning foreign languages is priceless. In this light it becomes apparent that there is need for the comprehensive language policy and intensive study of the socialization process of the multi-cultural persona lingua.

ასმათ არძენაძე
(საქართველო)

მასობრივი ინფორმაციის ინტენსიურმა განვითარებამ გამოიწვია ურთიერთობის არეალის გაზრდა. დღევანდელ საკომუნიკაციო სივრცეში ადამიანებს შეუძლიათ კონტაქტები დაამყარონ ყველასთან, დედამიწის ნებისმიერ კუთხეში. ჩვენი დროის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორია ინტეგრაცია. ამან კი საშუალება მისცა მეცნიერებს ესაუბრათ ახალი ეპოქის კულტურათშორის და ცივილიზაციათა შორის დიალოგის ეტაპის დასაწყისზე.

ხალხებსა და კულტურებს შორის დიალოგის თემა ერთ-ერთი ძირითადია თანამედროვე ლინგვოკულტურულ კვლევებში. ამასთან, დიდი ყურადღება ექცევა კულტურათშორის სხვაობებს, კულტურის სფეციფიკას, რომლებიც განიხილება მათი ურთიერთქმედების ასპექტში. ურთიერთქმედება, უპირველეს ყოვლისა, ხდება ენების საშუალებით, ენა კი ცნობილია, რომ არის სოციალური, ეკონომიკური, პოლიტიკური, ესთეთიკური, კულტურული და სხვ, კონტაქტების რეალიზაციის ინსტრუმენტი.

ადამიანი შედის სამყაროში როგორც განსაზღვრული კულტურის წარმომადგენელი. ის განსხვავდება სხვა კულტურის წარმომადგენლებისაგან. საკუთარი კულტურის ათვისების პროცესი მიმდინარეობს ქვეცნობიერად, განსაკუთრებით მისი განვითარების ადრეულ ასაკში. ადამიანი თითქოს შეზრდილია თავის კულტურასთან, ამიტომ საკუთარი კულტურის ბევრ ფენომენს და ელემენტს ის აღიქვამს როგორც ჩვეულებრივს. ზრდასთან ერთად ადამიანი თვითონ ცდილობს გაიაზროს რა არის მისთვის ფასეული, შეითვისოს ქცევის ნორმები, რომლებიც მიღებულია საკუთარი კულტურისათვის და მიიღოს ან არ მიიღოს ის.

როგორც ტერ-მინასოვა აღნიშნავს, ენათა სხვაობები ცნობილია ადამიანებისათვის უძველესი დროიდან. უცხო ენის შესწავლა შესაძლებელია, მაგრამ ენის შესწავლა ვერ უზრუნველყოფს სრულფასოვან ურთიერთობებს. ამისათვის საჭიროა ენობრივი ბარიერის გარდა კულტურული ბარიერის გადალახვა, რომელიც ბევრად უფრო რთული და სახიფათოა, ვიდრე ენობრივი. ენობრივი ბარიერისგან განსხვავებით, ის უხილავია (Тер-Минасова, 2008:49).

ერთ ქვეყანაში ერთი ეროვნებისა და ერთი ენის მატარებელ ადამიანებსაც კი შეიძლება ჰქონდეთ განსხვავებული კულტურა.

ინტერესი უცხო კულტურისადმი, რა თქმა უნდა, შემთხვევითი არ არის. ის გამოწვეულია უამრავი სოციალურ-პოლიტიკური სიტუაციით, საინფორმაციო ტექნოლოგიების ბუმით.

კულტურათა სხვაობებისადმი ზედმეტი ყურადღება, ვფიქრობთ, შემთხვევითი არ არის. ადამიანები რადიკალურად განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან. ისინი ხედავენ, ესმით, აღიქვამენ სხვადასხვაგვარად. აქედან გამომდინარე, თვლიან, რომ ერთადერთი კულტურა, რომელიც ნორმალურია, ეს საკუთარი კულტურაა. სწორედ ეს იწვევს არასწორ დამოკიდებულებებს სხვა კულტურებისა და მათი წარმომადგენლებისადმი.

კულტურასთან დაკავშირებულმა ყველა აქტუალურმა საკითხმა თანამედროვე პირობებში არნახული სიმწვავე შეიძინა. განსაკუთრებით გამწვავდა ინტერესი სხვადასხვა ერის კულტურათა შესწავლის მიმართ. იბეჭდებოდა პუბლიკაციები დიალოგების თემაზე და განსაკუთრებით კი კულტურათა კონფლიქტებზე. ტარდებოდა კონფერენციები, კონგრესები კულტურის საკითხებზე, საშუალო სკოლებში შეტანილი იქნა კულტუროლოგიისა და ანთროპოლოგიის საგნები. ყველაფერი ეს მოწმობს თანამედროვე ინფორ მაციათა ბუმზე, ინტერესების გაღვივებაზე კულტურის პრობლემებთან მიმართებაში.

სამწუხაროდ, ამ ბუმის უკან იმალება არა მარტო კეთილშობილური და შემოქმედებითი ინტერესები - გაამდიდროს საკუთარი კულტურა სხვათა გამოცდილებით, არამედ სხვა მიზეზები: ბოლო წლებში ინტენსიურმა სოციალურმა, პოლიტიკურმა და ეკონომიკურმა ძვრებმა მსოფლიო მასშტაბით მიგვიყვანა ხალხთა არნახულ მიგრაციამდე. სწორედ მათ გადასახლებასა და სხვა კულტურასთან არევას მივყავართ კულტურათა კონფლიქტებამდე.

ამავე დროს, შეიმჩნევა მეცნიერულ-ტექნიკური პროგრესი. საზოგადოების მშვიდობისმოყვარე და გონიერ ხალხთა ნაწილი ხსნის ახალი შესაძლებლობების გზებს, ურთიერთობების ახალ ფორმებსა და სახეებს, რომელთა ეფექტურობის მთავარი პირობა არის ურთიერთგაგება, მოთმინება, კულტურათა დიალოგი, პარტნიორთა კულტურის დაფასება.

ყოველივე ამან კი მიგვიყვანა იქამდე, რომ განსაკუთრებული ყურადღება მიგვექცია კულტურათშორისი ურთიერთობების საკითხებზე. ეს ის საკითხებია, რომლებიც კაცობრიობას აწუხებდა უხსოვარი დროიდან. ამის დასადასტურებლად გავიხსენოთ ანდაზა. ანდაზები ითვლება ხალხური კულტურის კონად. ე.ი ხალხური კულტურის გამოცდილებად, რომლებიც ინახება ენაში და გადაეცემა თაობიდან თაობას. მაგალითად, რუსული ანდაზის - «В чужой монастырь со своим уставом не ходят» - შესატყვისი ინგლისურ ენაშიც მოიძებნება - „when in Rome do as Romans do“. ამ ანდაზის სიტყვასიტვითი თარგმანი იქნება ასეთი: რომში თუ ხარ, რომაელივით მოიქეცი. როგორც რუსული, ისე ინგლისური ანდაზის რამდენიმე შესატყვისი ქართულ ენაშიც მოგვეპოვება: 1) სადაც წახვალ, იქაური ქუდი დაიხურეო. 2) მგლებში მაცხოვრებელმა, ყმუილიც უნდა ისწავლოსო. 3) ვარდთან ვარდობა იგემე, ეკალთან ეკლის რქებია. 4) მგელს მგლურად დაუხვდი, მელას მელურადო. ყოველ ენაში ხალხური სიბრძნე ცდილობს დაიცვას თავისი ენა კულტურათა კონფლიქტისაგან.

კულტურემა აერთიანებს მშობლიურ ენას სხვა კულტურასთან და ერთდროულად გამოყოფს მას სხვა უცხო კულტურისაგან. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, მშობლიური ენა - ეს არის ფარი, რომელიც იცავს საზოგადოების ეროვნულ თავისებურებას.

კულტურათა კონფლიქტების ყველაზე ნათელ მაგალითებს გვაძლევს, უბრალოდ, რეალური ურთიერთობები უცხოელებთან, როგორც მშობლიურ ქვეყანაში, ასევე მის საზღვრებს გარეთაც. სწორედ ასეთ კონფლიქტებზეა შექმნილი მრავალი სახის ანეგდოტი, კურიოზი, არასასიამოვნო დრამები და სხვა.

მაგალითები კულტურათა კონფლიქტებზე შესაძლოა უსასრულოდ მოვიყვანოთ. უცხოური ლიტერატურის კითხვისას ვეცნობით უცხო ქვეყნის ხელოვნებას. უცხოური ლიტერატურის კითხვისას გარდაუვალია უცხო ქვეყნის კულტურის გაცნობა და მასთან კონფლიქტი. ამ კონფლიქტის პირობებში ადამიანი იწყებს საკუთარი კულტურის ღრმად შესწავლას, იაზრებს საკუთარ მსოფლმხედველობას და საკუთარ დამოკიდებულებას ცხოვრებასთან და ადამიანებთან (Тер-Минасова, 2008:24).

ის წიგნები, რომლებიც აკრძალულია ამა თუ იმ პოლიტიკური რეჟიმითი, ნათლად მოწმობენ იდეოლოოგიის კონფლიქტზე და კულტურათა შეუთავსებლობაზე. მეცნიერების წინაშე დგას რთული ამოცანა: პირველ რიგში, ისინი ცდილობენ გამოიკვლიონ კულტურის ფესვები, აღმოცენება, ფორმა, სახე, კულტურისა და ურთიერთობის განვითარება სხვადასხვა ერს შორის და ხალხს ასწავლონ უცხო კულტურის მოთმინება, პატივისცემა და აღქმა.

ლიტერატურა:

1. Тер-Минасова С.Г., Война и мир языков и культур. Москва. 2008.

2. Тер-Минасова С.Г., Язык и межкультурная коммуникация. Москва. 2008.

Asmat Ardzenadze
Difference in Cultures - How to Understand Each Other
Summary

Native language and culture is considered to be habitual and admissable. During the process of learning a language, due to the influence of native language, a human being is making a lot of mistakes. Linguistic mistakes may cause some misunderstandings. However, the mistakes which are caused due to less cultural background knowledge, become more dangerous. Cultural barrier among the representatives of different cultures arises disharmony and conflicts. That is why, it is very important to assimilate not only foreign language but foreign culture as well.

Асмат Ардзенадзе
Различие культур - Как понять друг друга
Резюме

Родной язык и родная культура воспринимаются как нечто привычное, приемлемое. При изучении иностранного языка под влиянием родного языка человек допускает целый ряд ошибок. В результате лингвистических ошибок возникают недопонимания. Однако гораздо более болезненно воспринимаются ошибки, которые вызваны незнанием чужой культуры. Незнание чужой культуры создает т.н. культурный барьер, вызывающий дисгармонию, конфликт. Именно поэтому так важно при изучении иностранного языка изучать культуру народа изучаемого языка.

დარეჯან რაზმაძე
(საქართველო)

სამყაროს აღქმისა და შემეცნების პროცესს თან ახლავს ადამიანის შეგრძნებები, განცდები, სურვილები. შესაბამისად, რადგანაც ენა წარმოადგენს აქტუალური ინფორმაციის მიღება-გადაცემისა და რაციონალური გადამუშავების ძირითად საშუალებას, ის ნებისმიერ დონეზე აუცილებლად შეიცავს ემოტიურ კომპონენტებს. ემოციები გამოსჭვივის სიტყვებში, ფორმანტებში, ფრაზებში, რომლებსაც წარმოთქვამს კონკრეტული ინდივიდი. ისინი არსებობს ყოველი ენობრივი პიროვნების ცნობიერებაში, მაგრამ მათი ექსპლიკაცია დამოკიდებულია როგორც სამეტყველო აქტის პირობებზე, სამეტყველო სიტუაციაზე, ინტენციაზე, ისე, ზოგადად, პიროვნების გარე სამყაროსთან ურთიერთობის სპეციფიკაზე. განცდებისა და შეგრძნებების ექსპლიკაცია შეიძლება როგორც ვერბალურად, ისე არავერბალურად, მაგრამ ჩვენი კვლევის საგანია მათი ვერბალიზაციის საკითხი ლინგვისტური, კოგნიტური და კულტურული ასპექტების სინთეზში. ნებისმიერი ემოციური მდგომარეობის ვერბალიზაციას წინ უძღვის მათი გამომწვევი კონკრეტული მიზეზის შეგრძნება და განცდა. ემოციური განცდის ეს თავდაპირველად აბსტრაქტული აზრი ილექება და მას შემდეგაც განაგრძობს ადამიანის ცნობიერებაში არსებობას, როდესაც მისი გამომწვევი მიზეზი ან ფაქტორი წყვეტს არსებობას. ენა აფიქსირებს ემოციასა და მის თანამდევ რეაქციას და ფსიქოფიზიკურ მდგომარეობას, რის შედეგადაც ყალიბდება წარმოდგენა ამ ემოციის არსებითი ნიშან-თვისებების შესახებ. ასე ვიღებთ მოცემული ემოციის განზოგადებულ, კონცეპტუალიზებულ ფორმას. სწორედ კონცეპტის სახით ინახება ის ადამიანის ცნობიერებაში. კონცეპტი წარმოადგენს კულტურული ნიშნით მარკირებულ აზრობრივ ერთეულს, რომელსაც გააჩნია მსოფლმხედველობრივი მიმართულება. ის არის კოლექტიური აზროვნების შედეგი, ინახება ენობრივი პიროვნების ინდივიდუალურ ცნობიერებაში და გამოიხატება სხვადასხვა ენობრივი საშუალებით. ამიტომ, ის ყოველთვის ატარებს სუბიექტურ ხასიათს.

მოცემულ შემთხვევაში კონცეპტები კულტურის საბაზისო ერთეულებია. „ისინი არა მხოლოდ უნივერსალიებია, საგნების ფართე კლასის ზოგადი თვისებებით, არამედ სულიერი არსის მატარებლებია, რომლებსაც ძალუძთ უზრუნველყონ კავშირი სამყაროს სხვადასხვა თანრიგის იდეებს შორის - ღვთიურსა და ადამიანურს შორის, რომლებიც აღინიშნება უკიდურესი სულიერი დაძაბულობით. კონცეპტები არის ადამიანის სულიერი კულტურის ელემენტები, შექმნილი ადამიანის მიერვე, რათა შეიცნოს საკუთარი თავი და საკუთარი ადგილი სამყაროში. აქ შედის სიყვარული, რწმენა, სიკვდილი და უკვდავება, ჭეშმარიტება და ტყუილი, მშვენიერება, ბედნიერება და სხვა“ (Воркачев, 2004).

კონცეპტი, როგორც მენტალური ერთეული, ინდივიდის ცნობიერებაში უკავშირდება სოციუმის კონცეპტოსფეროს, ანუ კულტურას; ხოლო კონცეპტი, როგორც კულტურის ერთეული, წარმოადგენს კოლექტიური გამოცდილების ფიქსაციას, რომელიც ხდება ინდივიდის კუთვნილება. ლინგვოკოგნიტური კონცეპტი არის ინდივიდუალური ცნობიერების მიმართულება კულტურისაკენ, ხოლო ლინგვოკულტურული კონცეპტი წარმოადგენს მიმართულებას კულტურიდან ინდივიდუალური ცნობიერებისაკენ (Смирнова, 2009:247-253). ვ. ი. კარასიკი და გ.გ. სლიშკინი ლინ გვოკულტურულ კონცეპტს ახასიათებენ როგორც „პირობით მენტალურ ერთეულს, რომელიც გამოიყენება ენის, ცნობიერებისა და კულტურის კომპლექსური შესწავლისას“ (Карасик, Слышкин, 2001:75-81). მათი აზრით, კონცეპტი დევს ცნობიერებაში, წარმოადგენს კულტურის ელემენტების მენტალურ პროექციას და განსხეულდება ენაში და/ან მეტყველებაში.

რაც შეეხება ემოციებს, კონკრეტულ კულტურაში, სოციუმში სოციოლოგიზებული ენის საშუალებით ობიექტივირებული ემოციები იძენენ ემოციური კონცეპტების თვისებებს, რომელსაც ნ.ა. კრასავსკი განიხილავს როგორც „ეთნიკურად, კულტურულად განპირობებულ, სტრუქტურულ-აზრობრივ, ლექსიკურ და/ან ფრაზეოლოგიურად ვერბალიზებულ წარმონაქმნს, რომელიც ემყარება ცნებით საფუძველს“ (Красавский, 2002:113-119). ემოციური კონცეპტი, როგორც ლინგვოკულტურული კონცეპტის სახეობა, წარმოადგენს მაღალი ხარისხის აბსტრაქციის მენტალურ ერთეულს, რომელიც ენობრივ ცნობიერებაში ასახავს ხალხის მრავალსაუკუნოვან გამოცდილებას ემოციური განცდის შესახებ უნივერსალური და კულტურულად სპეციფიკური წარმოდგენების სახით. ენა ინახავს სოციალურ გამოცდილებას, ემოციები კი ამ გამოცდილების მიმართ დამოკიდებულების ობიექტივაციის საშუალებას წარმოადგენს. ემოციური კონცეპტები განისაზღვრება ისეთი სოციოკულტურული ფაქტორებით, როგორებიცაა: ტრადიციები, წეს-ჩვეულებები, აზროვნების სტერეოტიპები, ქცევის მოდელები და რომლებიც ყალიბდება ამა თუ იმ ეთნოსის ისტორიული განვითარების პროცესში.

როგორც ვხედავთ, ლინგვოკულტურული კონცეპტი წარმოადგენს კულტურულად ან ნაციონალურად შეფერილ მენტალურ ერთეულს, რომელშიც ფიქსირდება ემოციური კომპონენტი და ინდივიდისა და კოლექტივის მიერ სამყაროს შემეცნებისა და განცდის სუბიექტური და ობიექტური გამოცდილება.

ჩვენი მიზანია, განვიხილოთ, თუ რა კოგნიტური და კულტურული ფაქტორები განაპირობებს ლინგვოკულტურული კონცეპტის „დიდება“, „Слава“, „Glory“ ემოტიურობას. აგრეთვე, ქართული, რუსული და ინგლისური ენების შედარებითი ანალიზის საშუალებით გავარკვიოთ, რა მსგავსება და სპეციფიკა ახასიათებს აღნიშნული კონცეპტის გააზრებასა და ვერბალურ რეპრეზენტაციას განსხვავებული მენტალობისა და კულტურის მქონე ეთნოსების ენობრივ ხატში.

რაც შეეხება კვლევის მეთოდს, მიზანშეწონილად გვესახება მივმართოთ ენობრივი ნიშნის ლექსიკური მნიშვნელობის კომპონენტურ ანალიზს, ხოლო აზრის უმცირესი ელემენტების, მათ შორის, ემოტიური ელემენტის გამოსავლენად ვისარგებლებთ პროფ. ჟ. ვარძელაშვილის მიერ შემოთავაზებული ნანოსემების ანალიზის მეთოდით, რომელიც გულისხმობს ენის ლექსიკურ-სემანტიკური დონის ძირითადი ერთეულის - სემემის დაშლას კიდევ უფრო მცირე ელემენტებად: სემად, სემანტიკურ მარკერად, დიფერენციალურ ნიშნად, მნიშვნელობის კომპონენტად, აზრის ატომად, ნანოსემად (Вардзелашвили, 2003, 2007).

კომპონენტური ანალიზის შედეგად გამოვლინდა, რომ, მოცემული ლექსემის დეფინიციების რაოდენობაში განსხვავების მიუხედავად (ქართულში ფიქსირდება ხუთი, რუსულში - ექვსი, ინგლისურში - ხუთი), სამივე ენობრივ ხატში ფიქსირდება კონცეპტში „დიდება“ შემავალი საერთო მნიშვნელობა - საყოველთაო აღიარება, სახელი, პატივი (почет, honour) დამსახურების, ნიჭის, ღირსეული ქმედების გამო. ინგლისურსა და რუსულ ენებში „დიდება“ გულისხმობს ბრწყინვალებას (გლორყ, сияние), ქებას, მადლიერებას. ქართულში - პატივისცემას და სიყვარულს. დიდება უკვდავებაა, სახელის დატოვება სიკვდილის შემდეგ. კულტუროლოგების აზრით, ადამიანისათვის დიდებისაკენ ლტოლვა, დიდების მოპოვება დაკავშირებუ ლია პირველყოფილ სურვილთან, არ გაქრეს გარდაცვალების შემდეგ. მაგრამ, თუ ამ სურვილს არ კვებავს ღირსეული იმპულსი, დიდი სულიერი ღირებულება, ის გადაიქცევა ამაოებად (тщеславие), ცუდმედიდობად (славолюбие). როცა დიდების წყურვილი (жажда славы) სცილდება მაღალი კულტურული ღირებულების კატეგორიას, ის გარდაიქმნება უარყოფით ენერგიად, რომელსაც შეიძლება სახელი კი მოაქვს, მაგრამ ის უკვე აღარ არის დაფასების, სიყვარულის, პატივისცემის მომტანი საზოგადოებრივი კრიტერიუმების თანახმად. აღსანიშნავია, რომ მსგავსი რეალიის ნომინირება ინგლისურ ენაში ხდება განსხვავებული ლექსიკური ერთეულით notoriety, რაც ეკვივალენტია ქართული „ცუდი სახელი“ და რუსული „дурная слава“ კოლოკაციებისა. როგორც დეფინიციის კომპონენტური ანალიზის შედეგები აჩვენებს, იკვეთება ორმხრივი დამოკიდებულება: ერთი მხრივ, „დიდება“ მოიაზრება როგორც წარმატების, ნიჭის ნიშანი, დამსახურების აღიარება და პოზიტიურ აზრს შეიცავს; მეორე მხრივ კი - დიდების წყურვილს ნეგატიური გავლენა აქვს (მაგ.: слава Герострата, ბოროტი საქმით მოხვეჭილი სახელი). უარყოფით აზრს ატარებს კონცეპტის „слава“ ერთ-ერთი მნიშვნელობა რუსულ ლინგვოკულტურაში და ნიშნავს ჭორს, მითქმა-მოთქმას. ამგვარად, რუსულ ენაში слухи+молва=дурная/худая слава (ვინმეს შესახებ, რომელსაც ცუდი რეპუტაცია აქვს საზოგადოებაში), რაც არ ფიქსირდება ქართულსა და ინგლისურ ენებში. უნდა აღინიშნოს, რომ ინგლისურსა და ქართულ ლინგვოკულტურაში კონცეპტის „დიდება“ ხატოვანი მახასიათებლები ყოველთვის ატარებენ დადებით შეფასებას. მასთან დაკავშირებული ან მისგან გამომდინარე უარყოფითი შეფასებები გამოხატულია განსხვავებული ლექსიკური ერთეულებით და არა დერივაციით ან სიტყვათშეთანხმებით.

ამასთან დაკავშირებით, ლოგიკურად გვეჩვენება თვალი მივადევნოთ, როგორ ავითარებს კონცეპტუალიზაციის განსხვავებულ ვექტორებს ყველა დასახელებულ ლინგვოკულტურაში არსებული თავდაპირველი „დიდება“ -ღმერთისადმი მიმართვა. თუმცა, რუსული ენობრივი ცნობიერება ინახავს მას როგორც არქეტიპულს, რაც მტკიცდება უკვე აღნიშნული ფაქტებით. რელიგიურ დისკურსში, ქრისტიანული ტრადიციის თანახმად,“დიდება“, „glory“, „слава“ აღნიშნავს ღვთის სადიდებელს, ხოტბას. „დიდება არს ღმრთისა ყოველთა სიწმიდეთა და სახიერობათა და ქველის მოქმედებათა ხსენება“ (ს.ს. ორბელიანი). სამივეში დამკვიდრებულია ღვთის სადიდებელი შეძახილი: „დიდება უფალს!“, „слава Богу!“, „Let us give glory to God!“ შესაბამისად, კულტურული მოდელის წარმართობიდან ქრისტიანობაზე ფუნდამენტური ცვლის პირობებში ცნება „დიდება“ აღარ ვრცელდება მხოლოდ ადამიანზე. დიდება ერთ-ერთი მთავარი ბიბლიური ცნებაა. „ღმერთთან მიმართებაში ის აღნიშნავს ღვთის სიდიადეს, მისგან მომდინარე ბრწყინვალებას. ასევე, ის წარმოადგენს ღვთის საუფლოს ნიშანს, მის მარადიულობასა და სისპეტაკეს. ამქვეყნიური, წარმავალი და ცოდვილი სამყაროსგან განსხვავებით, სადაც ღმერთი ეცხადება ადამიანს, იქვე ნათელი ხდება მისი დიდება, თუმცა, ადამიანს არ უწერია სრულად იხილოს ღვთიური დიდება. როდესაც ადამიანები ქრისტეს რწმენით ხსნას პოვებენ, ისინი ღვთის შვილები ხდებიან და მათ ეხება მაცხოვრის სიტყვები: „მე მათ მივეცი დიდება, რომელიც შენ მომმადლე“ (Библейская Энциклопедия Брокгауза). ღირს მამა მაკარ ეგვიპტელს თუ დავესესხებით, წმინდანები, რომელნიც ღმერთს მადლობას სწირავენ, შეიძლება ხედავენ არა ღვთის დიდებას, არამედ ადამიანების დიდებას, მათი ახლობლების ბრწყინვალებას, ადამიანის თვალისმომჭრელ სხივს, რომელიც შექმნა ღმერთმა და ამქვეყნიური დიდების მოპოვებით სასუფევლისკენ მიმავალი გზა გაუხსნა.

ამრიგად, ლინგვოკულტურული კონცეპტი „დიდება“ მოიცავს უმაღლესი კატეგორიის სულიერ ღირებულებებს, რწმენას, მადლიერებას, ღირსებას, დიად საქმეებს. ზოგჯერ იმდენად დიდია დიდების მოპოვების, აღიარების ცდუნება, რომ ჩვეულებრივ მოკვდავს უჭირს დაიცვას ოქროს შუალედი და ჭეშმარიტი ღირებულებების ნაცვლად იაფფასიან პოპულარობას გამოეკიდოს. „დიდება“ იმდენად ბევრისმომცველი ცნებაა, რომ ის უდავოდ უკავშირდება ემოციურ აღქმას და ემოციურ ექსპლიკაციას. კონცეპტის ბუნებიდან გამომდინარე, ეს ემოციები ხშირად ურთიერთგამომრიცხავიც არის. აღტაცება, ძლიერი და ჭეშმარიტი გრძნობა, უღრმესი პატივისცემა და მოწიწება, თავმოყვარეობა და პატივმოყვარეობა, შური და თავდადება შედის კონცეპტ „დიდების“ კონცეპტუალურ ველში და მონაწილეობს საზოგადოებისა და პიროვნების მორალურ-ზნეობრივ ფორმირებაში.

ლიტერატურა:

1. Библейская Энциклопедия Брокгауза: электронный ресурс; режим доступа: www. dic.academic.ru; дата доступа: январь-июнь, 2011.

2. Вардзелашвили Ж. А., Наносемы лексических структур. Русское слово в мировой культуре. СПБ., 2003.

3. Вардзелашвили Ж. А., Наносемы как латеральный компонент значения слова. Acta Linguistica. Vol. 1. No 1. Sofia, 2007.

4. Воркачев С. Г., Счастье как лингвокультурный концепт. М., 2004.

5. Карасик В. И., Слышкин Г. Г., Лингвокультурный концепт как единица исследования. Методологические проблемы когнитивной лингвистики. Воронеж, 2002.

6. Красавский Н. А., Русская и немецкая концептосферы эмоций (опыт лингвокультурологического анализа словарных статей). Методологические проблемы когнитивной лингвистики. Воронеж, 2002.

