პირველქრისტიანი მწერლები ძალზე მნიშვნელოვნად მიიჩნევდნენ ყოველი ერისა და ხალხისთვის გამოეძებნებინათ ეთნარქი წმიდა ბიბლიის შესაბამისად. ეკლესიის ისტორიკოსები ნოეს ძეებს: სემს, ქამსა და იაფეტს აკავშირებდნენ მათვის ცნობილ სხვადასხვა, განსაკუთრებით კი ქრისტიან ხალხებთან. ეს კვლევა ეყრდნობოდა სხვადასხვა უძველეს წყაროებს, ჩანაწერებსა და დაკვირვებებს.

ძველი მწერლების ერთ ნაწილს ამ ეპოქაში მიაჩნდა, რომ ბერძენთა წინაპარი იყო იაფეტის ძე იავანი. იაფეტის სხვა ძე თობელი დაკავშირებული იყო ძირითადად იბერებთან და წინა აზიის სხვა ზოგიერთ ტომთან. აღსანიშნავია, რომ ბალკანეთის ნახევარკუნძულზე მცხოვრებ თესალიელებს აკავშირებდნენ არა ბერძენთა წინაპარ იავანთან, არამედ იბერთა წინაპართან თობელთან, თავის მხრივ კი თესალიელებს პელაზგებთან აიგივებდნენ. მაგალითად, გიორგი სვინგელოზი (VIII-IX სს,) თესალიელების წინაპრად თობელს მიიჩნევდა („გეორგიკა“ IV,1, გვ.7,61), თობელი იბერების წინაპრადაც იყო მიჩნეული იოსებ ფლავიუსისა და სხვათა მიერ. თესალიელების დაკავშირება ქართველთა წინაპარ თობელთან უნდა მიუთითებდეს იმის შესახებ, რომ ბერძნულ სამყაროში თესალიურ ეთნოსს ანათესავებდნენ კავკასიურთან, რომ თესალიელებსა და კავკასიელებს, კერძოდ კი იბერებს (კოლხებს), რაღაც ეთნიკური საერთო ნიშან-თვისებები ჰქონდა. მართლაც, ბერძნულ სამყაროში მიიჩნეოდა, რომ თესალია იყო პელაზგების ქვეყანა, რომ აქ პელაზგურმა ეთნოსმა უფრო დიდხანს შეინარჩუნა თავისი ეთნიკური სახე (ამ საკითხს ქვემოთ უფრო დაწვრილებით შევეხებით). აღნიშნული საკითხი თესალიელთა და იბერთა ნათესაობის შესახებ ჩვენთვის იმითაა საინტერესო, რომ ჯერ კიდევ ქრისტესშობამდე მოღვაწე მრავალი საყოველთაოდ ცნობილი ბერძენი და ლათინი ავტორი მიიჩნევდა, რომ ძვ. წელთაღრიცხვის I ათასწლეულის შუა საუკუნეებში მომხდარა ხალხთა დიდი გადაადგილებანი (გადასახლებანი) ბალკანეთსა და კავკასიას შორის. ამ მოძრაობას, ხალხთა ამ გადაადგილებას ისინი არგონავტებთან, იასონის ლაშქრობასთან აკავშირებდნენ. თუ ჩვენ გავაანალიზებთ ყველა ამ ავტორის მონათხრობს და მათი ცნობებიდან ამოვიღებთ მითიურ წარმოსახვებს, ალბათ, შეიძლება აღდგენილ იქნას რეალობის გარკვეული პირველსახე, რომ აღნიშნულ ეპოქაში, მართლაც, ხდებოდა ხალხთა დიდი გადაადგილებანი და გადასახლებანი კავკასიასა და ბალკანეთს შორის.

ამასთანავე, ლათინ და ბერძენ ისტორიკოსთა აღნიშნულ მონაცემებს თუ შევავსებთ წმ. ბიბლიაში გადმოცემული წინასწარმეტყველ იეზეკიელის და იერემიას ეპოქაში მომხდარ ხალხთა გადაადგილებების ცნობებით, ალბათ უფრო სრულ სურათს მივიღებთ.

ქრისტესშობამდე ასწლეულებით ადრე, ბერძენთა მიერ ხმელთაშუაზღვისპირეთის კოლონიზაციის დროს, ძველი ბერძენი მეცნიერები (მათ შორის ისტორიკოსები, გეოგრაფები, მწერლები) საგულდაგულოდ სწავლობდნენ უცხო მხარეებს და ქმნიდნენ შესანიშნავ ნაშრომებს სხვადასხვა ხალხების წარმოშობისა და ცხოვრების შესახებ.

ქართველთა წარმოშობის შესახებ ძველ ბერძენ და ლათინ ისტორიკოსებს მრავალი ცნობა აქვთ მოცემული. ისინი მოგვითხრობენ ქართველთა და საქართველოს მოსაზღვრე რეგიონებში მცხოვრებთა წარმოშობაზე, კერძოდ სტრაბონი, ტაციტუსი, დიოდორე სიცილიელი, პოლიბიოსი, პლინიუსი, ოვიდიუსი, აპოლონიოს როდოსელი და სხვანი გადმოგვცემენ ცნობებს აქეელების, ჰერიოხების, კოლხ-იბერების, ალბანელების, ჩრდილო სომხების და ჩრდილო მიდიელთა წარმოშობის შესახებ. ამ და სხვა მრავალ ავტორს მიაჩნია, რომ ყველა ეს ზემოთ ჩამოთვლილი ტომი და ხალხი არის ერთი, თესალიურ-პელაზგური წარმოშობისა, ერთი საერთო წინაპრისგან წარმომავალნი. ზემოთ ხსენებულ ხალხთა ერთი ეთნიკური წარმომავლობის შესახებ ბერძენ-ლათინი ავტორები მოგვითხრობენ შემდეგს:

ანტიკური სამყაროს ისტორიოგრაფიის უდიდესი წარმომადგენლის ტაციტუსის (50-117) აზრით იბერები კოლხური ხალხია და ამასთანავე იბერთა სამეფო დინასტიაც კოლხებშია ჩამოყალიბებული. თავდაპირველად იგი ეხება იბერებისა და ალბანელების წარმოშობის საკითხს და მიაჩნია, რომ ისინი ერთი წარმოშობის ხალხია. ალბანებისა და იბერების შესახებ ტაციტუსი წერს: „ამბობენ რომ თესალიელებისაგან არიან წარმოშობილნი“ (ტაციტუსი, ანალები, VI, 34, წიგნში: „ტაციტუსის ცნობები საქართველოს შესახებ“, 1973, გვ. 57). ამის შემდგომ თავის მოსაზრებას, იბერთა კოლხეთიდან წარმოშობის შესახებ ტაციტუსი ავითარებს შემდეგი მსჯელობით: იბერები, იასონისა და მის თანამგზავრ თესალიელებისაგან, იმ დროს წარმოიშვნენ „როცა იასონი მედეას წაყვანისა და მასთან შვილების გაჩენის შემდეგ დაბრუნდა უკან აიეტის ცარიელ სასახლეში და თავისუფალ (ე.ი. უმეფო) კოლხებში“ (იქვე. გვ. 57).

პართელებთან იბერების ბრძოლის აღწერისას ტაციტუსი საუბრობს მეფე ფარსმანის შესახებაც და ამავე დროს, როგორც აღვნიშნეთ, ეხება იბერების წარმოშობისა და მათი სამეფო დინასტიის საკითხს. ტაციტუსისათვის იბერების სამეფო დინასტია კოლხებშია ჩამოყალიბებული და ამიტომ კოლხეთი იბერიის დინასტიური მთავრობის ქვეშ იმყოფება და საერთოდ იბერები წარმოიქმნენ კოლხებში იასონის გამეფების შემდეგ. უფრო ზუსტი ციტირება ტაციტუსისა შემდეგია: იბერები და ალბანელები „ამბობენ რომ თესალიელებისაგან არიან წარმოშობილნი იმ დროს, როცა იასონი მედეას წაყვანასა და მასთან შვილების გაჩენის შემდეგ დაბრუნდა უკან აიეტის ცარიელ სასახლესა და თავისუფალ კოლხებში, ბევრიც მოგვაგონებს მის სახელსა და ფრიქსოსის ორაკულს, არც ვინმე სწირავს ვერძს, რადგანაც სჯერათ, რომ მან ჩამოიყვანა ფრიქსოსი“ (ტაციტუსი. ანალები, VI, 34). მაშასადამე, კოლხები თესალიური ხალხია, იბერები მათგან წარმოიშვნენ ოღონდ უკვე კოლხეთში, თავის მხრივ კი ალბანელებიც ასეთივე წარმოშობისაა. კოლხებში იბერების წარმოშობისა და მათი ეთნიკური ჩვევების აღწერის შემდეგ ტაციტუსი აგრძელებს თხრობას პართელებთან იბერების ბრძოლის შესახებ. აქედან, კიდევ ერთხელ რომ ვთქვათ, ჩანს, რომ იბერები და კოლხები ტაციტუსისთვის ერთი ხალხია, ანუ იბერები კოლხებს ეწოდათ შემდგომ საუკუნეებში. იბერების წარმოშობისა და მათი ეთნოგრაფიული ჩვევების წყარო კოლხებია.

ტაციტუსის ეს მოსაზრება სრულად ეთანადება ძველი ქართული ისტორიოგრაფიის თვალსაზრისს, რომ დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა ერთი ეთნოსი, ერთი ხალხია. მაგ. „მოქცევაი ქართლისაის“ თანახმად, არიან-ქართლიდან, სამხრეთის ქვეყნიდან, მეფის ძის აზონის მიერ გამოყვანილი მოსახლეობა თანაბრად დასახლდა როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში, ამიტომ აზონის მიერ დაარსებულ ქართლის სახელმწიფოში შედიოდა დასავლეთ საქართველოც. სახელმწიფო საზღვარი გადიოდა მდ. ეგრისწყალზე („მოქცევაი ქართლისაი“. იხ. ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, I, 1964, გვ. 81). მთელი ამ მოსახლეობის, როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოს ხალხის, ენა იყო ერთი ენა, ანუ „არიან-ქართველთა“ ენა. როგორც ამის შესახებ წერდა დავით აღმაშენებლის მოძღვარი არსენ ბერი „ჩვენ შვილნი ვართ მათ არიან-ქართლით გამოსულთანი და ენაი მათი ვუწყით“ (ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები. ტ. III, გვ.47). „ქართლის ცხოვრების“ თანახმადაც ფარნავაზის სახელმწიფოში და მისი წინამორბედის აზონის სახელმწიფოშიც აღმოსა ვლ ეთ საქართველოსთან ერთად შედიოდა დასავლეთ საქართველოც ეგრისისა და არგვეთის საერისთავოების სახით. ენობრივ საკითხსაც ეხება ჩვენი მემატიანე და წერს, რომ ფარნავაზის სახელმწიფოში, რომელიც ვრცელდებოდა მდინარე ეგრისწყლიდან სომხეთამდე, მოსახლეობის ენა იყო - ერთი ქართული ენა. სხვა ენა ამ სახელმწიფოში „არ იზრახებოდა, თვინიერ ქართულისა ენისა“ („ქართლის ცხოვრება“, I, გვ. 26).

აღსანიშნავია, რომ სტრაბონი (XI-IV,8) და პლინიუს უფროსიც (VI,38) მიიჩნევენ, რომ იბერები კოლხების ქვეყნიდან შთამომავლობენ ალბანელების მსგავსად. სტრაბონი წერს: „გადმოცემით, იასონმა, როცა თესალიელ არმენთან ერთად იმოგზაურა კოლხებში, მიაღწია კასპიის ზღვამდე, იყო იბერიაში, ალბანეთში, არმენიის დიდ ნაწილში და მიდიაში, როგორც ამას გვიმტკიცებს იქ არსებული იასონის სალოცავი და სხვა ძეგლები“ (სტრაბონი. XI, 4,8).

სტრაბონის, ისევე როგორც სხვა ბერძენ ავტორთა, აზრით სამხრეთ კავკასიის, ჩრდილო არმენიის („არმენიის დიდი ნაწილისა“) და ჩრდილო მიდიის მოსახლეობა ერთი წარმოშობისაა. ისინი სამხრეთიდან შემოსული ერთი ხალხის შთამომავლები არიან, კერ- ძოდ, მათი აზრით ბალკანეთის ნახევარკუნძულიდან გამოსულ თესალიელებს და მათ მეზობლებს ჯერ შეუღწევიათ მცირე აზიასა და პონტოსპირეთში, შემდგომ ისინი შემოსულან სამხრეთ კავკასიაში, ჩრდილო არმენიასა და ჩრდილო მიდიაში. კერძოდ სტრაბონი წერს ჩრდილო აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში დასახლებულ აქეელთა და ჰენიოხთა შესახებ „ამბობენ, რომ ეს აქეია დაასახლეს ფტიოტიელმა აქეელებმა იასონის ჯარიდან, ხოლო ლაკონელები დასახლდნენ ჰენიოხიაში“ (სტრაბონი. XI-II,12). სტრაბონი შემდგომ წერს ჩრდილო არმენიის და ჩრდილო მიდიის, ასევე იბერიისა და ალბანიის მოსახლეობის წარმოშობის შესახებ. „...გადმოცემით, იასონმა კოლხებში თავისი მოგზაურობის დროს თესალიელ არმენ-თან ერთად შეაღწია კასპიის ზღვამდე, იყო იბერიაში, ალბანიაში, არმენიისა და მიდიის დიდ ნაწილში, როგორც ამას უჩვენებს იქ არსებული იასონის სალოცავები და სხვა ძეგლები. შემდეგ მონათხრობთა მიხედვით, არმენი წარმოშობით იყო არმენიადან, ერთი ქალაქიდან, რომელიც მდებარეობდა ბებეიდის ტბასთან, ფერასა და ლარისას შუა. არმენის თანამგზავრებმა დაიჭირეს აკილსენესა და სისპირიტის ოლქი თითქმის კალახანისა და ადიაბენამდე ჩათვლით, მან შემდეგ დატოვა თავის თანამოსახელე არმენია“ (სტრაბონი, XI-IV,8).

ამავე თვალსაზრისისაა ლათინი ავტორი პომპეის სტროგუსი, რომ არმენიელები იაზონის თანამგზავრ არმენის შთამომავლები არიან, ხოლო ალბანელები იტალიიდან, ალბის მთიდან ჩამოყვნენ ჰერაკლეს („ტაციტუსის ცნობები საქართველოს შესახებ“, 1973, გვ.23).

სხვადასხვა ავტორთა ანალიზი სამხრეთ კავკასიის მოსახლეობის წარმოშობის შესახებ საშუალებას იძლევა გამოითქვას მოსაზრება, რომ აქ ჩვენ გვაქვს გარკვეული გამოძახილი ანტიკურ სამყაროში ცნობილი თეორიისა, რომ მათი თანამედროვე კოლხიბერები კავკასიაში ჩასახლდნენ ხმელთაშუაზღვისპირეთის ტერიტორიიდან. ტაციტუსის მოსაზრებას, რომ იბერები და კოლხები ერთი სამეფო დინასტიიდან იმართებიან, ეხმიანება, როგორც აღვნიშნეთ, უძველესი ქართული წყაროები. მაგ: „ქართლის ცხოვრების“ თანახმად, ეგრისის მმართველი ქუჯი მეფე ფარნავაზს ემორჩილება სიტყვებით: „შენ ხარ შვილი თავთა მათ ქართლისათა და შენ გმართებს უფლობა ჩემი, შენ ხარ უფალი ჩვენი და მე ვარ მონა შენი“ („ქართლის ცხოვრება“, I. გვ. 22). ამ სიტყვებიდან ჩანს, რომ ფარნავაზი უფალია, ვითარცა სამეფო დინასტიაში, ლეგიტიმურად უფროსი პირი, ხოლო ქუჯი არის ამავე სამეფო დინასტიის წარმომადგენელი, მაგრამ უფლებრივად ნაკლები რანგის, ანუ ფარნავაზი ტახტის უშუალო მემკვიდრეა, ხოლო ქუჯის ასეთი პატივი არ აქვს და, სამეფო ოჯახის იმჟამინდელი წესის თანახმად, მას ევალება დაემორჩილოს უპირატესს, ანუ ფარნავაზს. მართლაც, სტრაბონის ცნობით, იბერიის მეფეებს ირჩევდნენ ნათესაობისა და ასაკის მიხედვით უფროსობის შესაბამისად (სტრაბონი. XI, III, 6). ჩანს, ფარნავაზი იბერიის სამეფო სახლში „ნათესაობის“ მხრივ უფროსი იყო.

ანტიკურ სამყაროში ასევე არსებობდა თეორია, რომ ესპანეთის, ანუ დასავლეთის, იბერები წარმოშობილი იყვნენ კავკასიელი იბერებისაგან. ამ მოსაზრებას ეხმიანება დიოდორე სიცილიელი, რომლის მიხედვით არა მხოლოდ სამხრეთ კავკასიის მოსახლეობა იყო წარმოშობილი თესალიელებისაგან, არამედ, თავის მხრივ, თესალიელები წარმოშობილი იყვნენ კოლხებისგან. ის წერს, რომ თეტალოსი, თესალიის ეპონიმი, კოლხი მედეას ძეა. „თეტალოსი, რომელიც დედის მიერ მოკვლას გადაურჩა ... იასონის სამშობლო იოლკოსში მივიდა, აქ მემკვიდრეობის შესაბამისად სამეფო ხელისუფლება მიიღო და ქვეშევრდომებს საკუთარი სახელის მიხედვით თეტალელები უწოდა“ (დიოდორე სიცილიელი, ისტორიული ბიბლიოთეკა, I 55.2 წიგნში „ბერძენი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ“, III, 1976, გვ.49).

თესალიის ისტორიული მოსახლეობა იყო პელაზგები, რომლებიც ტროას ომამდე გადასახლებულან „ალპებისა და აპენინის მთებს შორის“ (იქვე, გვ. 71). „თესალია და თრაკია, ბერძნული წყაროების ჩვენებით, პელაზგების ოდინდელი სამკვიდრებელია“ („არგონავტიკა“, 1975, გვ. 907). როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ბერძენი საეკლესიო პირი გიორგი სვინგელოზი (VIII-X სს.) თესალიელთა წინაპრად მიიჩნევს თობელს, ხოლო ბერძენთა წინაპრად კი იაფეტის სხვა შვილს - იავანს. იგივე ბერძნული წყაროები თობელს იბერთა წინაპრადაც მიიჩნევდნენ („გეორგიკა“, IV-I, გვ.7,61). თესალიელებსა და იბერებს, როგორც ზემოდან ჩანს, ერთი წარმოშობის ხალხად თვლიდნენ არა მხოლოდ ანტიკური ხანის ავტორები, არამედ პირველქრისტიანული ეპოქის მწერლებიც.

თესალიიდან პელაზგური ტომები გამოუძევებიათ ელინებს. ისინი, როგორც აღვნიშნეთ, გადასახლებულან მცირე აზიასა და შავიზღვისპირეთში. ელინების მიერ თესალიიდან გამოძევებული პელაზგური ტომები, მათ შორის მაკრონები, შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროსაკენ გამოხიზნულან და ნათესავი ტომების მეზობლად დაბინავებულან. აკ. ურეშაძის აზრით, „მაკრონ მაკრისი „მარგალის“ შესატყვისია და ბერძნული მორფოლოგიის კვალობაზეა გაფორმებული“ („არგონავტიკა“, 1975, გვ.24).

საბოლოოდ თუ შევაჯამებთ, ბერძნულ-ლათინური წყაროების მიხედვით პელაზგურ-თესალიური წარმოშობისად მიიჩნევიან კოლხიბერები, აქეელები, ჰენიოხები, ალბანელები, ჩრდილო სომხები და ჩრდილო მიდიელები.

ბერძნული წყაროებით მაკრისელთა და პელაზგთა მეფე იყო იასონი (და მისი სამეფო ოჯახი). ტაციტუსისა და სხვათა მიხედვით იბერთა სამეფო დინასტია იასონისაგან იყო წარმოშობილი. ამ მოსაზრებას ეფუძნება აზრი, რომ ამ წარმოშობის ერთი სამეფო დინასტია მართავდა ვრცელ სივრცეს, რომელშიც ცხოვრობდნენ არა მხოლოდ კოლხ-იბერები, არამედ პონტოს ზღვისპირეთში მცხოვრები სხვადასხვა ტომებიც. ესაა მითრიდატების სახელით ცნობილი დინასტია. აღსანიშნავია, რომ ამავე თვალსაზრისს დაბეჯითებით ავითარებდა ძველი სომხური ისტორიოგრაფიაც. კერძოდ, მოვსეს ხორენაცისა და უხტანესის მიხედვით დარიოსის ერთ-ერთი მხედართმთავრისაგან წარმოშობილი მიჰრდატიდების სამეფო დინასტია მართავდა პონტოს ზღვისპირეთსა და ქართველთა ქვეყანას. მათი აზრით, მითრიდატე-მიჰრდატიანების დინასტიას ეკუთვნოდნენ ქართველი მეფეები, კერძოდ, წმ. ნინოს ეპოქის მეფე მირიანი და სხვა ქართველი მეფეები, რომ მათი სამეფო ოჯახის წევრები იყვნენ კოლხეთ-პონტოს ზღვი პირეთის მმართველებიც (მოვსეს ხორენაცი, სომხეთის ისტორია, 1984, გვ.111).

ბერძენ და სომეხ ავტორთა ცნობების მსგავსება იმით გამოიხატება, რომ ისინი საუბრობენ ერთი სამეფო ოჯახის, ერთი სამეფო დინასტიის მიერ პონტოს ზღვისპირეთ-კოლხეთ-იბერიის მართვის შესახებ, თუმცა კი ერთნი (ბერძნები) ამ დინასტიის წარმოშობას იასონს უკავშირებენ, მეორენი კი (სომხები) - დარიოსის მხედართმთავარს. ზემოთ აღნიშნულ წყაროთა ეს თვალსაზრისი ეთანადება ძველ ქართულ ისტორიოგრაფიას. კერძოდ, „მოქცევაი ქართლისაის“ თანახმად ქრისტეშობამდე დაარსებული ქართული სამეფო დინასტია სამხრეთიდან („არიან-ქართლიდან“) ჩამოსული მეფის ძის აზონის მიერ წარმოიშვა (აღსანიშნავია, რომ ბერძნული წყაროებით იასონიც აზონის ძეა და ამ სამეფო დინასტიას ეზონიდები ეწოდება. ეს იყო ძველ ბერძნულ სამყაროში სახელგანთქმულ პელაზგ თესალიელთა სამეფო დინასტია). „ქართლის ცხოვრების“ თანახმად, ფარნავაზის წინამორბედი აზო იყო დარიოსთან გამარჯვებულ ალექსანდრე მაკედონელის წარმოგზავნილი მხედარმთავარი. ასე რომ, „მოქცევაი ქართლისაი“ უფრო ახლოსაა ბერძნულ ცნობებთან, ხოლო „ქართლის ცხოვრება“ - სომხურთან.