7. Лихачев Д. С., Концептосфера русского языка . Изв. РАН Сер. лит. и яз. Т. 52. №3.

8. Лотман Ю. М., Семиосфера. С-Пб., 2001.

9. Смирнова О. М., К вопросу о методологии описания концептов, Филология. Искусствоведение Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского, 2009, №3.

10. Стернин, И.А., Методика исследования структуры концепта. [Текст] / И. А. Стернин// Методологические проблемы когнитивной лингвистики: Научное издание /Под ред. И. А. Стернина. Воронежский государственный университет, 2001.

ლექსიკონები:

1. The Concise Oxford Dictionary of Current English. Fourth Edition. 1958.

2. ელეკტრონული რესურსი; მისაწვდომობის რეჟიმი: http://www.merriamwebster. com/dictionary; მისაწვდომობის თარიღი: იანვარი-ივნისი, 2011.

3. Кузнецов С. А. Большой толковый словарь русского языка. - 1-е изд-е: СПб.: Норинт. 1998.

4. Даль В. И. Толковый словарь живого великорусского языка. Издательство «Цитадель». Москва.1998.

5. ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი, თბ., 1986.

6. ორბელიანი ს. ‐ს. ლექსიკონი ქართული, ტ I, თბ., 1991.

Darejan Razmadze
Emotive Lexical Units as Linguocultural Concepts
Summary

The article deals with the issue of identifying the cognitive and cultural factors causing emotivity of linguocultural concept „Glory“, „dideba“, „слава“. It aims to analyze the similarities and specificity of interpretation and verbalization of the given concept in the linguistic picture of different ethnic groups according to their mentality and cultural background.

Дареджан Размадзе
Эмотивные лексические единицы как лингвокультультурные концепты
Резюме

В статье рассмотрен вопрос выявления когнитивных и культурных факторов, обусловливающих эмотовность лингвокультурного концепта „Glory“, „დიდება“, ,,Cлава”. Анализируется сходство и своеобразие осмысления и вербализации данного концепта в языковой картине различных этносов с учетом их ментальности и культурной принадлежности.

სალომე მენაბდე
(საქართველო)

ადამიანის სამყაროსთან ურთიერთობის სპეციფიკა აისახება ენაში, რომლის საშუალებითაც ის აგებს სამყაროს სურათს. როგორც მარტინ ჰაიდეგერი მიუთითებდა, ადამიანი ასახავს სამყაროს როგორც სურათს; სამყარო მისთვის სურათში გარდაიქმნება (1985). ხოლო ჟ. დელოზის მიხედვით, სამყაროს შემეცნება კონცეპტებში აისახება. ცნობილ ნაშრომში „აზრის ლოგიკა“ (1998) დელეზი განმარტავს: კონცეპტი აზრის მტკიცე კოლტია ცნობიერებაში.

ბუნებრივია, რომ კონცეპტი - აბსტრაქციაა, მაგრამ თანამედროვე მეცნიერებაში მისი არსებობა უდავოა, ხოლო სამეცნიერო დისკუსიის საგანს წარმოადგენს ამ სამეცნიერო აბსტრაქციის გაგება, რომელიც ვარირებს მეცნიერებისა და სკოლების შესაბამისად. ასე, მაგალითად, ჟაკ დელოზი და ფელიქს გვატარი ამტკიცებენ, რომ კონცეპტი, გარდა ფილოსოფიისა, ვერსად ვერ იარსებებს (1998). მაგრამ კოგნიტური მეცნიერებები და ლინგვისტიკა აღიარებს მის არსებობას ენობრივი პიროვნების ცნობიერებაში. უფრო მეტიც, კოგნიტური მეცნიერებების ციკლში კონცეპტი წარმოადგენს ძირითად, საბაზისო ტერმინს შემეცნების პროცესების შესწავლისას. ხოლო გარე სამყაროს შემეცნების პროცესს კონცეპტუალიზაციას უწოდებენ. მიჩნეულია, რომ ადამიანის ცნობიერებაში გარკვეულ ცნებასთან დაკავშირებული აზრები მხოლოდ ნაწილობრივ ექვემდებარება ვერბალიზებას, რადგან ცნებაში შედის ვიზუალური ხატები, ტაქტილური შეგრძნებები, ქვეცნობიერი და არაცნობიერი. და ეს ყველაფერი სიტყვის მნიშნელობასთან ერთად ცნობიერებაში აყალიბებს მოვლენის კონცეპტუალიზაციას.

თანამედროვე მეციერება ადამიანის ბუნების შესწავლისას მიუახლოვდა არამატერიალურს, ისეთს, როგორიც მისი ცნობიერების სტრუქტურებია. ამ სტრუქტურებთან შეღწევის ერთადერთ საშუალებად ბუნებრივი ენის ერთეულებია მიჩნეული. ანუ, ენის ნიშნის მატერიალურიდან, აბსტრაქტულამდე: მნიშნელობამდე, ცნებასთან და მის შეფასებამდე, იდეასთან და ასოციაციებთან. ეს ყოველივე იმ სტრუქტურას წარმოადგენს, რასაც ლინგვისტიკაში კონცეპტს უწოდებენ. ხაზი გავუსვათ იმას, რომ ლინგვისტიკაში შეისწავლება მხოლოდ კონცეპტის ვერბალიზებული ნაწილი და მოვლენასთან დაკავშირებული კულტურული კონტექსტი. ამ შერწყმაში ვლინდება კონცეპტუალური სტრუქტურების ეთნოსპეციფიკური კომპონენტი. ხოლო მიღებული მონაცემების საფუძველზე რეკონსრტუირებენ ამა თუ იმ ენის სამყაროს სურათს.

ისევე როგორც კონცეპტი, ცნება „სამყაროს სურათი“ მეცნიერული აბსტრაქციაა. ამ ტერმინს მკვლევრები იყენებენ პასუხისთვის, თუ როგორ აცნობიერებს და ყოფს კატეგორიებად ადამიანი ათვისებულ ინფორმაციას. ლინგვისტიკაში უკვე რამდენიმე ათეული წელია ოპერირებენ ცნებით „სამყაროს ენობრივი სურათი“. მის პარალელურად ასევე სულ უფრო ხშირად იყენებენ ცნებას „სამყაროს კონცეპტუალური სურათი“. ეს უკანასკნელი გაგებულია, როგორც ადამიანის კოგნიტური მოღვაწეობის რეპრეზენტაცია, მათ შორის, ენობრივ ფორმებშიც. ამასთან დაკავშირებით, მოვიყვანოთ კუბრიაკოვას სიტყვები: სამყაროს ენობრივი სურათი „ეს არის ადამიანის კონცეპტუალური სურათის ის ნაწილი, რომელიც მიბმულია ენასთან და რომელიც ენობრივ ფორმებშია გარდატეხილი“ (კუბრიაკოვა, 1988:142).

ჩვენი კვლევის საგანს წარმოადგენს კონცეპტი „ფული“. როგორც სამყაროს ენობრივი სურათის ფრაგმენტი. კონცეპტი „ფული“ არის კულტურულად ათვისებული, მიეკუთვნება „სოციალურ“ სამყაროს ენობრივი სურათის ფრაგმენტს. ამ კონცეპტის ენობრივი ვერბალიზატორების სიმრავლე მოწმობს მის კულტურულ ღირებულებას: ფულის გადაცვლა, ფულის ხარჯვა, ფულის ძალა და ა.შ. ყველა ეს მიეკუთვნება კონცეპტის საბაზისო დონეს, რადგან ამ ერთეულთა კავშირი პროტოტიპულ ელემენტთან ექსპლიციტურია. ცხადია, რომ ცნების ენობრივი ექსპლიკატორების სიმრავლე, მისი გათავისება სხვადასხვა ლინგვოკულტურით განპირობებულია თვითონ „ფულის“ ფენომენით: ითვლება, რომ ფული არსებობს ისევე დიდი ხანია, როგორც თვით კაცობრიობის ცივილიზაცია. ფულადი მნიშვნელობა ჩამოყალიბდა ჯერ კიდევ მონეტებამდელ პერიოდში; როგორც ისტორია ამტკიცებს, ლითონის მონეტა პირველად გაჩნდ ძვ. წ. აღ. VII საუკუნეში. ჯერ კიდევ ძვ. წ. აღ. V საუკუნეში სპარსეთის მეფე დარიოსმა განახორციელა ეკონომიკური რევოლუცია, შემოიღო რა ხმარებაში მონეტები. მონეტები იჭედებოდა: სპილენძისგან, ვერცხლისგან, ოქროსა და პლატინისგან. მოგვიანებით გაჩნდა ფულადი ნიშნები, რომლებსაც არ ჰქონდათ თვითღირებულება და მიმოქცევისას ცვლიდა ძვირფასი ლითონების მონეტას. ფული ყველა ადამიანს სჭერია ხელში, ამიტომაც ეს ფაქტი ყველა კულტურის უნივერსალურ ფასეულ განწყობებში აისახება: ფული - ეს მძლავრი საზოგადოებრივი ძალაა, რომელსაც შეუძლია სიკეთისა და ბოროტების მოტანა. ფული ცალკეული ადამიანისა და მთლიანად საზოგადოების ცხოვრების კონტექსტის განუყოფელი ნაწილია. დროთა განმავლობაში ფული სპეციალური მეცნიერული ინტერესის ობიექტი ხდება, რაც ობიექტის ახალ რაკურსებს აშუქებს. ეს უკანასკნელი ყოფითი ცოდნისთვის შეიძლება არ იყოს ყოველთვის არსებითი, მაგარმ პრინციპულია მეცნიერული ცოდნისთვის. ყოფითი ენობრივი ცნობიერება ცნება „ფულის“ მნიშვნელობის შემდეგ კომპონენტებს აფიქსირებს: „1. ლითონის ან ქაღალდის ნიშანი, რომელიც წარმოადგენს ღირებულების საზომს ყიდვა-გაყიდვისას. 2. რამესთვის განკუთვნილი თანხა; რისამე გადასახადი“ (არნ. ჩიქობავა). ლექსიკონის დეფინიცია აფიქსირებს ყოფით შემეცნებაში ცნების იდეალიზაციას განმარტებაში კატეგორია „ნიშნის“ შემოტანით, ანუ რაღაცა, რაც საგნის შემცვლელია. ამავე რიგში განიხილება ცნებები: „ღირებულების საზომი“, „ყიდვა-გაყიდვა“. შევადაროთ მეცნიერულ განმარტებას: ,,აქტივების ერთობლიობა, გამოყენებული გარიგებათა დასადებად; საყოველთაო ეკვივალენტი, რომელზედაც ხდება ყველა საქონლის გაცვლა; გრძელვადიანი ანაბრები, აგრეთვე ლიკვიდური ფასიანი ქაღალდები და საბიუჯეტო, საზოგადოებრივი ორგანიზაციების ანგარიშებზე არსებული თანხა, ბიუჯეტის სახსრები...“ (რ. ასათიანი, თანამედროვე ეკონომიკის განმარტებითი ლექსიკონი). გავუსვათ ხაზი ერთ გარემოებას: სამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნავენ, რომ მიუხედავად მრავალი ათასი წელი ფულის არსებობისა, დღემდე გრძელდება დისკუსია იმის შესახებ, თუ რა არის ფული და რატომ გამოიყენება მეურნეობაში.

ყოფით ენობრივ შემეცნებაში ფული არის: 1) ნიშანი; 2) ყიდვა-გაყიდვის საზომი. მეცნიერულ შემეცნებაში ფული არის: 1) აქტივების ერთობლიობა; 2) საყოველთაო ეკვივალენტი; 3) არაფულადი ლიკვიდური სახსრები; 4) ანაბრები, დეპოზიტები. გამოვყოთ განსხვავება: ყოფითი ენობრივი შემეცნება არ გაიაზრებს ფულს, როგორც საქონელს. თუმცა, ისტორიულად ფული წარმოდგება ნივთიერი საგნიდან, რაღაც საგნიდან, რომელიც მონეტამდელ პერიოდში ასრულებდა გაცვლისას ღირებულების საზომის ფუნქციას, რომელიც შემდეგ ყიდვა-გაყიდვაში გადავიდა. ყოფითი ცნობიერება ასახავს როგორც ღირებულების საზომს, მეცნიერული - არქმევს „ეკვივალენტს“, „საყოველთაო ეკვივალენტს“. სასაქონლო წარმოების განვითარებასთან ერთად საყოველთაო ეკვივალენტის როლი თავიდან ენიჭებოდა ძვირფას მეტალებს, შემდგომ უკვე როგორც ფულს, ხოლო მოგვიანებით - ფულის ნიშნებს, ქაღალდის კუპიურებს. ეს არის ყოფითი ცნების იდეალიზაციის შემდგომი ნაბიჯი, რადგანაც თავისთავად ქაღალდის ნიშნებს არ აქვს ღირებულება, ის მხოლოდ კონვენციურად ითვლება ღირებულების საზომად. მიუხედავად იმისა, რომ ყოფით ცნობიერებაში ფულადი ნიშნისა და ოქროს ფონდის კავშირი პირობითია, ფულის ნიშნები ინარჩუნებენ ყველა კოლექტიურ ღირებულ განწყობას, რომელიც დაკავშირებულია სიმდიდრესთან, თავისუფლებასთან, ძალასთან.

კონცეპტი „ფულის“ სპეციფიკა იმაში მდგომარეობს, რომ ის ერთდროულად არის სამყაროს ენობრივი და მეცნიერული სურათის ერთეული, რადგან სპეციალური მეცნიერული ინტერესის საგანს წარმოადგენს (ეკონომიკა, ფინანსები, მართვა და ა.შ.). ენობრივი პიროვნება და კონცეპტი ლინგვოკულტუროლოგიის საბაზისო კატეგორიებია, რომლებიც ასახავს მენტალობასა და ბუნებრივი ენის მატარებლის მენტალიტეტს.

ლინგვოკულტურული კონცეპტების კლასიფიცირება შესაძლოა მოხდეს სხვადასხვა საფუძვლით. თემატიკის თვალსაზრისით კონცეპტები ქმნიან, მაგალითად, ემოციურ, საგანმანათლებლო, ტექსტობრივ და ა.შ. კონცეპტოსფეროებს.

ასეთ კონცეპტუალურ სფეროდ აქ განიხილება ეკონომიკის კონცეპტოსფერო, ხოლო ერთეული, რომელიც ამ კონცეპტუალურ სფეროს ფორმირებს, არის დარგის ტერმინი. ნაციონალური კონცეპტოსფერო აფიქსირებს დეტერმინოლოგიზაციის პროცესს, როდესაც კერძო დარგობრივი ტერმინი ხდება ზოგადი ლექსიკის ერთეული.

ლიტერატურა:

1. ასათიანი რ., თანამედროვე ეკონომიკის განმარტებითი ლექსიკონი, თბ., 2009.

2. Делез Ж., Логика смысла, М. - Екатеринбург, 1998.

3. Делез Ж., Гваттари Ф., Что такое философия? М.,1998.

4. Кубрякова Е.С., Роль словообразования в формировании языковой картины мира / Е. Кубрякова С.,//Роль человеческого фактора в языке: Язык и картина мира. Наука, М.,1988.

5. ჩიქობავა არნ., ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი, თბ., 1950.

6. Хайдеггер М., Время картины мира // Хайдеггер М. Время и бытие: статьи и выступления. СПб., 2007.

Salome Menabde
Money as an Economic Term and Intercultural Concept
Summary

Modern linguistics studies concepts in several directions. The basis for all scientific disciplines, as well as a linguistic and cultural categorical system is the conception of linguistic personality and the concept, which reflects the mentality of the bearer of a natural language.

The article examines the concept „Money“ as a piece of linguistic picture of the world. The concept „Money“ is culturally disbursed and belongs to a fragment of „social“ linguistic picture of the world. Specificity of the concept „Money“ is that it simultaneously is a unit of language and scientific world picture, as is within the scope of special scientific interest (economics, finance, management, etc.).

Саломе Менабде
Деньги как экономический термин и межкультурный концепт
Резюме

Исследования проблематики концепта в современной лингвистике ведутся в нескольких направлениях. Основой как для всех научних дисциплин, так и для лингвокультурологического категориального аппарата являются понятие языковой личности и концепт, которые отражают ментальность и менталитет носителей природного языка.

В статье анализируется концепт «Деньги» как фрагмент языковой картины мира. Концепт «Деньги» является культурно освоенным, и принадлежит фрагменту «социальной» языковой картины мира. Специфика концепта «Деньги» состоит в том, что он одновременно является единицей языковой и научной картины мира, так, как входит в сферу специального научного интереса (экономика, финансы, управления и т.д.)

თეა ჯღარკავა
(საქართველო)

შტ. ცვაიგის ნარატივში პერსონაჟთა სისტემა ატარებს ველის სახეს, რაც ნიშნავს შემდეგს: სიუჟეტის განვითარებისთვის, რა თქმა უნდა, მნიშვნელოვანია ყველა პერსონაჟი, მაგრამ კონფლიქტური სიტუაცია, რომელიც უნდა წარმოადგენდეს სიუჟეტური დინამიკის არსსა და საფუძველს, კონკრეტულად ფოკუსირებულია ბავშვ ედგარში - მისი, როგორც პიროვნების, შიდა და გარე განზომილებათა ერთობლიობაში. ამიტომ, მიგვაჩნია, რომ დახასიათების ტექსტობრივი ბადის ცნება გამოყენებული უნდა იქნეს, პირველ რიგში, სწორედ ედგართან მიმართებაში. რაც შეეხება ტექსტობრივი ბადის ცნებას: მხატვრული ტექსტის ორი დონის (ენობრივი და საკუთრივ ტექსტობრივი დონეების) ურთიერთმიმართების გამოხატვის მიზნით თანამედროვე ტექსტის თეორიაში არსებობს „ტექსტობრივი ბადის“ ცნება. მონოგრაფიაში „გრამატიკულ კატეგორიათა პოეტიკა“ ლ. ნოზდრინა ლაპარაკობს ისეთი ორი ფენომენის ურთიერთობაზე, როგორებიცაა, ერთი მხრივ, ლექსიკურ-გრამატიკული ველის ენობრივი ფენომენი და, მეორე მხრივ, ტექსტობრივი ბადის ფენომენი. იგი შემდეგნაირად განსაზღვრავს ამ ორი ფენომენის ურთიერთმიმართებას: „ლექსიკურ-გრამატიკული ველისაგან და ფუნქციურ-სემანტიკური კატეგორიისაგან განსხვავებით, რომლებიც წარმოადგენენ პარადიგმატულ კატეგორიებს, ტექსტობრივი ბადე არის სინტაგმატიკური, ტექსტობრივი კატეგორია“ (Ноздрина, 2004:51-52) განაგრძობს რა ხსენებულ კატეგორიათა ურთიერთმიმართებაზე მსჯელობას, ავტორი წერს: „თუ დავუკვირდებით იმას, თუ როგორ ავლენს ველი თავის თავს ტექსტში, დავინახავთ, რომ მასში ჩნდება არა ველის ყველა წევრი, არამედ მხოლოდ ზოგიერთი მათგანი. გარდა ამისა, ზოგი ენობრივი საშუალება თითქოს „მიბმულია“ გარკვეულ ფუნქციურ სტილზე; სხვა სტილებში კი თითქმის არ გვხვდება. ასე რომ, ველი წარმოგვიდგება ტექსტში როგორც ისეთ ენობრივ საშუალებათა გარკვეულ ერთობლიობად, რომლებიც გამოხატავენ გარკვეულ სემანტიკურ შინაარსს (ტემპოლარულობას, მოდალურობას, და ა.შ), ეს ენობრივი საშუალებები ერთიანდებიან ცნებაში „ტექსტობრივი ბადე“ (Ноздрина, 2004:51-52).

როგორც ითქვა, ფუნქციურ-სემანტიკური კატეგორიებისგან განსხვავებით, ტექსტობრივი ბადე ატარებს არა სივრცით (ანუ ველისებრ), არამედ ლინეარულ (დროით) ხასიათს. ვფიქრობთ, ამ ორ ენობრივ და ტექსტობრივ ფენომენთა შორის ხსენებული განსხვავების „დაფიქსირებით“ საფუძველი ჩავუყარეთ დახასიათების იმ ტექსტობრივი ბადის ადეკვატურ წარმოჩენას, რომელიც ობიექტურად შეესაბამება ზოგადად პერსონაჟთა, პირველ რიგში კი პროტაგონისტის (ედგარის) ცვაიგისეული პოეტიკის ენობრივი ასპექტის კვლევას.

როგორი უნდა იყოს ცვაიგისეული პროტაგონისტის დახასიათების ტექსტობრივი ბადე, თუ მისი სტრუქტურის განსაზღვრისას ერთდროულად დავეყრდნობით როგორც მის ლინეარულობას (დროებითობას), ისე, რა თქმა უნდა, და, პირველ რიგში, სიუჟეტთან შინაგან კავშირს. ჩვენი აზრით, ხსენებული ტექსტობრივი ბადე გასაანალიზებლად ნარატივში ხასიათდება შემდეგი ორი ნიშან-თვისებით:

ა) დინამიკურობით;
ბ) ორგანზომილებიანობით.

რას გულისხმობს პროტაგონისტის დახასიათების ტექსტობრივი ბადის შინაგანი, ანუ სტრუქტურული დინამიკურობა? ამ კითხვაზე პასუხის გაცემისას გავიხსენოთ ედგარის ის დახასიათება, რომელიც მას მიეცა ნარატივის ექსპოზიციის ფარგლებში და რომელიც მკითხველს აწვდიდა ბავშვის როგორც ფიზიკურ, ისე შინაგან პორტრეტს. დავრწმუნდით, ალბათ იმაში, რომ ამგვარი, შეიძლება ითქვას, „სასტარტო“ დახასიათება წარმოადგენდა ექსპოზიციის ორგანულ ნაწილს და ამავე დროს რეალიზებული იყო ძირითადად „დახასიათების“ როგორც სამეტყველოკომპოზიციური ფორმით. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ პერსონაჟის ნარატიულ დახასიათებასა და ნარატიულ სიუჟეტს შორის არსებობს (ყოველ შემთხვევაში, ასეა ცვაიგთან) სიღრმისეული კავშირი: როგორც უკვე იქნა ჩვენ მიერ მინიშნებული, მოცემულ გასაანალიზებელ ნარატივში სიუჟეტის „ღერძი“, ანუ მისი დამფუძნებელი კონფლიქტი გამოიხატება იმით, რომ პროტაგონისტში (ბავშვ ედგარში) ხდება ის, რასაც შეიძლება ვუწოდოთ „ეგზისტენციალური გარდატეხა“ (თუ გავიხსენებთ, რომ ტერმინ „ეგზისტენციით“ თანამედროვე აზროვნებაში აღინიშნება, როგორც ოფ. ბოლნოვი ამბობს, ადამიანის „შინაგანი, ანუ სიღრმისეული, ბირთვისეული განზომილება (die letzte Innerlichkeit), (das innerste Kern)“ (Больнов, 1999:38), მაშინ გასაგები გახდება, თუ რატომ უნდა მივიჩნიოთ ბავშვში მომხდარი გარდატეხა არა უბრალოდ ხასიათობრივ ცვლილებად, არამედ სწორედ „ეგზისტენციალურ გარდატეხად“). თამამად შეიძლება ითქვას, რომ იმ საშინელმა იმედგაცრუებამ, რომლის მოწმე გახდა და რომელიც ასე მძიმედ განიცადა ბავშვმა, მას მთლიანად შეუცვალა დამოკიდებულება როგორც ადამიანისადმი, ისე სამყაროსადმი და საკუთარი თავისადმი. ჩვენი აზრით, გამართლებული იქნება, თუ სიუჟეტთან ამგვარად, ანუ სიღრმისეულად დაკავშირებულ დახასიათებას ვუწოდებთ ცვაიგის მიერ შემოთავაზებულ „გარდატეხის პოეტიკას“.

როგორც ვხედავთ, პროტაგონისტთან დაკავშირებული დახასიათების ტექსტობრივი ბადე ცვაიგისეულ ნარატივში ატარებს დინამიკურ ხასიათს, ეს დინამიკურობა კი განპირობებულია ამ დახასიათების შინაგანი, სიღრმისეული კავშირით სიუჟეტთან.

პროტაგონისტის დახასიათების ტექსტობრივი ბადის, როგორც დინამიკური სტრუქტურის განსაზღვრის შემდეგ, ბუნებრივია, დავსვათ შეკითხვა: რაში მდგომარეობს ამ ტექსტობრივი ბადის ორგანზომილებიანობა?

ამ კითხვაზე პასუხის გაცემისას კვლავ უნდა გავიხსენოთ ტექსტობრივი ბადის ზემოთ ხაზგასმული დინამიკურობა და ამ დინამიკურობის შინაგანი კავშირი ნარატივის სიუჟეტთან. მაგრამ იგივე ტექსტობრივი ბადის მეორე ასპექტის, ანუ მისი ორგანზომილებიანობის ჩვენებისა და განსაზღვრისთვის უკვე აუცილებელი ხდება თვით ცვაიგისეული სიუჟეტის, როგორც ერთიანი ფენომენის ბიპოლარულობაზე მსჯელობა: ვგულისხმობთ იმ გარემოებას, რომ ამ სიუჟეტს აქვს ორი განზომილება - შინაგანი და გარეგანი: სიუჟეტის შინაგანი განზომილება, ანუ, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, შიდა სიუჟეტი, მოგვითხრობს იმ შინაგან ძვრებზე, რომლებიც ხდება პერსონაჟთა შიდა სამყაროში, ხოლო სიუჟეტის გარეგანი განზომილება, ანუ, სხვანაირად რომ ვთქვათ, «გარე სიუჟეტი», მოგვითხრობს იმის შესახებ, თუ როგორ აისახება ხსენებული შინაგანი ძვრები პერსონაჟთა ურთიერთობაზე.

სწორედ ცვაიგისეული სიუჟეტის ეს ბიპოლარულობა (ორგანზო-მილებიანობა) უნდა მივიჩნიოთ, ალბათ, იმ ორგანზომილებიანობის წყაროდ და საფუძვლად, რომლითაც ხასიათდება დახასიათების ტექსტობრივი ბადე ნარატივის იმ ასპექტში, რომელიც ეხება პროტაგონისტ ედგარს. პროტაგონისტის ცვაიგისეული პოეტიკა გამჭოლად და თანმიმდევრულად ორგანზომილებიანია: ავტორი მოგვითხრობს იმ შინაგან ძვრებზე, რომლებიც ხდება ედგარის შინაგან სამყაროში, ანუ მასში მომხდარ „ეგზისტენციალურ გარდატეხაზე“ და, როგორც წესი, გვიჩვენებს ამის შემდეგ, თუ როგორ აისახება ეს გარდატეხა მის ურთიერთობაზე ნარატივის სხვა პერსონაჟებთან.

ლიტერატურა:

1. Ноздрина Л. А., Поетика Грамматических категорий, Москва, „Тездурус“, 2004.

2. Больнов О. Ф., философия Экзистенциализациа, Саркт-Петербург, 1999.

Tea Jgarkava
The main character's textual net in Stefan Zweig story „Burning Secret“
Summary

The given article deals with those improvements of the main character which are going on in his inner world and his sudden changes reflections on mutual relations with the characters.

We come to the conclusion that the textual net in Stefan Zweig's narrative has a dynamic disposition. This disposition defines inner close connection with the topic.

Тея Джгаркава
Текстовая сеть главного героя в новелле Стефана Цвейга „Жгучая тайна“
Резюме

В данной статье рассматриваются те положительные изменения в образе главного героя, которые происходят в его внутреннем мире и отражения его внезапного изменения на взаимоотношения с другими персонажами произведения.