ბერძნულ-რომაული წყაროების მიხედვით ერთი და იგივე სახელის მქონე ტომები სხვადასხვა ადგილას ცხოვრობდნენ. მაგალითად, ჰენიოხები - ჩრდილო შავიზღვისპირეთსა და სამხრეთ იბერიაში, მესხები და სვანები - (სტრაბონის მიხედვით) - ჩრდილო შავიზღვისპირეთსა და კოლხეთის სიღრმეებში. ისტორიულ გალატეაში ეგრიტიკის ტბასთან და ჩრდილო-აღმოსავლეთ ანატოლიაში მდ. ეგრისუსთან მცხოვრები მეგრელები და მაკრისელები. მდ. ეგრისწყალი აფხაზეთთანაც იყო, ისტორიულ ეგრისთან. შეიძლებოდა გვეფიქრა, რომ სამხრეთიდან ჩრდილოეთისაკენ გადასახლების დროს ეს ტომები ერთმანეთს ენაცვლებოდნენ, ხოლო ნაწილი ესახლებოდა შემდგომი ტომის მეზობლად. ყოველ შემთხვევაში, ეტიმოლოგიური ძიება იძლევა ძალზე საინტერესო მასალას. საზოგადო სახელების „არგონავტების“, „მაკრონებისა“ და „მაკრისელების“ ძველ ბერძენ ავტორთა მიერ მოხსენიებული „კერკეტების“, „გეორგების“, კავკასიაში მცხოვრებ „გელების“ ტომის, ქართული მხარეების „არგვეთის“, „ეგრისის“, „გურიის», „გუგარქის“, „გარდმანის“, „გარდაბნის“, „ალგეთის“, „გარისის“, სხვა ქართული და მც. აზიური სამყაროს ეთნონიმებისა და ტოპონიმების ფუძეების იგივეობა თესალიურ ეთნიკასა და ტოპონიმიკასთან ქმნის საინტერესო იდენტურ სურათს.

სურათი შემდეგია:

რგ-ოსი ................ „არგოსი“ (I ვარიანტი, პელაზგური ქვეყანა)

რგ-ოსი ................. „არგოსი“ (II ვარიანტი, მედეას დისშვილის ფრიქსეს ვაჟი)

კრ-ისია ................................................ „აკრისია“ (არგოსის მეფე)

რკ-ადია ........................................ „არკადია“ (პელაზგური მხარე)

რგ-ო ............................................ „არგო“ (თესალიური ხომალდი)

გარ-ოსი ........... „მეგაროსი“ (მედეას ვაჟი II ქმარ ეგეოსთან)

რგ-ონავტი ................................... „არგონავტი“ (არგოს ეკი პაჟი)

კრ-ონი .......................................... „მაკრონი“ (პელაზგური ტომი)

კრ-ისი ....................................... „მაკრისი“ (თესალიური ქვეყანა)

რგ-უ-ეთი ................................. „არგუეთი“ (კოლხური მხარე)

გრ-ისი ............................................... „ეგრისი“ (კოლხური მხარე)

გრ-იტიკა ....... „კეგრიტიკა“ (მდ.როანასთან მდებარე მხარე პლინიუს უფროსის მიხედვით „ტაციტუსის ცნობები“ 1973,გვ.32)

რგ - ები ........................ „გეორგები“ (კავკასიური ტომი პლინიუს უფროსის მიხედვით, იქვე, გვ.37)

რკ-ეტები ..... „კერკეტები“ (შავიზღვისპირა ტომი, სტრაბონი)

გარ-ქი .................... „გუგარქ“ (ქართლი სომხური წყაროებით)

გურ-ია ................................................ „გურია“ (კოლხური მხარე)

გარ-დმან ...... „გარდმან“ (ქართლის მხარე სომხური წყაროებით)

გარ-დაბან .................................... „გარდაბანი“ (ქართლის მხარე)

გელ-ი ...... „გელები“ (კავკასიური ტომი პტოლემეოსის მიხედვით)

ლგ-ეთი .............................................. „ალგეთი“ (ქართლის მხარე)

გარ-ისი .............................................. „გარისი“ (ქართლის მხარე)

ქარ-თ-ლი .................................................... „ქართლი“ (ქვეყანა)

გორ-დ-ა ....................................................... „გორდა“ (სოფელი)

კოლ-ხი .................................................................... „კოლხი“ (ტომი)

თესალიური და ძველ ქართული (კოლხ-იბერული), აგრეთვე მცირეაზიული ტოპონიმების გეოგრაფიული და ეთნიკური სახელების ეტიმოლოგიური ძიება გვიჩვენებს, რომ ამ სახელთა ფუძეები ზედმიწევნით იდენტურია. ეს ფუძეებია ძირითადად „გრ“ ან „რგ“. თუ გავითვალისწინებთ, რომ ქართულში გვაქვს ბგერათა დაჯგუფება „გ“, „კ“, „ქ“ და ასევე „რ“ და „ლ“ ბგერათა ურთიერთცვლა, ზოგჯერ ფუძეებში შეიძლება „გრ“ ან „რგ“-ს ნაცვლად შეგვხდეს „კლ“, „ქრ“, „რკ“, „ლკ“, „გლ“ და სხვა. ამ ერთი ფუძის ურთიერთნაცვალია ცნობილი ტოპონიმები და ეთნონიმები „კოლხი“, „ქართლი“, „კეგრიტიკა“, „გურია“, „ეგრისი“ და ა.შ. ამ მხრივ ისინი იდენტურია. ეს ერთი ფუძეა, როგორც ითქვა, „გრ“ ან „რგ“.

ეტიმოლოგიური მონაცემები აგრეთვე მიუთითებს პელაზგებისა და კელტების შესაძლო ნათესაობის შესახებაც. პელაზგური სახელების „არგოსის“, „აკრისია“-ს, ზემოთ განხილული სხვა სახელების და ასევე კელტების ეთნონიმებისა და ტოპონიმების („კელტები“, „გალები“, „გელვეტები“ და ა.შ.) მსგავსება გვაძლევს საფუძველს ვივარაუდოთ, რომ ფუძე „გლ“, „კლ“, „გრ“, კელტურ-გალურ ტომებისათვისაც ძირითადი მახასიათებელია. აღსანიშნავია, რომ იგივე ფუძეები „გრ“, „რგ“ გააჩნია ჩვენამდე მოღწეულ ფრიგიულკაპადოკიური ეთნიკური და გეოგრაფიული სახელების მნიშვნელოვან ნაწილს. მაგ: ფრიგიელთა მეფე გორდიოსი და ფრიგიელთა ქალაქი „გორდიონი“, ჰეროდოტეს მიხედვით, ფრიგიელთაგან მომდინარეობენ - „რიგები“. ამ სახელთა ფუძეებია „ფრგ“, „გრდ“, „რგ“, რომელთა საერთო ელემენტია „რგ“ და „გრ“. აღნიშნული ფუძე „რგ“, „გრ“, როგორც ვთქვით, კოლხურ-იბერიულ-პელაზგური საერთო ფუძეა. არაა შემთხვევითი, რომ ბოლო საუკუნეების ცნობილმა მკვლევარებმა (მაგ. ვინკლერმა) ძველ სამყაროში ცნობილი „მოსხების“ ტომის წარმოშობა დაუკავშირეს „ფრიგიელებს“ - „რიგებს“. ამ უკანასკნელ სიტყვაში ჩვენთვის საინტერესოა ფუძე „რგ“, რომელიც შეიძლება „იბერს“ და ასევე, ფუძე „რგ“, „რგ“-ს დაუკავშირდეს, თავის მხრივ „გრ“ „რგ“, როგორც აღვნიშნეთ ქართულ სამყაროს უკავშირდება.

ზემოთ აღნიშნულ მონაცემებს უკავშირდება ივ. ჯავახიშვილის დაკვირვება, რომ სამივე ქართული შტოს, სვანების, ლაზების და ქართების პირველ სამშობლოდ მოიაზრებოდა ჰიპოთეტური ქვეყანა „კარდუ“ - „ქალდეა“ - „კარდუხი“, რომელთა ფუძეებია „კრდ“, „ქლდ“. მათი საერთო ელემენტია „კრ“ იგივე „ქლ“ („გრ“). ჩვენ უნდა ვივარაუდოთ, რომ ეტიმოლოგიური ძიება გვიდასტურებს ქართულ ისტორიოგრაფიაში ცნობილ თეორიას, ხმელთაშუაზღვისპირეთსა და მცირე აზიის ვრცელ მიწა-წყალზე ქართველთა წინაპრების ცხოვრების შესახებ ქრ. შობამდე წინა ათასწლეულებში. ძველი ავტორები, ჩანს კავკასია-მცირე აზიის აღნიშნულ მხარეებში მცხოვრებ მოსახლეობას ერთი წარმოშობის ხალხად მოიაზრებდნენ. მაგ. ჰეკატოს მილეტელი (ძვ.წ. VI-Vსს.) მიიჩნევდა, რომ მოსხები კოლხური ტომია, ანუ მოსხებს და კოლხებს ერთ ხალხად თვლიდა. მართლაც, ფუძეები „კოლხი“-სა („კლხ“ „კლ“, „გლ“ „გრ“) და მოსხების წინაპარი „ბრიგებისა“ („ბრგ“) თითქმის იდენტურია, ორივესთან ფუძისეული ძირითადი ელემენტია „რგ“ - „გრ“ („კლ“ - „კრ“ - „გრ“). ამ ტომებრივი იგივეობით უნდა ყოფილიყო გამოწვეული ის, რომ სტრაბონის, ასევე სხვა ძველ ავტორთა, ცნობით „მოსხები“ ცხოვრობდნენ „კოლხეთის“ სიღრმეებში და შავიზღვისპირეთის ჩრდ.-აღ. ნაწილში (შემდეგდროინდელ აფხაზეთში). სტრაბონი აღნიშნავს, რომ პიტიუნტთან ცხოვრობენ „აქეელები, ზიგები, ჰენიოხები, კერკეტები, მოსხები, მათ მაღლა ცხოვრობენ ფტიროფაგები და სვანები“ (სტრაბონი, XI-II,14), ე.ი. ძველი ბიჭვინთის სანაპირო დასახლებული ყოფილა მოსხებით, მიმდებარე მთები კი - სვანებით (სტრაბონის ეპოქაში, ანუ I ს-ში). სხვაგან სტრაბონი აღნიშნავს მდინარე ფაზისის შენაკადების მაღლა - „მოსხების ქვეყანაში არის ფრიქსეს მიერ დაფუძნებული ლევკოთიას სამლოცველო, (სტრაბონი, XI-II,17). პლინიუს უფროსის მიხედვით ფასისის სათავე მოსხებშია („ტაციტუსის ცნობები“, 1973, გვ.40). მარკუს ლუკანუსის მიხედვით ცხოვრობენ „მოსხები, იქ სადაც ფასისი მიაპობს კოლხთა დოვლათიან ყანებს“ (იქვე, გვ. 41). ამ ტომთა ერთიანი წარმომავლობით უნდა ყოფილიყო გამოწვეული ის, რომ ძველი მწერლების თვალსაზრისით, კოლხეთის დიდი ნაწილი სვანებით იყო დასახლებული. მაგ., როგორც აღვნიშნეთ, სტრაბონი საგანგებოდ ეხება სვანების ცხოვრების საკითხს და წერს, რომ მათი დიდი ნაწილი ცხოვრობდა თანამედროვე აფხაზეთში, სოხუმსა და ბიჭვინთას შორის. ის წერს: „იმ ხალხთა შორის, რომელნიც თავს იყრიან დიოსკურიადაში არიან ფტიროფაგებიც... მათ ახლოს ცხოვრობენ სოანები... უკეთესი მეომრები და ძლიერები არიან ყველასთან შედარებით. ყოველ შემთხვევაში, ისინი ბატონობენ მათ გარშემო მცხოვრებ ყველა ხალხზე, რომელთაც კავკასიის მაღლობები უჭირავთ დიოსკურიადის გარშემო, მათ ჰყავთ მეფე და 300 კაცისაგან შემდგარი საბჭო. ამბობენ, რომ შეუძლიათ 200.000 კაცისაგან შემდგარი ჯარის გამოყვანა. გადმოცემით მათ ქვეყანაში მთის ნაკადებს ჩამოაქვს ოქრო და იჭერენ ფაცერით და ბეწვიანი თავით. ამბობენ აქედან წარმოიშვა მითი ოქროს საწმისზე. ზოგიერთები მათ აგრეთვე უწოდებენ იბერიელებს, ისევე როგორც დასავლეთელებს, ორთავე ქვეყანაში ოქროს ქვიშის სიჭარბის გამო. (სტრაბონი, XI-II,19). ასე რომ, სვანებს სტრაბონის დროინდელი მეცნიერები და ავტორები იბერებადაც მოიხსენებდნენ, ხოლო, როგორც აღვნიშნეთ, მათ წინაპრებს „კარდუებთან“, „ქალდელებთანაც“ აიგივებდნენ. პლინიუს უფროსის მიხედვით კოლხეთის ცნობილი ოქროს მეპატრონეები იყვნენ სვანები, ამიტომაც წერს: „კოლხების დამპყრობმა მეფე სავლაკმა მიიტაცა სვანების ტომის მრავალი ოქრო და ვერცხლი“ (იხ. წიგნი „ტაციტუსის ცნობები“, 1973, გვ.39). პლინიუსისვე ცნობით, სვანები ცხოვრობდნენ მდინარე ფასისიდან დიოსკურამდე. ასე რომ, მდინარე ხობი სვანებით დასახლებულ ტერიტორიაზე მიედინებოდა: „მდინარე ხობოსი კავკასიონიდან სვანებზე ჩამოდის“ (იქვე, გვ.32). სვანები ცხოვრობდნენ არა მარტო კოლხეთში, არამედ ჩრდ. კავკასიაშიც. კოლხურ-იბერიული „გრ“ ფუძის მატარებელი ეთნოსი იმჟამად ჩრდ. კავკასიაშიც ცხოვრობდა. ამიტომაც წერს მკვლევარი, რომ „ტომი გეორგები და სვანები ჩრდ. კავკასიაშიც ცხოვრობდნენ“ (იქვე, გვ. 37). კოლხეთში ისე ჭარბი ყოფილა სვანური მოსახლეობა, რომ პლინიუს უფროსი კოლხეთის მოსახლეობას იცნობს ეთნოსახელით „სვანო კოლხი“ (იქვე, გვ. 19). ის, რომ სვანებს იბერებს უწოდებდნენ, არ არის შემთხვევითი.

სტრაბონის ცნობით, კოლხეთი ერქვა მხოლოდ ზღვისპირა ვიწრო ზოლს. დასავლეთ საქართველოს მნიშვნელოვანი ნაწილი იბერიის საზღვრებში იმყოფებოდა. ამიტომაც ის წერდა, რომ კავკასიის ქედის „შტოები სამხრეთითაა მიმართული და გადიან შუა იბერიაში. ეს განშტოებები ეხებიან არმენიისა და ე.წ. მოსხიის ქედებს და აგრეთვე სკიდოსსა და პარიადრის ქედებს“ (სტრაბონი, XI-II,15). ხაზგასმითაა აღსანიშნავი, რომ სამხრეთისაკენ მიმართულ კავკასიის ქედთა შორის მხოლოდ ლიხის მთა უერთდება (ეხება) „მოსხიის“ (და არმენიის) ქედებს. ის კი, ე.ი. „ლიხის მთა“, შუა იბერიაში გადიოდა. აქედან ჩანს, რომ იბერიის მიწები ვრცლად იყო გადაშლილი ლიხის მთის დასავლეთითაც შავი ზღვისკენ, ამიტომაც იყო მოსხთა ქვეყანაში მდებარე ლევკოთეას ტაძარი კოლხეთის სიღრმეში და ამავე დროს იბერიის ნაწილში.

როგორც ცნობილია, თესალია იყო შემდეგდროინდელი მაკედონიის ერთი ნაწილი. ამ კუთხით თესალიელ-მაკედონელთა მონაწილეობა ქართველთა სახელმწიფოს ჩამოყალიბებაში ცნობილია ძველი ქართული წყაროებისათვისაც, მაგ: „ქართლის ცხოვრების“ მიხედვით, მაკედონელები არიან ფარნავაზამდელი ქართული სახელმწიფოს მპყრობელი აზო და მისი მრავალრიცხოვანი მეომრები. ძველი ქართული შეხედულებით, რომელიც წყაროებში იყო ასახული, ქართველი აზნაურები, ანუ მოსახლეობის თავისუფალი ფენა, თავის თავს მიიჩნევდა აზონის მაკედონელი მეომრების გენეტიკურ მემკვიდრეებად და მიაჩნდათ, რომ სიტყვა აზნაური წარმოქმნილია აზონისაგან (აზონაური) და არა სიტყვა „აზატისაგან“, როგორც XIX-XX სს-ში მიიჩნიეს. ასე რომ, საქართველოს მოსახლეობა და მისი მემატიანეებიც ხმელთაშუაზღვისპირა ეთნოსებთან ნათესაურ კავშირს ბუნებრივად მიიჩნევდნენ.

მართლაც, აღსანიშნავია რომ ალექსანდრე მაკედონელის ეპოქაში, რომელსაც „ქართლის ცხოვრება“ აკავშირებს ერთიანი ქართული სახელმწიფოს ფორმირებასთან, კვლავ გრძელდებოდა ბალკანეთიდან ტომების გადმოსახლება მცირე აზიაში. ამ დროს გადმოსახლდნენ მაკედონიის მეზობლად მცხოვრები კელტგალატური ტომები მცირე აზიაში, რომელთაც აქ სახელმწიფო გალატეა დაარსეს. ძველი ბერძნები და ლათინი ისტორიკოსები წერენ არა მხოლოდ ბალკანეთის ნახევარკუნძულიდან კავკასიაში ხალხთა გადმოსახლების შესახებ, არამედ პირიქითა პროცესის შესახებაც, რომელიც გაცილებით უფრო ადრე მომხდარა. მაგ., ისინი წერენ, რომ თესალიიდან წამოსულთა მიერ იბერების, ალბანელებისა და კავკასიის სხვა ხალხების წარმოშობა მოხდა იაზონის კოლხეთში მეორეჯერ მისვლის, კოლხეთში დაბრუნების შემდგომ. თუ ამ მითის უკან დავინახავთ რაიმე ისტორიული ჭეშმარიტების მარცვალს, მაშინ უნდა ვიგულისხმოთ, რომ იაზონის კოლხეთში უკან დაბრუნების ქვეშ მოიაზრებოდა რაღაც ეპოქა ან საუკუნე, რომელიც გავიდა კოლხეთში არგონავტების I ლაშქრობის შემდეგ. ხოლო რაც შეეხება კოლხების გადასახლებას ბალკანეთის ნახევარკუნძულზე, კერძოდ ილირიასა და ასევე ჩრდ. იტალიაში, ძველი ბერძენი და ლათინი ისტორიკოსები მას უკავშირებენ არგონავტების I ლაშქრობის ეპოქას. მაგ., როგორც მიიჩნევა, „აია“ არის კოლხეთის ეპითეტი, მაგრამ აპოლონ როდესელის სიტყვით სინამდვილეში კოლხეთი შორსაა ტიტანური აიადან („არგონავტიკა“, გვ. 159), ხოლო კოლხეთის მეფის აიეტის და კირკე ცხოვრობს იტალიის კუნძულ აიაიაზე, რომელიც ეტრურიაშია („ოდისეა“, IX, 31-32), ჰომეროსის ოდისეის აიაია დასავლეთშია, ტირენეის ზღვის კუნძულია, აია კი ეტრურიაშია (იხ. არგონავტიკა, გვ. 214). ოდისევსი თავის ხეტიალის დროს მივიდა იტალიის აიაიაში, ეტრურიაში, ეს აიაია შემდგომ რაღაცნაირად კოლხეთს დაუკავშირეს. აპოლონიოს როდოსელი წერს, რომ კოლხები ამასთანავე მოსახლეობდნენ იტალიასთან ადრიატიკის ზღვის კუნძულზე, ილირიის სანაპიროსთან. ამ კოლხებს აფსირტელები ეწოდებოდათ („არგონავტიკა“, გვ.220). კოლხებით დასახლებულ ამ კუნძულებს ადრე ბრეგიდის კუნძულები ერქვათ, ახლა კვარნეოს კუნძულებია. ეტიმოლოგიურადაც სახელი „რეგიდის“ ფუძის („რგდ“) დაკავშირება შეიძლება ფრიგიელების წინაპარ ბრიგებთან, რომლის ფუძეა „ბრგ“. ბრგდ-ბრგ. როგორც ცნობილია, ფრიგიელებს აკავშირებენ მოსხებთან, მოსხები კი ჰეკატოს მილეტელს მიაჩნდა კოლხურ ტომად. მაშასადამე, თუკი კუნძულ ბრეგიდას სახელი უკავშირდება ბრიგების ტომს, ხოლო უკანასკნელთ კავშირი ჰქონიათ კოლხებთან, კუნძულის სახელიც კოლხებთან ყოფილა დაკავშირებული. როგორც აღვნიშნეთ, აპოლონიოს როდოსელის სიტყვით, არგონავტებს გაედევნა კოლხთა დიდი ლაშქარი. ეს კოლხები მისულან ჯერ მდინარე ისტროსთან (დუნაი), სადაც ყოფილა ქალაქი აია („არგონავტიკა“, გვ.163), ე.ი. ძველი ავტორები აიას ათავსებდნენ ხან მდ. ისტროზე, ხან კი სადღაც იტალიისაკენ. აპოლონიოს როდოსელი ათქმევინებს არგონავტებს, რომ ისტროსის ერთი ტოტი თითქოსდა ჩაედინება შავ ზღვაში, მეორე კი „ტრინაკრიის“ ზღვაში იტალიასთან. ისტროსზე მოკლეს მედეას ძმა აფსირტე. ისტროსზე იმ დროს ცხოვრობდნენ ბრიგები. ასე რომ, ბრიგებსა და კოლხებს აპოლონიოს როდოსელიც აკავშირებს ერთმანეთთან. ამ ბრიგებმა ისტროსის კუნძულზე ოდესღაც „არტემიდეს აუგეს ტაძარი“ („არგონავტიკა“, გვ.169). აფსირტეს ჯარის შთამომავალი აფსირტელები აპოლონიოს როდოსელის სიტყვით მის დროსაც ცხოვრობდნენ იტალიის კუნძულებზე - „დღესაც იმათი შთამომავლები, აფსირტელები ცხოვრობენ იქა“ (იქვე, გვ.170). აპოლონიოსის სიტყვით, კოლხები მის დროს ასევე ილირიაშიც ცხოვრობდნენ და „ცხოვრობენ დღესაც“ (იქვე, გვ.170). თუ ვენდობით აპოლონიოს როდოსელს, მის ეპოქაში, ძვ. წელთაღრიცხვის III ს-ში, კოლხები ცხოვრობდნენ ორ ადგილას შავიზღვისპირზე და დასავლეთით, ილირიასა (ბალკანეთის ნახ. კუნძ.) და იტალიის კუნძულებზე. იმდენად გავრცელებული ყოფილა ძველ სამყაროში ქართველური ტომების (კოლხებისა და სხვათა) ბალკანეთის ნახევარკუნძულზე ცხოვრების თეორია, რომ ოვიდიუსიც (ძვ. წელთაღ. 43 - ახ. წელთაღ. 18 წწ.) თავის „სევდიან სიმღერებში“ წერს: „აქ დუნაიზე ცხოვრობენ კოლხები და ტაბარანები“ („ტაციტუსის ცნობი“, 1973, გვ.22). აღსანიშნავია, რომ პლინიუს უფროსიც (23-79წწ.), რომელმაც გამოწვლილვით აღწერა შავიზღვისპირეთი, წერს თავის „ჰუნების ისტორიაში“, რომ ბალკანეთში იყო კოლხების კოლონია პოლა (იქვე, გვ.22). მიუხედავათ იმისა, ვირწმუნებთ თუ არა აღნიშნულ ავტორთა ცნობების სიზუსტეს, მითიური სურათის უკან შეიძლება დავინახოთ ფაქტი იმისა, რომ თავდაპირველად მოხდა კოლხური მოსახლეობის გადასახლება ჩრდილო ბალკანეთსა და ჩრდილო იტალიისაკენ, შემდგომ მათი უკან დაბრუნება ფრიგიელებისა და თესალიელების სახელით. თუმცა კოლხების დასავლეთში გადასახლებას აღნიშნული ავტორები უკავშირებდნენ არგონავტების პირველი ლაშქრობის ეპოქას, ხოლო თესალიელების კავკასიაში შემოსვლას კი - იაზონის მეორე ლაშქრობის ეპოქას. ამ ორ ეპოქას შორის, ალბათ, რეალურად საუკუნეები იყო გასული. აღნიშნულ მოსაზრებას ისიც ამტკიცებს, რომ თესალიელებს პელაზგური წარმოშობის ხალხად მიიჩნევდნენ, ამ უკანასკნელს კი რაღაცნაირად კოლხებთანაც აკავშირებდნენ, რაც ზემოთ იყო განხილული.

შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ტროას ეპოქაში მცირეაზიური კოლხური მოსახლეობა სხვადასხვა გზით გადასახლდა ჩრდ. ბალკანეთსა და იტალიაში. მოძრაობა შესაძლოა საუკუნეთა შემდგომაც გაგრძელდა, რისთვისაც ხელი უნდა შეეწყო კავკასიასა და მც. აზიაში კიმერიელების შემოჭრას. ძვ.წ. VIII ს. შემდეგ კიმერიელთა თავდასხმებს, როგორც ცნობილია, თან მოჰყვა ხალხთა გარკვეული გადაადგილებანი. ყოველ შემთხვევაში უდავო ფაქტია ის, რომ მცირე აზიაში ბალკანეთიდან ხდებოდა ხალხთა მასობრივი გადაადგილებანი, კერძოდ, თავდაპირველად შემოსულან ფრიგიული ტომები, შემდგომ - თესალიური ტომები, ბოლოს კი - კელტური ტომები, რომელთაც ალექსანდრე მაკედონელის ეპოქაში აქ სახელმწიფო გალატეა დაარსეს.

ხალხთა ინტენსიური გადასახლებების გამო, პონტოს ზღვისპირეთი და მისი მიმდებარე მიწა-წყალი, მათ შორის კოლხეთი, არ იყო ეთნიკურად ერთგვარი მხარე. ამის შესახებ თითქოსდა მიუთითებს ჰეროდოტეს და სხვათა ცნობები. კერძოდ, კოლხების მიმართ ძველ მწერალთა შრომებში იყო ორგვარი შეხედულება. ჰეროდოტეს კოლხები თუ ეგვი პტური წარმოშობის ხალხად მიაჩნდა, სხვა ავტორების აბსოლუტური უმრავლესობა კოლხებს - კავკასიისა და ჩრდილო არმენია-მიდიის მოსახლეობას თესალიური წარმოშობისად მიიჩნევდა (აღსანიშნავია ავტორთა ერთი ნაწილი არა მხოლოდ კოლხებს ანათესავებდა ეგვი პტელებთან, არამედ მიიჩნეოდა, რომ თითქოსდა თავდაპირველად ევროპა ეგვიპტელი კოლონისტებით იყო დასახლებული (მაგალითად, ამ ეგვიპტელებით იყო დასახლებული ისტროსთან მდებარე ქალაქი აიაც, სადაც კოლხების ჯარი მივიდა აფსირტეს მეთაურობით (აპ. როდოსელის ცნობით). ჰეროდოტემდე კოლხეთი რომ არ იყო ერთი ეთნოსი, ამის შესახებ მიუთითებენ თანამედროვე ევროპელი მკვლევარებიც და ასევე მიუთითებდა ანტიკური ავტორების ქართველი მკვლევარი ალ. გამყრელიძე. ის წერდა: „ყურადღებას იქცევს ჰენიოხების მრავალსახელიან ტომებზე მითითება და აგრეთვე კრებითად კოლხთა ტომების ხსენება“ („ტაციტუსის ცნობები“, 1973, გვ.33). ალ. გამყრელიძე ფიქრობდა, რომ შესაძლოა ზოგიერთი მწერალი რომელიმე ერთი ტომის ცალკეულ შტოებს სხვადასხვა ეთნოსებად მიიჩნევდა. მცირე აზიიდან, თესალია-მაკედონიიდან და ხმელთაშუაზღვისპირეთიდან მოსახლეობის გადმოსახლების შესახებ სხვადასხვა ავტორი იმდენს საუბრობს (მათ შორის ძველი ქართველი და სომეხი ისტორიკოსები), რომ ალბათ აქ, ამ თეორიაში უნდა ვეძიოთ ჭეშმარიტების მარცვალი. მითუმეტეს, რომ დას. საქართველოს არქეოლოგიური გათხრებიც ძვ. წ. აღ. V-IV საუკუნეებისა ამჟღავნებს იდენტობას ამავე საუკუნეთა მაკედონიურ სამარხებთან (იხ. არქეოლოგიური ექსპედიციის ხელმძღვანელის დარეჯან კაჭარავას ინტერვიუ. ჟურნალი „მუდმივი კავშირის სამყარო“ №1 (25) 2005წ. გვ.19).

ჰეროდოტეს შემდგომ ვითარება შეცვლილა, სტრაბონს სამხრეთ კავკასიის მთელი მოსახლეობა მიაჩნია ერთი წარმოშობის ეთნოსად, კერძოდ, მისი აზრით, ალბანელები და იბერები თესალიური წარმოშობის მოსახლეობაა და ისინი იაზონისაგან მომდინარეობენ. ამ იაზონის რაზმის წევრ არმენისაგან მომდინარეობს არმენიისა და მიდიის მოსახლეობის ერთი ნაწილი, იმავე ბალკანური წარმოშობისად მიაჩნია ჰენიოხები და კოლხეთის სხვა ტომები. აღსანიშნავია, რომ სტრაბონს არმენიისა და მიდიის მთელი მოსახლეობა არ მიაჩნია თესალიური წარმოშობისად. როგორც ჩანს, ის არმენიელებს არ მიიჩნევდა ერთი ეთნოსისაგან შემდგარ ხალხად. მიაჩნდა, რომ მხოლოდ არმენიის ერთი ნაწილი არის თესალიური წარმოშობისა. მაშასადამე, არმენიის მოსახლეობის სხვა ნაწილი სხვა წარმოშობისაა, სხვა ეთნოსია. როგორც აღინიშნა, ის წერდა, რომ იასონის თანამგზავრმა არმენმა შეაღწია არმენიის და მიდიის დიდ ნაწილში (სტრაბონი, XI-IV, 8). ამით საფუძველი ჩაუყარა არმენიის ამ ეთნოსს. ამ თესალიური წარმოშობის ხალხის განსახლების სამხრეთის საზღვრების შესახებ სტრაბონი წერს, რომ არმენიის თანამგზავრებმა დაიჭირეს „აკილსენესა“ და „სისპირიტის“ ოლქი, თითქმის „კალახანისა“ და „ადიაბენის“ ჩათვლით. მან შემდეგ დატოვა „არმენია“ (სტრაბონი, XI-IV,8). აქედან, ჩვენი აზრით, ჩანს შემდეგი: თესალიური წარმოშობისა იყო არა მთელი არმენია, არამედ „აკილსენესა“ და „სისპირიტის“ ოლქიდან - ჩრდილოეთის მიმართულებით „მტკვრამდე“ - სტრაბონის აღნიშნული შეხედულებით უნდა ყოფილიყო გამოწვეული ის, რომ სტრაბონს მცხეთის სამხრეთით - ქართლის, ანუ იმჟამად არმენიის სახელმწიფოს საზღვრის შიგნით მცხოვრები მოსახლეობა, როგორც ჩანს, სომხებად მიაჩნია. მაშასადამე, თანამედროვე ქვემო ქართლს და „გუგარქს“ სტრაბონი სომხებს მიაკუთვნებს. ამის მიზეზი უნდა ყოფილიყო ის, რომ როგორც ჩანს სტრაბონის წყაროს ეპოქაში ეს ქართული მხარეები სომხეთის სახელმწიფოებრივი გავლენის სფეროში იყვნენ მოქცეული. სომხეთმა იბერიისაგან მიიტაცა გუგარქისა და სხვა მისი მიმდებარე მხარეები. მართლაც, „ქართლის ცხოვრების“ თანახმადაც ამ დროისათვის ქართლში იყო ორმეფობა. მტკვრის მარცხენა სანაპიროს მცხეთელი მეფეები განაგებდნენ, ხოლო მარჯვენას (ე.ი. ქვემო ქართლს და მიმდებარე ქვეყნებს) განაგებდნენ არმაზელი მეფეები. ქართლის მცხეთელი და არმაზელი მეფეები ერთმანეთთან მეტოქეობის დროს იყენებდნენ მეზობელი ქვეყნების ძალებს. არმაზელი მეფეები ძირითადად სომხურ სახელმწიფოს ეყრდნობოდნენ, რის შედეგადაც, როგორც ჩანს არმენიის გავლენის სფეროში ექცეოდნენ ხოლმე. ეს მოვლენა, ჩანს, სტრაბონმა ან მისმა წყარომ, მიიჩნია იმის დასტურად, რომ არმაზის სამხრეთით მდებარე ტერიტორია არმენიის შემადგენლობაში შედიოდა და შესაბამისად მისი მოსახლეობა სომხებად ჩაითვალა.

აღნიშნული ეპოქის ვითარება კარგად აღწერა გაიუს პლინიუს სეკუნდუსმა, იგივე პლინიუს უფროსმა. იგი თავის წიგნში „ჰუნების ისტორია“ მიიჩნევს, რომ იბერია (ასევე კაბადოკია და არმენია) ალექსანდრე მაკედონელის დროს დაი პყრეს მაკედონელებმა (ტაციტუსის ცნობები, 1973, გვ. 29). ეს ცნობა ჩვენთვის იმითაა საინტერესო, რომ იმავე თვალსაზრისს ავითარებს ქართული უმთავრესი საისტორიო წყარო „ქართლის ცხოვრება“. მაშასადამე, საბოლოოდ უნდა ითქვას, რომ სხვადასხვა ბერძენ-რომაელ ავტორთა თვალსაზრისით ქრ. შობამდე I ათასწლეულში სამხრეთ კავკასიაში შემოვიდა ალპურ-ბალკანური წარმოშობის მოსახლეობა, რომელიც ცალკეულ ტომებად დაყოფილი მოძრაობდა პონტოსპირეთიდან კავკასიისაკენ და მან შეავსო მთელი არეალი კასპიისა და შავ ზღვებს შორის. ეს მოსახლეობა მოძრაობდა სამხრეთიდან ჩრდილოეთის მიმართულებით და დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ. ამით უნდა ყოფილიყო გამოწვეული ფაქტი იმისა, რომ, როგორც აღინიშნა, კოლხეთი ძველ ავტორებთან მდებარეობდა უფრო სამხრეთით, შემდეგ მოგვიანებით კი შავიზღვისპირეთის ჩრ. აღმ. ნაწილსაც ეწოდა ეს სახელი. შესაბამისად ერთი და იმავე დასახელების ტომების საცხოვრისს ჯერ უფრო სამხრეთით აღნიშნავდნენ, შემდეგ კი უფრო ჩრდილოეთით. ასე აღმოჩნდა ძველ ავტორთა აზრით ალპებიდან (და ჩრდ. იტალიიდან) წამოსული მოსახლეობა, კავკასიის ალბანელები იბერების აღმოსავლეთით, ხოლო „გეორგების“ ტომი ჩრდილო კავკასიაშიც კი. მაგ., პლინიუს უფროსის მიხედვით, „კავკასიის გადაღმა, სკვითებისა და კიმერიელების გვერდით ცხოვრობენ გეორგები“ (იქვე, გვ.37). აღსანიშნავია, რომ გეორგებს ახსენებს პონპონიუს მელაც. ამასთანავე სვანები ცხოვრობენ არა მხოლოდ შავიზღვისპირეთში კოლხეთის ვრცელ მიწა-წყალზე, არამედ ჩრდ. კავკასიაშიც. შეუძლებელია ეტიმოლოგიურად ერთმანეთს არ დაუკავშიროთ მათ მიერ ნახსენები კერკეტები, გეორგები და ასევე მხარის სახელი კეგრიტიკე, რომელიც პლინიუს უფროსის მიხედვით მდებარეობდა მდ. როანასთან. ეტიმოლოგიური მსგავსება შემდეგი სახისაა: აღნიშნული სიტყვების ფუძეებია „კრკტ“ (კერკეტები), „გრგ“ (გეორგები), „კგრტკ“ (კეგრიტიკე)

კრკ-ტ
გრგ
კგრ-ტ-კ

თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ ქართულ ენაში გვაქვს ბგერათა დაჯგუფება „გკქ“, აქედან გამომდინარე, ფუძეებში აღნიშნულ თანხმოვანთა ურთიერთჩანაცვლების პრინციპით შეიძლება მივიღოთ „კრკ“-ს ნაცვლად „გრგ“, ესაა ზემოთ აღნიშნული ფუძე „გრ“, „რგ“. საერთოდ, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ფუძეებში „გრ“ და „რგ“ ერთმანეთს ენაცვლებიან, შესაბამისად, საერთო ანალიზით, შეიძლება მივიდეთ მოსაზრებამდე, რომ ერთი და იმავე ფუძით აღინიშნებოდა ერთი ეთნოსის სხვადასხვა ტომი. მაშასადამე „კერკეტები“ „გეორგები“ და „კეგრიტიკის“ მოსახლეობა იყვნენ სხვადასხვა დასახელების ტომები ერთიფუძისა. თუ გავითვალისწინებთ, რომ როანა ანუ მდინარე რიონთან მდებარე „კეგრიტიკე“ არის ეგრისი, მივალთ დასკვნამდე რომ გეორგები, ეგრისელები და აფხაზეთის კერკეტები ერთი ეთნოსი იყო.

პლინიუს უფროსის აღნიშნული ცნობა, რომ კოლხეთში მდინარე როანას მხარეს მდებარეობდა „კეგრიტიკე“ („ტაციტუსის ცნობები“, 1973, გვ.32) ჩვენთვის იმითაა ძვირფასი, რომ ეტიმოლოგიურად სიტყვა „კეგრიტიკე“-ს ფუძე „კგრტკ“ იდენტურია სიტყვა „ქართლის“ ფუძისა - „ქრთ“.

„კ-გრტ-კ“
„ქრთ“

ანალოგიურად, როგორც ცნობილია, ბგერათა დაჯგუფება „გკქ»-ს გვერდით ქართულ ენაში გვაქვს - დაჯგუფება „დტთ“. სიტყვა ქართლის ფუძეში (ქრთ), „თ“ შეიძლება შეიცვალოს „ტ“ ან „დ“ ბგერით (შდრ. „გარდმანი“, „გარდაბანი“), ხოლო „კეგრი-ტი-კის“ ფუძეში „გ“ ბგერა შეიძლება „ქ“-თი ჩავანაცვლოთ, ხოლო „ტ“-„თ“,

კ-გრტ-კ
კ-ქრთ
-ქრთ

„კ“ და „გ“ - ჯგუფდებოდა და მიიღებოდა ორი იდენტური, ჩანს ურთიერთგამაძლიერებელი ბგერა, ასევე არის სხვა ქართული ტომის (მხარის) ფუძეშიც. იგულისხმება გუგარქ (გგრ), გეორგ (გრგ) [გგრ, გრგ], და ასევე სიტყვა „კეგრიტიკის“ ფუძეშიც (კგრტკ);

ფუძეების ასეთი ეტიმოლოგიური მსგავსება კიდევ უფრო აძლიერებს ბერძენ-რომაელ ავტორთა თვალსაზრის, რომ სამხრეთ კავკასიაში, კერძოდ კი დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოში, ერთი ეთნოსი სახლობდა. კეგრიტიკე, როგორც ყველაფრიდან ჩანს, არის თავდაპირველი ფორმა სიტყვა „ეგრისისა“, მაშასადამე თუ ამ მოსაზრებას გავიზიარებთ, სიტყვა „ეგრისის“ ფუძეში დაკარგულია ბგერა „თ“ (დ,ტ). თავდაპირველად შესაძლებელია ეს სიტყვა „ეგრისი“ გამოითქმოდა ასე: ეგრიტი ან „ეგრიტისი“ (ეგრითისი, ეგრიდისი). პლინიუს უფროსის ცნობა ჩვენ უფლებას გვაძლევს გამოვთქვათ ასეთი თვალსაზრისი: ეგრიტიკე, ეგრითი, ეგართ, გართ, ქართ, ქართლი.

პლინიუს უფროსის მიხედვით სხვა არის მდინარე როანა (ეს უნდა იყოს თანამედროვე მდინარე რიონი) და სხვაა მდინარე ფასისი (ეს უნდა იყოს თანამედროვე მდინარე ჭოროხი). პლინიუს უფროსი ძალზე გამოწვლილვით აღწერს აღმ. შავიზღვისპირეთს, იმდენად, რომ მიუთითებს არა მხოლოდ ტომთა განსახლების ზუსტ გეოგრაფიულ არეალს, არამედ ზოგჯერ გადმოგვცემს მდინარეთა შორის მანძილებს ნაბიჯებისა და „სტადიონების“ მიხედვით (სიგრძის ერთეული სტადიონი უდრიდა 177 მეტრსა და 40 სანტიმეტრს). მაგალითად, მისი ცნობით მდინარე თერმოდონტთან ცხოვრობდნენ კენებისა (ალბათ ჭანების) და ხალიბების ტომები (ეს მდ. თერმოდონტი იმითაა საინტერესო, რომ თემისტიოსის მიხედვით თერმოდონტის მახლობლად ფასისთან მდებარეობდა ცნობილი „ფასისის რიტორიკული სკოლა“. იქვე მახლობლად ყოფილა მხარე არმენია. თუ პლინიუსს ვერწმუნებით ფასისის რიტორიკული სკოლა მდებარეობდა მდ. თერმოდონტთან, ანუ ტრაპიზონის მახლობლად, სადაც, მისივე ცნობით, ტრაპიზონის გადაღმა 30000 ნაბიჯის მანძილზე ცხოვრობდა არმენოხალიბების ტომი და იყო დიდი არმენია (იქვე, გვ. 31). ტრაპიზონის ჩრდილოეთით მიედინებოდა მდინარე აფსაროსი და იყო ამავე სახელის მქონე ციხესიმაგრე. პლინიუსი წერდა: „იმ ადგილებში მთებს გადაღმა იბერიაა“ (იქვე, გვ. 32). აქ ცხოვრობდნენ ჰენიოხები, ამპრევტები და ლაზები (მდინარე როანასთან, კეგრიტიკეში, ლაზების ცხოვრების შესახებ არ მიუთითებს). მდინარე აფსაროსსა და თერმოდონტს შორის ზღვის სანაპიროზე ცხოვრობდნენ შემდეგი ქართული ტომები: აღნიშნული კენები და ხალიბები, ტიბარენები, მასინები (მოსინიკები); მაკროკეფალები (ქ. კოტიორასთან); ბეხირები და ბუქსურები (ქ. კერასუნტთან და კორდულასთან); მახორონები და სიდონები (ე.წ. შავ მდინარესთან); მდ. სიდენი (აქ იყო ქ. პოლემონიონი), მდ. იაზონიონი; მდ. მელანთიონი (ქ. ფარნაკე), მდ. ტრიპოლისი (ქ. ფილოკალია, ქ. ლივიოპოლისი, ქ. ტრაპეზუნტი); ტრაპეზუნტის აქეთ ცხოვრობდა სან-ჰენიოხთა ტომი (მდ. პიკსეპესის აქეთ) და აღნიშნული მდინარე აფსაროსი. მის აქეთ გაედინებოდა შემდეგი მდინარეები: მდ. აკამპსეონი, მდ. ისისი, მდ. მოგრუსი, მდ. ბათისი (აქ ცხოვრობდა კოლხთა ტომი). ბათისი ეტიმოლოგიურად მოგვაგონებს ბათუმს (ბათისი - ბათუმი). თუმცა უნდა ითქვას, რომ ასეთი დასახელების პუნქტი დღესაცაა ისტორიულ ლაზეთის ზღვისპირზე ამჟამინდელ თურქეთში. პლინიუსის მიხედვით, სხვა ტომია კოლხები და სხვა ტომია ლაზები. ე.ი. მდინარე ბათისიდან მდინარე ფასისამდე გაედინებოდა მდ. ჰერაკლიონი, სადაც იყო ქალაქი მატიუმი. პლინიუსი წერს: „მდ. ფასისი გამოდის მოსხებში“ (ბუნების ისტორია, VI, 13, იქვე, გვ. 32). ის წერს: მდინარე ფასისი სანაოსნოა 38500 ნაბიჯის მანძილზე, აქვს 120 ხიდი და გარშემო მრავალი ქალაქია (იქვე, გვ.32). ჩვენი ანგარიშით 38000 ნაბიჯი არის დაახლოებით 30-31 კმ. მაშასადამე, თუ ფასისი ჭოროხია, ის სანაოსნო ყოფილა დაახლოებით 30 კმ. მანძილზე. პლინიუსის მიხედვით, მდ. ფასისზე მდებარეობდა ქალაქები კინდარიდა, კირკეუმი, კიგნოსი, სურიუმი, ადრე იქ ყოფილა ქალაქი ეა, სადაც ფასისს ერთვოდა მდინარეები ჰი პოსი და კიანეოსი, უფრო მოშორებით, აფსაროსიდან 70000 ნაბიჯზე, ფასისს უერთდება მდ. გლავკოსი (ჩვენი ანგარიშით, ესაა დაახლოებით 56 კმ. თუ ერთ ნაბიჯს ჩავთვლით 80 სანტიმეტრად). მას სხვა ავტორები უწოდებენ - „ლიკე“, ესაა ალბათ მდინარე ლიგანისხევი (ლიგანი), რომელიც დაახლოებით 50-60 კმ-ზე ერთვის ჭოროხს. თუ ფასისი გამოდიოდა „მოსხებიდან“, აქ უნდა ვიგულისხმოთ ჭოროხის სათავეები, რომელიც მართლაც მესხური ტომებით იყო დასახლებული. ჩვენს ვარაუდს, რომ ფასისი ჭოროხია, კიდევ უფრო აძლიერებს პლინიუსის აზრი, რომ მის ჩრდილოეთით გაედინება მნიშვნელოვანი მდინარე „როანა“, ეტიმოლოგიურად შეუძლებელია „როანა“ და „რიონი“ ერთმანეთს არ დავაკავშიროთ. ამ მდინარის მნიშვნელობას პლინიუსი ხაზს უსვამს იმით, რომ აღნიშნავს: გაედინება „მდ. როანი კეგრიტიკის მხარეს“. შეუძლებელია, ასევე ეტიმოლოგიურად „კეგრიტიკე და „ეგრისი“ ერთმანეთს არ დავაკავშიროთ. პლინიუსის მიხედვით, მდ. ხობოსი ახლოა ფასისთან (ხომ არ იგულისხმება ამ მდინარის ქვეშ „ხობისწყალი“ და არა მდ. „ხობი“), სადაც თურმე ცხოვრობდნენ სვანები, ხოლო მდინარე როანადან აფსილების ტომამდე (სებასტოპოლისის ციხესიმაგრემდე) გაედინებოდნენ მდინარეები: „ზიგანია“, „თერხოსი“, „ასტელფოსი“ და „ქრისოროსი“. აფსილების იქით ცხოვრობდნენ სანიკებისა და ჰენიოხების ტომები. პლინიუსი ასევე აღწერს კასპიისზღვისპირა ტომებსაც და წერს, რომ სხვა ხალხია უდინები და სხვა ხალხია ალბანელები. „ალბანთა ტომი მოდებულია კავკასიის მთებს, აღწევს მდ. მტკვარს, რომელიც სომხეთის და იბერიის საზღვარს წარმოადგენს“ (იქვე, გვ.38), ხოლო უდინები კასპიის ზღვის დასავლეთ ნაპირზე ცხოვრობენ. აქედან გამომდინარე შეცდომაა ამჟამად გავრცელებული თვალსაზრისი, რომ თითქოსდა უდინები ეთნიკური ალბანელები იყვნენ.