Мы приходим к выводу, что текстовая сеть в повествовании Стефана Цвейга имеет динамический характер. Это расположение определяет внутреннюю тесную связь с темой.

ვარდო ჩოხარაძე
(საქართველო)

თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე ისტორიული საქართველოს მნიშვნელოვანი ნაწილი მდებარეობს. მათ შორისაა შავშეთი. მისი ერთი ნაწილი თურქეთის რესპუბლიკის, ხოლო მეორე - საქართველოს შემადგენლობაშია. ქართული ენა შენახულია იმერხევის ხეობაში, უსტამისში, ჩაქველთასა და მაჭახელში. შავშეთის მეორე ნაწილი მეთურქულეა.

ნიკო მარის განმარტებით, იმერხევში ქართული ყველგან როდი იციან, მაგ.: დიობანში, შოლტისხევში, აგარაში და ა.შ. აქ მცხოვრებ ქართველებში დავიწყებას ეძლევა ქართული ტრადიციები, ქართული ყოფა. თანდათან შევიწროვდა ქართული ენა. სახელმწიფო ენა, თურქული, ჩვენებურთა მეტყველებაზე დიდ ზეწოლას ახდენს, შედეგად ქართული ენა თანდათან დავიწყებას ეძლევა (მარი, 1911).

მიუხედავად ამისა, თურქეთის საქართველოში (ტაოში, შავშეთში, იმერხევსა და მაჭახელში), განსაკუთრებით უფროს თაობაში, მშობლიური ენა და ადათ-წესები ასე თუ ისე მაინც არის შემონახული. ისიც საგულისხმოა, რომ ბოლო დროს საქართველოსა და თურქეთს შორის პოლიტიკური და ეკონომიკური ურთიერთობების გაღრმავება შავშეთში მცხოვრებთა ქართულ მეტყველებაზე დადებითად აისახა.

ქვემოთ განვიხილავთ ქართულ-თურქული ლექსიკური ურთიერთობის რამდენიმე შემთხვევას, კერძოდ:

ა. ქართული სიტყვები უქონლობის მაწარმოებელი სუფიქსებით;

ბ. თურქული სიტყვა ქართული მაწარმოებლით;

გ. თურქული სიტყვა თურქული მაწარმოებლით.

ა. უ-ო უქონლობის სახელს აწარმოებს.Mმაგ.:

უკაცო - (უქმრო) - „უკაცო ქალი კიდო კარქა აფერებს იდარეს“ (ინ.); „უკაცოთ ცოდვა ხარ“ (ინ.);

უთავბოლო - უპასუხისმგებლო - ,,უთავბოლო ბაღნები არ არიან“ (ინ.);

უდედო - დედის (ძირის, კვეთის) გარეშე: ,,რძე უდედო ნუ შედგება, მივცეთ დედა!“ (ინ.);

უშვილო შვილი - ნანატრი შვილი, დედისერთა: „უშვილო შვილივით შეფერებული ნუ ხარ!“ (ინ.);

„უძაღლო ვერ დავმდგარვარ“ (ჩაქ.).

თურქული გზით შემოსულ სიტყვებში გამოყენებული ქართული თანდებულები:

„ესკერში“, „ქენერში“, „მაჰალეში“, „არაბაში“, „დუღუნში“, „მექთეფებში“ „ინსნები“, „ქოშესთან“ და ა.შ:

„ესკერში“ - (არ. asker) - „ჯარისკაცი“, „სამხედრო სამხასხური“. „წევდა ჩემი კაცი ესკერში“ (უსტ.); „ესკერში წასული არ იყო ჯერ“ (ბაზგ.)...

„ქენერში“ - (kenar) - ,,ყართოფ ყანი ქენერზე ვთესავთ“ (უსტ.); „იგზე ჩემი ტყუპები იყვნენ ყანი ქენერზე“ (სვირ.)...

ამ სიტყვებში შეინიშნება ბგერათმონაცვლეობა და ასიმილაციის საფუძველზე მომხდარი ცვლილებები. სრული ფორმაა „ასქერ“, „ქენარ“, ხოლო მთქმელი წარმოთქვამს ,,ესკერ“, „ქენერ“. „ა“ ენაცვლება „ე“ ხმოვანი, ხოლო „ქ“ თანხმოვანს ენაცვლება „კ“.

ნ. გურგენიძის მიხედვით, „ა“ და „ე“ ბგერათმონაცვლეობა კანონზომიერ მოვლენად მიიჩნევა. აჭარულ დიალექტში, თურქულიდან შემოსულ სიტყვებში მოკლე „ა“ (ـَ) „ა“ ხმოვნითაა გადმოცემული, ხოლო იგივე სიტყვები თურქულსა და თურქულ დიალექტში „ე“ ხმოვანს გვაძლევს (გურგენიძე, 1973:106-107).

სამხრულ მეტყველებაში ზოგჯერ (k) (ق) თანხმოვანი „ყ“-ს, ზოგჯერ კი „კ“ თანხმოვანს გვაძლევს (გურგენიძე, 1973:137).

შავშურ მეტყველებაში გვხვდება ისეთი შემთხვევები, როდესაც მთქმელი ერთიდაიგივე სიტყვის წარმოთქმისას იყენებს როგორც „ა“, ისე „ე“ ხმოვანს. მაგ.:

მაჰალე//მეჰელე - (მაჰალე) - „უბანი“. „მაჰალეში დგას“ (ხევწ); „იმ მეჰელეში გახვალ იპოვნი“ (ჩიხ.)... „ში“ მარტივი ერთმარცვლიანი თანდებულია და სახელს მართავს მიცემით ბრუნვაში. თურქულად იქნება „mahalede“.

დუღუნ//დუგუნ - „düğün“ - 1. „ქორწილი“, „ლხინი“, „საქორწილო ზეიმი“: 2. წინადაცვეთის რიტუალთან დაკავშირებული ლხინი: იგი იწერება როგორც „düğün“, მაგრამ იკითხება როგორც „düyün“. სიტყვა დუღუნი ორი ფორმით გვხვდება შავშურში. 1. დუღუნი. მაგ: „ერთმანეთი დუღუნში დევნახეთ“ (შავშ.); „დუღუნ დუუცადევთ, დუღუნ და ემესა წეიღებ სუ ყველა ფერსა“ (შავშ.). 2. დუგუნი მაგ: „ძველად დუგუნებში გარმონს დუუკრავენ“ (ტაო); „დუგუნამდე ხუთი ექსვი თვე გევიდა, ჰიჩ არ დიმინახავს“ (შავშ.); „ადეთი არი. დუგუნამდე მისი მშობლები მოდიოდნენ“ (შავშ.);

თურქული ენის განმარტებით ლექსიკონში „düğün“ ძირითადი მნიშვნელობით ნიშნავს „ქორწილს“, „ლხინს“, ხოლო გადატანითი მნიშვნელობით - ბავშვის დაბადებასთან და წინადაცვეთის რიტუალთან დაკავშირებულ ლხინს.

სიტყვა „düğün“ აჭარულ დიალექტში „sünnet düğün“-ის მნიშვნელობითაა დამკვიდრებული („წვეულება“, „ლხინი“), იმავე ფორმით არის დადასტურებული თურქულ ენაში.

არაბა - (araba) - „მანქანა“, „ეტლი“: „ჩვენ სამი თანე ვართ, ადგილი არ გექნებათ არაბაში“. „არაბაში“ - „ში“ მარტივი ერთმარცვლიანი თანდებულია და სახელს მართავს მიცემით ბრუნვაში. გამოხატავს „შიგ“ მყოფს. თურქულად გამოითქმის „arabada“. „da“ თურქულ ენაში ადგილობითი ბრუნვის მაწარმოებელია, რომელიც გამოხატავს ადგილს, კონკრეტულად თუ სად ხდება მოქმედება.

„ქოშესთან“ - (köşe) -„კუთხე“: „ისინი იმ ქოშესთან არიან“ (უსტ.); „ქოშესთან აკეთებენ მაგასა“ (ჩაქვ.)... „ქოშე“ - კუთხე, „თან“ თანდებული, რომლის ძველი ფორმა იყო „თანა“. ძველ ქართულში ნათესაობით ბრუნვასაც მოითხოვდა, ახალში კი მხოლოდ მიცემითს.

არხათაში - (თ. Arkadaş) - „მეგობარი“, „ახლობელი», „ამხანაგი“: „არხატაშებმა ისე რაცხა უთხრეს მე რა ვიცი“ (ბუჯ.) სიტყვა „Arkadaş“ ორი ნაწილისაგან შედგება: „Arka“ - ზურგი და „Taş“ - იგივეა რაც „Daş“ تاش და ნიშნავს თანამონაწილეს, სიტყვა-სიტყვით თანამეზურგეს

ქეფენში - (არ. Kefen) - სუდარა: „კდარი შეხვევლია ქეფენში“ (ინ.).

მეზერ - (არ. Mezer) - საფლავი: „წეიყვანებენ ხოჯები ყურანს იკითხებენ და ჩადებენ მეზერში“ (თხ).

გურჯიჯაზე - „გურჯიჯაზე არ ვილაპარაკებდით, სულ თურქჩაზე იყო სიმღერა“ (გურბ.); „უწინ მუუთქვამდენ, მაგრამ თურქჩაზე“ (ფეთ.)...

გურჯისტანიდან - (Gurcıstan - „საქართველო“): „გურჯისტანი იქოვრობა ლამაზი ყოფილა“ (ბაზგ.); „ერთი ბიჭი დავაქორწილო“ და „გურჯისტან არი“ (ზ.); „მოდიოდენ გურჯისტანიდან, გამოაღებიეს ფაშაფორთი“ (იფხ.);

თურქულიდან შემოსული - ებ სუფიქსით ნაწარმოები სახელები:

მექთეფ - (mektep) - „სასწავლებელი“. „მექთეფებში რომ არ აკითხებენ, გურჯიჯა არ იციან“, „ჩუენი ბაღნები მექთეფებში იარებიან“.

„მექთეფ“ არის სასწავლებელი, „ებ“ მრავლობითი რიცხვის სუფიქსი და „ში“ თანდებული. თურქულად იქნება (mekteplerde) - „სასწავლებელი“, „ler“ მრავლობითის ნიშანი და „de“ ადგილობითი ბრუნვის ნიშანი.

გენჯები - (თ. Gençler - ახალგაზრდა, ჭაბუკი, ყმაწვილი): „დედაბერი თუ მოკდა არ ვიტირავთ, გენჯები თუ მოკდენ, დიდი ტირილი გვაქვან მაშინ“...

ეთრაფებში - (Etraf - მხარეები, გარემო, მიდამო, არემარე): „იქიდან მომსვლელი კაცები ეთრაფებში დაჯდებიან“ (ერ.)...

დუგუნებში - („Düğün“ - ქორწილი): „გვაქ ჭანჭური, წურილი ზეითუნივით, რომ მუა, მოკრეფ, გავახმობთ, შევინახავთ დუგუნებში იხმარენ“ (იფხრ.);

თორუნებმა - (Torun - შვილიშვილი): „მე თურქჩა იმფო არ ვიცი, თორუნებმა იციან აბა არ იციან?!“ (დაბ.);

ინსნები - (არაბ. İnsanlar) - ადამიანი, კაცი, ხალხი, ადამიანები, კაცთა მოდგმა: lar, ler - თურქული მრავლობითი რიცხვის მაწარმოებელი ,,თქვენი ქართველები ზორ კაჲ ინსნები არიან“; „ბაშხა ბაშხა ინსნებს არ ახსოვს” (ისკ.); „იქავრ ინსნებ ვებუცე“ (მაჭ.); „ესა აწყენს ინსნებსა“ (მაჭ.); „კაი ინსნები არიან“ (მაჭ.)...

საუბარში ფიქსირდება აგრეთვე „ებ“ თემის ნიშნით ნაწარმოები ზმნა „დადინგლება“. „dinlemek“ - „მოსმენა“, „გაგება“, „დასვენება“: „თქვენ კასეტები არ გაქვან, მე ვუდინგლებ?“; „რადიოში ვუდინგლებდით“ (მ.).

ზმნაში „ვ-უ-დინგლ-ებ“ „ვ“ I პირის სუბიექტური ნიშანია და „უ“ სასხვისო ქცევის ნიშანი. „დინგლ“ ძირი მიღებულია თურქული დინლემექ-ისგან (ძველი ფორმა გვქონდა „დინგლემექ“ - „მოსმენა“, „დაჯერება“). ზმნის „დინლე“ - ფუძიდან, რომლის ფუძისეული „ე“ არ ჩანს ქართული „ებ“ თემის ნიშანთან სიახლოვის გამო. უნდა გვქონოდა „ვ-უ-დინგლე-ებ“. ორი ხმოვნის შერწყმის შედეგად მივიღეთ: „ვ-უ-დინგლ-ებ“.

შავშურში იგივე ფორმა გვხვდება -ავ თემის ნიშნითაც:

ვუდინგლავ (შდრ. ვაკეთავ). „მე რადიოს ვუდინგლავ“ (იფხრ.);

დადინგლავს - დინდგილით ამოავსებს ჭურჭლის კედელზე გაჩენილ ნასვრეტებს: „გაზაფხულზე ანაი დადინგლავს კასრებ, გუარდებ გამთბარი დინდგელითა“ (მეზ.);

დადირეგავს//დადირეღავს - ბოძს შეუყენებს: „შეფთალის ტანებ დადირეგავს“ (ად.)...

-უ აფიქსით ნაწარმოები სახელები:

უბერექეთო (არ. bereket - სიკეთე, დოვლათი, სიუხვე): ,,უდოვლათო, უბერექეთო ინსანია თლათ, ხელებში უქარდება ყუელამფერი“ (თ.ქ.);

უდუგუნო - („düğün“ - ქორწილი): „უდუგუნო იქნება ახლანდელი გენჯები“. ტაოურ მეტყველებაში ამ სიტყვას წარმოთქვამენ როგორც „დუღუნი“. მაგ.:

„დუღუნ დუუცადევთ, დუღუნ და ემესა წეიღებ სუ ყველა ფერსა“ (შავშ.).

უფიშმანია - (სპ. pişman - მონანიება, დანანება): „ასე უფიშმანიან კაცებსა“ (სტ.).

თურქულიდან შემოსული -ობ თემის ნიშნით ნაწარმოები სახელები:

ჲეთიმობა - ობლობა: „ბაღვი გეიზარდა ჲეთიმობაში“ (სტ.); „ჲეთიმობით გაზდილი ვყავარ ნენეჩემსა“ (ინ.).

ემექლობა - (თ. Emekli) - I. პენსიონერი, სამსახურიდან გადამდგარი: „ემექლობა გავხდით, ჩვენ ახლა არ ვმუშაობთ“; „ახლა ოღრეთმენი ქი ხარ, ემექლი გახდები, ფარა არაა იქა?“ (მან.)...

თურქული სიტყვები თურქული მაწარმოებლით:

გელინლუქი - (Gelinlik) - პატარძლობა, საპატარძლო ტანსაცმელი: lik - მაწარმოებელია, რომელიც დანიშნულების სახელებს აწარმოებს. „გელინლუქის უკან იდო და მეიტანდნენ“ (აქ.); „ჩემი გელინლუქის კაბა მე შევკერე“ (აქ.)...

გურჯუჯე//გურჯიჯე - (თ. Gürcüce) - „ქართული ენა“, „ქართულად“: Gürcü - „ქართველი“ და ca, ce - არის მაწარმოებელი, რომელიც ენას აწარმოებს: „გურჯიჯაჲ ჰიჩ არ გვიმღერია, ჩვენზე დიდვანებს უმღერია“; ,,ახლა გურჯულაჲ ძალვან დეღერლი გახდა»; „იქევრი გურჯიჯა არ იციან აქ“ (იფხრ.);

თურქჩა - (Türkçe) - „თურქული (ენა)“, „თურქულად“: „ბაღნებმა კაჲ იყვონო სულ თურქჩას ვილაპარაკებდით“ (ქართლ.); „ჰემ თურქჩა, ჰემ გურჯუჯა ვლაპარაკობ“ (გევრ.);

თურქული ca, ce, ça, çe ქართული „ულ“-ის ფარდია:

უნდა ითქვას, რომ თურქულის გავლენა შავშურზე (და საერთოდ სამხრულ კილოებზე) განსაკუთრებით ხელშესახებია ლექსიკურ დონეზე. რაც შეეხება შავშურის ფონეტიკურ და გრამატიკულ სტრუქტურას, იგი ჯერ კიდევ ინარჩუნებს თვითმყოფადობას.

ლიტერატურა:

1. თურქულ-ქართული ლექსიკონი, I-II, სტამბოლი, 2001.

2. ფუტკარაძე შ., ჩვენებურების ქართული წიგნი პირველი, ბათ., 1993.

3. Марр Н.Я. Георгий Мерчул, Житие св. Григория Хандзийского поездки в Шавшетию и Кларджию. ТРАГФ, т.VII, СПБ., 1911.

4. გურგენიძე ნ., აღმოსავლური წარმოშობის ლექსიკური ელემენტები აჭარულსა და გურულში, თბ., 1973.

5. Kâmüsî Türki Şemseddın sâmi 1989.

6. Türkçe sözlük - Ankara 2005, 10 baskı.

Vardo Chokharadze
Some issues on Shavshian lexics
Summary

The paper deals with some cases of Georgian and Turkish lexical interrelation, namely: Georgian words with negative suffixes, Turkish word with Georgian prepositions; Turkish words with Turkish prepositions.

Spoken language also uses verbs formed by „eb“ theme symbol „დადინგლება.“ „Dinlemek - to listen“, „გაგება - to understand“, „დასვენება - to rest“: „Don't you have some cassettes I could listen to?“.

As for the phonetical and grammatical structure of Shavshuri, it still retains its independence.

We think that from the linguistic point of view the material gathered by me must be of great importance. By its observation, we can define the changes the Turkish lexics undergoes and how it retains its form in the speech of Georgian people.

Вардо Чохарадзе
Некотороые вопросы шавшетской лексики
Резюме

В статье рассматриваются некоторые случаи грузинских и турецких лексических взаимосвязей, а именно: грузинские слова с отрицательными суффиксами, турецкое слово с грузинскими предлогами; турецкие слова с турецкими предлогами.

Разговорный язык также использует глаголы, образованные символом «тд» - „დადინგლება“: „Dinlmek - прослушивание“, „გაგება - понять“, „დასვენება - отдохнуть“: «У Вас не будет кассет, которые я мог бы послушать?»

Что касается фонетической и грамматической структуры Шавшетии, он все еще сохраняет свою независимость.

Эльмира Зогранян
(Грузия)

КОГНИТИВНЫЕ МОДЕЛИ ТЕМПОРАЛЬНОСТИ

Проблема концептуализации моделей знания в сознании человека тесно связана с историей освоения явлений и реалий. Модель сознания формируется вместе с практическим опытом, рефлексией и научным знанием. Поэтому вне исторического контекста анализ процессов концептуализации не может быть полным. Тема нашего обзора - понятие «время» в сознании человека.

Насколько реально время? Зависит ли оно от сознания или существует вне него, ибо носит объективный, всеобщий и универсальный характер? Значит ли это, что от сознания зависит восприятие времени, но не его природа? Является ли оно иллюзией интеллекта или существенным свойством вселенной?

Выдающийся русский философ В. С. Соловьев определял время как основное условие всякого конечного существования: время не допускает ни эмпирического (основанного на опыте) объяснения происхождения, ни рационального (рассудочного) определения его сущности (Соловьев, 1989). А уже Мартин Хайдеггер, говоря о чертах времени, которые диктует нам здравый смысл и научное понятие соразмерности, характеризует их как черты неподлинного, вещного времени. А подлинное время для человека - это экзистенция (страх предвосхищающего опыта смерти). «Подлинное время» двояко действует на сознание человека: оно указывает человеку на незначительность всех его проектов, но оно же побуждает человека сконцентрироваться на собственном времени (Хайдеггер, 1993). Поэтому, в общих чертах, философские рассуждения о времени основаны на признании дихотомии: «объективное время - субъективное время» и носят онтологический, метафизический характер.

Как пишет М. Фуко, в каждой культуре между использованием того, что можно было бы назвать упорядочивающими кодами и размышлениями о порядке, располагается чистая практика порядка и способов бытия (Фуко, 1977:38). Начиная с первых греческих мыслителей, понимание знания - это уметь найти начало или природу вещей.

В эпоху античности складываются субстанциональная и реляционная концепции времени. Первая связывается, прежде всего, с сочинениями Платона (время как движущийся образ вечности), вторая - с сочинениями Аристотеля (время как число, мера движения).

Тенденция к субъективации времени продолжилась в рассуждениях античного философа-идеалиста Плотина, основателя неоплатонизма, которого принято считать создателем оригинальной теории вечности, и в доктрине христианского богослова Аврелия Августина (Блаженный Августин).

Плотин относит вечность к Уму (умопостигаемому миру), а время - к мировой душе. Мировая душа бестелесна, она созерцает идеи мира и является источником движения чувственного мира. Плотин определяет время как «жизнь души, которая в процессе движения переходит от одного проявления жизни к другому» (Плотин, 1995:334)

Размышления о времени начинаются у Августина с признания: «Признаюсь Тебе, Господи, я до сих пор не знаю, что такое время, но признаюсь, Господи, и в другом: я знаю, что говорю это во времени... Каким же образом я это знаю, а что такое время, не знаю? А может быть, я не знаю, каким образом рассказать о том, что я знаю?» (Августин. Исповедь, XI, 32). Философ, таким образом, подчеркивает несоответствие между интуитивной очевидностью этого феномена и трудностью его осмысления. Своими рассуждениями богослов подходит к истокам психологической концепции времени: прошлое и будущее существуют, но существуют в сознании человека. К эпохе Средних веков относятся и рассуждения о времени Фомы Аквинского и Бонавентуры.

В науке Нового времени об этом неуловимом феномене размышляли Декарт, считавший, что время дано только в нашем мышлении, Гоббс, выводивший идею времени из образа движущегося тела, Спиноза, различавший вечное и длящееся...

Для Лейбница время, как и пространство, не могут существовать независимо от тел (исключая существование идей в уме Бога). В его теории пространство - это порядок существования, а время - последовательность различных явлений.

В философии Канта время присуще не самим предметам, а только субъекту, который их созерцает. Поэтому философ вводит понятие «трансцендентальное время», время, которое существует в виде некоторого образа-схемы в сознании человека. Это - чувственный образ времени, основанный на понятиях рассудка, но переведенный на язык чувств. При этом время у Канта неотделимо от движения и изменения.

Австрийский философ Ф. Брентано, уже в XIX веке, ставит проблему необходимости разграничения длительности времени (объективной) и ощущения длительности времени (субъективной). Понятие времени, по Брентано, выводится именно из ощущений.

И если Брентано полагал, что время состоит из отдельных мгновений-актов, то в XX веке философ-феноменолог Гуссерль провозглашает: время - это непрерывный континуум непрекращающихся изменений, которые сливаются в сознании человека. Этот континуум не подлежит делению на фазы, а то, что мы делим время - не более, чем абстракция. Поэтому для феноменологической философии часы - это эпистема, с которой человек соотносит временную реальность, цикличность, ритмичность и мерность времени. Часы-образ, в котором для человека сливаются в единство время, движение и место. По Гуссерлю, время следует анализировать через анализ сознания, только так оно может быть понято: время - это переживание в едином потоке переживаний.

Но М. Хайдеггер не принимает концепции времени как бесконечно длящегося континуума делений. В философии Хайдеггера время - это то, что сознание фиксирует как нечто конечное, направленное к смерти. «Само бытие есть время». Следовательно, время - это главная форма самосознания.

Э. Кассирер в концепции созданной им философии языка называет тело человека центром некоторой сетки координат временных и пространственных обозначений. От чувства времени человек продвигается в процессе познания к понятию времени, и это находит отражение в языке (см. об этом: Новая философская энциклопедия, 2001).

Человеческая деятельность обусловлена языком, сложившимися в нем представлениями, понятиями, концептами. И если это так, то «мы имеем дело не с объективной реальностью, а с когнитивными доменами, которые мы наблюдаем через призму других когнитивных доменов, переходя из одного домена в другой. Чтобы ответить на вопрос о времени, необходимо связать опыт использования слова с опытом деятельности, сопровождающейся словом. /.../ За словом «время» скрываются, прежде всего, последовательность и одновременность, абстрагированные от конкретных процессов, поддерживающих жизнедеятельность системы. Исходя из этого, настоящее, прошлое и будущее следует считать изобретениями человеческого разума, понятиями, служащими для объяснения нашего существования, проживания, присутствия, которое ощущается как происходящее «теперь» [Maturana, 1988; 1995; 1999; Maturana & Varela 1980] (Чугунова, 2009, АДД).

Жиль Делез, один из самых известных философов XX века, провозгласил: «Человек представляет собой фигуру из песка между морским отливом и приливом». И если время - изобретение человеческого разума, тогда обретает логику и постмодернистский тезис отказа от времени, развитый Ж. Делезом и Ф. Гваттари в труде «Что такое философия?» (Делез, Гваттари, 1998).

На основании представленного выше обзора философских концепций можно сделать вывод: объективная реальность, будучи не всегда досягаемой для познания человека, неизбежно преломляется в его сознании, памяти и языке. Никакая реалия, никакая субстанция не может быть отделена от того, кто воспринимает ее, то есть от человека. Делез ввел в философию понятие «граница между знанием и незнанием» (Алфавит Жиля Делеза, 2003:44). Воспользовавшись образом метафорическим Делеза, полагаем, что попытки понимания времени человеком проистекают в этом пространстве

Полагаем, что исходной установкой лингвистического аспекта анализа процессов концептуализации понятия «время» является следующее:

1. Время - одна из главных форм самосознания: «Само бытие есть время» (Хайдеггер).

2. Время - основное условие всякого конечного существования (Соловьев).

3. Временные представления связаны с мировоззрением, обыденным сознанием, с реальной жизнедеятельностью людей.

4. От чувства времени человек продвигается в процессе познания к понятию времени, и это находит отражение в языке (Кассирер, Деррида); время, в том числе, проявляется через язык.

5. Понимание времени человеком стремится к объективному, но всегда содержит субъективное начало.

6. «Научное» и «обыденное» время могут быть представлены в виде дихотомии «объективное время - субъективное время»; понятие «время» выводится в обыденном сознании из ощущений.

7. Время в человеческом сознании связано как с опытом использования слова, номинируещем понятие, так и с опытом деятельности, стоящим за этим словом. В связи с вышеизложенным приведем слова Э. Бенвениста: «Язык придает основную форму тем свойствам, которые разум признает за вещами» (Бенвенист, 2002:111).

Литература:

1. Августин Аврелий Исповедь., М.,1991.

2. Бенвенист Э. Общая лингвистика. М., 2002.

3. Делез Ж., Гваттари Ф. Что такое философия? СПб., 1998.

4. Плотин. Эннеады. Киев, 1995.

5. Соловьев В. С. Сочинения: В 2 т. Т. 2. М., 1989.

6. Фуко М. История безумия в классическую эпоху. СПб., М.,1997.

7. Хайдеггер М. Время и бытие. Статьи и выступления. М.,1993.

8. Чугунова С. А. Концептуализация времени в разных культурах. АДД. Тверь, 2009.

9. Новая философская энциклопедия. М., 2001.