უდინებს პლინიუსი სკვითებად მიიჩნევდა. კასპიის ზღვის დასასავლეთ ნაწილი „უჭირავს სკვითების ხალხს - უდინებს“ (იქვე, გვ.38), უდინების აქეთ იბერებისაკენ ცხოვრობდნენ ალბანელები, ხოლო დასავლეთ საქართველოს მნიშვნელოვანი ნაწილი სვანების ტომით დასახლებულად მიიჩნევა. მაგალითად, მითიური აიეტის შთამომავალ კოლხეთის მეფე სავლაკს მიუღია „კოლხეთის ხელუხლებელი მიწა და მან „მოიპოვა მრავალი ოქრო და ვერცხლი სვანების ტომისა“ (იქვე, გვ. 39). კოლხებსა და მოსხებს ძველ ავტორთა ცნობით მდ. ფასისი აერთებდა. მაგ., მარკუს ლუკანოსი წერს: ცხოვრობენ „სასტიკი მოსხები იქ, სადაც ფაზისი მოაპობს კოლხთა დოვლათიან ყანებს“ (იქვე, გვ. 41). მაშასადამე, აღნიშნული არეალის ძირითადი მოსახლეობა მოსხები, კოლხები და სვანებია. როგორც ითქვა, კოლხეთი არ წარმოიდგინება ერთ ეთნოსად, ეს არის კრებითი სახელი სხვადასხვა ქართული ტომებისა, რომელთა ნათესაობასაც ეტიმოლოგიური ძიებაც ადასტურებს. ამ ერთნაირობის გამო, როგორც ჩანს, სტრაბონისა და დიონ კასიოსის ეპოქაში მთელ ამ არეალს „იბერია“ ეწოდა. რატომღაც შეცდომად მიაჩნიათ დასავლეთ საქართველოზე საუბრისას დიონ კასიოსის მიერ „იბერიის მეფე მითრიდატეს“ ხსენება („დიონ კასიოსის ცნობები საქარველოს შესახებ“, 1956, გვ. 28.). ნ. ლომოური მიიჩნევს, რომ კონტექსტის მიხედვით აქ უნდა იგულისხმებოდეს არა იბერიის, არამედ ბოსფორის მეფე მითრიდატე (ჩვ. ერის I ს-ის 50-იან წლები). რადგანაც სვანებთან დაკავშირებით ახსენებს სტრაბონი იბერებსა და იბერიას, ასევე აქვე მცხოვრებ მაკრონჰენიოხთა მეფეებს შესაძლოა იბერიის მეფეებსაც უწოდებდნენ და ალბათ ამიტომ უწოდებს ჩრდილო-დასავლეთ საქართველოს მხარეების მმართველს დიონ კასიოსი „იბერიის მეფე მითრიდატეს“. მით უმეტეს, რომ სვანების ქვეყნის აღწერისას სტაბონი განმარტავს, თუ რატომ ეწოდა ამ მხარეებს იბერია. საქმე ის იყო, რომ ბერძენი, და განსაკუთრებით ლათინი, მწერლები იმდენ ეთნიკურ მსგავსებას პოულობდნენ კავკასიისა და მათთვის ნაცნობ დასავლეთის იბერიის (კელტ-იბერულ) მოსახლეობას შორის, რომ ისინი კავკასიის (განსაკუთრებით საქართველოს) მოსახლეობას ხშირად უწოდებდნენ არა ვთქვათ „თესალიელებს“ ან „მაკედონიელებს“, როგორც წინა პერიოდის მკვლევარები, არამედ „იბერებს“. დიონ კასიოსამდე ასე მოიქცა სტრაბონი, როცა მან დასავლეთ საქართველოს უკიდურეს ჩრდილო ზღვისპირა ნაწილს „იბერია» უწოდა და სვანები იბერებად მოიხსენია. ახლა უკვე დიონ კასიოსი უწოდებს ამავე მხარის მეფეს (როგორც აღვნიშნეთ) „იბერიის მეფე მითრიდატეს“. უფრო მოგვიანებით საეკლესიო მწერლები დასავლეთ საქართველოს „ქვემო იბერიად» მოიხსენებენ და იმ საეკლესიო ერთეულს, რომელსაც ქართველები „აფხაზეთის კათალიკოსს“ უწოდებდნენ, ისინი მუდამ „ქვემო იბერიის საარქიეპისკოპოსოს“ უწოდებდნენ.

XX ს-ში საბჭოთა, რუსი და ქართველი ისტორიკოსები კატეგორიულად კრძალავდნენ მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ კავკასიაში იბერია ეწოდებოდა ვრცელ მხარეებს, იგნორირებას უკეთებდნენ თვით სტრაბონის, პლინიუს უფროსის, ეპიფანე კონსტანტინეპოლელისა ან ვთქვათ დიონ კასიოსის და სხვათა ცნობებს იმის შესახებ, რომ დასავლეთ საქართველოს სამხრეთ თუ ჩრდილო ნაწილებს იბერია ეწოდებოდა, ან მოიცავდა მის რომელიღაც ნაწილს. საბჭოთა ეპოქის ისტორიკოსების დაბეჯითებული მტკიცებით იბერია მხოლოდ შიდა ქართლს ეწოდებოდა. აღმოსავლეთის მიმართულებითაც კი ძლიერ ამცირებდნენ მას. მაგ., სტრაბონი ამტკიცებდა, რომ ალბანეთისა და იბერიის „საზღვარი გადიოდა მდ. ალაზანზე“. მიუხედავად ამისა, ნ. ლომოური ამტკიცებდა, რომ იბერიის აღმოსავლეთი საზღვარი მდ. არაგვზე გადიოდა. ამიტომაც ის დიონ კასიოსის მიერ ნახსენებ მდინარე პელორს არაგვად მიიჩნევდა, სადამდეც თითქოსდა იბერიის სამეფოს საზღვრები აღწევდა (იხ. „დიონ კასიოსის ცნობები საქართველოს შესახებ“, 1966, გვ.60). ნ. ლომოურის თვალსაზრისით, იბერიასა და ალბანეთს შორის საზღვარი გადიოდა მდ. არაგვზე და შესაბამისად ალბანეთის მიწა-წყალი ვრცელდებოდა ქალაქ მცხეთამდე. ნ. ლომოურის თვალსაზრისით ივრისა და ალაზნის ხეობები ეთნიკური ალბანელებით იყვნენ დასახლებულნი და შესაბამისად ეს ტერიტორია არა ისტორიულ საქართველოს, არამედ ისტორიულ ალბანეთს მიეკუთვნებოდა. ასეთ საეჭვო საფუძველს დაეყრდნო თეორია თითქოსდა ხდებოდა ივრისა და ალაზნის ხეობების მოსახლეობის „ქართიზაცია, გაქართველება“ და თითქოსდა ასე თანდათანობით შემოვიდა ეს ხეობები ქართულ სამყაროში, შემოუერთდა ქართულ ეთნოსს. ქართიზაცია-გაქართველების, როგორც ჩანს, ყალბი თეორია ნამდვილ „წმინდა თეორიას“, შეურყეველ დოგმას წარმოადგენდა საბჭოთა ეპოქის ისტორიკოსებისათვის. ნ. ლომოური და მისი თანამოაზრეები, როგორც ითქვა, საზღვარს იბერიასა და ალბანეთს შორის მდ. არაგვზე დებენ და რატომღაც არაგვს „პელორს“ უწოდებენ, მაშინ, როცა სტრაბონი არაგვს გარკვევით უწოდებს „არაგი“ (სტრაბონი, XI-III,2), ხოლო იბერიასა და ალბანიას შორის საზღვრად მდ. ალაზანს მიიჩნევს (სტრაბონი, XI, IV, 5). სტრაბონი და დიონ კასიოსი თანამედროვენი იყვნენ და თითქმის ერთ ეპოქაში მოღვაწეობდნენ, ამიტომაც თუ სტრაბონისთვის ცნობილი იყო მდინარე არაგვისა და მდინარე ალაზნის სახელები, ისინი ალბათ ცნობილი იყო დიონ კასიოსისთვისაც. ამიტომაც „პელორი“, ჩანს, ერქვა არა არაგვს, არამედ მტკვრის რომელიმე შენაკადს (შესაძლებელია იორს), შესაძლოა პომპეუსისაგან დევნილმა იბერიის მეფემ ხიდები გადაწვა არა მარტო არაგვზე, არამედ აღნიშნულ სხვა მდინარეზეც. საბჭოთა ისტორიოგრაფია, თითქმის ყოველ ათწლეულში ან ოცწლეულში, ცვლიდა საისტორიო შეხედულებებს ხალხთა განსახლების შესახებ, აყალბებდა ანდა თვითნებურ ინტერპრეტაციას უკეთებდა მას, ასწორებდა ან ცვლიდა საისტორიო წყაროებს იმის შესაბამისად კრემლი და საბჭოთა ხელისუფლება თუ როგორი თვალით უყურებდა ამა თუ იმ ხალხსა და ეთნოსს, წ.ალობდა თუ რისხავდა მას (მაგ: ლენინის დროს აზერბაიჯანელებს „მუსულმან ხალხს“ უწოდებდნენ, სტალინის მოღვაწეობის ადრეულ პერიოდში - „თურქებს“, II მსოფლიო ომის შემდეგ კი - „აზერბაიჯანელებს“, შესაბამისად იცვლებოდა ამ ხალხის შესახებ წყაროების მიმართაც დამოკიდებულება. ვთქვათ, თუ 30-40-იან წლებში აზერბაიჯანელებს თურქული წარმოშობის ხალხად მიიჩნევდნენ, 70-80-იან წლებში მათ უკვე მიიჩნევდნენ ალბანელების შთამომავლებად, შესაბამისად ალბანელების ისტორიული მიწა-წყალი და ალბანური კულტურა აზერბაიჯანელთა მემკვიდრეობად იქნა გამოცხადებული).

ქართველთა მიმართ კრემლის დამოკიდებულება თითქმის მუდამ ერთგვარი იყო. მიიჩნეოდა, რომ ქართველები უსაფუძვლოდ ამაყობდნენ თავიანთ ისტორიული წარსულით, რაც კვებავდა ქართულ სეპარატიზმს. ეს კი ხელს უშლიდა მათ ინტეგრაციას საბჭოთა ხალხში. კრემლმა მიზნად დაისახა ქართველთა ეროვნული სიამაყის მასაზრდოებელი ძველი ქართული ისტორიოგრაფია ჩაენაცვლებინა ახალი ქართული საბჭოთა ისტორიოგრაფიით, რაც შესანიშნავად მოახერხეს კიდეც. უარყოფილ იქნა ძველი ქართული ისტორიოგრაფიის ცნობები ქართველი ერის წარმოშობისა და ფარნავაზის ეპოქაში მისი ერთიანი სახელმწიფოს არსებობის შესახებ და მის ნაცვლად განახლებული ფორმით შემოთავაზებული იქნა ჯერ კიდევ XIX-XX სს-ების მიჯნაზე პროფ. პატკანოვისა და მისი მოწაფის ნ. მარის მიერ პეტერბურგის უნივერსიტეტის არმენოლოგიის კათედრაზე შემუშავებული ე.წ. „ქართიზაციის თეორია“. გამოჩენილი ისტორიკოსები და სწავლულები ჩაერთვნენ ამ საქმეში. ამ მიზნით, 1921 წლიდან, საქართველოს ხელმეორე ოკუპაციის შემდგომ, რუსული საბჭოთა ხელისუფლების დამყარებისთანავე დაიწყო ფართო კამპანია ძველი ქართული ისტორიოგრაფიის წინააღმდეგ მის ჩასანაცვლებლად საქართველოს ისეთი ახალი შეთხზული ისტორიით, რომელიც ხელს შეუწყობდა ქართველი ხალხის სულისკვეთების დათრგუნვას. ამ მიმართულებით ხელისუფლების მიერ საგანგებო დავალება მიეცა იმჟამინდელი ცენტრალური კომიტეტის კულტურის გან.ოფილების უფროსსა და ამავე დროს უნივერსიტეტის მაშინდელ რექტორს კ. ორაგველიძეს „საისტორიო მეცნიერებაში მარქსისტულ-ლენინური მსოფლმხედველობის დამკვიდრების მიზნით“. მან გადაწყვიტა, რომ საბოლოოდ „აღებულიყო ძველი ქართული ისტორიოგრაფიის ციხე-სიმაგრე“ და მისი ადგილი დაეჭირა „საქართველოს მარქსისტულ ისტორიას“. ეს მხატრულადაც კარგად გამოხატა კ. ორაგველიძემ, რომელსაც შემდგომში თაობები იმეორებდნენ, როგორც პარტიის ურყევ მიზანს საისტორიო მეცნიერებაში. „ჩვენს წინაშე დგას ციხე-სიმაგრე, რომელსაც საქართველოს ისტორია ეწოდება, რომელიც ჯერ აუღებელია, მაგრამ არ არსებობს ისეთი ციხე-სიმაგრე რომლის აღებაც ბოლშევიკებს არ შეეძლოთ, საჭიროა ენერგიული მუშაობა და მტკიცე ბოლშევიკური ნების.ოფა ამ ციხე-სიმაგრის ასაღებად“ (იხ. წიგნი: „ივ. ჯავახიშვილი ტირანიის წინაშე“, თბ., 2004, გვ.172). ეს იყო დავალება პარტიისა, კრემლისა, რომლის აღსასრულებელ გეგმაშიც, ე.ი. საქართველოს ეროვნული ისტორიოგრაფიის დამაკნინებელ სამუშაოში, ჩართული იქნა ყველა იმჟამინდელი სწავლული, მეცნიერი, მოღვაწე, ასპირანტი და სტუდენტი. საბოლოოდ XXს-ის II ნახევარში მიღწეული იქნა მიზანი „დანგრეულ იქნა საქართველოს ისტორიის ციხე-სიმაგრე“ და, როგორც აღვნიშნეთ, მის ადგილზე შემოთავაზებული იქნა საქართველოს ახლადგამოგონილი ისტორია, აგებული ე.წ. „ქართიზაციის“ თეორიაზე, რომლის მიხედვითაც დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა იყო დამოუკიდებელი ეთნოსი, ძველი კოლხების ეთნო-კულტურული და ენობრივი მემკვიდრე, აღმოსავლეთ საქართველო კი სხვა ეთნოსით „ქართ“-ით იყო დასახლებული. შემდგომში თითქოსდა ამ უკანასკნელის ეთნო-რელიგიური გავლენის შედეგად ასიმილირდა საქართველოს ტერიტორიაზე იქამდე მცხოვრები სხვადასხვა ეთნოსები და ასე ჩამოყალიბდა ქართველი ხალხი. მარქსისტი ისტორიკოსების მიხედვით ეს მოხდა IX-X საუკუნეებში, თუმცა ბოლოდროინდელი იმავე მიმართულების „პატრიოტი“ ისტორიკოსების მიხედვით ეს ჩვენს წ. აღრიცხვამდეც კი შეიძლება მომხდარიყო დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობის „ქართიზაციის“ შედეგად. ამ თეორიით აღიზარდნენ თაობები, საისტორიო მეცნიერების დარგის სპეციალისტები. წამოვიდნენ თაობები ისტორიკოსებისა, მეცნიერებისა, რომელნიც დღესაც დაბეჯითებით ავითარებენ და ურყევ ჭეშმარიტებად მიიჩნევენ მარქსისტი ხელისუფლების დაკვეთით შეთხზულ ქართიზაციის თეორიას. ეს თეორია ნებსით თუ უნებლიეთ საფრთხის ქვეშ აყენებს ერის ერთიანობას, აფერხებს ქართველი ხალხის კონსოლიდაციას, ეროვნული თვითშეგნების ამაღლებას, რაც საბოლოოდ სავალალო შედეგებამდე მიიყვანს ჩვენს ერს. ამიტომაც საჭიროა დროულად იგნორირებულ იქნას ეს ცრუ თეორია და აღდგენილი იქნას ძველი ქართული ისტორიოგრაფიის ღირსება და მისი მრავალსაუკუნოვანი ტრადიცია, აუცილებელ ჭეშმარიტებად იქნას აღიარებული მისი მართებული ცნობები ქართველი ერის უძველესი წარმომავლობისა და ფარნავაზის ეპოქაში მისი ეროვნული ერთიანობის შესახებ. წინააღმდეგ შემთხვევაში ამ საკითხის უგულვებელყოფა ან ქართიზაციის თეორიის მიმართ ყურწაგდება, როგორც უკვე ვთქვით, სავალალო და დამღუპველ შედეგს მოუტანს ჩვენი ხალხის ეროვნულ თვითშეგნებას და ქვეყნის ერთიანობას. ქართიზაციის თეორიიდან გამომდინარე არასწორმა მიდგომამ დააზარალა ასევე საქართველოს ეკლესიის ისტორიაც. საბჭოთა პერიოდში ტენდენციურად და გაყალბებულად შეისწავლებოდა საქართველოს ეკლესიის ისტორია, საბოლოო ჯამში მან საფუძველი ჩაუყარა ქვეყნის ისტორიულ კუთხეებში საეკლესიო სეპარატიზმს. მაგ., ამჟამინდელი საეკლესიო სეპარატიზმი აფხაზეთში და კუთხეებში ძირითადად ეყრდნობა ქართული საბჭოთა ისტორიოგრაფიის მიერ XX ს-ის 30-იან წლებში შემუშავებულ მტკიცებას, რომ თითქოსდა მთელი დასავლეთ საქართველო IX-X სს-მდე შედიოდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში და თითქოსდა აქ კონსტანტინოპოლის დაქვემდებარებაში იმყოფებოდა ოთხი ბერძნული საეპისკოპოსო კათედრა (პეტრას, როდოპოლისის (ვარციხის), საისინის (ცაიშის) და ზიგანის (ძიღინევ-გუდაყვისა)), რომელნიც თითქოსდა გააუქმა „პროზელიტურმა“ ქართულმა ეკლესიამ, რომელიც შეიჭრა დასავლეთ საქართველოში და გაბატონდა იქ. საბჭოთა ისტორიოგრაფიამ უეჭველ ჭეშმარიტებად შემოგვთავაზა თვალსაზრისი, კონსტანტინოპოლის დაქვემდებარებიდან დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის გამოსვლა თითქოსდა ქართული ეკლესიის აგრესიის შედეგად განხორციელდა. თითქოსდა ქართული ეკლესია დასავლეთ საქართველოში „გაბატონდა“. სინამდვილეში, როგორც რუის-ურბნისის კრება, და ასევე ყველა ქართული მატიანე, საეკლესიო მწერალი მიუთითებდა, ჩამოყალიბებისთანავე მოციქულმა ანდრიამ იღვაწა „ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა“ („დიდი სჯულის კანონი“, 1973, გვ. 545). ამ თვალსაზრისს ამტკიცებდნენ არა მარტო რუის-ურბნისის კრების წმ. მამები და ძველი ავტორები, არამედ ბერძენი და რომაელი ავტორებიც. მაგ., მსოფლიო ეკლესიის ერთ-ერთი უძველესი ისტორიკოსი გელასი კესარიელი წერს, რომ IV ს-ის დასაწყისში „ქრისტიანობის ნათელი, ერთი ტ.ვე ქალის მიერ მიიღეს იბერებმა და ლაზებმა“ („გეორგიკა“, I, გვ.186). გელასის ამ ცნობიდან აშკარად ჩანს, რომ წმიდა ნინოს გაუქრისტიანებია ლაზები და მათთან ერთად აღმ. საქართველოს მოსახლეობაც. ამ ძვირფას ცნობას ტენდენციურად განმარტავდა საბჭოთა ისტორიოგრაფია. ჩვენთვის ეს ცნობა იმითაა ძვირფასი, რომ აბსოლუტურად იდენტურია რუის-ურბნისის კრების მამათა განმარტებისა, რომ წმ. ნინოს დროს ნათელ იღო ყოველმა ქართველმა („დიდი სჯულის კანონი“, 1973, გვ. 546). „ყოველი ქართველის“ ქვეშ კი ცხადია იგულისხმება როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა, უფრო კი დასავლეთ საქართველო, რადგანაც კრების მოწვევის დროს 1103 წ. საქართველოს შემადგენლობაში არ იმყოფებოდა აღმოსავლეთ საქართველოს უდიდესი ნაწილი - თბილისი და ქვემო ქართლი, ხოლო კახეთ-ჰერეთი მხოლოდ იმ წელს შემოიერთა დავით აღმაშენებელმა.

გელასი კესარიელის ეს ცნობა განკერძოებით არ დგას, სხვა მრავალი ბერძენი და რომაელი მწერალი იძლევა მსგავს ცნობას, კერძოდ, იმპერატორ კონსტანტინეს ეპოქაში ქრისტიანობა მიიღეს პონტოსზღვისპირეთში მცხოვრებმა იბერებმა. საბჭოთა ისტორიკოსები, როგორც წესი, მიიჩნევდნენ, თითქოსდა უცხო წყაროთა „პონტოსზღვისპირეთში მცხოვრები იბერები“ ესაა აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა, მაგრამ ბერძნებმა და ლათინმა მწერლებმა მშვენივრად იცოდნენ, თუ რომელ არეალს ეწოდებოდა პონტოსზღვისპირეთი, რადგანაც ეწეოდნენ მის აქტიურ კოლონიზაციას, ცხოვრობდნენ იქ და მათი ქვეყნის სახელმწიფო საზღვრებიც იქამდე აღწევდა. როგორც აღვნიშნეთ, მათ მშვენივრად იცოდნენ, თუ რომელ ქვეყანას ეწოდებოდა პონტოსზღვისპირეთი, არმენიის ჩრდილოეთი და კასპიის სანაპიროები. პონტოსზღვისპირეთში მათ რომ ეგულისხმათ აღმოსავლეთ საქართველო, მაშინ დაწერდნენ, რომ არმენიის ჩრდილოეთით, ან ალბანიასთან მდებარე ქვეყანამ მიიღო ქრისტიანობაო. მაგრამ მათ ტერმინ „პონტოსზღვისპირეთში“ იგულისხმება სწორედ შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპირო, ოდითგანვე დასახლებული ქართული ტომებით, სტრაბონის ეპოქაშივე იბერიელებად წოდებული სვანებით, იბერიელებად წოდებული, დასავლეთ საქართველოში მცხოვრები მესხებით და როგორც ბარონიუსი წერს, იბერიელებად წოდებული ლაზებით. დასავლეთ საქართველოსაც ქართლი, იბერია ეწოდებოდა ქართველ მემატიანეთა მტკიცებით. ამიტომაც აქ „მოქცევაი ქართლისა“ და „ქართლის ცხოვრების“ ცნობით ეგრისწყალზე გადიოდა მეფე აზონის სახელმწიფო საზღვარი. აქ იყო მეფე ფარნავაზის სამეფოში შემავალი არგვეთისა და ეგრისის საერისთავოები. მეფე ფარნავაზის სახელმწიფოში (ე.ი. დას. საქართველოშიც) სხვა ენა „არა იზრახებოდა“ გარდა ქართული ენისა.

პონტოსზღვისპირეთი იბერებით რომ იყო დასახლებული, ამის შესახებ არანაკლებ მნიშვნელოვანია V-ის დიდი სომეხი ისტორიკოსის მოვსეს ხორენაცის ცნობა, რომ „ვრაცების (იბერების) თავდაპირველი სამშობლო იყო სამხრეთში მდებარე ქვეყანა „ივერია“, საიდანაც ისინი გადმოსახლდნენ პონტოსზღვისპირეთში, სადაც გამრავლდნენ და მიაღწიეს სომხეთისა და ალბანეთის საზღვრამდე“ (მოვსეს ხორენაცი. სომხეთის ისტორია, 1984, გვ. 107,111). ამ თვალსაზრის, რომ პონტოსზღვისპირეთი კავკასიაში ქართველების თავდაპირველი საყუდარი იყო, წერს ყველა ძველი სომეხი ისტორიკოსი I ათასწლეულისა. მათ შორის უხტანესიც, რომელიც საგანგებოდ იკვლევდა ქართველთა წარმომავლობასა და ეთნოლოგიას თავისი ცნობილი წიგნის საჭიროებისათვის (უხტანესი. გან.ოფისათვის სომეხთა და ქართველთა).

საბოლოოდ უნდა დავასკვნათ, რომ ბერძენი და რომაელი, ასევე ძველი ქართველი და სომეხი ისტორიკოსების ცნობებით, დასავლეთ საქართველო იყო ერთი წარმოშობის მოსახლეობით დასახლებული და იმავე წარმოშობისა იყო აღმოსავლეთ საქართველოს მცხოვრებნიც. მათ ქრისტეშობამდე IV-III სს-ში შექმნეს ერთიანი საქართველოს სახელმწიფო, ერთი ქართული სახელმწიფო ენითა და კულტურით. ასეთივე იყო ძველ ქართველ საეკლესიო მამათა ის თვალსაზრისიც, რომელსაც ებრძოდნენ ოფიციალური წრეები XIX-XX სს-ში.

როგორც ილია ჭავჭავაძე წერდა, პატკანოვი და მისი სკოლა ძალზე ცდილობდა დაემტკიცებინა, რომ თითქოსდა „მესხები და კოლხნი ქართული გვარისანი არ არიან და არც ყოფილან“. (ი. ჭავჭავაძე „ქვათა ღაღადი“). ჩვენი საბჭოთა ისტორიკოსები თითქოსდა სიტყვიერად ილიას მემკვიდრეობას აღიარებენ, მაგრამ საქმით მათ მიერ სტრაბონის უტ.უარი ცნობების იგნორირება (რომ ისტორიული კოლხეთის ცენტრი და პერიფერიებიც კი მესხური ტომებით იყო დასახლებული, რომ მის დროს (ანუ I ს-ში) სვანებს იბერებსაც უწოდებდნენ), ფაქტიურად წარმოადგენს პატკანოვის აღნიშნული დებულების აღიარებას. თუკი მართლაც კოლხეთის ცენტრალური პროვინციებიც მესხებით იყო დასახლებული I ს- ში, რატომღა დასჭირდათ მათ ქართიზაცია-გაქართველება IXს-ში. ვისაც სჯერა „ქართიზაციის“ თეორიისა და სჯერა, რომ ქართული ენა დასავლეთ საქართველოში გავრცელდა მხოლოდ IX-Xს-ებში, მას არ სჯერა იმისა, რომ მესხები ქართველები იყვნენ და მას არც კოლხების ქართველობისა სჯერა.

ასეა თუ ისე, ბერძენ-რომაელ მწერალთა მიერ ნახსენები პონტოსზღვისპირეთი ეს არის დასავლეთ საქართველო, რომელიც, გელასი კესარიელის სიტყვით, აღმოსავლეთ საქართველოსთან ერთად მოაქცია წმ. ნინომ, რასაც რუის-ურბნისის კრებაც ადასტურებს. სასურველია, თანამედროვე საეკლესიო მოღვაწეებმა და ასევე იმ ისტორიკოსებმა, რომელთაც ღირსეულად აირიდეს საბჭოურ-ათეისტური ზეწოლა, გაიზიარონ და ერთმნიშვნელოვნად აღიარონ რუისურბნისის კრების წმ. მამათა თვალსაზრისი, რომ წმ. ნინომ ერთიანი ქართველი ხალხი („ყოველნი ქართველნი“) მოაქცია და უფრო ადრე წმინდა ანდრიამ იქადაგა სრულიად საქართველოში („ყოველსა ქვეყანასა საქართველოსასა“), რომ აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველო ეთნიკურ და პოლიტიკურ მთლიანობას წარმოადგენდა I ს-დანვე. აქედან გამომდინარე მათთვის მიუღებელი უნდა იყოს დასავლეთ საქართველოს „ქართიზაცია“ VIII-Xსს-ში.

ყველას, ვინც დღესაც ერთგული მიმდევარია ამ ე.წ. „ქართიზაციის“ თეორიისა, მოვუწოდებთ და სიყვარულით შევაგონებთ, რომ იქნებ ახლებურად მოახდინონ თავიანთ შეხედულებათა გადაფასება და უფრო სხვა, ობიექტური თვალით შეხედონ რეალობას; ნუ გახდებიან მსხვერპლნი ქართველი ხალხის მტრის მიერ ჩვენი ერისთვის ძალად თავსმოხვეული, ფსევდოქართული თეორიისა. ცხადია, არავის მიმართ პიროვნული პრეტენზია არ გაგვაჩნია და არც ვისიმე ღირსების შელახვა დაგვისახავს მიზნად. ჩვენ კარგად ვიცით, რომ აბსოლუტური უმრავლესობა ქართიზაციის თეორიის მიმდევრებისა მეტად სახელოვანი და დამსახურებული, ამავე დროს ღრმა ცოდნითა და პროფესიონალიზმით გამორჩეული პიროვნებები არიან, რომელნიც ჩვენი მხრიდანაც დიდ პატივისცემასა და სიყვარულს იმსახურებენ ამ თვისებათა გამო. ჩვენი მიზანი მხოლოდ ერთია: ჩვენმა თანამედროვე საისტორიო მეცნიერებამ აღიაროს ფუნდამენტალური შეხედულებები ძველი ქართული ისტორიოგრაფიისა, კერძოდ ის, რომ ქრისტეშობამდე IV-III სს-ში უკვე ჩამოყალიბებული იყო ქართველთა ეთნო-პოლიტიკური მთლიანობა, რომელმაც თავისი გამოხატულება ჰპოვა მეფე ფარნავაზის დროს დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს ერთიან სახელმწიფოდ გაერთიანებით, რომელიც არსებობდა საუკუნეთა მანძილზე და წმ. ნინოს დროსაც არსებობდა. ღირსეული და დამსახურებული ადგილი მივუჩინოთ ჩვენი წარსულის რეალობას, რათა ჩვენი აწმყო და მომავალი უფრო ნათელი გახდეს, ვინაიდან როგორც ბრძანებდა დიდი ილია მართალი: „ერის წარსული, მომავლის საფუძველია, მისი მშობელი“.

სულს მიუძღვის ხორცთ ნაქნარი, ავსა-ავი, კარგსა-კარგი, ავს თუ ავი არ ვუწოდე, კარგს სახელად რა დავარქო ....მე კი ვფარავ მაგრამ ჩემი სატკივარი არა ჰფარავს უკუღმართმა ხვნამ და ფარცხვამ ეს ნაყოფი გამოიღო მოგვითხარა ქართლ-კახეთი ძირ-ფესვიან ამოიღო.

ივლისი 2005

ძვირფასო მკითხველო, დაპყრობათა დროს მტერი მუდამ ცდილობს დამორჩილებული ხალხის ასიმილაცია-გადაგვარებას. რუსეთის იმპერიაც საქართველოში გაბატონების შემდეგ, მთელი 200 წლის მანძილზე ყოველი ძალისხმევით ცდილობდა ქართველი ხალხის გარუსებას, როგორც ეს ვიცით თვალხილული ფაქტებითა და წყაროებით, ასევე წმინდა პატრიარქის ამბროსი ხელაიასა და კალისტრატე ცინცაძის თხზულებებით. რუსეთის იმპერიულ წრეებს მიაჩნდათ, რომ ქართველთა გადაგვარება-გარუსებისათვის უპირველესად საჭირო იყო ეროვნული მთლიანობის დარღვევა, ერის ისტორიული ცნობიერების გამრუდება. „დაჰყავი და იბატონეს“ დევიზის შესაბამისად უკვე XIX ს. 70-80-იანი წლებიდან სამეცნიერო წრეებს შეუკვეთეს „მეცნიერული“ მეთოდებით, თეორიებითა და სახელმძღვანელოებით დაენერგათ თვალსაზრისი, რომ ქართველი ხალხი სინამდვილეში თითქოსდა შედგებოდა სხავადასხვა თავისთავადი ხალხებისაგან, რომ თითქოსდა სხვადასხვა ეთნოჯგუფები იყვნენ ქართლელები, კახელები, იმერლები, მეგრელები, ძველი აფხაზები, მესხები და სხვანი. თითქოსდა თავისთავადი ენები იყვნენ იქამდე ქართული ენის კილოებად მიჩნეული მეგრული, სვანური, ხევსურული, ლაზური, მესხური, ინგილოური თუ ფერეიდნული მეტყველებანი. ყველაზე უფრო მიუღებელი მათთვის აღმოჩნდა ქართული ლიტერატურა და განსაკუთრებით კი საქართველოს ისტორია, რომელიც მწყობრი სისტემის სახით გადმოცემული იყო უძველეს ქართულ მატიანეებსა და წყაროებში.

თუ რაოდენ მიუღებელი და საშიში იყო მათთვის „საქართველოს ისტორია“, ეს კარგად ჩანს რუსეთის იმპერიის ერთ-ერთი დიდმოხელის კ. ორაგველიძის შეფასება-მოწოდებიდან: „ჩვენს წინაშე დგას ციხე-სიმაგრე, რომელსაც საქართველოს ისტორია ეწოდება და რომელიც ჯერ აუღებელია, მაგრამ არ არსებობს ისეთი ციხე-სიმაგრე, რომლის აღება ბოლშევიკებს არ შეეძლოთ. საჭიროა ენერგიული მუშაობა და მტკიცე ბოლშევიკური ნების.ოფა ამ ციხე-სიმაგრის ასაღებად“ („ივ. ჯავახიშვილი ტირანიის წინაშე“, თბ., 2004, გვ. 172).

„ციხე-სიმაგრე, რომელსაც საქართველოს ისტორია ეწოდება“, ვფიქრობ, მტრის მიერ მოცემული საუკეთესი შეფასებაა ჩვენი ერის წარსული ცხოვრებისა. როგორ შეძლეს ბოლშევიკებმა, ბოროტების იმპერიის მმართველებმა, საქართველოს ისტორიის ციხე-სიმაგრის აღება? საერთოდ შეძლეს მათ ეს? სამწუხაროდ, შეძლეს! სასტიკად გააყალბეს და დაამახინჯეს ჩვენი ისტორია. XXს. 30-იან წლებში „ცენტრალური კომიტეტის“ იდეოლოგიური ხელმძღვანელის - „კულტურის გან.ოფილების უფროსის“, უნივერსიტეტის რექტორის კ. ორაგველიძის სიტყვით საქართველოს ისტორიის სიძლიერე იმით გამოიხატებოდა, რომ ის ქართველ ერს მიიჩნევდა ერთიან ხალხად, ერთ ეთნო-პოლიტიკურ მთლიანობად, რომელმაც ჯერ კიდევ ქრისტე- შობამდე IV-III საუკუნეებში შეძლო სახელმწიფოებრივი გაერთიანება. ეს თვალსაზრისი მიუღებელი იყო ხელისუფლებისათვის. ორაგველიძე წერდა: „როგორ შეიძლება ვილაპარაკოთ ერთიან ქართველ ერზე?... ივანე ჯავახიშვილი მეცნიერულად ვერ ხსნის თავის განმარტებას, რომ ქართველი ერი რამდენიმე ათასი წლის განმავლობაში არსებობდა!“ (იქვე, გვ. 163).

უარყოფილი იქნა არა მხოლოდ ივანე ჯავახიშვილის თვალსაზრისი ქართველი ერის უძველესობის შესახებ, არამედ სიყალბედ და არამეცნიერულად გამოცხადდა ქართველ მემატიანეთა დაბეჯითებული მოსაზრებანი ქრისტესშობამდე ერთიანი ქართველი ერის მიერ პირველი დასავლეთ-აღმოსავლეთ საქართველოს გაერთიანებული სახელმწიფოს ჩამოყალიბების შესახებ. ყველა, ვინც კი გაბედავდა და ქართულ წყაროების ამ თვალსაზრისს გამოიყენებდა თავის ნაშრომებში, შესაბამისად დაისჯებოდა: არ გამოუცემდნენ ნაშრომებს, ან არამეცნიერულად ჩაითვლებოდა ისინი. ამჟამადაც კი, როცა უკვე ღვთის მადლით აღსდგა საქართველოს სახელმწიფოებრიობა, სასკოლო სახელმძღვანელოებში საბჭოური, მაგრამ უკვე „მეცნიერული“ თვალსაზრისის შესაბამისად ფარნავაზი - მხოლოდ „აღმოსავლეთ საქართველოს“ მეფედაა გამოცხადებული. ჩვენს, ამჟამად ოფიციალურ, სინამდვილეში საბჭოურ-რუსული ისტორიოგრაფია, ძველი ქართულის საწინააღმდეგოდ ამტკიცებს, რომ დასავლეთ-აღმოსავლეთ საქართველო არ ყოფილა ერთიანი მეფე ფარნავაზის შემდეგ, რომ თითქოსდა დასავლეთ საქართველო მხოლოდ მოგვიანებით შევიდა ქართულ კულტურულ და პოლიტიკურ სფეროში, როგორც წესი იგულისხმება IX-Xსს. უფრო მეტიც, ჩვენი მეცნიერები თავიანთ თხზულებებში ამტკიცებენ, თითქოსდა ბოდბე, გურჯაანი, მიმდებარე კახეთის მხარეები და ე.წ. „გაღმა მხარი“ (საინგილო) თავდაპირველად ალბანელებით იყო დასახლებული, რომელთა „ქართიზაცია-გაქართველება“ IV-V სს-ში მოხდა, არანაკლებ აბსურდულია ცნობილი საბჭოთა ქართველი მეცნიერების თვალსაზრისი თითქოსდა ქვემო ქართლი სომხებით იყო დასახლებული, რომელნიც თითქოსდა კირიონ კათალიკოსმა „გააქართველა“ ქართიზაციის პროცესის შედეგად, ასევე თითქოსდა მოხდა ფშავ-ხევსურეთისა და მიმდებარე კუთხეების ქართიზაცია IX-XII სს-ში, და ასევე თითქოსდა ქართული ეკლესიის ძალადობით გაქართველდა ტაო-კლარჯეთის სომხური მოსახლეობა და იქაური „სომხურ-ქალკედონური“ მონასტრები.

აქედან ჩანს, რომ საბჭოთა იმპერიამ მართლაც შეარყია „საქართველოს ისტორიის ციხე-სიმაგრე“, შეარყია ეროვნული ცნობიერება, ააღორძინა კუთხურ-რეგიონული შემეცნება, რაც ახლა ხელს უშლის და აბრკოლებს ქართველი ერის კონსოლიდაცია-განვითარების წმინდა საქმეს. იმპერიას ახლაც აქვს იმედი, რომ საქართველო დაიშლება რეგიონალურ სახელმწიფოებრივ წარმონაქმნებად და სათითაოდ დაი პყრობს მათ.

როგორც ვთქვით, რუსების გაბატონებამდე დასავლეთი საქართველო ივერიის, ანუ ჩვენი ქვეყნის ერთ ისტორიულ ნაწილად მიიჩნეოდა და დასავლეთ საქართველოსაც იბერია-ივერია ეწოდებოდა (ეს თვალსაზრისი ამჟამად კატეგორიულადაა უარყოფილი, როგორც უკვე აღინიშნა). ამიტომაცაა, რომ ჩვენი ეროვნული წყაროების თანახმად დასავლეთ-აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობას ფარნავაზიდან ვიდრე ვახტანგ გორგასლის ეპოქამდე და მის შემდეგაც გააჩნდა საერთო ერთიანი სახელმწიფო, საერთო ისტორიული ცნობიერება, საერთო კულტურა (ჯერ საერთო წარმართული სარწმუნოება, შემდეგ კი საერთო ქრისტიანული ეკლესია, საერთო ენა, მწიგნობრობა), საერთო სამშობლოს განცდა, საერთო სოლიდარობის შეგრძნება (მაგალითად, ვახტანგ გორგასლის სიყმაწვილის დროს - 10 წლის იყო როდესაც ბერძნებმა მიიტაცეს ქართლის, ანუ ივერიის ტერიტორია მდ. ეგრისწყლიდან (ახლანდელი ღალიძგა ოჩამჩირესთან) ვიდრე ციხე-გოჯამდე (ახლანდელი სენაკი-ნოქალაქევი) - „ამას იგლოვდა ყოველი ქართველი“, როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში), შესაბამისად საერთო კულტურულ ისტორიული ერთობა. ერთი სიტყვით, მემატიანეთა თქმით, ეს იყო ერთი სახელმწიფოს მქონე ეთნიკური (ეროვნული) კონფენსიური ერთობა, ანუ ქართველი ერი ან ეროვნება.

ამიტომაცაა, რომ რუის-ურბნისის კრების მამათა განსაზღვრებით წმ. მოციქულების საქართველოში შემოსვლის დროს ქართველ ერს გააჩნდა ერთიანი საქართველოს სახელმწიფო, რომელიც მოიცავდა ქვეყნის ორივე, დასავლეთ და აღმოსავლეთ მხარეს, ამიტომაც ბრძანებდნენ ამ კრების წმინდა მამები, შესანიშნავი მეცნიერები და ისტორიკოსები საეკლესიო კრების დადგენილებაში („ძეგლისწერაში“) - პირველწოდებულმა ანდრიამ, იესო ქრისტეს მოციქულმა „იქადაგა სახარება ყოველსა ქუეყანასა საქართველოისასა“ („დიდი სჯულის კანონი“, 1975, გვ. 545). მართალია, ამბობდნენ ისინი, წმ. ანდრიამ ძირითადად დასავლეთ საქართველოში იქადაგა, მაგრამ რადგანაც საქართველო ერთიანი სახელმწიფო იყო, ერთ მხარეში ქადაგება უკვე მთელ ქვეყანაში ქადაგებას ნიშნავდაო, ამიტომაც შესაბამისი თვალსაზრისით წმინდა ნინომ მთელი ქართველი ერი განანათლა, თუმცა კი ძირითადად აღმოსავლეთ საქართველოში იღვაწა. წმინდა მამები წერენ, რომ წმიდა ნინომ „სარწმუნოებასა მიმართ თვისისა მოიზიდა ყოველი სავსებაჲ ყოვლისა ქართველთა ნათესავისა“ („დიდი სჯულის კანონი“, 1975, გვ. 546). მაშასადამე, წმიდა ნინო რუის-ურბნისის კრების მამებს მიაჩნდათ არა აღმოსავლეთ საქართველოს ე.წ. „ქართის ტომის“ განმანათლებლად, როგორც გვიმტკიცებდნენ საბჭოთა ისტორიკოსები, არამედ მთელი ქართველი ერისა - «ყოველი სავსება ყოვლისა ქართველთა ნათესავისა“ ასე ერქვა ჩვენს ხალხს მათი სიტყვით დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოში. გუშინ ათეისტი, დღეს კი „მორწმუნე“ ისტორიკოსები გვიმტკიცებენ, თითქოსდა ქართველთა იდენტობა, ქართული ეროვნული ცნობიერება ქრისტიანულ ეპოქაში ჩამოყალიბდა, რუის-ურბნისის კრების წმინდა მამები ქართველ ერს ჩამოყალიბებულად მიიჩნევდნენ წმ. ანდრიასა და წმ. ნინოს დროს, მათი ეს სწავლება არ იყო პირადი დაკვირვების შედეგი, არამედ, როგორც ისინი აცხადებდნენ, ამის შესახებ „ქადაგებენ წიგნნი საეკლესიოთა მოთხრობათანი“ (იქვე, გვ. 546), კერძოდ ამ საეკლესიო წიგნების მიხედვით წმ. ნინომ მთელი ქართველი ერი ე.ი. აღმოსავლეთ, დასავლეთ, სამხრეთ და ჩრდილოეთ საქართველოს მოსახლეობა, ანუ მთელი ქართველი ერი განანათლა. ცხადია, ამ ცნობას უარყოფენ საბჭოთა მეცნიერები, რადგანაც თუ კი წმ. ანდრიასა და წმ. ნინოს დროს ქართველი ერი უკვე ჩამოყალიბებული იყო და იგი არსებობდა, მაშინ, ცხადია, ამ ქართველებს არავითარი „ქართიზაცია-გაქართველება“ არ ესაჭიროებოდა, ნიადაგი ეცლება ასევე მათ თეორიას თითქოსდა VII-X სს-ში. „ქართიზაცია“ განიცადა დასავლეთ საქართველოს, ტაოკლარჯეთისა და ჰერეთ-აღმოსავლეთ კახეთის მოსახლეობამ. ამიტომაც უარყოფენ ისინი ასე დაბეჯითებით მემატიანეთა საუკუნოვან თვალსაზრისს (თუ არ შედიოდა დასავლეთ საქართველო წმ. ანდრიას დროს ქართლის სამეფოში, როგორღა დასჯიდა I ს-ში მეფე ადერკი წმინდა ანდრიას მიერ მოქცეულ ეგრისისა ანდა ტაო-კლარჯეთის ერისთავებს?).