ელმირა ზოგრანიანი
ტემპორალობის კოგნიტიური მოდელები
რეზიუმე

დროის ბუნების შესახებ არსებული ფილოსოფიური შეხედულებების მიმოხილვის საფუძველზე, სტატიაში წარმოდგენილია დასკვნა, რომ დროის ფენომენი მიეკუთვნება ცნობიერების კატეგორიათა რიგს, რომელიც შეგრძნებებით აღიქმება. მისი გაგების რაკურსი დამოკიდებულია შემეცნებითი აზრის განვითარებაზე, ხოლო შემეცნების შედეგები აუცილებლად გარდატყდება ცნობიერებაში, მეხსიერებასა და ენაში.

სტატიაში ჩამოყალიბებულია ცნების „დრო“ კონცეპტუალიზაციის პროცესების ანალიზის ლინგვისტური ასპექტის საწყისი განწყობა.

Elmira Zogranyan
Cognitive Models of Temporality
Summary

Based on the review of the philosophical viewpoints about the nature of Time, the article concludes that the phenomenon of Time refers to the sensitive categories of consciousness. Angles of its understanding depend on the development of cognitive thinking, and the results of knowledge is inevitably refracted in consciousness, memory and language.

In conclusion, the initial installation of the linguistic aspects of the analysis of conceptualization process of the conception „Time“ is formulated.

Леонид Джахая,
(Грузия)

Христо Мутафов
(Болгария)

КЪМ ВЪПРОСА ЗА СТРУКТУРНИТЕ ЕЛЕМЕНТИ
НА НАУЧНИЯ ТЕКСТ

I

Приемайки, че научният текст (тезиси, статия, брошура, монография) образува цялостна речева знакова система, следва, че основна негова структурна единица е речевото изказване под формата на граматично изречение, което възможно най-пълно предава съдържащото се в него научно съобщение. Това е вярно дотолкова, доколкото изречението действително е елементарно структурно подразделение на научния текст и повечето формулировки на научни закони, дефиниции на научни понятия или тезиси се предават именно във форма на отделно речево изказване (изречение). Но изчерпателни формулировки на научни закони, дефиниции и тезиси рядко могат да се изразят с едно елементарно граматично изречение («от точка до точка»). Анализът показва, че като структурни подразделения на научния текст исторически са се утвърдили 1) граматическото изречение като най-малка елементарна единица на осмислен научен текст, 2) абзацът като развита относително завършена мисъл, която ученият съзнателно обособява по съответния начин, 3) главата (раздел, параграф) на статии, брошури или монографии като смислова единица, изразяваща значителна част от основната, водеща идея на конкретното научно изследване (научния текст) и 4) цялата статия, брошура или монография като напълно завършена мисъл (идея), представяна от дадения научен текст.

По-подробното разглеждане на всяка от тези четири структурни единицы на научния текст, утвърдени исторически като устойчивы и всеобщи форми на документална реализация на съвременното научно мислене ни дава основание за следната тяхна характеристика:

Първо: Под граматическо изречение (речево изказване) би трябвало да се разбира не само логическото съждение от стандартен тип «S e R», отговарящо на законите на логиката и правилата на граматиката на конкретен език. Изреченията включват в себе си и живата практика на националните езици, които разполагат с множество своеобразии лексически и семантични възможности, излизащи извън рамките на стандартните изрази от типа «S e R». Всички тези специфични възможности, а също и някои стилистични и художествено-естетични критерии, които, съдейки по опита на утвърдени учени в никакъв случай не бива да се пренебрегват, трябва да се приемат при характеристиката на граматичното изречение като елементарна структурна единица на научния текст.

Второ: Абзацът предава завършена мисъл по-добре от граматичното изречение, защото се състои от верига изречения, които са с различа семантична наситеност. Множеството изречения, образуващи абзац, носят дескриптивен, експлицитен или спомагателен характер и само в единство могат да се приемат за относително завършена мисъл, образуваща абзац като качествено определена структурна семантична единица на научния текст. Оформянето на абзаци е нормален и общоприет подход при излагане на резултатите от научните изследвания в писмена форма.

Трето: За структуриране на научните статии, брошури или монографии в глави, раздели или параграфи се използват елементи, осигуряващи връзки, фиксиращи последователности и формиращи систематизации и класификации на научния материал. Всеки параграф, раздел или глава, притежавайки относителна завършеност, съдържа в себе си мисъл (тезис), заради които се пише и отделя в рамките на по-обширния и цялостен научен текст. По този начин структурните подразделения на текста съдържат постановката на проблема, съответната аргументация, опровержения и доказателства, критика и полемика. Мисълта, съдържаща се в параграфа или главата, безусловно, е посложна, разклонена, и обоснована. В това се състои качественото различие на тези структурни подразделения на научния текст от граматичното изречение и абзаца.

Четвърто: Качественото своеобразие на статиите, брошурите и монографиите се състои в това, че не могат да бъдат семантично редуцирани към съставните им глави, раздели, параграфи, абзаци или отделяй изречения. За научната статия или монографията е важна не само граматично-семантичната, но и структурно-функционалната организация на обширния научен текст от гледна точка на подреденост, композиционна стройност, пропорционалност на обема и симетрията в разположението на научния материал. При това, безспорно е, че ако при всеки познавателен акт действителна научна придобивка е само новата информация, то в статията или монографията такава действително нова семантична информация е не повече от 15%25. Ако тази цифра е по-висока, тогава би следвало всяка фраза (изречение) в статията или монографията да е ново научно утвърждение (факт, принцип, доказана теорема и т.нат.), което е практически невъзможно. Такава статия или монография и съдържащата се в нея нова информация рискува да остане неразбрана, което не веднъж се е случвало в историята на науката. Даже такава синтетична в информационно отношение книга като «Начала» на Евклид не се състои само от списък на аксиоми и теореми, а закономерно включва и доказателства. При съобразяване с тези доказателства картината се променя - ако е дадена теорема, изразена с граматично изречение, и съществуват средно три аргумента за нейното доказване, следователно най-малко още три изречения, и още, в крайна сметка, три изречения, свързващи тези аргументи в процеса на доказателството, то общо се получават седем изречения, от които само едно (а именно формулировката на теоремата, която е изводът в това доказателство) носи нова научна информация, а останалите само го придружават. Отношението 1:7 са тези посочени по-горе около 15%25. Тази усреднена величина в действителност може да бъде значително по-ниска, в частност, за сметка на незадължителни въведения, цитати, заключения, библиографски списъци, изразяване на благодарност към субсидиращи организации и т.нат.

II

Като се придържаме, първо, към тезаурусния и топологичния подходи към семантичната информация, отчитайки, второ, липсата на общоприета «единица мярка за семантична информация», с осмисляне, трето, гносеологичните аспекта на диалектическите категории «количество-качество» и «форма-съдържание» и на понятието «ценност на семантичната информация», в съответствие, четвърто, с относителността на понятието «елементарен обект» при разглеждането му от позициите на редукционния и интегралния подходи, съобразявайки се, пето, със съвременните представи за същността на ситуационния анализ на текста, както и, шесто, с информационная подход към изучаването на процеса на анализ и синтез на семантичната информация в процеса на научното познание, а също и, седмо, с постановките на множество автори, разглеждащи въпроса за мерна единица за семантичната информация, приемаме, че «научният документ» или «структурна част от научния документ, обособена от автора му (със заглавие)» е най-малката семантична структурна единица, представяща конкретен обект на познанието в такава семантична пълнота и изчерпателност, в каквато авторът на документа приема, че знанието за изучавания обект запазва своята същност, т.е. своята семантична мяра. Това определение за «мяра на семантичната информация» позволява да се направи съществена крачка напред в усилията за оценъчни анализи в науката и е предпоставка за постигане на практически резултати.

ლეონიდე ჯახაია, ხრისტო მუტაფოვი
სამეცნიერო ტექსტის სტრუქტურული ელემენტების საკითხისათვის
რეზიუმე

პროფესორ ლ. ჯახაიას (I ნაწილი) და პროფესორ ხ. მუტაფოვის (II ნაწილი) სტატიაში ახლებურად არის დასმული და გადაწყვეტილი საკითხი სამეცნიერო ტექსტის სტრუქტურული ელემენტების შესახებ: ერთი გრამატიკული წინადადება - აბზაცი - თავი (პარაგრაფი).

Leonid Djakhaia, Khristo Mutafov
The question of structural elements of scientific text
Summary

In article of professor L.G.Djakhaia (I part) and professor Khr.G.Mutafov (II part) the question of structural elements of scientific text is posed and concluded innovative: an grammatical proposition - abzac - chapter (paragraph).

ლუარა სორდია
(საქართველო)

გათელილი, გაყინული, გაუჩინარებილი, გადაშენებული, გარდაცვლილი ყვავილი
და მისი ვარიაციები - რწმენის უარყოფის მაცნე.

გალაკტიონ ტაბიძის პოეზიაში ყველაზე დიდი ადგილი უჭირავს საღვთო სიყვარულის იდეას და ამ გრძნობას ეწოდება ზექვეყნიური სიყვარული, სიყვარული მზიანი, სიყვარული პირველი, სიყვარული უკანასკნელი, სრული ტრფობა, სხვა სიყვარული, ჯერ ყველასგან მიუკვლეველი სიყვარული.

საღმრთო სიყვარულზე მიმანიშნებელ სიმბოლოებად მიგვაჩნია „ტრფობის წმინდა ყვავილი, იდუმალი, შორეული სატრფო, იდუმალება შორეულ ტრფობის, სატრფო ვარსკვლავი“.

ქართველ პოეტს ამ გზაზე დიდი ტრადიციები უძღოდა წინ: პლატონის მოძღვრება მიწიურ და ციურ ეროსზე, სიყვარულის არეოპაგიტული მოძღვრება, აღმოსავლური სუფიზმი, დანტეს „ღვთაებრივი კომედია“, რუსი და ევროპელი სიმბოლისტების შემოქმედება, შოთა რუსთაველის „ვეფხისტყაოსანი“, დავით გურამიშვილის, ვახტანგ VI-ის, ნიკოლოზ ბარათაშვილის, აკაკი წერეთლის, ვაჟა-ფშაველას პოეზია.

გალაკტიონი უზენაეს, უპირველეს გრძნობად ღვთის რწმენას, „პირველ სიყვარულს“ სახავდა და თავის შედევრებში განუმეორებელი მხატვრული სახეებით აფიქსირებდა ამ წმინდა გრძნობის ერთგულებას, ამასთან, ღმერთისუარმყოფელი ათეისტური ეპოქის ტრაგედიებსაც გვიცნობიერებდა ენიგმური, სიმბოლურ-მეტაფორული სახეებით. მის პოეზიაში თვალში საცემია ჩამქრალი, ლანდად ქცეული, ქიმერებში ჩავარდნილი, გარდაცვლილი, ჩასული მზის, გაუჩინარებული შუქის, სხივის, ცეცხლის სახეები, დამსხვრეული რწმენის გემის, დალეწილი ხომალდების, ჩაძირული ნავების რექვიემი, გამხმარი ვაზის, გათელილი, გარდაცვლილი, გაძარცვული, ბურუსების იქით გადაკარგული, დაშხამული ვარდების ტკივილი, გამქრალი ზაფხულის, გარდასული გაზაფხულის სევდა; დამშრალი წყაროს, გამხმარი ბაღის, თოვლიანი ალვის გამოტირება; თვალში გვეცემა დალეწილი, ჭორფლიანი, ტალახიანი ცის ხსენება, გაფითრებული იაგუნდის დღე, დანგრეული კოშკები, გრაალის კოშკები იმსხვრევა და მათი მრავალმნიშვნელოვანი, დაფარული ქვეტექსტები ეპოქალურ უბედურებაზე მიგვანიშნებს.

ამჯერად თვალი გადავავლოთ რწმენის იგნორირებაზე მიმანიშნებელ ყვავილთა სახეებს.

ლექსი „მიმღერე რამე“ სწორედ საღვთო სიყვარულის უარყოფაზე მიგვანიშნებს ბურუსებს იქით გაუჩინარებული სიცოცხლის დილის ყვავილების სახით: „როგორ მიყვარდა, მაგრამ ხსოვნა იმ ტრფობის სრულის დარჩა ჩემს გულში წარუშლელი და მოკამკამე, იმას იგონებს მოგონება დაღალულ გულის, იმ სიყვარულის მიმღერე რამე!“ „ტრფობა სრული“ საღვთო სიყვარულია, იგივე „პირველი სიყვარული“. ამ გრძნობის დავიწყება უსაყვედურა ქრისტემ ეფესოს ეკლესიას, იოანე ღვთისმეტყველის გამოცხადებაში: „შენს საწინააღმდეგოდ ის მაქვს, რომ მიატოვე შენი პირველი სიყვარული“ (იოანეს გამოცხადება, 2,4,) (ახალი აღთქმა და ფსალმუნები, 1992:492).

გალაკტიონის გულში წარუშლელი, მუდმივი ადგილი უკავია ამ გრძნობას, მაგრამ წამების მიზეზი ის არის, რომ ბურუსებს იქით არის გაუჩინარებული „ყვავილები სიცოცხლის დილის“: „ახალგაზრდობა, ყვავილები სიცოცხლის დილის ბურუსებს იქით გადიკარგა, როგორ ვეწამე, ახლა თავს მადგას მჭმუნვარება მომავლის ჩრდილის, იმ სიყვარულის მიმღერე რამე“.

ყვავილი ქრისტეს სიმბოლური სახელია და ეს სახე მომდინარეობს სოლომონის ქებათა ქებიდან: „ყვავილები დაჩნდნენ მიწის პირზე, ჟამი გალობისა მოიწია და ხმა გვრიტისა ისმის ჩვენს მხარეში“ (ქებათა-ქება, ა2) (ბიბლია, 15).

სიცოცხლე, ცხოვრება ასევე ქრისტეს მიემართება. სახარებაში ქრისტე არის „გზა, ცხოვრება, ჭეშმარიტება“ (იოანე, 14, 6) (ახალი აღთქმა და ფსალმუნები, 1992:21).

დილა მარიამის სიმბოლოდ გვესახება:

„მჭმუნვარე მომავლის ჩრდილიც“ ქრისტეს სიმბოლოა. პავლე მოციქულის ეპისტოლეში ძე ღმერთს „მომავლის ჩრდილი“ ეწოდება (პავლე მოციქული, კოლასელთა, 2, 17) (ახალი აღთქმა და ფსალმუნები, 1992:433).

ქრისტე არის აგრეთვე „მომავლის მღვდელთმთავარი“ (პავლე მოციქული, ებრაელთა, 9, 1) (ახალი აღთქმა და ფსალმუნები, 1992:478).

გალაკტიონის ლექსიდან ირკვევა, რომ ბურუსებს იქით გაუჩინარდა ღვთისა და ღვთისმშობლის სათნო სახეები, მაღალ იდეალებს შეაგებეს გესლი, ახალგაზრდობისას დაუძლურების, ცეცხლის, განადგურებისა და „წარუშლელი მწუხარების“ განმცდელს, ისევ იმ მაღალი სიყვარულის, ღვთაებრივი სათნოების ნოსტალგია გაუჩნდა (ტაბიძე, 1997:11).

გალაკტიონის პოეზია გამოირჩევა საღმრთო ვარდებისათვის გამზადებული ტრაგიზმის ვარიაციებით.

ლექსი „როგორც სიზმარი“, რომელიც დათარიღებულია 1915 წლით, გვაუწყებს, რომ ყვავილს ჩასაფრებია „განადგურების ქარი“: „სიმწრით აივსო ყვავილთ ნექტარი,…ყვავილთა შორის სიამის ნაცვლად განადგურების ქანაობს ქარი“ (ტაბიძე, 1997:212).

„ატმის ყვავილებში“ (1915წ.) ბებერი ქარი „ავობს“, იძარცვება ატმის ყვავილი და სიკვდილის მსხვერპლი ხდება უცხო მხარის „დედოფალი“ - ატმის ყვავილი: „ყვავილი იგი მოკვდა და ჩქარა წითლად დაფარა ბაღის ბილიკი. მეფობს სიკვდილი ჭკნობის მსურველი. ჩაქრა სურნელი, დაჭკნა ყვავილი!“ (ტაბიძე, 1997:290).

ჩვენი აზრით, ატმის ხე მარიამ ღვთისმშობლის სიმბოლოა, ყვავილი - ქრისტესი. მარიამი მოიხსენება აგრეთვე, როგორც „ნაზი ქალი“, უცხო მხარის დედოფალი, ქრისტეს სახეებად მოაზრებულია გაზაფხული, ნამი, მზე (იხ. ამაზე დაწვრილებით ჩვენი წერილი „ატმის ყვავილებს“ ციკლი, სორდია, 2009:99-113).

„ატმის რტოო, დაღალულო რტოო“ აკონკრეტებს ეპოქას, სადაც ზღვა და სისხლი მძვინვარებს, სადაც რტოს გადარჩენა საეჭვო გამხდარა: „ნაპრალებზე გადაიმსხვა ნერგი, ახლა ზღვაა, ახლა სისხლის დროა. თუ გადარჩი, ხომ გადარჩი, კარგი,…ატმის რტოო, დაღალულო რტოო“ (ტაბიძე, 1997:290).

რტო საღმრთო სახელია.

ლექსში „გული“ (ტაბიძე, 1997:320) მეგობრად დასახული მოსისხლე მტრის მიერ დაწყვეტილი ვარდები, დანგრეული ძეგლები და ქანდაკებები ამხელს ქვეყნის უბედურებას.

„შემოდგომის დღეში“ (ტაბიძე, 1997:328-329) „მკვდარ ყვავილების ფენას გრძნობს მომაკვდავი ბაღი“.

1915 წელს დაწერილ ლექსში «საღამო» ყურადღებას იქცევს ჯვარზე გაკრული ელვა - პოეტის და - მარიამი და ურჩი ახალგაზრდობის მიერ გათელილი ლურჯი ყვავილი: „ჯვარზე გაკრული ელვა - ეს ჩემი დაა ლურჯი, ლურჯ ყვავილების თელვა, ახალგაზრდობა ურჩი! ჯვართან მისული სურო - მარტოობაა ქნარის“ (ტაბიძე, 1997:254).

ვფიქრობთ, ელვა მარიამის სახელია, ლურჯი ყვავილი - ქრისტეზე მიანიშნებს (სორდია, 2009:113-117).

1914 წელს დაწერილი „სამრეკლო უდაბნოში“ (ტაბიძე, 1988:40) ყურადღებას იქცევს იანვრის თოვლით დამჭკნარი სულის იებით, შიშველი, თეთრი ყვავილით, წუხილის საგანია ცოდვილი ხელები, დამალული ღალატი, თეთრი ბეჭდების თვლები: „იანვრის თოვლი, იანვრის თოვლი აჭკნობს ჩემს სულში ნაადრევ იებს და ჩემი სული… სწუხს ცოდვილ ხელებს, დაფარულ ცოდვებს, დამალულ ღალატს, ნაზი ფრჩხილების გრძელ ზამბახებს, სწუხს სხვაგვრ ცრემლებს, თეთრ ბეჭდების თვლებს, - შიშველ, თეთრ ყვავილს“.

შიშველი, თეთრი ყვავილი მინიშნებაა უარყოფილ ქრისტეზე.

თეთრი ბეჭედი მარიამის სიმბოლოა. „ნევმირებული ძლისპირნის“ მიხედვით, მარიამი არის ზეცის „ბეჭედი“ (ნევმირებული ძილისპირნი, 1982:821).

სულის ია აგრეთვე მიემართება ღვთისმშობელს. ვახტანგ VI-ის პოეზიაში მარიამი მოხსენიება, როგორც „უბიწო ია“ (ვახტანგ VI, 1975:18).

პოეტის წუხილის მიზეზი ღმერთისუარმყოფელი ეპოქაა და მისი სული „წუხს, ვით სამრეკლო ცის უდაბნოში“ („სამრეკლო უდაბნოში“).

საღმრთო ყვავილის იგნორირების წუხილია ლექსში „ზღაპრებიდან“ (1915): „ო, გაიგონეთ ჩემი წუხილი ვარდებში რგული“. აქვე „სნეული ვერხვი“ ოხრავს. ვერხვი სიცოცხლის ხის სიმბოლოა, სიცოცხლის ხე კი ღმერთის სახელია.

ლექსში „ვერხვები“ (1915წ.) „სადღაც დაკარგული ვარდი და გვირილები“ პოეტის მოგონებაში მუდმივად არსებობს. იგი „პაჟია“, ერთგული მსახურია „ყვავილების“ (ქრისტესი) და პრინცესის - მარიამის (ტაბიძე, 1988:47).

მარიამი ხომ მეფის ასულია, პრინცესაა, დედოფალია.

აი რას გვაუწყებს დავით წინასწარმეტყველის ფსალმუნი: „ტახტი შენი, ღმერთო, უკუნითი უკუნისამდეა, სიმართლის კვერთხია შენი კვერთხი“.
„შენს გვერდით დადგა დედოფალი ოფირის ოქროთი შემკული“ (ფს. 44, 7, 10) (ბიბლია, 562).

ძე ღმერთის, მესიის გვერდით მდგარი დედოფალი, ბიბლიის კომენტატორთა მიხედვით, მხოლოდ ღვთისმშობელია: „ვინ არის ის დედოფალი, რომელიც მესიის გვერდით დაუყენებიათ? რა თქმა უნდა, იმ ძის, იმ მესიის დედა, სხვა ვინ უნდა იყოს მესიის გვერდით მდგომი ქალი?“ (იოანე-იონა, 1994:152).

ლექსში „ეს იყო 15 წლის წინათ“ - გრიგალი აღებს პოეტის კარებს და გულისმომკვლელი ქვითინით ხდება ძიება იდეალის: „მე თვალით ვეძებდი ზამბახის პრინცესას, მწყუროდა ცისფერი ვარდები“ (1927წ.) (5, 312).

ვფიქრობთ, „ცისფერი ვარდები“ ქრისტეს, ზამბახის, პრინცესა მარიამის სიმბოლოებია (იხ. ამაზე ჩვენი წერილი გალაკტიონის „ზამბახის პრინცესა“ (სორდია, 2009:13-18).

„შემოდგომის ფრაგმენტში“ (1916წ.) განწირული, გაძარცული ყვავილებისა და გაშავებული ცის შემყურე პოეტი კითხულობს: „ეს ყვავილები, ეს ცა მითხარით, არავის თქვენგანს არ ენანება?“ (ტაბიძე, 1988:76).

უსასრულოდ იზრდება ასეთი მაგალითები გალაკტიონის პოეზიაში.

ლექსში „წერილიდან მისდამი“ (1916წ.) ცრემლიანი ყვავილები იქცევს ყურადღებას: „როს იმ ყვავილების ცრემლებს ვათოვ, გთხოვ, სასიკვდილოდ ნუ მიმატოვებ“ (ტაბიძე, 1997:350).

„ჭკნება ვარდები რგული, ქარი ქანაობს ქნარად, არ გამთელდება გული? წყნარად, წარსულო, წყნარად!“ - გვაუწყებს ლექსი „ქარი ქანაობს ქნარად“ (1924 წ.) (ტაბიძე, ტ. II, 1993:48).

ქარისაგან დალეწილი ფოთლები, ყვავილები, ცა მინიშნებაა ეპოქისეულ ტრაგედიებზე, რაც მძაფრი ტკივილით სავსე შეკითხვას ამოაკვნესებს „შემოდგომის ფრაგმენტის“ ავტორს: „ოჰ, ეს ფოთლები ფენილი ქარით, ეს მწუხარე და ნაზი ზმანება, ეს ყვავილები, ეს ცა, მითხარით, არავის თქვენგანს არ ენანება?“

„ანგელოზს ეჭირა გრძელი პერგამენტი“ (1917) გამომშვიდობებაა „ციურთა თანად“ ოცნებასთან, იმსხვრევა გრაალის კოშკები (გრაალი სულიწმინდის სიმბოლოა), გაფითრებულია „ღრუბელი ფერადი“ (მარიამი), „ალვა ტანადი“ (ქრისტე). ანგელოზი თითქოს განაჩენს კითხულობს, ეშვება ფარდები და „კვდება ვარდები“, რომელსაც გულისტკივილით ემშვიდობება ლექსის ლირიკული გმირი.

ლექსი „აწ კივილისთვის ირევიან“ (1927წ.) აფიქსირებს ჯოჯოხეთურ ყოფას, როცა ბრძოლის გამფეტიშებელ ეპოქას ცოდვად მიუჩნევია ვარდების სიყვარული და მშვენიერების, უზენაესის სიყვარულს „დაცინვას, წყრომას, ირონიას“ უპირისპირებს: „ჯოჯოხეთი“… გარდა ბრძოლისა, ყველაფერი იქნება ცოდვა, თვით ეს ვარდებიც, ასე მგონია, გაისმის, როგორც მოგონების შეშლილი ბოდვა, დაცინვა, წყრომა და ირონია“ (ტაბიძე, 1997:301).

„გულო, რა გემართება?“ (1927წ.) ისევ ხაზს უსვამს „ვარდის“ ზედმეტობას: „ვარდები არ არიან, მაგრამ რა მევარდება?“ (ტაბიძე, 1988:318).

„ორნამენტში“ (1948წ.) სიმბოლური ყინვა ემუქრება ყვავილებს: „გარეთ ყინვაა, ყვავილებიც გადაიყინა» (ტაბიძე, ტ. III, 1993:242).

მოკლედ, XX საუკუნის დასაწყისიდან 80-90-იან წლებამდე გრძელდებოდა ათეიზმის ზეობის პერიოდი და გალაკტიონის ტკივილი არ ნელდებოდა 1959 წლის 17 მარტის ტრაგედიამდე.

1917 წელს უღმერთობაზე „ნაწვიმარ სილაში ვარდის“ სახით, „საბედნიერო სულის“ (ღმერთის) გაუჩინარებით მიგვანიშნა (სილაჟვარდე ანუ ვარდი სილაში) (ტაბიძე, 1988:129).

„აღარ არის მენესტრელი“ (1912წ.) ყორნების ჩხავილის, თოვლის ფონზე გვიჩვენებს იდეალური ყვავილის სილისათვის გამეტებას: „იყო ირგვლივ ზიანება და ყორნების ჩხავილი, თოვლმა სილას მიანება ნოვალისის ყვავილი“ (ტაბიძე, 1988:188).

ვარდების სიკვდილის, გრაალის კოშკების მსხვრევის და უზენაესთან გამომშვიდობების მაუწყებელია ანგელოზის პერგამენტი, რაც აპოკალიფსის დარად გვიცნობიერებს უღმერთო იმპერიაში რწმენასთან გამოთხოვებას (ანგელოზს ეჭირა გრძელი პერგამენტი) (1917წ.): „საღამო ნელდება და კვდება ვარდები,… მშვიდობით, მშვიდობით, მშვიდობით!“ (ტაბიძე, 1988:132).

ლექსში „გული“ (1919წ.) მეგობრად დასახული მოსისხლე მტრის ხელობად აღიქმება ვარდების დაწყვეტა: „მეგობრად მყავდა დასახული მოსისხლე მტერი... დაწყვეტილ ვარდებს ძალამოკლულ თვალით დავცქერი“ (ტაბიძე, ტ. I, 1993:155).

სხვაგან ჩონჩხების, სატანის, ღამის შიშს, ქარს ყვავილების სასიკვდილო ხვედრი ენაცვლება: „რას მოელიან ვარდები რგული? ყვავილებს თიბავს ელვათა ცელი, თენდება. ქარმა წაიღო გული და ათას ცხრაას მეოცე წელი“ (მაგიდა ალემბიკებით) (ტაბიძე, ტ. I, 1993:186).

ლექსი „გადაუღებლად“ (ტაბიძე, 1997:54) გვაუწყებს ზაფხულის გაქრობას, ყვავილთა ჭკნობას: „გაჰქრა ზაფხული,… წავიდა ის დღე, როს მეორე დღეს შვებით ვხვდებოდი, მე ყვავილები მესიზმრებოდა და მე ყვავილებს ვესიზმრებოდი.… დაჭკნა ყვავილთა ნარნარი გროვა, გული წუხს და წუხს, გარეთ წვიმს და წვიმს“.

დაცვენილი ვარდები, ჩამოშლილი შუქი, უჩვევი ნათელის გაუჩინარება და ჩვეული სიცივეა ლექსში „ალვები თოვლში“ (ტაბიძე, 1997:720).

პოეტი ამაოდ ეძებს „ნაცნობ ყვავილს“, თუმცა, მრავლად ხედავს „უცხო და შორეულ მდინარის ნაპირთა“ ვარდებს („მე მოვალ“) (ტაბიძე, 1997:76).

საღვთო ვარდებისადმი გულგრილობას, ათეისტ რევოლუციონერთა არაჰუმანურ საქმიანობას ხაზგასმით გვამცნობს სტრიქონები: „ირგვლივ ნისლი სუფევდა, ვარდებს შხამი ერია, მაგრამ წყნარად ამბობდი: იყოს, არაფერია!“ („რევოლუციონერის ხსოვნას“) (1922წ.) (ტაბიძე, ტ. I, 1993:201).

1923 წელს დაწერილი „მშობლიური ეფემერა“ ეროვნული ღირებულებების დამდაბლებას, უღმერთობას, მოყვრის ნიღბით მოვლენილი მეზობლის ვერაგობას ღრუბლით შემოსილი ყაზბეგის, დაცარიელებული ყვავილთა ცის და დარიალიდან მოსმენილი ზარის შთამბეჭდავი ხატებით შეგვაგრძნობინებს: „ყაზბეგის შუბლი შემოსეს ღრუბლით და ცა ალუბლით სავსეა, კმარა, ყვავილთა ციდან კალათებს ცლიდნენ, დარიალიდან ზარავდა ზარა“ (ტაბიძე, ტ. I, 1993:217).

ღამე, მღვრიე ქარიშხალი, აყირავებული ზამბახთა კალათი ისახება ღალატის დაგვირგვინებად ლექსში „გული გრძნობს“ (1927წ.): „ელვარე ღამე აყირავებს ზამბახთა კალათს. შენ გახსოვს? მღვრიე ქარიშხალი ჰაერს რომ რევდა, გული გრძნობს ღალატს“ (ტაბიძე, ტ. II, 1993:63).

ოქროს შარავანდედისგან გაძარცულ „საამო ვარდეთში“ „სიკვდილის ხმის“ მოსმენა ამძაფრებს ტრაგიზმს ლექსში „40 წლის წინ“: „სიკვდილის ხმით შეიფიფქა ეს საამო ვარდეთი, თავგანწირვით ეცლება ოქროს შარავანდედი“.

„ვერხვის ფოთოლთა თეთრი ლაშქრის უშორესი შრიალი“ (ვერხვი სიცოცხლის ხე, ანუ ღმერთის სახელია) და „სადღაც დაკარგული ვარდი და გვირილები“ (რომლებსაც პოეტის მოგონებაში სამუდამოდ დაუმკვიდრებიათ ადგილი) გვაგრძნობინებს ღმერთისუარმყოფელი ეპოქის ტრაგედიას ლექსში „ვერხვები“ (ტაბიძე, 1988:47).

პოემა „მშვიდობის წიგნში“ მრავლად არის ჯაგი, ეკალი, ჭინჭარი, სამაგიეროდ არ ჩანს იები, ვარდები და პოეტი სასოწარკვეთილი ხმით კითხულობს: „ვის რად ენება გადაშენება იათ და ვარდთა?“ (ტაბიძე, ტ. XI, 1993:242). პოემა დაწერილია ათეიზმის ზეობის პეროიდში - 1945-56 წლებში.

არასწორი გზების, ბურუსის, პეტერბურგის ყინულის, შავი გულის, ლოცვის მაგიერ ფრთიანი ქიმერების ბატონობის, წმინდა ქართული აზროვნების დანაშაულად გამოცხადების ტკივილია ლექსში „918“. ამავე დროს, ლექსის ლირიკული გმირი „უდაბნოს ყვავილის“ (ქრისტეს სიმბოლოა) თავგანწირული მძებნელია. ლექსი არის იმის ტკივილიც, რომ ქართველი კაცი მარადიული იანიჩარია, ანუ სხვის ომში მეომარი, რაც ილია ჭავჭავაძის „იანიჩარის“ ასოციაციას იწვევს. ეს მრავალგვარი საწუხარი ერთად არის ლექსში ემოციურად გადმოცემული: „მაგრამ უეცრად მოდის ბურუსი და შორს, ძლიერ შორს პეტერბურგია! ოჰ, მეპატიოს გული-ყინული, თეთრად სპეტაკი მარად შავია, წმინდა ქართული და რუტინული აზრისთვის იგი დამნაშავეა! შემდეგ უდაბნოს ყვავილთა მზოგარ თვალით მძებნელი და მარებელი, ვუდარაჯებდით, თუ ქარში როგორ აცდა ლიანდაგს მატარებელი; და მიგვაფრენდა ლოცვათ მაგიერ ფრთიან ქიმერათ გვიანი ჯარი, ოჰ, ვერასოდეს გვერდს ვერ აგიარ მე, უდროობის იანიჩარი!“ (ტაბიძე, 1988:173).

„ელეგიაში“ (1914წ.) გამქრალია გაზაფხული, ყვავილები, რწმენა, უსიხარულოა არსებობა და ელეგიური განწყობილება ისადგურებს სულში: „რა ადრე გაქრა გაზაფხულის მზიანი ჩრდილი, რა ადრე გაქრა ჩემი ყრმობა, ჩემი სიზმარი, დროო წყეულო, სად წარიღე ჩემი ფიქრები, დროო ბოროტო, სად დამარხე ოცნება წყნარი... სადაა ჩემი ყვავილები, სადაა რწმენა, ზეცავ სასტიკო, მიპასუხე, მითხარი რამე!...“ (ტაბიძე, 1988:33).

გაზაფხული და ყვავილები საღმრთო სახელებია.

ქრონოლოგიურად, საქვეყნო არასწორი სვლები ათეისტური მარქსიზმის პირმშო სოციალ-დემოკრატების მოვლინებით იწყება, ამიტომ მწუხარე ნოტები ისმის ათიანი წლების ლექსებშიც: „ბუნებავ, ტრფობის წმინდა ყვავილი რომ დამაბარე, ვერსად ვერ ვპოვე, ბედნიერება ჩემთვის არ არის, ბედკრული შვილი გამომიგლოვე“ („ყვავილები“ - 1910წ.) (ტაბიძე, ტ. I, 1993:33).

„ტრფობის წმინდა ყვავილი“ ღმერთის სახელია.

ლექსში „არ ღირს ერთ ცრემლად“ „სეტყვით“ დაღუპული ყვავილებისა და ვენახების სევდაა. აქვე ყურადღებას იქცევს სხვათა ფუჭსიტყვაობისა და უსაგნო ღრიანცელის განქიქება: „მთელი ღრიანცელი ყველა პოეტების, დაუსრულებელი როცა კამათია, არ ღირს იმ ერთ ცრემლად, რაც თვალს მოედების და ღრმა მოგონებამ მე რომ დამათია. მაგრამ დაცემული არვის ვენახები, თუმცა, მრავალია გულში დაგუბული, როგორც ყვავილები, როგორც ვენახები, დაუსრულებელი სეტყვით დაღუპული“ (ტაბიძე, ტ. I, 1993:371).

მაგრამ ურწმუნოებით გულში გაჩენილი უდაბნო მომავალში ღმერთთან შერიგებით განათდება, ასეთი იმედიანია პოეტი: „შენ ნუ დაეცემი, შენ ნუ შეშინდები, გულის უდაბნოსთან ბრძოლას ეგ არ იგებს, ჯერ არ შებინდდება, ყველა ამაოა, მხოლოდ გამარჯვება ღმერთთან შეგვარიგებს“ (ტაბიძე, ტ. I, 1993:371).

პოეტი გამუდმებით ეძებდა „ზამბახის პრინცესას“ (მარიამს), არ ასვენებდა „ცისფერი ვარდების“ წყურვილი (ეს იყო 15 წლის წინათ) (ტაბიძე, 1988:312).

1915-1918 წწ. იქმნება „ატმის ყვავილების“ ციკლი, რომელიც უღმერთობის, უღვთისმშობლობის ტრაგედიას აფიქსირებს მიგნებული, განუმეორებელი მხატვრული სახეებით (იხ. დაწვრილებით: 4, 99-113).

პოეტი „ცისფერ ყვავილს“ ევედრება არ დაჭკნეს, მას სწყურია თავისი ქნარით გააცოცხლოს ყვითელი ფოთლები, ყვითელი ვარდები (ყვითელი ფოთოლი) (ტაბიძე, 1988:55).

გალაკტიონი დაეძებს „ზამბახის პრინცესას“ (მარიამს), „ცისფერ ვარდებს“ (ქრისტეს) (ეს იყო 15 წლის წინათ).

ლექსში „გაქრნენ ზაფხულის დღენი“ (1925წ.) ღრმა ქვეტექსტის მქონე ფრაზაა „ქარი ყვავილებს ურევს“ (ტაბიძე, ტ. III, 1993:276).

და პოეტის მიზანი ხდება გრიგალისგან, ღამისგან ვარდების გადარჩენა: „ვით ლოცვა, ედება საღამო მთის კალთებს, შორს ქარი გაჰკივის, ბნელდება თანდათან. მე გავალ ამ ქარში, გავიტან ამ ვარდებს და შენი ლოდინის სიმღერას გავატან“ („ლოცვისთვის“ - 1919წ.) (ტაბიძე, ტ. I, 1993:162).

ამიტომაც გალაკტიონის მიზანი ხდება შექმნას „ლოდინის სიმღერა“, „გადარჩენის სიმღერა“, „გადარჩენის ჰიმნი“, „იმედები უსაზღვრო და განსაზღვრულ მხარეთა“.

პოეტის ერთადერთი წუხილია „ჩვენი… დეკა და ღვია“ (მე ერთადერთი მქონდა წუხილი - 1923წ.) (ტაბიძე, ტ. I, 1993:215).

გალაკტიონს „შემოდგომის ყვავილები“ მიჰქონდა დიდებასთან და მარადის ახსოვდა „ერთი შორი ოცნება ძველ მოტივიდან“ („გულო, რა გემართება“ - 1927 წ.) (ტ. II, 836).

დიდება სულიწმინდის ატრიბუტია. „ღვთისმეტყველებაში“ სულიწმიდის ღმერთებაზე საუბრისას მუდამ აღნიშნავენ მის დიდებას და ბრწყინვალებას: „რამეთუ დიდებისაი იგი და ღმრთისაი სული თქუენ ზედა განსვენებულ არს“ (I პეტრე, 4, 14) (გამსახურდია, 1991:126).

„ორნამენტში“ (1948წ.) „გარეთ ყინვაა, ყვავილებიც გადაიყინა“.

„გული“ (1919წ.) გვაუწყებს, რომ „მეგობრად დასახული მტრის“ ნახელავია „დაწყვეტილი ვარდები“ (რწმენის უარყოფა). „მეგობრად მყავდა დასახული მოსისხლე მტერი, დაწყვეტილ ვარდებს ძალამოკლულ თვალით დავცქერი“ (ტაბიძე, 1988:155).

„პორტრეტში“ ვარდთან და ზამბახთან ღამეა და გველი სისინებს (ტაბიძე, 1997:222).

ყვავილებთან დემონების, დამალული მხეცის გამოჩენა, მონგრეული ზეცის აქცენტირებაა ღმერთისმგმობელი, დემონებთან დაძმობილებული ეპოქის შინაარსზე მიმთითებელი („სად დასასრული იყო“) (ტაბიძე, 1988:66).

„თოვლში“ (1916წ.) ჩაგვაფიქრებს „მწუხარე გრძნობა ქროლვის, მიმოვლის და ზამბახების წყებად დაწვენა“, ზამთრისაგან გადარჩენის ნატვრა.

ზამბახები მარიამის სიმბოლოდ გვესახება, თოვლში დაწვენილი ზამბახები უკუღმართ დროში დამდაბლებული მარიამია, ჩვენის აზრით (ტაბიძე, 1988:7) (იხ. დაწვრილებით - სორდია, 2009:165-174).

შემოდგომით „აჩალეს ჩალა“, წვიმით დაყრუებულ გზებზე, „ჭაობის ვარდებზე“ ფიქრობენ სხვები, პოეტს კი ცეცხლის შიშინშიც აკვიატებია კითხვა: „მოვა თუ არა, მოვა თუ არა?“ („შრიალებს ჩალა“, 1927წ.) (ტაბიძე, 1988:336).

ღმერთის, რწმენის უარყოფა (ვარდის ჭკნობით გამოხატული) უმამულოდ ყოფნის, ყოველივეს გაუფასურების ტოლფასია და ამასთან შერიგება გაოცებით ავსებს პოეტს: „არ მეგონა, რომ ოდესმე დასჭკნებოდა ვარდი, მე მეგონა - მაგნოლიებს ვერ დასძლევდათ დარდი. არ მეგონა, არ მეგონა, არ მეგონა გულო, თუ ამგვარი გახდებოდი - ცივი, უმამულო. და ამგვარად თუ სიცოცხლის მოკვდებოდა კონა - არ მეგონა, სიცოცხლეო, არა, არ მეგონა“ (არ მეგონა, 1937). ლექსის დაწერის თარიღიც - 1937 წელი - ძალზე საგულისხმოა.

კეთილშობილი ვარდები კვდებიან „სწრაფი გარდაცვალებით“, ფავნი სიცილით დაძრწის მთა-ველად და დაუნდობლად კლავს ყვავილებს (ავადმყოფს, 1925წ.).

მარიამ ღვთისმშობლის სიმბოლოდ გვესახება „ყვავილების ქალი“, რომელიც წუხს განსვენებულ რწმენაზე, დამარხულ იმედებზე, ჩამქრალ ალზე: „აი, ოდესმე მკრთალი - ეხლა ჩამქრალი ალი, აქ განისვენებს რწმენა, სწუხს ყვავილების ქალი. სწუხს ყვავილების ქალი, ხედავს დამარხულ იმედს და ებინდება თვალი. აქ ძველი ხანა მოკვდა, სწუხს ყვავილების ქალი“ (ყვავილების ქალი, 1926წ.).

პოეტი ეთაყვანება წარსულის „ია-ზამბახის თოვლს“, ამასთან, „მზეთუნახავი ალვის“ სახეს ამკვიდრებს თავის პოეზიაში: „წარსულმა ღამემ შენს ფანჯარაში დათოვა თოვლი ია-ზამბახის, შენი ალვა დგას, როგორც დარაჯი, მზეთუნახავი და მკრთალი სახის“ (ავდრის მოლოდინი).

ია-ზამბახი მარიამის, ალვა ღმერთის სიმბოლური სახელებია.

პოეტების მეფე უფრთხილდებოდა ყვავილებს როგორც „ნატვრის თვალს“, მოსავდა „ნატვრის ფარჩა-გვირგვინით“ (ყვავილები-წუთები) (ტაბიძე, ტ. I, 1993:134).

გალაკტიონი უგალობს „დაუმჭკნარ ყვავილებს“ (მარიამს) (აკაკი წერეთელი), მთის სურნელოვან ვარდებს, გრიგალით, თოვლით დაუმარცხებელთ, რომელთაც ძალა და სიხარული მზისგან ენიჭებათ: „სამხრეთის მზის ქვეშ, მთის ჰაერში ჰყვავიან ვარდნი - ფერად-ფერადნი, მშვენიერნი, სურნელით წმინდა, არ ეშინიათ არც გრიგალის და არც თოვლ-ვარდნის, მათში ძალა და სიხარული მოსჭვივის მზიდან“ (რად უწოდებენ საქართველოს მგოსანთა მხარეს?).

მთა მარიამის, ვარდი, ძალა, სიხარული - ქრისტეს, მზე - მამაღმერთის სიმბოლოებია.

თოვლზე უსპეტაკესი სულის მქონე პოეტი ვერ ურიგდებოდა ყინვაში „გაფურჩქვნილი ვარდის“ ჰანგზე მომღერალ მედროვე ვაი-პოეტების გნიასს: „იანვარია, თოვლი ჰფარავს ქუჩებს და ბინებს, მაგრამ ვინაა, რომ ჯინაზე ასეთ ამინდის მაისის ვარდნი გაფურჩქვნილის ხმით მიღიღინებს?“ (სამოცდაათი წლის პოეტი ქუჩაში მიდის).

უსასრულოდ იზრდება გალაკტიონის პოეზიაში გათელილი, დამჭკნარი, ცრემლიანი, გაყინული, ნაწვიმარი, გამქრალი, დაწყვეტილი, მოცელილი… ყვავილების რიცხვი.

გაზაფხულზე სულს ლევს მშვენიერი ნამი ყვავილის გულზე (რა მშვენიერი იყო ნამი).

ცვარი, ნამი საღმრთო სახელია: „ვიქნები ცვარი ისრაელისთვის, აყვავდება, როგორც შროშანი და ლიმონივით გაიდგამს ფესვებს“ (ესაია წინასწარმეტყველი, 12, 11).

მეგობრად დასახული მტრისგან დაწყვეტილი ვარდები და ძეგლები გვზარავს ლექსში „გული“ (1919წ.). მასში პოლიტიკური ქვეტექსტები იკითხება.

ყვავილების (რწმენის) კვდომას ბაღიც სასიკვდილო აგონიით მოუცავს (ბაღი კაცური ბუნებაა იპოლიტე რომაელის მიხედვით). ღმერთის უარყოფა ადამიანურ სიქველეთა გაუფასურებას მოასწავებს. ამ აზრს ასეთი მიგნებული სახეებით გამოხატავს პოეტი: „მკვდარ ყვავილების ფენას გრძნობს მომაკვდავი ბაღი, გული იბურავს წყენას, როგორც კატარღის დაღი“ (შემოდგომის დღე) (ტაბიძე, 1997:328).

ლექსში „მე ლაჟვარდიდან“ დალეწილი ვარდის ღრუბლები მიგვანიშნებს მთავარ პრობლემაზე: „ვარდის ღრუბლები გადაილეწა, ზეცის მაგიერ ქვეყანა იწვის“: ვარდი ქრისტიანული ღმერთის, ღრუბელი მარიამის სიმბოლოა.

ზამბახებიც სიკვდილის ცელის ხვედრი გახდება, წინასწარ გრძნობს პოეტი: „მოცელავს მაღალ ზამბახებს ცელი, ატირდება დრო და ჩემი ლექსი“ (ცამეტი წლის ხარ) (ტაბიძე, 1988:354).

„შავი ყვავილის სამუდამოდ მკვდარი ფოთოლია“ ლექსში „ვინ არის ეს ქალი?“ მასში ცისფერ მშვენიერებას ჩასაფრებია გამანადგურებელი ჩახმახის წუთი.

მიუხედავად ეპოქის საბედისწერო ტენდენციებისა, გალაკტიონ ტაბიძეს არასოდეს გაუწყვეტია კავშირი უზენაეს საწყისებთან, იგი ეძებდა და ჰპოვებდა „უდაბნოს ყვავილებს“, ბეჭდებზე ვარდის ცვარს და ლოცვის სურნელით ტკბებოდა: „თითქო ბეჭდებზე დაგეყრება ვარდების ცვარი და სურნელებით აივსება შენი ლოცვანი“ (საღამოვ, ვიცი) (ტაბიძე, ტ. I, 1993:169).

ბეჭედი მარიამის სიმბოლოა (მოსია, 1996:124), ვარდის ცვარი - ქრისტიანული ღმერთისა.

გალაკტიონის დევიზი იყო „ყვავილთ შემოშენება“, გამქრალი რწმენის აღორძინება.

ყვავილთ მომსპობი ჯაგის და ეკლის (ცდომილება, ურწმუნოება) უზენაესისგან მოსპობა სჯეროდა პოეტს: „ჯაგიც, ეკალიც ბევრზე ბევრია, სპობს ყვავილს, ძალით თუ შეერია. ბარდები? - ამბობს, - რამდენიც გინდა, მრავლობს, გააქრობს მათ ყოვლადწმინდა (ტაბიძე, ტ. IX, 1993:291-292).

პოეტის მიზანი იყო ბოლომდე დაეცვა ყვავილები „სისასტიკის შავბნელი“, „მუხთალი ხელისგან“ (მე ამ ყვავილებს) (ტაბიძე, ტ. I, 1993:159).

ყვავილების (რწმენის) გადარჩენის საპატიო მისიას თანმიმდევრულად ერთგულებდა გალაკტიონი: „თურმე ნისლი სდარაჯობდა აყვავების პირველ ჩრდილებს, ნუ დავკარგავთ ჩვენ იმ ხსოვნას, ნუ დავკარგავთ იმ ყვავილებს“ (ნუ დავკარგავთ ხსოვნას).

„მრავალი ვარდების მფენი“, ციური, შოპენისა და პაგანინის ფანტასტიკური მუსიკით სავსე, რწმენის მსახური სული გამოარჩევდა პოეტს: „როგორც მრავალი ვარდების მფენი, მას სული ჰქონდა უხვად ციური, მასში მრავალი იყო შოპენი და „პაგანინი ფანტასტიური“ (სტიროდა სული ცისფერ ღვინოებს).

ვარდებით მთვრალი სული რწმენით სავსე სულია, რადგან ვარდი საღმრთო სახელია: „ამ ვარდობისთვის ვარდებით ვთვრები, კარგია თრობა“ (მაისის ისრით).

პოეტისთვის ორგანული იყო „ელვის ბილიკზე“ სიარული, „თოვლის ვარდების“ განცდა: „ელვის ბილიკზე მიდის ფეხები და მეცემიან თოვლის ვარდების“ (ხან უფსკრულები, ხან მწვერვალები).

თოვლის ვარდი - მარიამია (ისევე როგორც „ქალწული თოვლი“, „თოვლის მადონა“) (იხ. მოსია, 1996:124), ელვის ბილიკი - ქრისტეს მეტაფორაა.

მზის (მამაღმერთის) მიერ მარადისობად ქცეული ყვავილების (ქრისტეს) და მარადიული დილის (მარიამის) სიყვარულის გამო უზენაესის ნებამ პოეტის ერთი ცხოვრება „ათასზე გადაამრავლა“, ათასის მხედველობა, ასი ათასის სმენა მიჰმადლა (ნიავი, ია, ნარგიზი) (ტაბიძე, 1988:410), რათა „განთიადის სიმღერა“, „სიყვარულის „სიმღერა, ბრძოლის, ლოდინის სიმღერა“ შეექმნა ქართველ გენიოსს, რათა „სიხარულის უვერტიურა“ (სიხარული საღმრთო სახელია) მოესმინა და უზენაესის რწმენა გადაერჩინა.

როგორც ვნახეთ, ვარდი, ყვავილი გალაკტიონის პოეზიის ერთ-ერთი მრავლისმთქმელი სიმბოლოა (სორდია, 1993:138-185).

ამ სახემ ჯერ კიდევ პოეტის პირველ, 1914 წელს გამოცემულ კრებულში განსაკუთრებულად იჩინა თავი ესთეტიკურ, სოციალურ, ეროვნულ-პოლიტიკურ ჭრილში, ხოლო 1919წ. დასტამბული წიგნი „თავის ქალა არტისტული ყვავილებით“ ქართული პოეზიის რენესანსულობის დასტურად იქნა მიჩნეული.

ვარდის სახით გაგვიცხადა გალაკტიონმა თავისი უმნიშვნელოვანესი სათქმელი.

შემთხვევითი როდია, რომ სწორედ გალაკტიონის პირველი წიგნისადმი მიძღვნილ წერილში „მარტოობის ორდენის კავალერი» ტიციან ტაბიძე მიგნებულად შენიშნავდა: „ირგვლივ გაბნეულია ყვავილები, ყოველ შემთხვევაში, ეს მიახლოებითი სიმბოლოა გალაკტიონ ტაბიძის მგოსნური სახის“ (ტაბიძე, 1989:552-562).

ლიტერატურა:

1. ახალი აღთქმა და ფსალმუნები, სტოკჰოლმი, 1992.

2. ბიბლია ორ წიგნად, წიგნი II.

3. ტაბიძე გ., რჩეული, თბ., 1997.

4. სორდია ლ., გალაკტიონ ტაბიძის სახისმეტყველებისა და მსოფლმხედველობის საკითხები, თბ., 2009.

5. ტაბიძე გ., თხზულებანი ორ წიგნად, წიგნი I, თბ., 1988.

6. ნევმირებული ძილისპირნი, თბ., 1982.

7. ვახტანგ VI, ლექსები და პოემები, თბ., 1975.

8. იოანე-იონა, «რა უნდა ვაკეთოთ», თბ., 1994.

9. ტაბიძე გ., თხზულებანი 5 ტომად, ტ. II, თბ., 1993.

10. ტაბიძე გ., თხზულებანი 5 ტომად, ტ. III, თბ., 1993.

11. ტაბიძე გ., თხზულებანი 5 ტომად, ტ. I, თბ., 1993.

12. ტაბიძე გ., თხზულებანი 12 ტომად, ტ. XI, თბ., 1993.

13. გამსახურდია ზ., „ვეფხისტყაოსნის“ სახისმეტყველება, თბ., 1991.

14. მოსია ტ., საღვთისმშობლო სახისმეტყველება, ზუგდიდი, 1996.

15. სორდია ლ., გალაკტიონ ტაბიძის სიმბოლიკა, თბ., 1993.

16. ტაბიძე გ., რჩეული, თბ., 1989.

Luara Sordia
Display of Godless Era Tragedies in Galaktion Tabidze's Poetry
Summary

Galaktion Tabidze, on the one hand, considered the destination of his poetry to serve the faith of Christianity, on the other hand, he revealed the tragic cases of the irreligious period. He exposed his ideas with the image of frozen, vanished, lost, extinct and withered flowers as symbols of faith negation, because rose is a symbol of Christ and Virgin Mary.

In his poetry verses of this nature are: „Like a Dream“, „Sing Me Something“, „Without Love“, „Flowers of Peach Tree“, „Evening“, „Chapel in the Desert“, „Aspen“, „From Fairy Tales“, „Fragment of Autumn“, „Ornament“, „Minstrel is Dead“, „Heart“, „Azure or Rose in the Sand“, „Heart Feels“, „Elegy“, „Yellow Leaf“, „The Portrait“ and others.

He condemned life without faith-godlessness and he believed that people would turn to faith in God that really came true later.

Луара Сордиа
Выражение трагедии эпохи богоотрицания в поэзии Галактиона Табидзе
Резюме

Галактион Табидзе главнейшим назначением своей поэзии считал служение христианству, вере, но, с другой стороны, фиксировал трагедии эпохи богоотрицания. Он использовал различные виды умираюших цветов, как предвестников отрицания веры, т.к. роза является символом Христа и Св. Марии. Носителями такого содержания являются следующие стихотворения: «Как сон», «Спой что-нибудь», «Без любви», циклы: «Цветы персика», «Фрагмент осени», «Орнамент», «Сердце», «Элегия», «Портрет» и др.

Раскрывая сущность безбожия, поэт верил, что люди обратятся к вере. Что и сучилось.

მედეა კვარაცხელია
(საქართველო)

ინგლისელი პოეტი დილან ტომასი წერდა: „მე ძალიან მიყვარს, როდესაც ვინმე თავისი ბავშვობის ამბავს მიყვება, მაგრამ მან უნდა დამასწროს, თორემ, თუ დავასწარი, მაშინ მე მოვუყვები მას ჩემი ბავშვობის შესახებ“ (საყმაწვილო ლიტერატურის..., 1968:30). ბავშვებისთვის და ბავშვობაზე საუბარი მხოლოდ „განსაკუთრებული ნიჭით მირონცხებულ“ ადამიანს შეუძლია.