მეფე ფარნავაზის სახელმწიფოს „ქართლის სამეფო» ერქვა და ამიტომაც დასავლეთ საქართველოს „ქვემო ივერია“, იგივე „ქვემო ქართლი“, ხოლო აღმოსავლეთ საქართველოს „ზემო ქვეყანა“ - „ზემო ივერია“ ეწოდებოდა, უკვე ქრისტეშობამდე, წყაროებში მინიშნება „ქვემო მამულები“, „ქვემო ერისთავები“, „ქვემო ქვეყანა“ ეს დასავლეთ საქართველო და მისი მმართველები არიან, ხოლო „ზემო“, როგორც ითქვა, აღმოსავლეთ საქართველოა. XV-XVI სს-ის შემდეგ ერთიანი საქართველოს სახელმწიფო დაიშალა და ჩამოყალიბდა სხვადასხვა ქართული სახელმწიფოებრივი ერთეულები, „ქვემო ქართლი“ უკვე არა დასავლეთ საქართველოს, არამედ თბილისის ქვემოთ სომხეთის მიმდებარე მხარეს ეწოდა. ამიტომაც ამ საკითხის ირგვლივ ხშირი იყო შეცდომები თვით ძველ ისტორიკოსთა შრომებშიც. თეიმურაზ ბაგრატიონმა, დიდმა მეცნიერმა და სწავლულმა ამ საკითხს მიაქცია ყურადღება და წერდა: „ფარსმანის გარდაცვალების შემდეგ მისი ცოლ-შვილი სომხეთში კი არ წაიყვანეს, არამედ ქვემო ივერიაში - კოლხეთში“ (თეიმურაზ ბაგრატიონი. ისტორია დაწყებითგან ივერიისა, ესე იგი გეორგიისა, რომელ არს სრულიად საქართველო, სპბ., 1848, გვ. 178, შენიშვნა). მაშასადამე, ძველი წყაროს „ქვემო ქართლი“, სადაც გადაუხვეწავთ მეფე ფარსმანის ცოლ-შვილი II-III სს-ში, XVIII ს. ისტორიკოსებს მიუჩნევიათ ე.წ. „სომხითად“, თბილისის ქვემოთ მდებარე მიწა-წყლად, ხოლო თეიმურაზის ცნობით ქვემო ქართლი - კოლხეთს, ანუ დასავლეთ საქართველოს ერქვა. ეს ცნობა მას აუღია „ანტონ კათალიკოსის შეკრებულის მოთხრობიდან, რომელიცა მრავალთა წერილთაგან გამოეკრიბა“ (იქვე, გვ. 178). დასავლეთ საქართველოსა და იქ არსებულ აფხაზთა საკათალიკოსოს ბერძნულ საეკლესიო წყაროებში „ქვემო ივერია“ და „ქვემო ივერიის საარქიეპისკოპოსო“ ეწოდებოდა (იხ. მაქსიმე სარდელი მიტროპოლიტი. ივერიის ეკლესია და მისი ავტოკეფალია, ათენი, 1966).

რატომ ეწოდებოდა დასავლეთ საქართველოს აღმოსავლეთთან ერთად იბერია, ანუ ქართლი? საქმე ის იყო, რომ იბერებით, ანუ ქართველური ტომებით დასახლებული იყო უვრცელესი რეგიონები მცირე აზიასა და კავკასიაში, მათი უმთავრესი ნაწილი. საყოველთაოდაა ცნობილი, რომ პონტო-კაბადოკიის, გალატეას, ლაზიკის (ე.ი. ტრაპიზონის სანახების), სამხრეთ კავკასიის და ჩრდილო შუამდინარეთისა და ასევე ჩრდილო კავკასიის უდიდესი ნაწილი ქართველთა წინაპრებით იყო დასახლებული. მათ სხვადასხვა სახელებით მოიხსენიებდნენ (მოსხები, ხალიბები, კარდუხები, კოლხები, ხალდები, ტიბარენები, მოსინიკები, ტაოხები, ლაზები, გორდიენები, ტაბალები და სხვები), ყველანი ერთი ეთნოსი, ერთი ხალხი იყო სხვადასხვა სატომო სახელებით. იმის შესახებ, რომ ისინი ერთი წარმოშობისა და ერთი ეთნიკური წარმომავლობის ხალხია, ცნობებს გვაწვდიან ბერძენი და ლათინი ავტორები. მაგალითად, ანტიკური სამყაროს ისტორიოგრაფიის უდიდესი წარმომადგენლის ტაციტუსის (50-117 წწ) აზრით, იბერები კოლხური წარმოშობის ხალხია და ამასთანავე იბერიის სამეფო დინასტია კოლხეთშია ჩამოყალიბებული. ის წერს: „იბერები და ალბანელები ამბობენ, რომ თესალიელებისაგან არიან წარმოშობილნი იმ დროს, როცა იასონი მედეას წაყვანასა და მასთან შვილების გაჩენის შემდეგ დაბრუნდა უკან აიეტის ცარიელ სასახლესა და თავისუფალ კოლხებში“ („ტაციტუსის ცნობები საქართველოს შესახებ“, 1973, გვ. 57); თესალიელები პელაზგური წარმოშობის ხალხი იყო, პელაზგების შთამომავლებად ბერძენ-რომაელი ავტორები მიიჩნევდნენ კოლხებს, მის ნაწილ იბერებს და სხვა ქართველურ ტომებს. სტრაბონიც ამას აღნიშნავს. მისი აზრით თესალიელ-პელაზგები სახლობდნენ მცირე აზიაში - კავკასიაში. შავიზღვისპირეთი (შემდეგდროინდელი აფხაზეთი) სტრაბონის სიტყვით, ფტიოტიელი აქეელებით (იასონის ჯარიდან) დასახლდა (სტრაბონი, XI, 2,12); ამავე პელაზგურ-თესალიური წარმოშობისა იყო სამხრეთ კავკასია ალბანეთის ჩათვლით, ვიდრე მიდიამდე და შუამდინარეთამდე (სტრაბონი, XI, 4,8). ამავე თვალსაზრისისაა ლათინი ავტორი პომპეის სტროგუსი და სხვანი. აქ ის კი არაა მთავარი, ნამდვილად პელაზგ-თესალიელების შთამომავლები იყვნენ თუ არა იბერები (კოლხები), არამედ ის, რომ მთელი ამ არეალის მოსახლეობა, მისი ტომები, სხვადასხვა სახელწოდებათა მიუხედავად, როგორც ითქვა, ერთ ხალხად, ერთი ეთნიკური წარმოშობის მოსახლეობად მიიჩნეოდა.

ეს ერთიანი წარმოშობის ხალხი მეფე ფარნავაზის ეპოქაში ერთ სახელმწიფოში გაერთიანებულა. ამ ეთნიკური და დინასტიური მთლიანობის აღმნიშვნელია ქუჯი ერისთავის ცნობილი სიტყვები ფარნავაზის მიმართ: „შენ ხარ შვილი თავთა მათ ქართლისათა და შენ გმართებს უფლობა ჩემი, შენ ხარ უფალი ჩემი და მე მონა შენი“ („ქართლის ცხოვრება“, I, გვ. 22).

პირველ ერთიან დასავლეთ-აღმოსავლეთ საქართველოს მომცველ სახელმწიფოში ათასწლეულთა მანძილზე კიდევ უფრო გამთლიანდა და კონსოლიდირდა ქართველი ერი. ამიტომაც სპარსელთა და არაბთა შემოსევებმა, სახელმწიფოებრიობის რყევის მიუხედავად, ვერ შეძლო მისი მთლიანობის დარღვევა VI-VIII სს-ში. ამ ეროვნული მთლიანობის გამო IX-X სს-ში არსებული აფხაზთა, ტაო-კლარჯეთსა და კახეთ-ჰერეთის სამეფოებში ქართული ენა იყო ძველებურადვე სახელმწიფო, კულტურისა და ღვთისმსახურების ენა. სამწუხაროდ, ფარნავაზის სამეფოს ფარგლებს გარეთ აღმოჩნდა ქართველთა უდიდესი რაოდენობა კაპადოკიასა, პონტოსა და ჩრდილო მესოპოტამიაში, ისინი იყვნენ მკვიდრი მოსახლეობა არმენიის სამეფოს ჩრდილოეთსა და ბიზანტიური გავლენის სფეროში მოქცეულ ლაზიკაში (ტრაპიზონის ოლქში), იქ ხდებოდა მათი ელინიზაცია-გაბერძნება (პონტო-კაპადოკიასა და ისტორიულ ლაზიკაში), ასევე არმენიზაცია (სომეხთა მიერ დაპყრობილ ისტორიული იბერიის მიწა-წყალზე, სტრაბონის მიერ ნახსენებ ხორძენესა თუ პარიადრეში). უნდა ითქვას, რომ საქართველოს ფარგლებს გარეთ მცხოვრებ ქართველებს ჯერ კიდევ ჰქონდათ შენარჩუნებული ეროვნული ცნობიერება და საქართველოშიც ჰქონდათ სიყვარული მათ მიმართ. მაგალითად, კაპადოკიელი წმიდა გიორგი, რომელიც მიიჩნეოდა წმიდა ნინოს ბიძაშვილად, ქართველთა მიერ ეთნიკურ ქართველ წმიდანად განიცდებოდა, კაპადოკიელი წმიდა ნინოს ქართველობის შესახებ გვაქვს სხვადასხვა მწერალთა ცნობები. იშვიათად ქართველებად მიიჩნეოდა ჩრდილო მესოპოტამიიდან ჩამოსული ასურელი მამები და სხვა წმინდანები, მაგალითად კაპადოკიელი ბასილი დიდი და გრიგოლი ღვთისმეტყველი (ნაძიანძელი), რომელიც პატივცემულ იყო ვახტანგ გორგასლის ეპოქაშივე ეთნიკურ-ეკლესიური სიახლოვის გამო. აგათანგელოსის, IV ს. სომეხი ისტორიკოსის ცნობით წმიდა ნინომ იქადაგა „ქართველთა შორის კლარჯეთიდან მასქუთებამდე“, ე.ი. კლარჯეთიდან ვიდრე კასპიის ზღვასთან მცხოვრებ მასქუთთა ტომის მიწა-წყლამდე ტერიტორია, სომეხი ისტორიკოსის ცნობით, ქართველებით იყო დასახლებული, ანუ ისტორიული ალბანეთის დასავლეთი ნაწილი (ჰერები, ჰერეთი), ეთნიკური ქართველების მიწა-წყალი იყო ქართულენოვანი და არა ალბანურენოვანი მოსახლეობით, ამიტომ ქართლის კათალიკოსის იურისდიქციაში შედიოდა გვიან შუა საუკუნეებამდე, ამ მხარეთა გამაჰმადიანებამდე. აღსანიშნავია, რომ ჩრდილოკავკასიელები ქრისტიანები იყვნენ და იქ ქართული საეპისკოპოსოებიც არსებობდა (მაგ., ისტორიულ წყაროში ცნობილია ხუნძელი, ანუ დაღესტნელი კათალიკოსი).

საქართველოს სახელმწიფო ამ ეთნიკურ-ეროვნული მთლიანობის გამო კავკასიის უძლიერესი სახელმწიფო იყო. თემურლენგი, რომელიც ჩინეთიდან განვრცობილი უდიდესი იმპერიის მპყრობელი იყო, საქართველოს სიძლიერის გამო, იძულებული გახდა რვაჯერ ელაშქრა ჩვენს ქვეყანაში. ბოლოს იკითხა კიდეც, თუ რა იყო ამ სახელმწიფოს სიძლიერის მიზეზი, მოახსენეს, ჩრდილო კავკასიიდან იღებენ ჯარებს თავიანთ ერთმორწმუნეობისა და ეროვნული ერთიანობის გამოო. თემურლენგმა საგანგებოდ ილაშქრა ჩრდილო კავკასიაში და შეცვალა მისი ეთნიკური სახე, კერძოდ, იქ ჩაასახლა ვოლგისპირეთისა და ციმბირ-ენისეის მოსახლეობა, ასევე სხვადასხვა ჩინურენოვანი ტომები. იქამდე, როგორც ითქვა, ჩრდილო კავკასიის მოსახლეობა ეთნიკურ ქართველური ტომები იყვნენ, ლეკები, ჩეჩნების წინაპრები, ჩრდილო კავკასიაში მცხოვრები სხვა ხალხებიც თანდათან ასიმილირდნენ შემოსულ ტომებში და დაკარგეს თავიანთი ძველი ეთნიკური, ე.ი. ქართული სახე. ვახუშტი ბაგრატიონის ცნობით, ადიღე-ჩერქეზული ხალხები თემურლენგმა ჩამოასახლა ჩრდილო კავკასიაში („ქართლის ცხოვრება“, IV. გვ. 654-655).

ვახუშტის სიტყვით, ისტორიული ალანია, რომელიც იქამდე არსებობდა იქ, სადაც შემდგომ ადიღე-ჩერქეზები დასახლდნენ, ჯერ კიდევ ჩინგის ყაენის შემდეგ აოხრდა. იქედან აყრილი ოსები კავკასიაში, ქართველებით დასახლებულ დვალეთში დასახლდნენ, ხოლო ადიღე- ჩერქეზებად სახელდებული ტომები და სხვა ტომები თანდათანობით ჩასახლდნენ იქამდე ქართველებით დასახლებულ ჩრდილო კავკასიაში. ამის გამო ჩრდილო კავკასიის ეთნიკური სახე შეიცვალა. იქამდე ქართულ-ქართველური ტომები სხვადასხვა ტომებში გაითქვიფნენ, გამაჰმადიანდნენ და საქართველოს მტრებად გადაიქცნენ. გაუქმდა ჩრდილო კავკასიის მრავალი ქართული ეკლესია და საეპისკოპოსო. ძველი აფხაზეთის ეთნიკური სახე შეიცვალა იქ ადიღე-ჩერქეზების (აფსუების) ჩამოსახლების შედეგად.

თანამედროვე უცხოელი ენათმეცნიერები მიიჩნევენ, რომ ქართველური ენები და ინდოევროპული ენები ერთი იაფეტური ფუძე ენიდან არის წარმოშობილი, ხოლო ჩრდილო კავკასიურ ენებს ისინი მიაკუთვნებენ „სინო (ე.ი. ჩინურ) კავკასიურ“ ენათა ჯგუფს, მასში შედის ე.წ. „აფხაზურ-ადიღეური ენები“.

ნოსტრატიულ (იაფეტურ) ენათა ჯგუფში ქართველური და ინდოევროპული ენების მოთავსება კიდევ ერთხელ ამტკიცებს უძველეს თეორიას, რომ უვრცელესი ტერიტორია პირინეიდან-კავკასიამდე ქართველთა წინაპრებით იყო დასახლებული და ამასთანავე გვაგონებს თეორიას აღმოსავლეთისა და დასავლეთის იბერების ნათესაობის შესახებ.

27. XI. 2005

ძველი ქართული ლიტურგიკული ენა, რომელიც ფიქსირებულია IV ს-ის ეპიგრაფიკულ და V-VIII სს-ების წერილობით ძეგლებში, იტევს მომდევნო საუკუნეების ქართველური დიალექტების სიტყვათწარმოებასა და სიტყვათა შესატყვისობას, წარმოგვიდგება ვითარცა ზედიალექტი ან კოინე-საერთო ენა, რომელსაც ეფუძნებიან ეგრეთწოდებული ქართების, სვანებისა და ეგრისელების მისგანვე წარმოშობილი კილოკავები.

ძველი ქართული იყო კონსერვატიული ენა, რომელიც ძალზე იშვიათად თუ ახლდებოდა და იცვლებოდა, თუმცა კი მისგან შემდგომში ჩამოყალიბდა თანამედროვე ქართული ენის დიალექტები (ქართლკახური, გურული, იმერული, მესხური, სვანური, ლაზური და მეგრული), ისინი, იყვნენ დაბალი ფენის (გლეხების) მიერ გამოყენებული სოციალური კილოები, ხოლო განათლებული ფენა ინარჩუნებდა ძველი ენის ცოდნას.

ალბათ, შესაძლებელია, პირველქრისტიან ქართველთა ენას, ანუ ძველ ქართულ ენას, ვუწოდოთ „ზანურ-ქართული“ ან საერთო ენა. ამ ენაზე ქადაგებდნენ წმიდა მოციქულები და ხალხს (პირველ ქრისტიანებს) I-III სს-ში მოძღვრავდნენ მქადაგებლები. ეს მოსაზრება მე საგანგებოდ გავაცანი 2006 წლის 15 თებერვალს აკადემიკოს ბატონ თამაზ გამყრელიძეს, რადგანაც სწორედ მის მიერ ჯერ კიდევ 60-იან წლებში გამოთქმული მოსაზრება იქცა ჩვენი აღნიშნული დასკვნის ერთ-ერთ წყაროდ. კერძოდ, ის ვ. მაჭავარიანთან ერთად წერდა, რომ „ქართულ-ზანურის დიფერენციაცია ახალი წელთაღრიცხვის მიჯნაზე დაიწყო“ (თ. გამყრელიძე, გ. მაჭავარიანი, სონანტთა სისტემა და აბლაუტი ქართველურ ენებში. 1965. გვ. 17). აქედან ჩანს, რომ წელთაღრიცხვის მიჯნაზე, ანუ 2000 წლის წინ, როდესაც წმიდა მოციქულები და პირველქრისტიანობის მქადაგებლები I-II სს-ში ქადაგებდნენ, ისტორიულ საქართველოში გავრცელებული ყოფილა ჯერ კიდევ ერთიანი ე.წ. „ქართულ-ზანური“ ენა, რომელიც ის-ის იყო აპირებდა დიალექტურ დონეზე დაყოფას. მოციქულები I-II სს-ში ქადაგებდნენ ხალხის ენით, ხოლო ხალხური ენა იმჟამად საქართველოში ყოფილა ე.წ. „ზანურ-ქართული“ ენა, რადგანაც მისი დიფერენციაცია სწორედ იმ ეპოქაში დაწყებულა. ჩვენ საგანგებოდ შევეკითხეთ ბატონ თ. გამყრელიძეს, იზიარებდა თუ არა ამჟამად, ე.ი. XXI ს-ის დასაწყისში საკუთარ, ჯერ კიდევ XX ს-ის 60-იან წლებში გამოთქმულ თვალსაზრისს. მან განაცხადა, რომ ეს თვალსაზრისი მისთვის ამჟამადაც სრულიად მისაღებია. როგორც ჩანს, სწორედ ამ „ზანურ-ქართულს“ ეწოდებოდა ძველი ქართული ენა და ესაა ის ძველი საეკლესიო-ლიტურგიკული ენა, რომელიც დაფიქსირებული იქნა ჩვენს წყაროებში. ზეპირი პირველქრისტიანული ქადაგება და სახარების განმარტება ამ ენით ხდებოდა, რაც საერთო იყო დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობისათვის.

ამიტომაც IV ს-ის დასაწყისში უკვე ჩამოყალიბებული იყო ქრისტიანული საღვთისმეტყველო ზეპირი ტერმინოლოგია. სწავლულთა და მქადაგებელთა მეხსიერება ინახავდა ზეპირსიტყვიერ ქრისტიანულ ტერმინოლოგიას, რაც უცვლელად გადაეცემოდა თაობებს.

პირველქრისტიანი ქართველი მთარგმნელი მწერალი IV ს-ში, ალბათ, უნაკლოდ ფლობდა I-III სს-თა უკვე მზამზარეულ ზეპირსიტყვიერი ქრისტიანული ფორმულირებების უამრავ მასალას. აღსანიშნავია, რომ ქრისტიანული ზეპირსიტყვიერი ფორმულები (ტერმინოლოგია და სიტყვათშესატყვისობანი, თქმანი და გამოთქმები) რომელიც გადმოცემდა სახარების მოვლენებს, ქართული ანბანით ჩაწერისას წმიდა წერილის პირველმთარგმნელთა უმთავრეს ენობრივ საყრდენს წარმოადგენდა, რაც აისახა პირველი ქართული ლიტერატურული წერილობითი ძეგლების მიერ. IV-V სს-ში იქამდე უკვე არსებული ზეპირსიტყვიერი თარგმანები არის (იგულისხმება წმიდა წერილი) ლიტერატურული ჩანაწერების საფუძველი, ანუ საფუძველი წერილობითი ლიტერატურისა. ჩვენი მოსაზრებით ასე ჩაისახა I-III სს-ში და IV ს-ში დაფიქსირდა ქართული ლიტურგიკული, ანუ ძველი ქართული საეკლესიო ენა.