აფხაზი მწერალი - ბაგრატ შინკუბა ერთ-ერთი იმათგანი აღმოჩნდა, ვინც თავის შემოქმედებაში გაისიგრძეგანა, რომ „ახალი თაობის მსოფლმხედველობის სწორად ჩამოყალიბება და ფორმირება მისთვის შექმნილ ლიტერატურაზეა დამოკიდებული“.

„საბავშვო ლიტერატურის ვალი ბავშვის მამულიშვილად აღზრდაა. მოზარდის გონებაში განუწყვეტლივ უნდა შედიოდეს და მკვიდრდებოდეს ყოველივე უკვდავი და ლამაზი, რაც მის მშობლიურ ერს არსებობის, სიამაყის და ბრძოლის უფლებას აძლევს.

საბავშვო მწერლობამ უნდა აჩვენოს სითბო, რომელიც დაგროვილია ენის სტიქიაში, მშობლიური მიწის ოხშივარში, ეროვნული ტრადიციების თვითმყოფადობაში“ (საყმაწვილო ლიტერატურის..., 1972:103).

ბაგრატ შინკუბას შემოქმედებიდან მშობლიური მიწის, ცის, ზღვის, ყვავილების სუნს და სურნელს ხარბად ისრუტავენ პატარები. მისი ნაწარმოებების უმრავლესობა „ნიჭიერად არის დაწერილი“ და ყველა სტრიქონიდან თითქოს დიდი ილიას შეგონება ისმის: „ბავშვის ბუნება საიდუმლოთა საიდუმლოა. ბავშვი იგივე ადამიანია და მით უფრო ძნელი საცნობელია, რომ ძნელ წასაკითხ ქარაგმით დაწერილია, თუ ეს ითქმის, და არა მსხვილ და სრულ ასოებით დამთავრებული კაცი, არ უნდა გაგიკვირდეს, რომ, რასაც დიდ მდინარეში ვპოულობთ, იმას მის პატარა სათავეშიც ვხედავთ. ბავშვი სათავეა, საწყისთა დიდი ადამიანისა“ (ჭავჭავაძე, 1926:280). ამ „დიდი ადამიანების საწყისს“ თავისი ცხოვრებისა და შემოქმედების გარკვეული ნაწილი დაუთმო ბაგრატ შინკუბამ.

1917 წელს დაიბადა აფხაზეთში, სოფელ ჭლოუში. როგორც თვითონ აღნიშნავს: „ჭლოუ ცნობილია არა მარტო მქუხარე ყინულოვანი მდინარეებით, მდიდარი ტყეებით, დაბურული ხეობებითა და ლამაზი გორაკებით, არამედ მის ახლოს სახელგანთქმული გამოქვაბულია, სადაც, ხალხის გადმოცემით, მიჯაჭვული ყოფილა აფხაზეთის პრომეთე, ღმერთებთან მებრძოლი გმირი - აბრსკილი.

ბაგრატ შინკუბას მშობლებმა წერა-კითხვა არ იცოდნენ, მაგრამ ძალიან უყვარდათ ხალხური სიტყვიერება, რამაც დიდი ზეგავლენა იქონია მწერლის შემოქმედებაზე. „წერა ჩემთვის არავის ურჩევია. ეს სურვილი, ალბათ, სტიქიურად აღმეძრა... და ეს სურვილი ჩემში თანდათან ძლიერდებოდა. ვსინჯე, შემეთხზა ლექსები საკუთარი ხმით, მაგრამ ამ ლექსებში ჯერ კიდევ იგრძნობოდა ხალხური სიმღერების გავლენა“ (შინკუბა, 1969:6).

მწერლის პირველი ლექსი „ვაჟკაცობა“ 1935 წელს დაიბეჭდა. მაშინ ის სოხუმის პედაგოგიური ინსტიტუტის სტუდენტი იყო. „ჩემი პოეტური „მე“-ს ჩამოყალიბებაზე განსაკუთრებული ზემოქმედება იქონია აფხაზური მწერლობის ფუძემდებლის - დიმიტრი გულიას და ნიჭიერი აფხაზი პოეტის - იუა კოღონიას პოეზიამო“, მიუთითებდა.

პირველი პოეტური კრებული გამოსცა 1938 წელს.

1939 წელს დაამთავრა უმაღლესი სასწავლებელი და, მშობლიური ენის ღრმად შესწავლის მიზნით, სწავლა განაგრძო საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ენათმეცნიერების ინსტიტუტის ასპირანტურაში. 1945 წელს დაიცვა საკანდიდატო დისერტაცია თემაზე: „სახელთა წარმოება აფხაზურ ენაში“ და დაიწყო მუშაობა აფხაზეთის ენის ლიტერატურის და ისტორიის ინსტიტუტში, დაწერა აფხაზური ენის სახელმძღვანელო დაწყებითი სკოლებისთვის, შეადგინა აფხაზური მწერლობის ქრესტომათიები და პროგრამები.

1950 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომში, „აფხაზური ლექსთწყობის პრინციპები“, აფხაზური ლექსის თავისებურებანი განიხილა. „ფილოლოგიური ძიებანი, ნაწილობრივ, თუმცა, ხელს მიშლიდნენ პოეტურ მოღვაწეობაში, მაგრამ მეხმარებოდნენ მშობლიური ენის ღრმად შესწავლაშიო“, წერდა მკვლევარი (აფხაზეთის მწერლობა, 1937:16). ის პირველია აფხაზურ მწერლობაში, ვინც რომანი ლექსად დაწერა. „მიუხედავად ზოგიერთი ნაკლისა, მე მიყვარს ეს ნაწარმოები, როგორც სიმღერა ხალხის შრომაზეო“ (აფხაზეთის მწერლობა, 1937:7), აღნიშნავდა ის.

მ. გორკის მიმართვამ აფხაზი ახალგაზრდობისადმი: „შეუდექით ხალხური პოეზიის შესწავლას, შეკრიბეთ და ჩაწერეთ აფხაზური სიმღერები, ზღაპრები, ლეგენდები - აღწერეთ ძველი ადათ-ჩვეულებანი, გადათარგმნეთ აფხაზურიდან რუსულად და ეს იქნება სასარგებლო არა მარტო თქვენთვის, არამედ ბევრ ადამიანს გააცნობს აფხაზეთის წარსულს“ (აფხაზეთის მწერლობა, 1937:8) - ხალხური პოეზიის სიყვარული უფრო გაუძლიერა და ბ. შინკუბაც აქტიურად ჩაერთო ზეპირსიტყვიერების შესწავლასა და შეკრებაში. მიუხედავად იმისა, რომ ამ სამუშაომ მას დიდი დრო წაართვა, ის, როგორც პოეტი, კმაყოფილი იყო მოპოვებული საგანძურით. „მწერლის ენის გამდიდრების წყაროა დაუშრეტელი ხალხური ენა“ (აფხაზე- თის მწერლობა, 1937:9). „ბედნიერების მომტანია, თუ უბედობის, - იგი ამშვენებს გვირგვინივით ჩემს აღთქმულ მწვერვალს“ (ინალ-იფა, 1973:3). ამ ენის და სიტყვის ძალა დღემდე აძლიერებს ბ. შინკუბას შემოქმედებას.

აფხაზეთის მწერალთა გამგეობის თავმჯდომარე (1953წ.), აფხაზეთის ასსრ უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის თავმჯდომარე (1958წ.), საქართველოს კომპარტიის ცენტრალური კომიტეტის წევრობის კანდიდატი, საბჭოთა კავშირის, საქართველოს და აფხაზეთის მწერალთა კავშირის გამგეობის წევრი, დიმიტრი გულიას სახელობის დიპლომის და შრომის წითელი დროშის ორდენის კავალერი - ყველა ამ რეგალიას მისი სიტყვები აღემატება: „მუდამ ვცდილობდი, არ გადამეხვია ცხოვრების მთავარი გზიდან და, შეძლებისდაგვარად, ყოველთვის კვალდაკვალ მივსდევდი ჩემს ხალხს შრომაში. ჩემი მოვალეობაა, ვწერო სიმართლე ჩვენი საუკუნის ცხოვრებაზე, დროის სურათი გადავშალო მკითხველის წინაშე, დავეხმარო მას, უფრო ღრმად ჩასწვდეს თანამედროვეობის ჭეშმარიტებას“ (შინკუბა, 1969:10).

ისე, როგორც მისი შემოქმედება შეუზღუდავი თემატიკითა და ჟანრობრივი მრავალფეროვნებითაა გამორჩეული, განსხვავებულია მისი პიროვნული თავისებებიც: «Ого, какой большой, большой, крепкий как гора... и седина, совсем как снег на вершине и лицо смуглое в крупных морщинах, словно высеченное из горного камня. А за ним сверкало и переливалось лазурное море. И я подумал, до чего же он похож на свою Абхазию» (Кушак, 1989:3), - წერდა მუშნი ლასურია.

ბაგრატ შინკუბას შემოქმედებაში, დიდებისთვის დაწერილ რომანებში, მოთხრობებში, პოემებსა და პიესებში ადამიანური სულის ზეიმი და ბუნების სილამაზის შეგრძნება ჩვეული ხელწერით არის ერთმანეთთან შერწყმული, მაგრამ, როგორც რუსი მკვლევარი აღნიშნავს: «Баграт Васильевич любит детей, поэтому пишет специально для них стихи, сказки о детских заботах и забавах - об озорниках, непослушных мальчишках - наоборот, без которых не бывает ни одного села. ни одного двора в городе на всей земле, о лентяях, о затейниках. Это стихи очень добрые, без ворчания и скучных поучений. Живые и веселые без назиданий показывающие, что такое хорошо и что такое плохо» (Николаевская, 1989:2).

მწერალმა, აფხაზურ ფოლკლორთან ერთად, ზედმიწევნით იცოდა ზუნებისმეტყველება, ბოტანიკა, იცნობდა ფრინველთა და, განსაკუთრებით, ცხოველთა სამყაროს. ამიტომაც მისი საბავშვო ნაწარმოებების პერსონაჟები, უმეტესწილად, ისინი არიან. მათი ცხოვრება ისე სადად, ლაღად, ლაკონურად და პატარებისთვის გასაგები, ლამაზი ენით არის აღწერილი, რომ, ნორჩებთან ერთად, დიდებიც კმაყოფილნი რჩებიან.

ბ. შინკუბას საბავშვო ნაწარმოებების დაჯგუფება შეიძლება მკითხველის ასაკობრივი თავისებურების გათვალისწინებით. მის ლექსებსა და ზღაპრებს ერთნაირი პოეტური წარმოსახვით კითხულობენ როგორც სკოლამდელი, ისე საშუალო და უფროსი სასკოლო ასაკის ბავშვები.

სკოლამდელთათვისაა დაწერილი პატარა ლექსი „ფისუნია“ («Котенок Цис»). კატის მსუნაგობას საზღვარი არა აქვს. ის იმ საწყალ წივწივასაც არ ინდობს და კუდს აპუტავს, რომელიც ხშირად ჩამოუგალობებს ხოლმე. ავტორი მკითხველთან ერთად ოსტატურად სჯის ოხერ ფისოს და ცდილობს, ჩააგონოს, რომ სტუმარი - მშიერი და საცოდავი ჩიტი უნდა დაიცვას. მუსრი კი ვირთხებს გაავლოს.

«Позабыв приличия, позабыв обычай,
Ну-ка брысь, брысь, брысь» (Шинкуба, 1953: 89).

ტყის იდილია კუდფუმფულა მელიამ დაარღვია („კუდფუმფულა მელია“) ის ჩვეული ოსტატობით შემოიჭრა ჩიტების სამყაროში და შიშის ზარი დასცა მათ, მაგრამ ბულბულის ტკბილხმოვანებამ, მოსახლეობასთან ერთად ძაღლების გამოჩენამ, ცბიერი ცხოველი კუდამოძუებული დატოვა. მელიის თავგადასავალზე, რომელიც მსუბუქი იუმორითაა გადმოცემული, პატარები ხალისობენ და ნაწარმოების მიხედვით ასკვნიან, რომ ბოროტება სიკეთეზე ვერასდროს იზეიმებს.

ზოგიერთი მეცნიერის მტკიცების მიუხედავად: „მსოფლიო ეპოსში მელია ცნობილია თავისი ცბიერებით და მოხერხებულობით. ეშმაკობით მელიას ვერცერთი ცხოველი ვერ ჯობნის“ (საყმაწვილო ლიტერატურეს..., 1968:53), „ქართული ფოლკლორული მონაცემების მიხედვით, მელიის სახე გამორჩეული და საინტერესოა“, ბ. შინკუბასთან ეს ცხოველი ყოველთვის დამარცხებულია. მეტიც, ზოგჯერ, ბულბულის სტვენის გაგონებაზე მოცახცახე, ყვითელ ფოთოლს ემსგავსება ხოლმე.

ცნობილია, რომ ცხოველების, ფრინველების, მცენარეების ტანდემი და, საერთოდ, ტყის ბინადართა ცხოვრება განსაკუთრებით სკოლამდელი და უმცროსი ასაკის ბავშვებისთვის არის საინტერესო. ტყის სამყაროში „მართლაც დიდი და საოცარი ცხოვრებაა, რომელშიც აუცილებლად უნდა შეიხედოს ბავშვის გაფართოებულმა, იდუმალი შიშით, სიყვარულით ავსილმა თვალებმა. ბავშვმა უნდა ნახოს, მთელი სიდიადით იგრძნოს ტყის მთვარიანი ღამეები. ტყეების ზაფხული და ზამთარი, ტყის ბინადართა სიხარული და სევდა, მარტის პირზე აყვავებული შინდები და მუხის ტევრის გვიანი ყვავილობა. უნდა ნახოს მუხები და თელები, შვლები და დათვები, ნამდვილი ნაკადულები და მთვარიანი ღამეები...“ (საყმაწვილო ლიტ..., 1968:84).

მწერლის მიერ დახატულ ამ სამყაროს, განსაკუთრებით მზის სხივები ათბობს, რომელიც ასე ძალუმად უყვარს მწერალს: «Верный спутник поэзий, его небесный друг, щедрый, ласковый, могучий. Поэтому наиболее излюбленным временем года в его поэзии стало лето - пора наивысшего расцвета, творческих сил природы, зенитного солнцестояния, пора, которая невольно напрашивается на сравнение с переломным моментом в жизни человека» (Баирамукова, 1981:3).

მრავალფეროვან და საოცრად ჰარმონიულ ბუნებაში მიმდინარე მოვლენებს, მისი გაღვიძების, განახლების პროცესებს, მზეს და ზაფხულს ბაგრატ შინკუბას შემოქმედებაში დიდი ადგილი უჭირავს. ამ საკითხს ეხმაურება სკოლამდელთათვის დაწერილი ლექსი „როდის?“, სადაც წელიწადის დროების შესახებ დასმულ ყველა კითხვას ტექსტშივე გაეცემა პასუხი.

პოეტის შემოქმედება პატარების ყურადღებას ფრინველების ნაირსახეობი- თაც იპყრობს. შაშვი, ბულბული, იადონი, წივწივა (Синица), ზარნაშო (Филин), წითელგულა, კოდალა და სხვა ჩიტები ბავშვების მეგობრებად, გამრთობებად ან ტყის სამკაულებად არიან წარმოდგენილნი. მათ პარალელურად ყველგან ფიგურირებს ალვის ხე.

შაშვი („შაშვი“) გალობით ეგებება ალიონს და პატარა გოგონებს სამშობლოზე უმღერის. ეს ბოლო აკორდია, რომლითაც ფრინველი ზაფხულს ეთხოვება. პატარებს უჭირთ მასთან განშორება, მაგრამ ერთი იმედით სულდგმულობენ, ხშირად გაიხსენონ ალვის ხის ბინადარი შაშვი, მისმა სიმღერებმა დაატკბოს ულამაზესი მშობლიური კუთხე.

„ადამიანისთვის დედამიწა თავისი ტყეებით, მინდორ-ველებით, მთებით და მნინარეებით სიმდიდრეცაა და შთაგონების წყაროც“ (გეგეჭკორი, 1985:8) ბუნება ყველაზე მშვენიერი გაზაფხულზეა. დედამიწა მწვანდება და ყვავილების ფიფქებით იპენტება ირგვლივ ყოველივე. „ამ დროს თვით უდაბნოც კი ალისფერად მოკაშკაშე ყაყაჩოებითა და ტიტა-ზამბახებით ნამდვილ საყვავილე-ორანჟერეას ემსგავსება. ცოცხლდებიან რუ-ნაკადულები. ზამთრის ხუნდებისგან თავისუფლდებიან მდინარეები. ახალ ცხოვრებას იწყებენ ცხოველები. ერთი სიტყვით, გაზაფხულთან - „წლის დილასთან“ ერთად, როგორც მას სიყვარულით უწოდებდა პუშკინი, ძალაში შედის, მკვიდრდება ახალი სიცოცხლე“ (გეგეჭკორი, 1985:9).

სწორედ ასეთ ახალ სიცოცხლეს ეხმატკბილება ბ. შინკუბა ლექსით: „ისე ტკბილად უსტვენს ჩიტი“ (თარგმ. ხ. გაგუასი):

„ისე ტკბილად უსტვენს ჩიტი, ბრმამაც იცის, ყრუმაც იცის,
ესე ნაზად ჰყვავის ია, რომ ნამდვილი ზეიმია ცის და მიწის,
გაზაფხულის უჩვეულო ხალისია.
ახლა, როცა ყრუმაც იცის, ბრმამაც იცის,
მხვნელს და მთესველს, ნაზამთრალი უხმობს ველი,
ვინც ამ ზეიმს მთელი გულით არ განიცდის,
მის მკერდში ყინულია ულხობელი“ (შინკუბა, 1980:86).

მწერლისთვის გაზაფხული არა მარტო ბუნებაშია, არამედ მისი ლექსების პწკარების ათვლაც ამ პერიოდს უკავშირდება.

„გაზაფხულს ქვეყნად პირველად შევხვდი, ახლა მდელოსკენ მივეჩქარები,
მინდა, გავავლო ენძელა გვერდით ჩემი სახნისით ლექსის პწკარები“...
(„მთებისკენ მიდის თოვლი და წვიმა“ (აფხაზეთის მწერლობა, 1941:18).

ბ. შინკუბას საბავშვო ლექსებში მზე ათბობს არა მხოლოდ ბუნებას და გარესამყაროს, არამედ თვით სათამაშოებსაც კი ჰქვია მისი სახელი.

მარჯვე და შრომისმოყვარე გოგონა („თოჯინა“) დიდი სიყვარულით უვლის ნაჩუქარ თოჯინას, რომელსაც იმიტომ, რომ ძალიან ჰგავს მზეს, „ამრას“ ეძახიან (ამრა - აფხაზ. მზე - მ.კ.). უმწეოს და პატარას დამოუკიდებლად საქმეების კეთება არ შეუძლია და ამიტომ დედობილი ეხმარება:

«Все по дому делать мне, свою доченку любя,
За нее и за себя» (Шинкуба, 1963:79).

მზის შუქით არის გამთბარი კიდევ ერთი ლექსი პოეტისა - „პატარა გოგონას სახელს ურჩევენ“. აკვანზე აციაგებული მზის სხივი ბებია-ბაბუას გადაწყვეტილების მიღებაში ეხმარება: «Назовем ее Амрой - будет солнышку сестрой».

ციური სხეულისადმი ასეთი დამოკიდებულება, რომ მნათობი მუდამ ათბობდეს და ახალისებდეს აფხაზეთის მიწა-წყალს, თავისებურად ალამაზებს მწერლის შემოქმედების დიდ და საინტერესო ნაწილს.

პატარა, მაგრამ საინტერესო ლექსია სკოლამდელთათვის დაწერილი „მარწყვი“. გოგონები ტყეში სიმღერ-სიმღერით აგროვებენ ყველაზე გემრიელ, სურნელოვან კენკრას და მის ფოტლებს - დედა უნდა გაახარონ. თუ „ბავშვობა სიყვარულით იწყება“, მაშინ, ამ ასაკიდანვე უნდა ისწავლონ პატარებმა მადლიერების გამოხატვა მშობლებისადმი.

უფროსებისადმი პატივისცემის, მეგობრობის, „ხორუმის“ შემსრულებლებივით ხელის ჩაჭიდების სურვილია ჩადებული საცეკვაო ლექსში: „აბა ერთად!“

«Швай - сай, швай - сай, Ну-ка, место занимай
в хороводе, при народе, руку другу подовай» (Шинкуба, 1989:57).

იგივე თემა გრძელდება ლექსში „კიკინი და ცვაბჟვი“.

ორი სხვადასხვა ხასიათის მქონე მეგობრის, მსუქანა ცვაბჟვისა და სუსტი, გამხდარი კიკინის თავგადასავალი ღიმილნარევი სტრიქონებითაა გადმოცემული. ცვაბჟვი - სულსწრაფი და მოუთმენელი, კიკინი - ნებისმიერი ინფორმაციიდან დაუჯერებელი ჭორის ამგორებელი. ერთს ჭამა უყვარს, მეორეს - დალევა, ერთს ცეკვა უყვარს, მეორე - ქარის წისქვილებს ებრძვის:

«Цвабжбв стариком танцевать полюбил, Каким в винограднике ветер ловил»
(Шинкуба, 1989:57).

განსხვავებული ხასიათის მიუხედავად, ისინი განუყრელ მეგობრებად რჩებიან.

მშრალი დარიგება და ჭკუის მომაბეზრებელი სწავლება საშინლად არ უყვართ პატარებს. ბაგრატ შინკუბას ლექსები ერთნაირად მოძღვრავს როგორც სამაგალითო, ისე ზარმაც და ცუღლუტ ბავშვებს. მიმზიდველად უხსნის, რომ მათი უპირველესი საქმე სწავლაა, ხოლო წიგნი ცოდნის შუქია, რომელიც უბედურების დროსაც კი მზის სხივით ათბობს ყველას. ის დიასახლისია ოჯახში და არა სტუმარი:

«То не гостья к нам, а хозяйка в дом ... (Шинкуба, 1963:4)
Книга - буквы звезд, мы их все прочтем
Между прошлым мост и грядущим днем...
Книга - знаний свет, когда света нет,
Книга - Солнца свет, среди зла и бед». (Шинкуба, 1963:4).

მწერალი თითქოს ეხმაურება ფრანგი მწერლის, პრუსტის სიტყვებს: „მგონი, არ ყოფილა ბავშვობაში იმაზე სავსე დრო, როცა ვერ ვგებულობდით დროის მსვლელობას - ეს იყო საყვარელ წიგნთან გატარებული დღეები“ (საყმაწვილო ლიტ..., 1975:69).

პასუხისმგებლობის მქონე, მოწესრიგებული ბავშვის სახე გვიცინის ლექსიდან „მერცხლის ჭიკჭიკი“, ხოლო ლექსი „ვისი ბრალია?“ გვიჩვენებს ზარმაც, ცუღლუტ, თამაშს გადაყოლილ, ონავარ და თავნება მოზარდს, რომელიც საკუთარ ინტერესებს და სურვილებს თავს ახვევს მეგობრებს, მაგრამ მისთვის არავის სცხელა. გამწარებული და გაბრაზებული, ჯავრს ბურთზე იყრის და გამეტებით ურტყამს ფეხს. ირგვლივ მყოფთ მწერლის სიტყვები ამშვიდებს:

«Ну и пусть пока позлится,
Поскучает во дворе,
Ведь сначала сговориться,
Надо вместе об игре» (Шинкуба, 1963:75).

დედის დავალებით წყაროზე წასული ომარი („ქუდი“) ცდუნებას ვერ უძლებს და მწიფე ქლიავით დახუნძლულ ხეზე, მზისგან დამცავი ქუდით გაიხლართება. საინტერესოა და სიტუაციას მორგებული დედის სიტყვებით გადმოცემული მწერლის შეგონება:

«Сын мой милый, нет воды под этой сливой
И на сливе никогда не росла еще вода,
И к нему же, беცтолковый, есть для сливы мест садовый
Шапка лишь для головы, если есть она - увы!» (Шинкуба, 1963:78).

„საბავშვო მწერალს უნდა ჰქონდეს მოზარდთა ცხოვრების, სულიერი სამყაროს ღრმა ცოდნა, ხასიათზე, ქცევაზე დაკვირვების უნარი“ - თითქოს ამ ციტატას ეხმაურება ბ. შინკუბას ლექსი „ყეყეჩი“, სადაც მწერალი პატარებთან ერთად თვალს ადევნებს ყეყეჩი ბიჭუნას თავგადასავალს და ყმაწვილებსვე უტოვებს საკითხს განსასჯელად. ტექსტში მკითხველის თანამონაწილეობა, ჩვენი აზრით, ნაწარმოებისთვის მოგებიანია.

არათუ მეზობლებსა და მეგობრებს, დედასაც კი არ ახსოვს ამ ბავშვის ნამდვილი სახელი. მწერალი დახმარებას სთხოვს ყეყეჩის თანატოლებს, როგორმე დაუბრუნონ ამ უყურადღებო ყმაწვილს დაკარგული სახელი და დასაჯონ იმ უპასუხიმგებლობისთვის, რომელსაც არამარტო ადამიანებთან ურთიერთობისას იჩენს:

«Взял рубашку - и зевает, наизнанку надевает
с опозданием каждый раз в класс приходит лоботряс» (Шинкуба, 1963:81).

საქმის კეთებისას მოხუცივით მკვნესარე:

«Но когда обед готов, лоботряс всегда готов» (Шинкуба, 1963:81).

სახელდაკარგული ბავშვის ბედს პოეტი მის მეგობრებს მიანდობს:

«Ты читаешь этой книжки, написать мне не забудь:
Как помочь тому мальчишке имя доброе вернуть?» (Шинкуба, 1963:82).

ლექსში „დროზე მიხვდა“ ხასიათგამოცვლილი ბავშვის სახე გვიჩვენა მწერალმა. გაჩი უფროსების ნათქვამს, როგორც იტყვიან, „ერთი ყურიდან მეორეში უშვებს“, ყველა საქმეს და თხოვნას უკუღმა ასრულებს. არც დედის სიტყვებია მისთვის მნიშვნელოვანი, გაკვეთილების მომზადება კი საერთოდ ზედმეტ ტვირთად მიაჩნია, მაგრამ გადის წლები და ბავშვის დამოკიდებულება ირგვლივ მყოფებისა და გარესამყაროსადმი იცვლება - ყველას უსმენს და უჯერებს. ცხენზე ჯიგიტივით ამხედრებული დაჯირითობს, მისი საქციელით მშობლებიც და მეგობრებიც კმაყოფილნი არიან:

«Видно, понял он однажды, что совсем не так живет
А уж кто метит вперед, оседлав коня отважно -
Тот назад не повернет» (Шинкуба, 1963:87).

ზედმეტი თავდაჯერებულობა, ზოგჯერ იმ შედეგით შეიძლება დამთავრდეს, როგორც უმცროსკლასელთათვის დაწერილი ლექსში „რა შუაშია ნაჯახი?“ იარაღი, როგორი მჭრელიც არ უნდა იყოს, თუ ადამიანმა მისი გამოყენება არ იცის, იმ პატარა ბიჭუნას ბედს გაიზიარებს, რომელიც იკვეხნის, ერთი დაკვრით შეშა მზად მექნებაო, და რამდენიმე წუთში მიწაზე გორავს, ნაჯახი კი ხან გორაკებს და ხანაც მთებს იქით მიფრიალებს.