ძველი ქართული საეკლესიო ისტორიოგრაფიის თანახმად, საქართველოს წმიდა ეკლესიის მრევლი მოციქულების ეპოქიდანვე იყო მთელი ქართველი ერი და მისი იურისდიქციის საზღვრები მოიცავდა როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოს, კერძოდ, რუის-ურბნისის კრების ძეგლისწერა აღნიშნავს, პირველწოდებულმა ანდრია მოციქულმა „იქადაგა სახარება „ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა“ („დიდი სჯულის კანონი“, 1975, გვ. 545), ხოლო წმიდა ნინომ განანათლა «ყოველი სავსება ყოვლისა ქართველთა ნათესავისაი“ („დიდი სჯულის კანონი“, 1975, გვ. 546). წმიდა ანდრია მოციქულმა ძირითადად იქადაგა დასავლეთ და სამხრეთ საქართველოში. სწორედ ეს მხარეები მიაჩნია რუის-ურბნისის კრებას, I-II სს-ში, მოციქულთა მოღვაწეობის ხანაში, საქართველოს შემადგენელ ნაწილებად, რადგანაც იმჟამად, მათი ცნობით, ქვეყანა ერთიანი იყო, მის ერთ ნაწილში ქადაგება მთელი ქვეყნის განათლებად მიიჩნეოდა, შესაბამისად ანდრია «ყოველი საქართველოს“ მქადაგებელი იყო, ხოლო წმიდა ნინო - მთელი ქართველი ერის, დასავლელ და აღმოსავლელ ქართველთა განმანათლებელი - მის მიერ ნათელ იღო „ყოველმა სავსებამ ყოვლისა ქართველთა ნათესავისა“. ეკლესიის წმიდა მამების და მემატიანეების განმარტებით, ჩამოყალიბებისთანავე, I-IV სს-ში, საქართველოს ეკლესია თავის იურისდიქციაში მოიცავდა როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოს და, როგორც ითქვა, მთელი ქართველი ერი (საქართველოს ორივე, დასავლეთ და აღმოსავლეთ ნაწილის მოსახლეობა) მის მრევლს წარმოადგენდა I-IV სს-დანვე. აღსანიშნავია, რომ იმავეს აღნიშნავენ ბერძენ-რომაელი ავტორებიც, კერძოდ, გელასი კესარიელისა (IV ს-ის ავტორი) და გელასი კვირიკელის (Vს.) ცნობებით „იბერებმა და ლაზებმა წმიდა ნინოს ხელით მიიღეს ქრისტიანობა“. ესაა ბერძენ-რომაელ ავტორთა ცნობა, რომლის იგნორირებაც მოხდა საბჭოთა ეპოქაში.

საქართველოში წმიდა მოციქულების (წმ. ანდრია, სიმონ კანანელი, მატათა, ბართლომე, თადეოზი) ქადაგებათა დროს, I-II სს-ში, ორი ათასწლეულის მიჯნაზე ქართველურ ტომებს, ჯერ კიდევ, ფუძე ქართველური ენა აერთიანებდათ, რადგანაც ცნობილი ენათმეცნიერის გ. მაჭავარიანის სიტყვით, საერთო ფუძე ქართველური ენის დიფერენციაცია ახალი დაწყებული იყო. კერძოდ, „ქართულ-ზანურის დიფერენციაცია ახალი წელთაღრიცხვის მიჯნაზე დაიწყო“ (თ. გამყრალიძე, გ. მაჭავარიანი, სონანტთა სისტემა და აბლაუტი ქართველურ ენებში, 1965, გვ.17).

I-IV სს-ში, მოციქულთა და წმიდა ნინოს ეპოქაში, საერთო ფუძე ქართველურ ენაზე დაფუძნებული „ძველი ქართული ენა“ (საერთო-სახალხო ენა) გადაიქცა საღვთისმსახურო და ლიტურგიკულ ენად საქართველოს ყველა კუთხეში, როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში, მათ შორის აფხაზეთსა, სამეგრელოსა და სვანეთში. აღნიშნული მიზეზების გამო, ძველი ქართული საეკლესიო ენა ხასიათდებოდა ზოგადეროვნული მთლიანობით. მიუხედავად იმისა, რომ შუა საუკუნეებში ქვეყანა ხშირად ნაწევრდებოდა, ძველი ქართული ენა არ ამჟღავნებდა ტომობრივ - გეოგრაფიულ მიკერძოებას არც ენობრივ-სტილისტურად, არც იდეურ-პოლიტიკურად. მთელი ქართული სასულიერო და საერო ლიტერატურა იყო ერთიანი - ქართული, რომელ კუთხეშიც არ უნდა შექმნილიყო ესა თუ ის ნაწარმოები და რომელი კუთხის წარმომადგენელიც უნდა ყოფილიყო მისი ავტორი.

მიზეზი ამისა, როგორც ითქვა, იყო ის, რომ ძველი ქართული ენა წარმოადგენდა პროტო, ანუ წინარე ქართველური ენის უშუალო, პირდაპირ განვითარებას იმ ფუძე ენისა, რომელიც კიდევ უფრო ადრე ერთადერთ ენას წარმოადგენდა მთელი ქართველური მოსახლეობისათვის ჯერ კიდევ ძველ კოლხეთში. საერთო ქართველური ენისაგან შემდგომ ეპოქებში წარმოიქმნა ძველი ქართული ენის განშტოებანი, კერძოდ, თანამედროვე სალიტერატურო, მეგრულლაზური და სვანური. ამიტომაც აფხაზეთში, სვანეთსა და სამეგრელოში, სრულიად საქართველოში მხოლოდ პროტოქართულის უშუალო მემკვიდრე ძველი ქართული ენა იყო ერთადერთი ენა წირვა-ლოცვისა, ღვთისმსახურებისა და კულტურისა. საერთოქართველური, ანუ ძველი ქართული ენა ღვთიური მადლით ყოფილა აღბეჭდილი. ეს ჩანს იქიდან, რომ წმიდა მამების ცხოვრების მიხედვით, ყოვლადწმიდა ღვთისმშობელი საუკუნეთა მანძილზე ეცხადებოდა და ესაუბრებოდა წმიდა მამებს ქართული ენით, ზოგჯერ კი ასწავლიდა კიდეც ქართულ ენას, ზოგჯერ კი აცხადებდა, რომ ქართული ენით ცხონება არის შესაძლებელი. მაგალითად, IX ს-ში ყოვლადწმიდა გამოეცხადა ოლიმპოს მთის მონასტრის ბერძენ მამასახლისს, რომელიც დევნიდა ქართულენოვან მლოცველებს, დედაღვთისამ განუცხადა წინამძღვარს: „მრავალნი დამკვიდრებად არიან მთასა ამას მათისა ენისა მეტყველნი და ცხონებად არიან და რომელნი მათ არა შეიწყნარებენ, მტერ ჩემდა არიან“ (ს. ყუბანეიშვილი, ქრესტომათია, 1946, გვ.172).

ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის სიტყვიდან ნათლად გამოვლინდა, რომ:

1. ქართული ენა ცხონების ენაა. ცხონება კი ყოველი მორწმუნის გადარჩენაა.

2. ქართული ენის მტრობა ღვთისმშობლის საწინააღმდეგო ქმედებაა.

ერთი საუკუნის შემდეგ ყოვლადწმიდა ღვთისმშობელი საბერძნეთშივე, ივერთა მონასტერში, გამოეცხადა მომაკვდავ პატარა ექვთიმე ათონელს. აქ აღსანიშნავია, რომ ყოვლადწმიდა საუბრობდა ქართული ენით. წმ. ექვთიმე აცხადებდა - „მრქუა ქართულითა ენითა-აღდეგ, ნუ გეშინინ, ქართულად ხსნილად უბნობდი“. ამის შემდეგ წმ. ექვთიმეს პირიდან ქართული სიტყვა - „ვითარცა წყარო, მოდიან, უწმიდეს ყოველთა ქართველთა“. იქამდე კი საუკუნეებით ადრე ქართული ენა ყოვლადწმიდა ღვთისმშობელმა შეასწავლა ასურელ მამებს და წმიდა ნინოს.

სინას მთაზე, იქ სადაც უფალი გამოეცხადა მოსეს და ათი მცნების ფიცრები გადასცა, ქრისტიანთა უდიდეს მონასტერში, ქრისტიანობის გარიჟრაჟზე, I ათასწლეულში ქართველი მამები კითხულობდნენ ქართული ენის, ანუ ღვთისმშობლისათვის სათნო ენის სადიდებელს, რომელსაც ერქვა „ქებაი და დიდებაი ქართულისა ენისაი“.

„დამარხულ არს ენაი ქართული დღემდე ... რაითა ყოველსა ერსა ღმერთმან ამხილოს ამის ენითა ... სახარებასა შინა ლაზარე ჰქვიან ... ახალმა ნინომ მოაქცია და ჰელენე დედოფალმან ... ორნი დანი ვითარცა მარიამ და მართა“. სინას მთის ბერებს VII-IX სს- ში ხელთ ეპყრათ ვითარცა უეჭველი საისტორიო წყარო „მოქცევაი ქართლისაი“, რომელშიც აღნიშნული იყო, რომ ჯერ კიდევ ქრისტესშობამდე IV-III სს-ში აზონ მეფის დროს საქართველოს პირველი ერთიანი სახელმწიფო („ქართლის სამეფო“) აერთიანებდა ქვეყნის ორივე ნაწილს - დასავლეთსა და აღმოსავლეთს, რომ ქუჯი, ეგრისის ერისთავი, ამ ერთიანი სახელმწიფოს ერთ-ერთი ფუძემდებელი იყო. ხოლო მეორე საისტორიო წყაროს „ქართლის ცხოვრების“ ცნობით, ამ ერთიან სახელმწიფოში ფარნავაზ მეფის ჟამს „არ იზრახებოდა სხვა ენა თვინიერ ქართულისა“. ქართული ენა ერთადერთი საერთო-სახალხო-სალიტერატურო, კულტურისა და სახელმწიფო ენას წარმოადგენდა XIX ს-მდე, რუსეთის მიერ საქართველოს დაპყრობამდე. ქართველობა იყო ერთი ერი, ერთი ენით და შემეცნებით. ამიტომაც მიიჩნევდა ქუჯი ერისთავის მსგავსად სამეგრელოს უდიდესი მთავარი ლევან II დადიანი თავის თავს „ივერიის მიწების ხელმწიფედ“, ხოლო ჭყონდიდელი ეპისკოპოსები საქართველოს სახელმწიფოს გამაერთიანებლები იყვნენ საუკუნეთა მანძილზე.

ბოლო კვლევების თანახმად იოანე ლაზი, აღმზრდელი პეტრე იბერისა, IV ს. ბოლოს და V ს. დასაწყისში, ყოფილა წმიდა წერილის იმ პირველ ქართველ მთარგმნელთა მეთაური, რომელთაც იბერიის სამეფო კარზე, ბაკურ მეფის (პეტრეს პაპის) ოჯახის მფარველობით შეი მუშავეს ს აერთო ქართული საეკლესიო-ლიტურგიკული ენა (ე.წ. „ძველი ქართული საეკლესიო ენა“), მისი შესაბამისი ტერმინოლოგია და დაიწყეს ინტენსიური თარგმნა წმიდა წერილისა. IV-V სს-თა ქართული თარგმანები XI ს-შიც ექვთიმე და გიორგი მთაწმიდელების წრეში „პირველითგან წმიდად თარგმნილად“ მიიჩნეოდა. პალესტინაშიც იოანე ლაზი პეტრე იბერთან ერთად აგრძელებდა ამ სამუშაოს. XX ს-ში, ე.წ. „ლაზთა მონასტერში“ იტალიელი არქეოლოგის კორბოს მიერ აღმოჩნდა ქართული წარწერები, სადაც მოხსენიებულია პეტრე იბერის წინაპრები. იოანე ლაზი, თუ იოანე მინჩხი - დასავლელი ქართველი მოღვაწეები წმიდა წერილის ქართულად მთარგმნელთა პირველი სკოლის, ძველი ქართული მწერლობის, ქართული კულტურის სათავეებთან იდგნენ. საერთო ქართველური, ანუ ძველი ქართული ენა ათასწლეულთა მანძილზე ვითარდებოდა. პირველი ათასწლეულის ბოლოსათვის, როგორც ჩანს, უკვე ინაკვთებოდა ძველი ქართული ენის ტერიტორიული დიალექტები ქართლ-კახური, ფხოური, სვანური, მეგრულ-ლაზური.

არაბთა შემოსევების გამო - იქამდე ერთიანი, ვახტანგ გორგასალის დროინდელი სახელმწიფოს დაშლამ, ახალი ქართული სახელმწიფოებრივი ერთეულების (აფხაზთა, ტაო-კლარჯეთის, კახეთ-ჰერეთის, თბილისის საამირო) წარმოქმნამ შეუწყო ხელი ერთიანი ენის დიალექტებად დაყოფას. მიუხედავად ქვეყნის დაყოფისა, ძველი ქართული ენა კვლავ ინარჩუნებდა ერის გამაერთიანებლის ფუნქციას. ყველა აღნიშნულ ერთეულში, კვლავ მხოლოდ და მხოლოდ, ძველი ქართული ენა იყო სახელმწიფოებრივი, კულტურისა და საეკლესიო ლიტურგიკული დანიშნულების ენა.

ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს დაშლის შემდეგ (XVXVI სს.) ქართლის, კახეთის, იმერეთის, ოდიშის, გურიის, მესხეთის, სვანეთის სამეფო-სამთავროებში გრძელდებოდა ტერიტორიული დიალექტების გაღრმავება, განსაკუთრებით ახალი ენა-კავებისა და კილოების ჩამოყალიბება ოსმალთა და სპარსთა ბატონობისას. ხოლო რუსეთის იმპერია, ქართველი ერის დაშლა-დანაწევრების მიზნით, XIX ს. ბოლოს სამეცნიერო წრეებისა და სახელმწიფო სტრუქტურების გამოყენებით მიზანმიმართულად ავრცელებდა თვალსაზრისს, თითქოსდა მეგრული იყო არა დიალექტი, ანდა კილოკავი ქართული ენისა, არამედ დამოუკიდებელი ენა. მიზეზი ამისა იყო სურვილი, რომ ამოეგდოთ სამეგრელოს ეკლესია-მონასტრებიდან ქართულენოვანი ღვთისმსახურება, მის ნაცვლად კი დაენერგათ მეგრული ღვთისმსახურება და სწავლა-განათლება. მთელი ქართველი ინტელიგენცია, წმიდა ილია მართლის და დიმიტრი ყიფიანის მეთაურობით, ასევე ქართველი სასულიერო წოდება (წმ. ალექსანდრე ოქროპირიძე, წმ. კირიონი, წმ. ამბროსი ხელაია, წმ. ალექსი შუშანია და სხვ.) დაუპირისპირდა მთავრობის ამ ქმედებას ქართველი ერის დაშლა-დანაწევრების მიზნით წამოწყებულს. თვითონ სამეგრელოს მოსახლეობა წინ აღუდგა ამ საქმეს. კერძოდ, სამეგრელოში ტარდებოდა საეკლესიო კრებები, რომელნიც იღებდნენ დადგენილებებს, რომ არ უნდა შემოღებულიყო მეგრული წირვა-ლოცვა და განათლება, არამედ სამეგრელოს ხალხს უნდა დარჩენოდა ძველი მამაპაპეული, ძველ ქართულზე დაფუძნებული განათლების სისტემა და წირვა-ლოცვა.

XX ს-ში, ათეისტების ბატონობისას, რუსეთის ხელისუფლებამ უკვე შეაჩვია საზოგადოებრივი აზრი, რომ მეგრული არის არა დიალექტი ქართული ენის, არამედ დამოუკიდებელი ენა. ასევეა დამოკიდებულება სვანურის მიმართაც. ამჟამად საქართველოს სახელმწიფოს დაშლა-დანაწევრებისა და ქართველთა მთლიანობის დაშლის მიზნით, შესაბამისი „მეცნიერები“ და წრეები მოითხოვენ მეგრულზე, ვითარცა დამოუკიდებელ ენაზე, განათლების სისტემის და წირვა-ლოცვის აღორძინებას.

ჯორჯ ჰიუტი პირდაპირ მოუწოდებს სამეგრელოს მოსახლეობას „ამხილონ იმპერიალისტი ქართველები და შეიმუშაონ საკუთარი სალიტერატურო მეგრული ენა“, შექმნან ახალი კულტურა.

ჯორჯ ჰიუტმა კარგად იცის, რომ სამეგრელოს მოსახლეობა ძველი ივერიელებია აღმოსავლეთ საქართველოს ხალხთან ერთად. ივერიული ენა და ივერიის ეკლესია ისევე ეკუთვნის მეგრელსა და სვანს, როგორც ქართლელსა და კახელს.

ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის წილხვედრი ივერიისა და მისი ერის დაშლა-დანაწევრება არც ისე ადვილი საქმეა. ქართველი ერი მტკიცე უნდა იყოს და ერთიანი, ვითარცა ივერიის მიწას მობარებული კვართი უფლისა. გადარჩენისა და ცხონების ძველი ქართული ენა, ანუ თავდაპირველ ქართველურ ტომთა საერთოსახალხო ენა, უფლის მადლით უძველეს დროსვე წირვა-ლოცვისა და ლიტურგიკის ენად ჩამოყალიბდა. როგორც აღინიშნა, ასურელ მამათა ცხოვრებიდან ნათლად ჩანს, რომ სულიწმიდა, რომელმაც ენათა ცოდნის უნარი მიანიჭა წმიდა მოციქულებს, საქართველოს ეკლესიის განმანათლებელთა შორისაც იღვწოდა. ამიტომაც, იოანე ზედაზნელის მემატიანის ცნობით, წმიდა იოანეს, გვარტომობით ასირიელს, საქართველოში გამომგზავრებისას სულიწმიდის მიერ მიენიჭა ქართული ენის ცოდნა - „ნეტარმან იოვანეცა წამსა შინა ისწავა ენა ქართველთა სულისა მიერ წმიდისა“ („ცხორებაი შიოსი და ევაგრესი“, 2005, გვ.109).

სულიწმიდის მიერ ქართული მეტყველების მინიჭება ასურელი მამებისათვის უდიდესი სასწაული იყო იმ დროის მორწმუნეებისათვის. მემატიანე წერს - „ესე სასწაული, ძმანო, მიმსზგავსებულ არს სიონს გარდამოსვლასა სულისა წმიდისასა წმიდათა ზედა მოციქულთა და გან.ოფასა ენათა ცეცხლისათა, ჭეშმარიტად საკვირველ არს ღმერთი შორის წმიდათა მისთა, რომელმან სულითა წმიდითა წამსა შინა აღატ.უა სიტყვითა ზრახვად იოანე, რომელი არცა ოდეს ასმიოდა და არა თუ ესწავა“ ... „მოეცა იოანეს ენაი ქართულად მეტყველი“ (იქვე, გვ.29). მაშასადამე, ქართული ენის ცოდნა ზეგარდმო მიენიჭათ ასურელ მამებს, შესაბამისად, წმ. ნინოსა და წმ. მოციქულებს. ესაა ღვთისმშობლის ენა, წმიდა ივერიის საეკლესიო ენა. გაუჭირდება ამ ენის მტრებს ღვთის ნების წინააღმდეგ სვლა. „აღსდგება საქართველო“, „აღსდგება საქართველო“ - ოქროს დაფებზე წაწერილი ეს სიტყვები ეჭირათ თურმე ქართველ წმიდანებს ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის კრებაზე, ვაჟა ფშაველას „ჩვენებით“. ჩვენც ვსასოობთ, რომ ღვთისმშობლის წილხვედრილი წმიდა ივერია, რომელიც განფენილი იყო შავი ზღვითგან კასპიის ბჭეებამდე, გაბრწყინდება, ხოლო მისი ერი წმიდა კვართის მსგავსად უკუნისამდე იქნება ერთიანი და მთლიანი, ამინ.

7.02.06.

კაცობრიობის ისტორიისა და მსოფლიო მართლმადიდებლობის წინაშე ჩვენი ქვეყნის დიდი დამსახურების გამო კულტურული სამყარო აღნიშნავს საქართველოში ქრისტიანობის გავრცელების ოც საუკუნეს.

სახელგანთქმული დიდი კოლხური ცივილიზაციის მემკვიდრე იბერია (ეპისკოპოსი ანანია ჯაფარიძე. „ქართველთა წინაპრების ბიბლიური ისტორია“, თბ., 1994, გვ.56,63) ძველთაგანვე სახელოვან ქვეყნად მიიჩნეოდა საკუთარი დამწერლობით, ლიტერატურით, კულტურით.

ქართველი ხალხი დიდი და მრავალრიცხოვანი ერი იყო კავკასიასა და ახლო აღმოსავლეთში, ქრისტეს ერთგული არა ასი და ორასი, არამედ თითქმის ორიათასი წლის მანძილზე. სარწმუნოებისათვის მტკიცედ მებრძოლი ქართველი ერი ფაქტობრივად წარმოადგენდა მცველსა და დარაჯს მსოფლიო ქრისტიანული ცივილიზაციისა, საქართველო იყო პირველი ციხესიმაგრე და გოდოლი, რომელსაც აწყდებოდა აღმოსავლური, იმჟამად აგრესიულ, სახელმწიფოთა ურდოები. საქართველო აკავებდა ამ მრისხანე მტრებს, რომელნიც ცდილობდნენ ევროპის ცენტრებისაკენ გაჭრას. ერთ ასეთ ბრძოლაში, მემატიანის ცნობით, ვახტანგ გორგასლის მეთაურობით ქართულმა ჯარმა შეაკავა 800 000 ჯარისკაციანი არმია სპარსული კოალიციისა, ხოლო XII ს-ში ჯვაროსანთა წარმატებებს მცირე აზიასა და პალესტინაში დავით აღმაშენებლის სახელმწიფოც აპირობებდა, რომელმაც დოდგორთან 600 000-იანი მაჰმადიანური არმია დაამარცხა.

XIII-XVII სს-ში მსოფლიო ქრისტიანული ცივილიზაციის დასაცავად განუწყვეტელი ბრძოლებით საქართველო საშუალებას აძლევდა ევროპულ ქვეყნებს შედარებით მშვიდად ეცხოვრათ და ეღვაწათ მეცნიერულ-ტექნიკური პროგრესისათვის. მართალია, უთანასწორო ომებით საქართველო დაუძლურდა, მაგრამ მან ზნეობრივად და სულიერად გაიმარჯვა, რამეთუ შეძლო ქრისტეს სარწმუნოების შენარჩუნება თავგანწირვის, მეგობართათვის თავდადების გზით.

საზოგადოდ, ქართველი ხალხი დიდი და მრავალრიცხოვანი ერი იყო. ათასწლოვანი გამაჩანაგებელი ომების შემდგომაც კი, XIX ს-ის დასაწყისში, ქართველობა სამხრეთკავკასიის მოსახლეობის თითქმის ნახევარს შეადგენდა. მისი რიცხვი გაცილებით მეტი იყო სს-ით ადრე. ამით უნდა ავხსნათ ის ფაქტი, რომ საქართველოს წმიდა ეკლესია ისტორიულად თავის იურისდიქციას ავრცელებდა ეთნიკური ქართველებით დასახლებულ ვრცელ მიწა-წყალზე ევფრატისა და არაქსის სათავეებიდან შავ ზღვამდე, ვანის ტბიდან შემახიის მთებამდე და მოიცავდა არა მხოლოდ სამხრეთ კავკასიას, არამედ მცირე აზიის ერთ ნაწილსაც. ამასთანავე, მოღწეული წყაროების, არქეოლოგიური და ეპიგრაფიკული მასალის მიხედვით საქართველოს ეკლესია თავის იურისდიქციას ავრცელებდა მთელ ჩრდილოკავკასიაში, ვიდრე ყირიმის ნახევარკუნძულამდე (მთავარეპ. ანანია ჯაფარიძე. საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია, ტ.II, თბ., 1998, გვ.222). ამ ვრცელ მიწაწყალზე ათეულობით ქართული საეპისკოპოსო არსებობდა.