«Видно, мало, чтоб топор был и крепок и остер
Есть такое мнение, что нужно и умение!» (Шинкуба, 1963:7).

„საბავშვო ლიტერატურის შესწავლა არასდროს იქნება სრულქმნილი, თუ არ არის ამოცნობილი საბავშვო ფოლკლორი: მის მიმზიდველ ფორმას შეუძლია ბევრი რამ მისცეს ლიტერატურას“, - წერდა ფოლკლორისტი, საბავშვო ზეპირსიტყვიერების მკვლევარი, პროფესორი ქსენია სიხარულიძე.

ხალხური სიტყვიერება აფხაზური ლიტერატურის განვითარების საფუძველია. ეს საკითხი საინტერესოდ და ოსტატურად არის წარმოჩენილი ბ. შინკუბას შემოქმედებაში. ავტორს შესწევს უნარი, „ფოლკლორული მასალა ჭეშმარიტად მხატვრული სრულყოფის დონეზე აიყვანოს, როდესაც პოეტი ფოლკლორული ესთეტიკით არ იფარგლება, შეუძლია დიდ განზოგადებას მიაღწიოს“ (კიკნაძე, 2008:143).

აფხაზი ხალხის ეროვნული ტრაგედია მისთვის ჩვეული ოსტატობით ასახა მწერალმა ლექსში „მოჰაჯირული ნანა“. ის სააკვნო სიმღერათა რიგს განეკუთნება და ფოლკლორიდან იღებს სათავეს. ხალხურმა „ნანამ“, რომელიც უფაქიზესი მელოდიურობით გამოირჩევა, „ბევრს აუძგერა გული, ბევრს აუნთო შემოქმედებითი ცეცხლი, ბევრი დაუბრუნა ტანჯულ მამულს“. ბ. შინკუბა ლექსის მთავარ გმირს აკვანშივე მოძღვრავს, რომ მშობლიურ კერას მოშორებულ, სხვა ქვეყანაში უცხო ცის ქვეშ დამკვიდრებულ მოჰაჯირებს პატარაობიდანვე უნდა ახსოვდეთ თავიანთი სადაურობა:

„მოიგონე, როგორც დედა, მშობლიური შენი მხარე...
გაიზრდები და მხარულით, ვიცი, შავ ზღვას გადასერავ,
მიმქრალი და მიმალული, გააჩაღე შენი კერა...
ხალხს აცილე გასაჭირი, ხალხს დაუდექ სათავეში,
სამშობლოსთვის გმირთა გმირი საბრძოლველად გადაეშვი!“

ბ. შინკუბა მოჰაჯირებთან ერად პატარა მკითხველს იმ ძლიერ და გაუნელებელ ტკივილს განაცდევინებს, რაც სამშობლოდან ძალით მოწყვეტილი ადამიანებისთვისაა დამახასიათებელი. ლექსში ჩანს მწუხარე ფიქრები და დარდი დაუცველი ხალხისა, ჩანს შეურაცხყოფილთა სწრაფვა სამშობლოსთან მიხმატკბილებისა და ეროვნული სულის შენარჩუნებისა, მაგრამ, ქართული „ნანას“ გმირის მსგავსად, „მოჰაჯირული ნანას“ გმირსაც ჯერჯერობით სძინავს:

„დაიძინე, ჟანანი, მოწყეტილო მშობელ კერს,
მინდობილო ბედისწერას, შიში ნანი, შიში ნანი“ (შინკუბა, 1980:350).

ჩვენს ზეპირსიტყვიერებას უამრავი „ნანა“, „იავნანა“ და „ნანინა“ აქვს შემონახული, რომლებშიც ქართველი დედების უდრეკი სულის გამოძახილია შენარჩუნებული. „მოჰაჯირული ნანაც“ ერთ-ერთი მაგალითია იმისა, თუ როგორ შემოქმედებითად უდგება პოეტი მშობლიურ ფოლკლორს და როგორ ალამაზებს მხატვრულად სახეცვლილი ნიმუშებით აფხაზურ მწერლობას.

ხალხურობით და ბუნებრივობით გამორჩეული ნაწარმოებები, პერსონაჟები ზღაპრებიდან, ლეგენდებიდან, თქმულებებიდან პირდაპირ გადმოსული გმირები სამუდამოდ გვამახსოვრდება.

ბალადაში „მალხაზი და ალი“ ცნობილი ზღაპრული პერსონაჟი კიდევ ერთხელ შემოიჭრება პატარების გულში და ააფორიაქებს და დაამძიმებს მათ სულს.

დამწუხრებული ბუნება და შავად ჩამობნელებული ჭალა „რაღაც ისეთს“ გვპირდება (პეიზაჟი საბავშვო ნაწარმოებებისთვის დამახასიათებელი ოსტატობით არის აღწერილი), „მოჰხვევია წყლის პირს ნისლები და ბინდი“ და ამ დროს მალხაზი დიდი ტომრით წისქვილისკენ ფრთხილად მიდის, რადგან ძალიან ეშინია: „თვალს არიდებს ჯმუხად ჩამობერილ მუხებს, ნათქვამია, შიშით ძაღლი მთვარეს უყეფს“ (შინკუბა, 1980:135), ფუღურო და ფუყე ხეები ქაჯები ჰგონია. არაჩვეულებრივად არის დახატული წყლიდან მოულოდნელად ამოჭრილი ალის სახე. ტყის მზაკვარი ქალი ვარსკვლავივით თვალებით, მხრებზე დაფენილი ვერცხლისფერი ნაწნავებით (ფოლკლორში და ლიტერატურაში ალი ცეცხლისფერი თმებით გვხვდება ხოლმე. აფხაზური ენის არცოდნის გამო, სამწუხაროდ, ვერ ვახერხებთ ნაწარმოების ორიგინალში გაცნობას. ვერც იმას, ვის ეკუთვნის ალის თმის სივერცხლისფრე - მწერლის თუ მთარგმნელის ფანტაზიას) ფეხდაფეხ მისდევს დაფეთებულ ბიჭუნას. შეშინებულს და წისქვილში შესულს, წინ კიდევ ერთი გამოცდა ელის, თავშალი, რომელიც კედელზე დარჩენია დედას, სიბნელეში ალი ჰგონია და იატაკზე გაიშხლართება. დიდხანს ვერ მოდის გონს. ღიმილნარევი სტრიქონები კი პატარა მკითხველს აუწყებს:

„დოლაბი კი ბრუნავს, ბრუნავს, სიმინდს როშავს,
შავ კედელზე დედის თეთრი შალი მოჩანს“ (შინკუბა, 1980:138).

ტყის ალქაჯთან შეხვედრით გამოწვეული შიშის სცენას მწერალი ერთგვარი დიდაქტიკისთვის იყენებს:

„ეი, ბიჭო მალხაზ, უქნარავ და ზანტო, დედაშენი შრომობს, შენ კი ყალთაბანდობ,
ერიდები შრომას, გიყვარს მუქთა პური, მოიხედე აქეთ, მე დამიგდე ყური,
კაცს ვერაფერს უზამს, ტყის ქაჯი და ალი, თუ დედისწინ თვისი მოიხადა ვალი,
ვინც თესავს და იმკის, რომ ირჩინოს თავი, ის ვაჟკაციც არის, არის გამბედავი“
(შინკუბა, 1980:138).

თითქოს, ერთი ამოსუნთქვით და სიამოვნებით იკითხება პატარა ლექსი „დიდი ოჯახის ზეიმი“. ტრადიციული საკრავის, აფხიარცას სიმების ფონზე, ბაღში, აკაციის ჩრდილქვეშ გაშლილ სუფრასთან მსხდომ შთამომავლებს, 120 წლის ბაბუა „ოი, რაიდა, რაიდას“ ხმაზე არწმუნებს, რომ აფხაზებს ოდითგანვე მოსდგამთ დიდი ხნის სიცოცხლისა და სიმღერის ნიჭი.

ბაგრატ შინკუბა ლექსებით: „კოლმეურნეობის ბაღი“ და „შემოდგომის ბაღი“ თითქოს ძველი ქართული ლიტერატურის ტრადიციებს აგრძელებს. აკი თვითონაც ამბობს: „თბილისში სწავლისას მე დიდი დრო მოვანდომე მოძმე, მრავალსაუკუნოვანი მწერლობის შესწავლასო“ (შინკუბა, 1970:10)

სუბტროპიკული ზონისთვის დამახასიათებელ ხეხილს (ფორთოხალი, ყურძენი, ბროწეული...) გვიხატავს მწერალი, სამხრეთისკენ მიმფრენი ფრთებგაშლილი წეროების ფონზე:

„ქარვისფერი ფორთოხლები სიოს ფრთებზე ქანაობენ
და ვაშლები ნაზი რხევით მზის სხივებში ბანაობენ...
მწიფე მტევნის სურნელს გესვრის აკაჭიჭი, ახარდინი,
რა კარგია ბაღში, როცა დაისის მზე სხივებს გაშლის,
მოელვარე, წითელლოყა შემოგცინებს ხიდან ვაშლი.
შენც მებაღევ, სხივთა ალით, გელის ბაღი და დახანძრული
შეინახე მოსავალი, შეხვდი ზამთარს მარისელი“ (შინკუბა, 1970:50).

ულამაზესია შემოდგომა ლექსში „კოლმეურნეობის ბაღში“ - გაყვითლებულ ფოთლებს სიო ნაზად აშრიალებს. კავკასიონს ღრუბლები ქულა-ქულა ეხვევა. თბილი ქვეყნებისკენ მიმავალი წეროების გუნდი ცას შერთვია - თითქოს, ხეებზე დამწიფებული ყურძენი მწიდნავს ელოდება, ხილი - დამბინავებელს.

„მიწა - შავი, როგორც ჭვარტლი, გვართობს, გვალხენს თავის მადლით,
შორს იფრქვევა სურნელება ყურძნების და მწიფე ვაშლის
და მზე მკრთალად ეთბუნება ნარინჯების ბუჩქებს გაშლილს,
მწიფე მტევნის ელვარებას ბროწეულიც ედავება,
რა კარგია აქ საღამოს, როცა დაჰქრის ნიავქარი,
სურ ნელება ჰაერს ათრობს და ყვავილი თრთის ნარნარი“ (შინკუბა, 1970:88-89).

არ ვიცით, რამდენად აქტუალურია დღეს კოლმეურნესა და კოლმეურნეობის ბაღზე საუბარი, მაგრამ ერთი კი უდავოა - ლექსი ისე ლამაზად და მკითხველისთვის საინტერესოდ არის დაწერილი, რომ თითქოს, ბწკარებს შორის თეიმურაზ მეორის „ხილთა ქებიდან“ გადმოსული ბაღჩა-ბაღის სურნელი იგრძნობა.

„მე ძალიან მიყვარს, როდესაც ვინმე თავისი ბავშვობის ამბავს მიყვება, მაგრამ მან უნდა დამასწროს, თორემ, თუ დავასწარი, მაშინ მე მოვუყვები მას ჩემი ბავშვობის შესახებ.!» (საყმაწვილო ლიტერატურის..., 1972:230), - გავიმეორებთ ზემოთქმულს, მწერლის მრწამსს რომ უზუსტესად ირეკლავს.

ბავშვობასა და სიყმაწვილესთან „განშორების ტკივილზე საუბრობს ბაგრატ შინკუბა ლექსში „კუმარჩა“.

სუფთა, პაწაწინა და ვერცხლისფერი, ფაფარივით აქოჩრილი კუმარჩა მთიდან მოედინება და ჭაღარაშერეულ პოეტს ყმაწვილობისდროინდელ ამბებს უყვება:

„ბიჭი ტიტლიკანა, სულ არ გრძნობდი სირცხვილს, აშენებდი თანაც სათამაშო წისქვილს
შუადღისას ცურვით, ამ ადგილას სწორედ, ისრულებდი სურვილს - გადაჭრიდი მორევს...“ (შინკუბა, 1970:15).

წყალი დავიწყებას უსაყვედურებს მწერალს, მაგრამ უკანასკნელი, მდინარესთან ერთად, მკითხველსაც ამშვიდებს:

„მართალია, გამითეთრდა თმები, შენი ქაფის დარად, ხშირად ვეღარ გხვდები,
მაგრამ სიყვარული შენი მუდამ დამაქვს გულით:
სადაც უნდა ვიყო, სადაც უნდა მნახონ, მჩუხჩუხებ თითქოს, იმყოფები ახლოს...
იცი, ასე არი, ბევრჯერ მითქვამს შენთვის, რომ პატარა წყალი დიდ მდინარეს ერთვის,
მასაც ძალას მატებს, ნაკადული ერთვის, თურმე შენაკადებს“
(შინკუბა, 1970:15-16).

წყალზე, როგორც სიცოცხლის მამოძრავებელ ძალაზე და მისი არსებობის აუცილებლობაზეა საუბარი ლექსებში - „წყარო“ და „ანდერძი“.

მხიარული, სუფთა და ანკარა წყარო, რომელიც ერთ დროს კენჭებს შორის ლაღად მოხტოდა და მოიმღეროდა, არავინ იცის, სად დაიკარგა. მის კეთილდღეობაზე ირგვლივ მცენარეები და ახლომახლო მოსახლეობა ზრუნავდა, მაგრამ, დროთა განმავლობაში, იქაურობა ხალხისგან დაიცალა, ქარიშხალმა ხეები მოთხარა. შეწყდა ბულბულის საამური გალობა, ნაკადულის სათავე ბუჩქებით დაიფარა და, დარჩა მწყურვალი მოწყურებული, მაგრამ კეთილშობილმა ადამიანმა, რომელიც განთიადს ტყეში შეხვდა, ისევ გამოაცოცხლა იქაურობა. საოცარ სიჩუმეში მოულოდნელად შემოჭრილი ნაკადულის ხმას მისდია, ვარსკვლავების შუქზე ნაჯახით კაფა ხშირი ბუჩქები და, როცა სიბნელეში ბავშვის თვალებივით გაბრწყინებულმა წყალმა გამოანათა, კმაყოფილი და ბედნიერი მიესიყვარულა აჟრიამულებულ გარემოს.

თუ სწორი გზით ივლი, წყაროსთან მისულს აუცილებლად დაგხვდება ხელადა, რადგან:

„ამ წუთისოფლად ულეველი მხოლოდ წყალია, მაგრამ მწყურვალნი, შვილნო ჩემო, მრავალ არიან,
წყაროს და ბინულს გაუფრთხილდით, ეს გქონდეთ წესად,
დაე, მწყურვალმა გზად წყალი შესვას („ანდერძი“).

მწერლის აზრით, დოლაბებს მთავარი მამოძრაველი ძალა, წყალი, არ უნდა მოაკლდეს, თორემ... მისი გაჩერება კერიაზე ცეცხლის ჩაქრობისა და ჭერქვეშ მერცხლების ჭიკჭიკის შეწყვეტის ტოლფასი იქნება!

„დაე, ტალყები ეცემოდეს წისქვილის ბორბალს,
ფლავდნენ და ფლავდნენ დოლაბები ოქროსფერ ხორბალს...
ოღონდ გახსოვდეთ, რაც მთავარია, წყალი და ცეცხლი მტრები არიან“ (შინკუბა, 1970:83),

რადგანაც „ცეცხლის უკანასკნელი ქმედება სამყაროს აღსასრულისას წარმოჩნდება“ და „ცეცხლით გამოიცდება ყოველი“ (კუცია, 2006:34); წყალი კი - სიცოცხლის მამოძრავებელი ძალაა. მათ გარეშე ყოფიერების წარმოდგენა შეუძლებელია. ჩვენი აზრით, უფროსკლასელთათვის განკუთვნილი ლექსი „ანდერძი“ ამ შეხედულების დასტურია.

გამორჩეულია ბ. შინკუბას პოეზია თემებით, პერსონაჟებით და, შეიძლება ითქვას, ფერებითაც. დიდია მისი დამსახურება საბავშვო მწერლობის წინაშე. ბევრი ლექსი აქვს დაწერილი როგორც სკოლამდელი, ისე - უფროსი სასკოლო ასაკის ბავშვებისთვის. ის საინტერესო მასალა, რომელიც აფხაზურიდან არ არის თარგმნილი ქართულ ენაზე, სასურველია, ხელმისაწვდომი გახდეს ფართო მკითხველი საზოგადოებისთვის, რათა წარმოჩნდეს ბაგრატ შინკუბას როლი და ღვაწლი საბავშვო ლიტერატურის განვითარებაში.

ლიტერატურა:

1. შინკუბა ბ., ბულბული და მელა, თბ., 1970.

2. შინკუბა ბ., ერთტომეული, თბ., 1969.

3. შინკუბა ბ., რჩეული, თბ., 1980.

4. Шинкуба Б., Стихотворения, Москва, 1953.

5. Шинкуба Б., Медвежья пляска (сказки), Москва, 1963.

6. Шинкуба Б., Праздник большой семьи, Москва, 1987.

7. Шинкуба Б., Праздник большой семьи, Москва, 1963.

8. Шинкуба Б., Сказка о капризном козленке, Москва, 1989.

9. აბაშიძე ბ., ქართული მითოლოგიის საკითხები, თბ., 1991.

10. Абашидзе Гр., Гамсахурдия К., Слово о друге, Газ., «Заря Востока», от 2 мая, 1967.

11. ანთელავა გ., გაზეთი „ოქროს საწმისი“, №3, IV, 1990.

12. აფხაზეთის მწერლობა, ტფილისი, 1937.

13. აფხაზეთის მწერლობა, სოხუმი, 1941.

14. Баирамукова Н., Баграт Шинкуба, Москва, 1981;

15. გაფრინდაშვილი ნ., მირესაშვილი მ., წერეთელი ნ., სოციალისტური რეალიზმის თეორიული ისტორია, წიგნი I, თბ., 2010.

16. გაზ. „ლიტერატურული საქართველო“, №7, 1968.

17. გეგეჭკორი ა., დედაბუნება, თბ., 1985.

18. ინალ-იფა, აფხაზური მწერლობა გუშინ და დღეს, თბ., 1973.

19. კიკნაძე ზ., ქართული ფოლკლორი, თბ., 2008.

20. კუცია ნ., ქართული რომანის პარადიგმები, თბ., 2009.

21. კუცია ნ., საკითხავი წიგნი ქართულ ლიტერატურაში, წიგნი I, 2006.

22. Кушак Ю., Б. Шинкуба, Москва, 1989.

23. Ласурия М., Мои земляки, газ. «Советская Абхазия, от 18 октября, 1967.

24. Махова К., Жизнь народа - главная тема, алманах ЭЛитературная Абхазия», №3, 1958.

25. მზისკენ მზირალი ოდა (აფხაზ მწერალთა რჩეული მოთხრობები), თბ., 1987.

26. მრევლიშვილი მ., „შენ გიგალობ, პატარავ...“, თბ., 1973.

27. Николаевская Е., О народном поэте Абхазии, Баграте Шинкуба, Москва, 1989.

28. მესხია ც., მირიან მირნელი და აფხაზეთი, თბ., 2010.

29 მოსია ტ., დავით გურამიშვილის მსოფლმხედველობის სამყაროში? თბ., 2010.

30. საყმაწვილო ლიტერატურის მოამბე, წიგნი VIII, 1972.

31. საყმაწვილო ლიტერატურის მოამბე, წიგნი IX, 1975.

32. საყმაწვილო ლიტერატურის მოამბე, 1968.

33. ფოლკლორის თეორია და ისტორია, ტ.VIII, თბ., 1975.

34. ქურდოვანიძე თ., ქართული ფოლკლორი, თბ., 2001.

35. შატბერაშვილი გ., წერილები, ტ. IV, თბ., 1975.

36. ჩოლოყაშვილი თ., ზღაპარი და სინამდვილე, თბ., 2009.

37. ცანავა ა., ქართული ფოლკლორის საკითხები, თბ., 1990.

37. Цвинария В., Творчество Б. В. Шинкуба (Лирика, Эпос, Поэтика), Тв., 1970.

38. ძიძიშვილი ქ., მოსაწყენი რამ, თვითონაც ძნელად გასამხელი, თბ., 1975.

39. ჭავჭავაძე ი., თხზულებანი, ტ. III, თბ., 1926.

40. ჭურღულია ო., ნარკვევები ქართულ-აფხაზური კულტურულ- ლიტერატურული ურთიერთობის ისტორიიდან, სოხუმი, 1974.

41. ჯაგოდნიშვილი თ., ქართული ფოლკლორისტიკის სათავეებთან, თბ., 2003.

42. ჯიბლაძე გ., კრიტიკული ეტიუდები, VIII, თბ., 1985.

Medea Kvaratskhelia
Children's Poetry by B. Shinkuba
Summary

Well-known Abkhazian writer Bagrat Shinkuba was a great friend of Georgian people. Born in a small Abkhazian village, Chlou, he studied in Tbilisi and he loved whole Georgia as well as his native region - Abkhazia.

In the article we have studied poetry of B. Shinkuba - poems written for children. This is too interesting and picturesque world, where many characters of Abkhazian and Georgian folklore live.

B. Shinkuba created a new world of fairytales where kindness always is stronger than evil.

We think that poetic(al) world of B. Shinkuba is translated into Georgian and Russian very well so it is native for readers. This is very kind, colourful, magic world and it reflects kind soul of the author and Caucasian folklore as well.

Медея Кварацхелия
Детская поззия Баграта Шинкуба
Резюме

Известный абхазский писатель Баграт Шинкуба был большим другом грузинского народа.

Рожденный в маленькой абхазской деревушке, Члоу, он учился в Тбилиси и любил всю Грузию также, как и свой родной Край - Абхазию.

В статье мы изучили поэзию Б. Шинкуба - стихи, написанные для детей. Это - очень интересный и красочный мир, в котором живут многие персонажи абхазского и грузинского народного творчества.

Б. Шинкуба создает новый мир - сказочный - где добро всегда сильнее, чем зло. Мы считаем, что поэтический мир Б. Шинкуба переведен на грузинский и русский языки очень хорошо, и он становится родным для читателей. Это добрый, красивый, волшебный мир - отражающий добрую душу самого автора также, как и всего Кавказского фольклора.

სალომე კაპანაძე
(საქართველო)

ზაზა ბიბილაშვილი ქართულ პოეზიაში ახალი სახეა. არაპრეტენზიული, უეპატაჟო პოეტი მესამე კრებულს ითვლის, მაგრამ პოეტური ტექნიკით, სულიერი გამოცდილებითა და მისი გადმოცემის შესაძლებლობებით ყურადღებას უდავოდ იმსახურებს. მისი პოეზია მედიუმივით ატარებს ჩვენი არსებობის, ჩვენი ყოფიერების „ბზარსა“ და „იარას“, ტვირთს, რომლის გარეშე სიცოცხლის გზაზე სიარული შეუძლებელია.

ერთგან ეს სიცოცხლის გზა, ჩვენი წუთისოფელი, გამომშრალი ბარხანებისთვის შეუდარებია. „როგორ მეხარებინა ჩემი მდოგვის მარცვალიო“ - თავს იმართლებს, როცა ,,ირგვლივ ხორშაკნი და ხანძარია, როცა წყლისა არც ღარებია, არც ჭები და არც წყალი“.

თუმცა მივუბრუნდეთ იმ მდოგვის მარცვალს „ცათა სასუფეველს რომ წააგავს ჩვენს ყანაში დათესილს. იგი ყოველგვარ თესლზე მცირეა, მაგრამ როდესაც იზრდება, ყოველ მწვანეულზე დიდია და ხედ იქცევა, ისე რომ მოფრინდებიან ცის ფრინველები და მის ტოტებს შეაფარებენ თავს“. ზაზა ბიბილაშვილის საბედისწერო, მტანჯველი კითხვის პასუხი „როდის მეხარებინა ჩემი მდოგვის მარცვალიო“, ისევ იმ სააზროვნო სივრცეში დევს, სადაც ეს კითხვა დაიბადა. ეს მარცვალი მაშინაც ხარობს, როცა პოეზიის საუფლოში შედიხარ და ირანელი პოეტი ქალის რაბიასი არ იყოს, ღმერთამდე მისასვლელად ამ გზას ირჩევს. აქ, ალბათ დროა ფრჩხილები გავხსნათ და ვაღიაროთ - ზაზა ბიბილაშვილის პოეტური კრებული „ჩემი მდოგვის მარცვალი“ მისი პოეტური ორიენტირების ჩამოსაქნელედ წინ გადადგმული ნაბიჯია, ჩვენთვის კი შესაძლოა იმ ტოტების მისიას ასრულებდეს, სადაც თავის შეფარება სულიერი ხსნის ტოლფასია. აქვს პოეზიას ასეთი უნარი, თუკი მკითხველსა და მწერალს შორის კომუნიკაცია შედგება, თუკი ორთავე შეძლებს სიტყვის საერთო განმარტების მოძებნას და ასოციაციურ ხილვებში ერთმანეთს შეეხიდება. როცა მწერალი სიტყვას ნათელი ფიქრის სამოსად აქცევს და „სიწრფელეს არ ეთვალთმაქცება“. თუკი იგი იტყვის „და ვანთებდი ლექსს, როგორც სანთელსო“ და სამყაროს ფერების გაფერმკრთალებას ისე განიცდის, როგორც ზაზა ბიბილაშვილის ამ ლექსშია:

ზღვა არ იყო ლურჯი ფერის
ზღვაში მზე არ ხარობდა,
ხარხარებდა ლუციფერი
ჯოჯოხეთის ხაროდან

ფრთები ფრთიანს დაეცალა
სადმე სამარდებოდა
მარტს საიედ არ ეცალა,
მაისს სავარდებოდა

სიყვარული შებილწული
ყველას ყელზე ეკიდა,
თვალს ხუჭავდა მეფისწული
ვერ ითხრიდა ეკლითა.

ნაღმერთალი მონეტები
ყალბი იყო ცრემლივით...
და კვდებოდნენ პოეტები
ციდან ჩამოცვენილი

სიყვარულის სევდა არაერთხელ გახმიანდება ზაზა ბიბილაშვილის ამ ლირიკულ კრებულში. მის ტაეპებს ზოგჯერ ირონიული ტონალობაც შეერევა, რადგან სიყვარულის სიმაღლესა და კნინ სინამდვილეს შორის კოლიზია მართლაც წარმოშობს კომიკურ ეფექტს ისე, როგორც მის ერთ-ერთ ლექსშია, რომელსაც „განცხადება“ (გაცნობა-დაოჯახების კლუბის არქივიდან) ჰქვია.

გამახსენდა განცხადება ასე სულ არ იწერება
ვის ადარდებს, თვალები გაქვს
ბრიალა თუ მინაბული?
ქერა ხარ თუ - შავგვრემანი,
უწვერო თუ - თხის წვერება -
შენი ბედის გრაფებია:
„სამსახური“, „ბინა“, „ფული“.

სიყვარულის საგალობელს სმენაშეჩვეული ქართველი მკითხველი ზაზა ბიბილაშვილის პოეტურ სივრცეში სტერეოტიპებსა და მონოტონურობას ვერსად წააწყდება. აქ არის აღმოჩენის ის ნეტარება, რაც დიდ სულიერ გამოცდილებასა და მისი გადმოცემის ნიჭიერებას მოყვება ხოლმე. პოეტის ტალანტს ყოველთვის თან ახლავს არამარტო ეროტიკული, არამედ ზნეობრივი კონფლიქტით გამოწვეული დრამატიზმი და უსიყვარულოდ დარჩენის ტრაგიზმი.

უნდა დაგიბრალო,
ვიდრე მოგონებით მთვრალი ვარ და
სანამ თვალები მაქვს
ალის ათინათით შენაფერი:
ვიდრე მარტოობა
თავში თრიაქივით ამივარდა
ვიდრე წავედი და
ყულფის თავშესაფარს შევეფარე...

„ოცნებათა ამირბარი“, „უიღბლო მოალყე“ - მიჯნურის ასეთ მეტაფორებს, რა თქმა უნდა, აღმოჩენის სასწაული ახლავს, ახალი სიტყვის აელვარების ნათება მოსავს. მით უფრო, როცა ზაზა ბიბილაშვილის „ქრონიკული ტრფიალის ქრონიკას“ ასეთი პეიზაჟი ალამაზებს:

სათიბში მიჯნური
მთვარე დაბარბაცებს,
იციან, იწვიან
ვარსკვლავთა ნარგისნი.

მშვენიერი სქესისადმი მიძღვნილი სტრიქონები მხოლოდ მოუხელთებელ „მასთან“ არის ასოცირებული. მისი ჯიუტი ტრფიალის სურვილი აქ პროეცირდება. განშორების სევდით მთვრალი, ერთად ყოფნის ბანალობას განრიდებული იგი იმ სიყვარულს დაეძებს, „რომელიც ზღაპარს ჰგავდა. უმრავლესობას - ათასერთის კი არა და - ერთი ღამისას“. მოყმის არქეტიპის შთაგონებითა და ფოლკლორული ვარიანტის მუსიკალურობით ჟღერს ბალადა სიყვარულზე. მისი მოყმე სიყვარულის მდევარია, სატრფოსგან ცალად დაგდებული, სწორფრობის სიხარულს გაშორებული. ჭიუხებში აფთრის ნაწოლი მის ნაწოლად ენიშნება და „კოცნის სახმილით დამწვარი“ გრძნობას ვერ იურვებს:

ეგებ ფიქრობ, მოვრჯულდე
უმადურ კვალზე ნათრევი,
ვერცხლის ბომონებს დავაკლა
ჩემი უბელო ნატვრები,
გავთბე სარკმლიდან სამადლოდ
შემოგდებული მზის სხივით
ტრფიალი აღარ მომშივდეს
აუღებელი სისხლივით.

გამიჯნურებულთა უძველესი მოდელი - ვარდბულბულიანიც კი ზაზა ბიბილაშვილთან ახალ სუნქვას იწყებს, თანამედროვე ემოციებით იტვირთება. იგი ახალ მგრძნობელობას ანიჭებს მიჯნურთა ამ სიმბოლოს და განცდათა მოდელირებას ისე წარმართავს, როგორც თანამედროვე პრაგმატულ სამყაროს შეშვენის:

მღერი- მგონი ამომღერდე
სულ ბოლომდი,
ზურმუხტებში ვარდი ისე ძოწისთვალობს...
მაგრამ ქარი რად ქირქილებს,
გულბოროტი:
სთველი ესე ვერასოდეს
მოისთვალო! -
თითქოს სული ტრფობის ალით კი არ იწვის -
შეშლილობის სენით განუკურნებელი,
და სურნელი, ასე მძაფრი,
მწიფე მიწის -
ბედისწერის მომწამვლელი სურნელია.

პოეტური ჩანაფიქრი- მონატრების სიყვარულის ვიტამინებით მკურნალობა, მისი შიგთავსის ანატომიურ-ასოციაციური მსგავსება სიყვარულის ძირ-მწარესთან, განხიბლვა და კვლავ შეყვარება, განშორება და მონატრების სიხარული. მარადიული წრე-ბრუნვის ეს მაცოცხლებელი ენერგია ლექსიდან ლექსში გადადის, სხვადასხვა ინტონაციებში ტყდება, მაგრამ ყოველთვის ინარჩუნებს ზაზა ბიბილაშვილისათვის დამახასიათებელ „შინა - სახეს“. სულის ასეთი ძახილი ადვილი სატარებელი არ არის. ყველა როდია მტვირთველი და სიყვარულის გოლგოთის გზაზე

გამსვლელი. რადგან
სიყვარული გრიპი არ არის -
ორჯერ და სამჯერ
ანდა ყოველ წელს
ყველას კი არ შეუძლია გადაიტანოს.

ზაზა ბიბილაშვილის ეს პოეტური კრებული უკმარისობის გრძნობას არასოდეს ბადებს ისეთი მოდიფიკაციის გასააზრებლად, როგორიც ადამიანი და გარესამყაროა. მისთვის ნიშნეულია თვითგამხელისა და თვითშემეცნების გზით სიარული ზურგზე ჯვრითა და გულში წყევლის ლახვარით, ადამიანურ ცოდვათა აღიარებითა და ტალახის გუნდის სროლისგან გაჩენილი ტკივილით, მოყვარე-დუშმანთა გარემოცვით. და მაინც, პოეტი სიცოცხლეს იღებს როგორც ღვთის საჩუქარსა და ამავდროულად სასჯელს. ხშირად უღმერთობის განცდაც უჩნდება და უფლისგან მიტოვებული ადამიანების სიბრალულს იტკივებს. ამ ტკივილთან ზიარებისას გოლგოთას პირნათელი გადის, რადგან ზნეობა და სინდის-ნამუსი ვერ დაუთმია.

ვერ მოგიშორე, შავეთო,
საქაჯე-სამიკიოტე!
ან უნდა ქვებნელს ჩავერთო
ან მარად უნდა მტკიოდე,
ანდა იუდას ფიცივით
დარეცილ-დანანაცრები
ურჯულოს ბილწი სიცილით
ვითვალო ჩემი ტაძრები.

ის იმ სამყაროში ცხოვრობს, მოძრაობს და ფიქრობს, სადაც „გაბევრებია ქალაქს სახვნეში“, სადაც არ არიან, „და თუ არიან ღრუბლის მწყემსავენ ფარას ღმერთები“. სადაც „ჟამია უჟმური და სიკვდილისთვისაც კი აფერმკრთალებენ“. სადაც „კარიც არ დარჩა შემოსამტვრევი - გამტვრეულია ყველა შიგნიდან“. ასეთი აპოკალიფსური შეგრძნებები იმ რაელობასთან არის შენივთებული, რომლის ფერადოვნების მიღმა ინისლება სიმართლე დამსხვრეულ იმედებსა და ღვთისგან მიტოვებულ ადამიანებზე.

რად მოველ,
რა ვნახე და
რა იმედებით მჯეროდა -
ატლანტს შევცვლიდი, გოლიათს -
ზეცა მჭეროდა მხრებითა
ცხოვრება რამე გვგონია, სანამდე შევეყრებითა.

დროის წარმავლობის ხატოვანება, მასთან დამარცხების სევდიანი ოდისეადა ზაზა ბიბილაშვილისთვის სიკვდილთან შეხვედრის შიშსაც კი არარად აქცევს. მთავარია, რაც შეიძლება მეტი მოასწროს, მეტი შეისუნთქოს და ამქვეყნად მოვლინება გაამართლოს. დროის მდინარების ასეთ მხატვრულ ასოციაციას კი ბევრგან

ნამდვილად ვერ შეხვდები.
წუთების ფოთოლი ცვივა:
წითელი, ყვითელი, მწვანეც.
ვაგროვებ მშვენიერ წამებს -
ზამთრისთვის ავისხამ მძივად.

ზაზა ბიბილაშვილის ლირიკულ ლექსების კრებულში მინორული განწყობილებანი ჭარბობს. იგი მართალი უნდა იყოს საკუთარ თავთან და, რა თქმა უნდა, მკითხველთანაც. ის, რაც მას ასევდიანებს და შემდეგ ამაღლებს კიდეც, ტაძრისკენ სავალ გზას გვიჩვენებს. ეს გზა კი მარტო სევდის გორაკებიდან მოჩანს ძველი დროშით, რომელზეც წარწერა არ იკითხება. გულით, რომელსაც კოცონის ძიებაში ნელთბილი ნაცარი შერჩა, სინდისისგან გაძარცული არადროებით, გაყიდული ანთეოსითა და ბოლოს - ბატის ფრთისა და დახლის ნაძალადევი დამოყვრებით. წინ კი ნისლიანი აღმართია, სადაც მობრუნებას დანაშაულად მიუთვლის საკუთარ თავს და ამბობს:

განა არ ვიცი? - ამოდის კიდეც.
მეც ეგ არ მიკვირს? - სულ ჩასვლაზე რად მეწერება?

ამ ლექსს ჰქვია „წელიწადი, როგორც ერთი დღე“. დღიურები. როსტომ ჩხეიძემ სამართლიანად აღნიშნა, ლექსს კი არა, ლირიკულ პოემას დავარქმევდიო. დავეთანხმები. ბეწვის ხიდზე სიარულს მიაგავს აქ თითოეული სტრიქონი. თითქოს ერთად უნდა შეკრას ის, რაც აქამდე უთქვამს და უფიქრია. „იმდენს ვფიქრობდი, ვეღარ ვიცხოვრეო“ - ამბობს ერთგან და მერე დასძენს „ვერ ვისწავლე თქვენი ცხოვრება, ჩემი კი ვერა და ვერაო“. ეს მოკრძალებული და თანაც მართალი განცდა თუ არ ახლავს მწერალს, ის ვერასოდეს აივლის თავის აღმართს ისე, რომ უკან დახევის ჩვევა არ გაითავისოს. უკანდასახევი ხიდით მხოლოდ ერთეულები არ სარგებლობენ, როგორც თავგანწირული მეომრები ბრძოლის დროს, რადგან ბრძოლას მხოლოდ მაშინ აქვს აზრი. წუთისოფლის საბაჟოზე მოღუღუნე მტრედები სწორედ მათ დაბადებას აღნიშნავენ დროულად. მტრედები აქ შემთხვევით როდი ვახსენეთ, ისინი ადამიანის დაბადებისა და სიცოცხლის ახალ ქრონოლოგიაზე მსჯელობენ „საბაჟოს წინ ამოყლარწულ სიცოცხლის ხეზე“. ზაზა ბიბილაშვილის ლექსში „საბაჟო ცხოვრებისა ანუ დაბადება რამდენიმე წლის ასაკში“. ამ ლექსში მოჩანს პოეტის რეფლექსია ადამიანის მოვლინების არსსა და დანიშნულებაზე. თითქოს ირღვევა აქამდე არსებული ყველა ჭეშმარიტება. პოეტისათვის აქაც იმანენტური რჩება არსებული იდეალების ანალიზი, შემოწმება, ახალი იდეების პროვოცირება იმისათვის, რათა ცხოვრება დაუნაწევრებლად გაიაზროს. დროის დიდ კონტექსტში წარმოქმნილი ადამიანური ყოფიერების დრამა ზაზა ბიბილაშვილთან უმოკლეს დროში განიცდება. მისი სააზროვნო სივრცე იშლება ისე, რომ სრულიად საკმარისია მდოგვის მარცვლის ნაყოფის სახილველად.

პოემა „წერილი ბოთლიდან“ შეიძლება ბადებდეს კითხვებს მის ჟანრობრივ კუთვნილებასთან დაკავშირებით, მაგრამ ზაზა ბიბილაშვილის პოეტური ფიქრი, მისი გრადაცია, გამომსახველობითი საშუალებანი ერთბაშად გიკარგავს ამ მიმართულებით წაიყვანო მსჯელობა. მით უფრო, როცა ბოთლში შენახული წერილი „დაფდაფებითა და დიპლიპიტოთი შეფერილ“ იმ აწმყოზე გაფიქრებს, სადაც მეფე ერთდროულად „ალია, უფალი და მეფისტოფელი“ და იქვე „შვილთა ორგიაა დაუსაბამო“. მათ გადაივიწყეს „როდის და სიდან მოსულან“. აწმყოს მიყურადებული პოეტი წარსულს უხმობს საშველად, იქნებ განგაშის ზარების რეკვა დაგვიანებული არ არის.

ჰოი, ხრწნამორეულ სააქაოს სუნში ჩამპალო -
ეულ-შორეულ-გზააბნეულ-სულშესაფარო!
ჰოი, დატეხილო ჩემი ხელით ნგრევის თავზარო!
ჰოი, გატეხილო ცხრაკლიტულო, ციხევ, ტაძარო.

და ბოლოს, ვერლიბრი, ყველამ ვიცით, რომ პოეზიის ნოვაცია არ არის, მაგრამ მისი გასრულყოფილების პროცესი კვლავაც ძალაშია, ვინაიდან აკუსტიკურმუსიკალური ეფექტები აქ არ არსებობს, იგი სათქმელში საზრისის პრიმატს უშეღავათოდ მოითხოვს. ზაზა ბიბილაშვილის პოეტური ესთეტიკა ამ შეღავათებს არ საჭიროებს. განცდის სიფაქიზეს, მაღალი რეგისტრის ემოციურობასა და აზრის აქტუალობას მოაქვს მისთვის პოეტის მანდატე - მან თავისი ყამირი უკვე გაკვალა.

Salome Kapanadze
Stroke for modern Georgian poetry -
„My mustard grain“ by Zaza Bibilashvili
Summary

Zaza Bibilashvili is a new face in Georgian poetry. An unpretentious, non-startling poet counts his third collection, but he indisputably deserves attention by his poetic techniques, mental experience and ability of expression. His artistic associations look like walking on a suspension bridge, as if he has to gather what people had said before. His poetic aesthetics doesn't really need a favor. He influences tenderness, high registration of emotionality and actuality of idea brings him a poet mandate and trust of the readers deservedly. Moreover, it is accompanied by the drama caused by moral conflict. Zaza Bibilashvili's poetry is interesting from the point of view of its contribution in the process of perfection of free verse and lyrical poem. He interestingly treats the rhythms and words.

Саломе Капанадзе
Штрихи к современной грузинской поэзии -
Заза Бибилашвили - «Зерно моей горчицы»
Резюме

Заза Бибилашвили - новое лицо в грузинской поэзии. Это третий сборник поэта, своей поэтической техникой и передачей своих возможностей несомненно заслуживает внимания. Его художественные ассоциации как бы передают все то, что до этого должны были сказать люди.

Высокая эстетика поэта, высокий регистр его эмоциональности и актуальность мысли заслуженно приносит ему мандат поэта и доверие читателя. Поэт интересно относится к ритмам, словам и совершенствует лирическую поэму.

Лала Ахмедова
(Азербайджан)

СОВРЕМЕННЫЕ РИТОРИЧЕСКИЕ ШКОЛЫ В СВЕТЕ
ИСТОРИЧЕСКОЙ ЭВОЛЮЦИИ ОРАТОРСКОГО ИСКУССТВА

В современном мире с его могучими техническими средствами информации роль устного живого слова- публичной речи весьма значительна.

Изменения, происходящие в нашей жизни, привнесли определенные перемены в сферу речевого общения. На сегодняшний день никто не может подвергнуть сомнению важность и необходимость ораторских умений.

Толковые словари определяют риторику как науку и искусство красноречия, убеждения словом.

По речи, по ее культуре судят о человеке. «Заговори, чтобы я тебя увидел, - сказал Сократ своему новому ученику… Если субъект сформировал в себе такие личностные качества, как активность, коммуникабельность, умение не теряться в сложных ситуациях обращения, да ещё обнаруживает отличное владение языковыми средствами,- он достигает успеха, уважения, а возможно- и известности.

В Евангелии от Иоанна сказано: «В начале было Слово, и Слово было у Бога, и Слово было Бог. Оно было в начале у Бога. Все через него начало быть… В нем была жизнь, и жизнь была свет человеков. И свет во тьме светит, и тьма не объяла его» (Гл.1:15). Слово дар, врученный только человеку. Homo sapiens- человек разумный. Homo cloquens - человек говорящий. Софист Георгий говорил: «Слово есть величайший властелин, который, обладая весьма малым и совершенно незаметным телом, совершает чудеснейшие дела».

«Слово есть чудный дар Божий. Оно живописует, воспевает, считает, измеряет, построяет все видимые и невидимые предметы, освещает, воспламеняет, потемняет, леденит, умащает, печалит, веселит, волнует, расширяет, возвышает душу. Счастливы те люди, которые от Бога получили этот дар в избытке, и взгревают его размышлением, чтением, наблюдением и обращением с подобными им существами, умными и добродетельными. В обществе они суть то же, что самосветящееся солнце на небе. Около них вращаются все прочие спутники и планеты». П. Успенский писал, что красноречие «может быть чаруемо, увлекаемо, спасаемо не искусственными хриями и силлогизмами, а словом естественным, живым, пламенным, как огонь, шумным, как дубрава, благоухающим, как цветник, словом разумным, сердечным, таким, в котором слышится глубокое знание человеческого сердца и духовных потребностей общества».

Наука убеждать магической силой слова дана не каждому, ибо не всякий - будь то признанный учёный или государственный муж - в достаточной мере обладает способностью всецело осознать, что «великая мысль, выраженная словами, есть сила, действие которой беспредельно» (Толстой), что «удачного слова достаточно, чтобы остановить обратившееся в бегство войско, превратить поражение в победу и спасти страну» (Жирарден), что словом можно объединить людей, словом можно и разъединить их, словом можно служить любви, словом же можно служить вражде и ненависти… Не всякому дано знать, что слово - одно из величайших орудий человека: бессильное само по себе , оно становится могучим и неотразимым, если сказано умело, искренне и вовремя, если звучит оно, как колокол набата, тревожит и сотрясая, толкает вперёд» (М. Горький). Речь даётся всем, красноречие многим, а истинно мудрая речь- редким.

Риторические учения возникали в периоды расцвета цивилизаций: Египет, Индия, Китай, Древняя Греция, Рим. Но в основе всех риторических учений мы видим и философские понятия (например, понимание риторического идеала, поиск истины), и эстетические (пафос, артистизм, изобразительные средства), и филологические (мастерство языка, логика, стили, фигуры, метафора и пр.), и прагматические (образование, ораторство, деловой мир, политика).

Европейская риторическая традиция восходит к античной культуре V-I веков до нашей эры. В Древнюю Русь она пришла через Византию и нашла благодатную почву в славянском мире: расцвет красноречия наступил в XI-XIII веках. Большинство крупных политических деятелей писателей и даже полководцев Греции и Рима прошли риторические 14-летние школы. В книге «Об образовании оратора» (в русском издании - 12 книг «риторических наставлений») М.Ф.Квинтилиана (I век н.э.) представлены и модель учащегося, и развитие его способностей, и разделы программ, и нравственные требования к носителю риторического мастерства. Престиж риторики и ее носителя-оратора- был настолько высок, что Марк Туллий Цицерон (I в. до н.э.) ставил его на второе место после полководца. Сам Цицерон был государственным деятелем- консулом и философом, и непревзойденным ораторм, и автором трактатов «Об ораторе», «Оратор», «Брут». Античная риторика была неотделима от общего развития культуры, социальной жизни, теории и практики. Снобизм некоторых современных ученых ставит под сомнение право риторики называться наукой. Но риторика имеет все признаки гуманитарной науки: ее предмет-речь, общение; классическая риторика опиралась на обобщенный опыт, современная, кроме того, - на закономерности речевой деятельности. Риторика имеет богатейшую историю и литературу, прочные связи с философией, логикой, психологией, поэтикой, языкознанием.

В разные эпохи она была востребована обществом, что наблюдается и сегодня. От Аристотеля вошли понятия этос (условия, на основании которых ритору дозволено действовать), пафос (замысел), логос (словесное наполнение, элокуция). Речь рассматривается как источник общественного прогресса.

При определении предмета риторики следует иметь ввиду, что за 2500 лет её существования для её осмысления сформировались разные формулировки:

1. Греческая риторика: искусство убеждения.
2. Римская: искусство говорить хорошо.
3. Средневековье и эпоха Возрождения: искусство украшения речи.

Риторика - одно из важных звеньев в системе гуманитарного образования, утратившего общие принципы.

В наши дни риторика расширила сферу влияния, охватив разнообразные области общения - от публичного, официального, научного и делового до бытового, обиходного, как устного, так и письменного. В ХХ веке в теории и практике речи усились тенденции культуры речи, стилистическая дифференциация, требования языковой нормы, чему способствовало возникновение и интенсивное развитие новых научных направлений: теории речи, общения, массовой коммуникации, социолингвистики, функциональной стилистики, грамматики и т.д.

По мнению исследователей, в настоящее время существует несколько концепций риторики: 1) неориторика Брюссельской школы (Х. Перельман, Л. Одьбрехт-Тытека), развивающая анализ логической аргументации в дискурсе; 2) американские исследования коммуникации как убеждения; 3) лингвистическая неориторика франко-бельгийской школы (группа «Мю»), исследующая литературность дискурса.

Неориторика (термин Х. Перельмана) создается усилиями представителей многих гуманитарных дисциплин (лингвистами, теоретиками литературы, логиками, философами).

В США популярна риторическая критика и методология. Искусство речи рассматривается в США как важная часть общего образования, как один из важных компонентов успеха в любой сфере деятельности. Риторика обучает идеям американизма, как государственной политики и идеологии государства.

В 60-е годы риторика включалась в общую систему средств коммуникации-коммуникологию. «Индустрия коммуникации» нуждается в активных и умелых исполнителях, и риторика призвана их воспитать. Риторике оказываются подчинёнными лингвистика, науковедение, информатика, социология.

В основе публичной речи - декларация всеобщего блага как главная этическая и социально-экономическая проблема.

В США изучение ораторского искусства происходит в рамках особой академической области, существующей под рубрикой: «Речевая коммуникация». В конце XIX века преподавание риторики было включено в программы большинства американских колледжей и университетов. Работали курсы коррекции дефектов речи. В 1914 году была основана Американская ассоциация академических преподавателей публичной речи. 1948 году в США в системе научных дисциплин была выделена «Речь», по которой присуждались учёные степени. В 1994 году была основана Американская Ассоциация преподавателей публичной речи. Предметом преподавания стали принципы дебатирования и аргументации, не принуждение, а обмен мнениями, переговоры, разрабатывались правила произнесения речи, приёмы кинесики и прочее.

Объем публикаций по практической и теоретической риторике в США огромен. Преподавание риторики входит обязательным предметом во все учебные программы на всех ступенях образования; издаётся огромное число руководств и учебников.

Системные исследования по риторике во Франции долгое время отсутствовали. Это обстоятельство связано с тем, что французская филология была антириторична. Показательна теория «шагреневой кожи»: «согласно последней, в рамках новых европейских риторик можно говорить лишь о «переводе» греко-латинского риторического канона на национальные языки». Такое представление ныне признано ошибочным.

В XII-XV веках во Франции, как и во многих других европейских странах, доминирует духовное красноречие. Схоластическая риторика создавалась на латыни, престиж которой был высок. Текстами для обучения и подражания были античные авторы.

В XV веке античная риторика оказала большое влияние на формирование религиозных, этических и политических идей. Усилия всей французской литературы XV века были направлены на то, чтобы реабилитировать риторику перед «лицом абсолютного господства логики». Традиционному, утвердившемуся с XIII века мнению, что христианская истина должна выражаться в простой и ясной форме, противопоставляется античная концепция союза риторики и мудрости».

Рядом с сухим философом, появляется красноречивый оратор, обладающий изящным вкусом, владеющий литературной формой. Искусство красноречия объявляется самым благородным из всех искусств. Риторика, т.е. умение хорошо говорить,- это высшая наука управления народом, установления человеческого общества и справедливости в нём.

В 1570 году Жаном Антуаном де Баифом основывается Дворцовая академия. Центром риторики стала Академия моральных и философских наук. Местом заседаний был кабинет короля Генриха III а Лувре. Первая французская риторика (1521) - труд нормандского кюре Пьера Фабри. Цель новых риторик - «поднять французский язык до ораторского величия».

Развитие получают академическое, судебное и поитическое (в парламенте) красноречие. Академическое собрание составляет речи на морально-этические темы.

Системы речевого этикета существовали всегда на разных уровнях социальной лестницы: обращение, приветствие, прощание, извинение, благодарность, приглашение, извещение о кончине кого-либо, начало или окончание письма и т.д. Причем речевой этикет в живом общении очень чуток к историческому процессу, к социальным сдвигам.

Франция может считаться наиболее ярким продолжателем мастерства политического красноречия, причем в трёх его вариантах:

а) красноречие, рожденное на баррикадах так называемой Великой французской революции;
б) парламентское красноречие, сложившееся в Национальном собрании в XIX веке;
в) дипломатическое общение.

В двух последних областях с Францией небезуспешно соперничает Великобритания.

Обличительные и воинственные речи деятелей Великой французской революции, несомненно, талантливых (Робеспьер, Марат, Дантон), отличались огромной энергией, целеустремленностью, эмоциональным накалом, самоотверженностью,что сближало их с проповедниками раннего христианства.

Что касается парламантских традиций конца XIX-начала XX века. То они характеризовались выдвижением ярких полемистов, в итоге в общем породили ироническое отношение к парламентаризму как к «говорильне». Современному русскому парламенту - Государственной Думе ещё предстоит преодолеть издержки такого скептического отношения.

Исследователь истории французской риторики выделяет следующие этапы-периоды доминирующего красноречия:

а) до XV века доминирует духовное красноречие на латыни;
б) в XV веке вышла первая риторика на французском языке П. Фабри; происходит борьба за развитие французского языка; издаётся манифест в защиту французского языка;
в) происходит официальный отказ от следования античным канонам (1671);
г) отмечены выступления против жесткого регламентирования в языке;
д) XVIII век характеризуется закатом церковного красноречия, расцветом политического, академического и судебного красноречия.

Для этого времени характерен расцвет поэтики, теории литературы, стилистики, теории фигур, элокуции, происходит развитие собственных риторических доктрин (А.Фоклен, П.Лами, П.Фонтанье, известные в России).

В XV веке риторика в основном схоластическая, с XIV века - гуманистическая, в XVII веке - реформистская. Кризис французской риторики произошёл на рубеже веков и явился предвестником кризиса риторики в России.

Признаки схоластического периода: стиль становится законом, это и манера одеваться, и речевой этикет; в основе обучения высокий, средний и низкий стили; влияние этого этапа риторических правил отчётливо отразилось в русской практике обращения XVIII века.

Гуманистическая риторика связана с эпохой Возрождения, ее центром становится Дворцовая академия, составляется Французская риторика для короля Генриха III, вводится королевское красноречие (на французском). Риторика стимулирует разработку грамматики и литнратурной нормы языка, всего того, что мы в XX веке называем культурой речи. Вводится «инсценирование речи», растет внимание к дикции, произношению, интонации. Образцы берутся из литературы, развивается мастерство перевода.

Реформистская риторика становится наиболее влиятельной сферой гуманитарного знания, под её влиянием издаются книги, которые широко используются: например, «Источники французского красоречия» Шабанеля, «Красноречие для обучения дамы высшего света». Идут дискуссии по риторике, создаются салоны и частные академии, развиваются частные виды красноречия: риторика беседы, эпистолярная риторика, риторика метаморфозы. Идет борьба с плебейским стилем, отвергаются диалекты и жаргоны, иноязычные заимствования, даже научная речь. Риторики Аристотеля и Цицерона приспосабливаются к вкусам королевского двора.

Риторика энциклопедическая и натуристская - время эмансипации ума, союза между мыслью и языком, быстрого развития интеллектуального потенциала нации. Укрепляется фактор логики, растёт авторитет Аристотеля, господствует античная формула «искусство мыслить - искусство говорить - искусство писать».

Далее, на рубеже XVIII-XIX веков. Наступает период кризиса, утраты авторитета риторики, её критики с позиций как научных, так и нравственных. Причины этого надо искать как в социальной сфере, так и в самой риторической практике. Но эти причины будут рассмотрены на примере России, а не Франции, поскольку в России кризис происходит и в более острых формах и продолжительнее.