საქართველოს ეკლესია მსოფლიო საყოველთაო ეკლესიის ერთერთი ადგილობრივი ეკლესიაა. ამასთანავე ის ეროვნული ეკლესიაც არის, რაც განპირობებულია იმით, რომ ისტორიულად თავის უფლებამოსილებას ქართველ და საქართველოში მცხოვრებ ქრისტიანებზე ახორციელებდა. ქართული ეკლესიის ისტორიის კვლევისათვის აუცილებელია განისაზღვროს მისი სამწყსოს რაობა. საეკლესიო ისტორიოგრაფიისთვის ცნობილია, რომ ჩვენში ქრისტიანობა გაავრცელეს, ანუ ქართული ეროვნული ეკლესია დააფუძნეს თვით მოციქულებმა ანდრია პირველწოდებულმა, სიმონ კანანელმა, ბართლომემ, მატათამ (მთავარეპისკოპოსი ანანია ჯაფარიძე. „საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია“, ტ.I, თბ., 1996, გვ.34). ქრისტიანობის დაფუძნების ჟამს, ანუ თითქმის 20 საუკუნის წინ, რა სახისა იყო ქართული ეკლესიის სამწყსო? ის სხვადასხვაენოვან კავკასიურ ტომთაგან შედგებოდა, თუ ერთიან ხალხს წარმოადგენდა, რომელსაც ჰქონდა ერთობის რაიმე ნიშან-თვისება?

ქართულ ისტორიოგრაფიაში არსებობს ორი, ერთმანეთისაგან კარდინალურად განსხვავებული თვალსაზრისი ქართველი ხალხის (ეროვნების) ჩამოყალიბების შესახებ. პირველი ჩამონაკვთული იყო უკვე ქართული ისტორიოგრაფიის დაფუძნების ჟამს და არსებობდა ვითარცა ერთადერთი თეორია უძველესი ხანიდან ვიდრე XIX ს. II ნახევრამდე. მეორე თვალსაზრისი ქართველი ხალხის რაობისა და წარმოშობის შესახებ ჩამოყალიბდა XIX-XX სს-ში რუსეთის იმპერიის და აგრეთვე საბჭოთა კავშირის საისტორიო წრეებში. რა განსხვავებაა ამ ორ თეორიას შორის?

პირველის მიხედვით, დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა ქრისტეშობამდე საუკუნეებით ადრე იყო ერთი ეთნოსი, ერთი კულტურისა და სარწმუნოების მქონე ეთნიკური მთლიანობა. ამიტომაც შეძლო მან ჩვენს ერამდე IV-III სს-ში, მეფე ფარნავაზის დროს, ერთიანი სახელმწიფოს შექმნა, ერთი ენითა და მწიგნობრობით, რომელიც აერთიანებდა ქვეყნის ორივე ნაწილს - შავი ზღვიდან და მდ. ეგრისწყლიდან სომხეთისა და ალბანეთის საზღვრებამდე. ამ სახელმწიფოს მოსახლეობა - ეგრისელები, მარგველები, დასავლეთ საქართველოს სხვა საერისთავოების მცხოვრებნი აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობასთან ერთად ერთი ენისა და ერთი „მწიგნობრობის“ (ე.ი. კულტურის) მქონე ხალხს წარმოადგენდა თანახმად „ქართლის ცხოვრებისა“, ხოლო უფრო ძველი საისტორიო წყარო „მოქცევაი ქართლისა“ წერს, რომ ფარნავაზ მეფემდეც ქართველთა სახელმწიფოს საზღვარს დასავლეთით შავი ზღვა და მდ. ეგრისწყალი წარმოადგენდა, აღმოსავლეთით კი სომხეთ-ალბანეთი - „საზღვარი დაუდვა მას ჰერეთი და ეგრისწყალი და სომხითი და მთა ცროლისა ... და ესე იყო პირველი მეფე მცხეთას შინა აზო, ძე არიან ქართველთა მეფისა და მოკუდა, და შემდგომად მისა დადგა ფარნავაზ“ (ძეგლ. I, 1964, გვ. 82).

ყველა ძველი ქართული წყაროს თანახმად დასავლეთ-აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობას (მეფე ფარნავაზიდან ვიდრე ვახტანგ გორგასლის შვილების ეპოქამდე) გააჩნდა ერთიანი სახელმწიფო, საერთო ისტორიული ცნობიერება, ერთი კულტურა (ჯერ საერთო წარმართული სარწმუნოება, შემდეგ კი ერთი ქრისტიანული ეკლესია, საერთო ენა, მწიგნობრობა), ერთიანი სამშობლოს განცდა, საერთო სოლიდარობის შეგრძნება (მაგ. ვახტანგ გორგასლის სიყმაწვილის დროს (10 წლისა იყო), როდესაც ბერძნებმა მიიტაცეს ქართლის სახელმწიფოს ტერიტორია მდ. ეგრისწყლიდან ვიდრე ციხე-გოჯამდე, „ამას იგლოვდა ყოველი ქართველი“, როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში („ქართლის ცხოვრება“, 1955, ტ.I, გვ.146). ერთი სიტყვით, მემატიანეთა თქმით, ეს იყო ერთი სახელმწიფოს მქონე კულტურულ-ისტორიული ერთობა, ანუ ქართველი ერი ან ეროვნება. მემატიანეთა ეს მონაცემები გამოწვლილვით არის გადმოცემული ჩემს წიგნში „საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია“ (ტ. I, 1996). ამიტომაც მას აქ აღარ გადმოვცემ, მაგრამ შეუძლებელია არ აღინიშნოს, რომ ისეთი სომეხი უდიდესი ისტორიკოსები, როგორებიც იყვნენ ხორენაცი და უხტანესი, ჩვენი ერის შესახებ ავითარებენ იმავე თვალსაზრისს. კერძოდ, მათი აზრით, ქართველთა თავდაპირველი სამშობლო კავკასიაში არის დასავლეთი საქართველო, საიდანაც ისინი „გამრავლდნენ და მოედნენ მთელ არეს ვიდრე სომხეთამდე“.

ამავე თვალსაზრისს ავითარებდნენ საქართველოს ეკლესიის წმიდა მამები, რომლის უკეთესი გამოხატულებაა, ცხადია, რუისურბნისის კრების ძეგლისწერა. ამ სახელმწიფო-საეკლესიო მნიშვნელობის ძეგლის თანახმად, I ს-ში საქართველო ვითარცა ერთიანი ეთნო-პოლიტიკური მთლიანობა უკვე არსებობდა, მოიცავდა დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს და აი, აქ იქადაგა ანდრია მოციქულმა - „იქადაგა სახარება ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა“, ასევე წმიდა ნინომ მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა კი არ გააქრისტიანა, არამედ მთელი ერი - „ყოველნი ქართველნი“ („დიდი სჯულისკანონი“, 1975, გვ. 545). მაშასადამე, „ძეგლისწერა“ ქვეყნის დასავლეთ ნაწილს ეგრისს ანდა კოლხეთს კი არ უწოდებს, სადაც ძირითადად იქადაგა ანდრიამ, არამედ საქართველოს, ხოლო დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობას - ქართველებს. ამავე თვალსაზრისს გადმოგვცემს არსენ ბერი (დავით აღმაშენებლის მოძღვარი): „ჩვენ შვილნი ვართ მათ არიან-ქართლით გამოსულთანი და ენა მათი ვუწყით“ (ძეგლ. III, გვ.47). როგორც «მოქცევა»-დან ჩანს, არიან-ქართლიდან გამოსული მოსახლეობა დასახლდა დასავლეთ საქართველოში მდ. ეგრისწყლიდან და განივრცო აღმოსავლეთით სომხეთ-ალბანეთამდე. აი, ამ ხალხის (ე.ი. ეგრისელების, მარგველების, სვანების და ა.შ.) საერთო სახელია ქართველები და ისინი არიან ერთი ნათესავი (ეთნოსი) შვილები, ერთი ენის მქონენი (ქართული ენა - არიან-ქართლშიც საერთო ენა იყო) და ერთი ქვეყნის, ერთი სახელმწიფოს მოსახლენი.

ერთი სიტყვით, ძველ საქართველოში ქართველი ხალხი ერთერად მოიხსენიებოდა. ვითარება შეიცვალა მხოლოდ XIX-XX სს-ში.

რუსეთის იმპერიის წიაღში საქართველოს ყოფნისას, საიმპერიო რუსულ სამეცნიერო წრეებში, ჩამოყალიბდა ქართველი ხალხის წარმოშობის შესახებ ახალი თეორია, რომლის მიხედვითაც აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა იყო სხვადასხვა ეთნოსები, რომელნიც ერთ ერთობად ჩამოყალიბდნენ მოგვიანებით IX-X სს-ში. ეს თეორია მთლიანად მიიღო და გაიზიარა საბჭოთა ისტორიოგრაფიამ და ჩამოაყალიბა ე.წ. ქართიზაციის თეორიის სახით, თითქოსდა აღმოსავლეთ საქართველოში ცხოვრობდა რაღაც ჰი პოთეტური „ქართის ტომი“, რომელიც IX-X სს-ში გამრავლდა და გადასახლდა დასავლეთ და სამხრეთ საქართველოში და მოახდინა იქაური მოსახლეობის ქართიზაცია-გაქართველება. როგორც ვთქვით, ეს თეორია საერთოდ უცხოა ძველი ქართული და თანამედროვე საეკლესიო ისტორიოგრაფიისთვის.

XIX-XX ს-მდე როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოს ყველა კუთხეში, მათ შორის აფხაზეთსა, სვანეთსა და სამეგრელოში საეკლესიო, სალიტერატურო და სახელმწიფოებრივი საჭიროე ბისათვის მხოლოდ ძველი ქართული ენა გამოიყენებოდა. არც ერთი ადგილობრივი ენაკავი თუ დიალექტი საღვთისმეტყველო მიზნით გამოყენებული არ ყოფილა. ძველი ქართული საეკლესიო ენა, რომელიც, ამავე დროს, საერთო-სახალხო, სალიტერატურო ენას წარმოადგენდა, ხასიათდებოდა ზოგადეროვნული მთლიანობით, მიუხედავად ქვეყნის დაქსაქსვა-დაყოფისა, არ ამჟღავნებდა ტომობრივ-გეოგრაფიულ მიკერძოებას არც ენობრივ-სტილისტურად, არც იდეურ-პოლიტიკური თვალსაზრისით. ამიტომაც არ არსებობდა აღმოსავლურ-ქართული, სამხრეთ-ქართული და დასავლურ-ქართული ლიტერატურული მიმართულებანი. მთელი ქართული სასულიერო თუ საერო ლიტერატურა (მწერლობა) არსებითად იყო ერთიანქართული, საქართველოს რომელ კუთხეშიც არ უნდა შექმნილიყო ესა თუ ის ნაწარმოები და რომელი ქართული ტომის წარმომადგენელიც არ უნდა ყოფილიყო მისი ავტორი. „ეს მოვლენა ლიტერატურის ისტორიაში საყოველთაო ხასიათისა არ არის, ვინაიდან მსოფლიოს ბევრი მოწინავე ლიტერატურის ისტორია ტომობრივ-კუთხური მიმართულებით ვითარდებოდა და ეს მიმართულებანი ღრმა კვალს ტოვებდნენ საერთო-ეროვნული ლიტერატურის განვითარებაზე“ (მ. რეხვიაშვილი. „იმერეთის სამეფო“, 1989, გვ. 472).

ისმის კითხვა: რატომ არ წარმოიქმნა ძველ საქართველოში ლიტერატურის კუთხურ-ტომობრივი მიმართულებანი მაშინ, როცა იშვიათი გამონაკლისის გარდა, ჩვენი ქვეყანა წარმოადგენდა არა ერთიან სახელმწიფოს, არამედ შიდაფეოდალური ომებით მოცულ ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელ პოლიტიკურ წარმონაქმნებს, განაწილებულთ უცხო სახელმწიფოთა შორის (იგულისხმება VIX-VIIIსს).

ეს კითხვა ძალზე მნიშვნელოვანია. როგორც ითქვა, მსოფლიოს მრავალმა მაღალგანვითარებულმა ერმა თავი ვერ აარიდა კუთხური ლიტერატურის შექმნას. უნდა გაირკვეს, თუ რა იყო მიზეზი იმისა, რომ საქართველოს ნებისმიერ კუთხეში შექმნილი ქართული მწერლობის ძეგლი საერთო-ქართული იყო ენობრივი თვალსაზრისით.

საქართველოში ქართული საეკლესიო (სალიტერატურო) ენის ზოგადეროვნულობა, ერთადერთობა და ყოვლისმომცველობა გამოწვეული იყო ქართველი ერის ენობრივი მთლიანობით გვიან შუა საუკუნეებამდე (XVI-XVII სს-მდე). საქართველოს სახელმწიფოებრივი მთლიანობის დაშლამდე, ე.ი. XV-XVI სს-მდე, მართალია, არსებობდნენ კუთხური დიალექტები, მაგრამ ისინი ძალზე ახლოს იდგნენ ერთმანეთთან, რითაც, საბოლოო ჯამში, ქმნიდნენ ენობრივ მთლიანობას. XVI-XVIII სს-ში კუთხური სახელმწიფოებრივი ერთეულების - ქართლის, კახეთის, იმერეთის სამეფოების, სხვა სამთავროების წარმოქმნის კვალდაკვალ წარმოიქმნა შესაბამისი დიალექტები. ქართლური, კახური, იმერული და სხვა დიალექტები არიან არა უძველს დროს წარმოქმნილნი, არამედ ერთიანი საქართველოს დაშლისა და კუთხური სამეფო-სამთავროების დაარსების შემდეგ ჩამოყალიბებულნი. ასევე უნდა ვიგულისხმოთ, რომ კუთხური ქართველური ენებიც შედარებით ახალი წარმონაქმნია. იგულისხმება, რომ საერთო - ქართული ფუძე ენის დაშლა დიალექტურ დონეზე და მისგან ზანურის გამოყოფა მოხდა არა უძველეს დროს ქრისტეშობამდე ათასწლეულებით ადრე, არამედ ახალი წელთაღრიცხვის მიჯნაზე, მაშინ როცა საფუძველი ეყრებოდა ერთიანი ქართული საღვთისმსახურო ენის შექმნას. ამის შესახებ მიუთითებდა ჯერ კიდევ ივანე ჯავახიშვილი. იგი წერდა: „ქართველ ერს თავისი მრავალსაუკუნოვანი სახელმწიფოებრივი სამწერლობო ენა ჰქონდა და აქვს, რომელიც მეგრელებისა და სვანებისათვისაც ერთადერთი სამწერლობო და კულტურის ენა იყო და არის ეხლაც, რომლის შექმნა-შემუშავებაშიც მეგრელებსა და სვანებსაც თავიანთი წვლილი აქვთ შეტანილი“ (ივ. ჯავახიშვილი. თხზულებანი 12 ტომად, ტ.I, 1979, გვ. 154).

მაშასადამე, ივ. ჯავახიშვილის მტკიცებით, ქართული სალიტერატურო ენის შექმნა-შემუშავებაში მეგრელებსა და სვანებს თავიანთი წვლილი აქვთ შეტანილი. რომელი ხანა იგულისხმება? ცხადია I-V სს, როდესაც მიმდინარეობდა ქართული საეკლესიოსალიტერატურო ენის ჩამოყალიბება, წმიდა წერილის თარგმნაგადმოღება ქართულ ენაზე ჯერ ზეპირი თარგმნის გზით, IV ს-დან კი მწიგნობრულად (საქმე ისაა, რომ VI-VII სს-ის შემდეგ ბიზანტიური აგრესიის შედეგად დასავლეთ საქართველოში საღვთისმსახურო საჭიროებისათვის დაინერგა ბერძნულენოვანი წირვა-ლოცვა და დასავლეთ საქართველოს ეკლესიებიდან განიდევნა ქართული ენა თითქმის IX-X სს-მდე. ამიტომაც დასავლელ ქართველებს ქართული სამწერლობო და კულტურის ენის შექმნა-შემუშავებაში თავიანთი წვლილი უნდა შეეტანათ იქამდე, ე.ი. VI-VII საუკუნეებამდე. მოციქულთა დროიდან დიდაქეს, ანუ თორმეტი მოციქულის სწავლის შესაბამისად I-III სს-ში საქართველოში არსებულ ქრისტიანულ თემებში მოსიარულე წინასწარმეტყველებსა და მოძღვრებს ზეპირი სიტყვით უნდა ექადაგათ «ცოდნა უფალზე». საქრისტიანო ცოდნა იმჟამად გადაიცემოდა ცოცხალი სიტყვით, ხალხისათვის გასაგები ენით. ეს ენა უნდა ყოფილიყო იმჟამად ჯერ კიდევ ნაკლებად დიფერენცირებული საერთო-ქართული ფუძე-ენა).

ივანე ჯავახიშვილმა დაამტკიცა, რომ ჯერ კიდევ წარმართობის დროს, ანუ IV ს-მდე გაცილებით ადრე, ყველა ქართული ტომის მიერ, მათ შორის სამეგრელოსა და სვანეთში წარმართული კერპთმსახურება, ანუ წარმართული ლოცვა-რიტუალი ქართულ ენაზე აღესრულებოდა. ივანე ჯავახიშვილი წერდა: „არამცთუ საზოგადო ქართული, ყველა ქართული ტომისათვის, მათ შორის მეგრელთა და სვანთათვისაც, საერთო წარმართობა არსებობდა, არამედ რომ ამ წარმართობას საერთო ტერმინოლოგიაც, საერთო ენაც ქართული ჰქონია“ (ივ. ჯავახიშვილი. თხზულებანი, ტ1, 1979, გვ. 156).

ქრისტიანული სარწმუნოების ქადაგებამდე ყველა ქართულ ტომს ჰქონდა საერთო სარწმუნოება (წარმართული), საერთო ქართული ენითა და საერთო ტერმინოლოგიით. ამიტომაც უნდა ვიფიქროთ, რომ ქრისტიანობის პირველმქადაგებლები საქართველოში ისარგებლებდნენ უკვე არსებული საერთო-ქართული საკულტო ენით და მას გამოიყენებდნენ კიდეც.

II-III სს-თა ქრისტიანული სამარხები აღმოჩენილია, როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოში ერწო-თიანეთიდან საჩხერემდე (თ. ბიბილური. „თიხის ფილასამაგრები“, გვ. 57, თ. ბიბილური, „ქრისტიანობის გავრცელება“, გვ. 2). იმავეს ადასტურებს იოანე საბანისძე, როცა VIII ს-ში ქართველებს 500-წლოვან ქრისტიანებად მიიჩნევდა. ეკლესიის ისტორიკოსთა ცნობებს საქართველოში მოციქულთა მიერ ქრისტიანული თემების დაარსებისა და II-III სს-ში მათი ყოფის შესახებ წყაროებიც მიუთითებს. მაგალითად, II ს-ის დასაწყისში ცხოვრობდნენ ჩვენი ეკლესიის წმიდანები „სუქია და 16 ქართველი მოწამე“. თამარაშვილის ცნობით, I ს-ში იმპერატორ მაქსიმილიანეს ემსახურებოდნენ ქრისტიანი ქართველი მეომრები, რომელნიც კოლხიდაში გააძევეს. ირინეოსის ცნობით, კოლხიდაში ეპისკოპოსმა პალმოსმა და მისმა მეგობრებმა 70 ეკლესია ააშენეს. არქეოლოგთა მიერ აღმოჩენილია წმიდა ნინომდელი ეკლესიები სოფ. ნასტაკისში. „ქართლის ცხოვრების“ თანახმად, III ს. ქართლის მეფე რევ მართალმა სახელმწიფოში ქრისტიანული სახის რეფორმა გაატარა და სხვა (მთავარეპისკოპოსი ანანია ჯაფარიძე. „საქართველოს სამოციქული ეკლესიის ისტორია“, ახალციხე, 1988, გვ. 447).

ეგრისი, სვანეთი და არგვეთი (შემდეგდროინდელი იმერეთი) ფარნავაზ მეფის სამეფოში შედიოდა საერისთავოთა სახით: ფარნავაზმა „მისცა ქუჯის ქუეყანა - ეგრისწყალსა და რიონს შუა ... რომელსა შინა არს ეგრისი და სუანეთი და დაამტკიცა იგი ერისთავად მუნ“ („ქართლის ცხოვრება“, ტ.I, 1955, გვ. 24). „ფარნავაზ მეფე იქმნა ყოველსა ქართლსა და ეგურსა ზედა“ (იქვე, გვ. 24). იგულისხმება: ეგრისსა, სვანეთსა და არგვეთში ქართული ენა ფარნავაზის დროიდანვე იყო გავრცელებული, ფარნავაზი ვერავითარი იძულებით შეძლებდა აქ ქართული ენის გავრცელებას, ეს ენა რომ არ ყოფილიყო აქ მოსახლეობის მშობლიური, დედაენა. უნდა ვიგულისხმოთ, რომ მემატიანის და საერთოდ ძველი ქართული ისტორიოგრაფიის თვალსაზრისით იმ ეპოქაში, ანუ ქრისტეშობამდე 400-300 წლით ადრე, ე.წ. ქართებს და მეგრელ-ჭანებს შორის ენობრივი განსხვავება მხოლოდ დიალექტურ დონეზე არსებობდა, ანუ ფუძე ქართული ენა ჯერ სუსტად იყო დიფერენცირებული. იმხანად ე.წ. ქართებისა და ეგრისელების კილოები ჯერ კიდევ არ იყვნენ ენებად გადაქცეულნი და ერთმანეთის მიმართ დიალექტებს წარმოადგენდნენ, არსებობდა ზანურ-ქართული ენობრივი ერთობა - ჯერ კიდევ საერთო, სახალხო, საზოგადო ენა. იგი წარმოადგენდა ქართლის სამეფოს ყველა კუთხის ენას და მას უწოდებს მემატიანე ქართულ ენას.

ამის ანარეკლი გვაქვს ბერძნულ წყაროებში, სადაც არცთუ იშვიათად დასავლეთ საქართველოსაც იბერია ეწოდება. ეკლესიის ისტორიის მამა ევსევი კესარიელი და სხვა საეკლესიო მკვლევარები თავიანთ შრომებში დაბეჯითებით მიუთითებენ დასავლეთ საქართველოში, ანუ პონტოს ზღვის პირზე ბაბილონის მეფე ნაბუქოდონოსორის ხანიდან იბერთა ცხოვრების შესახებ (გეორგიკა, I, 1961, გვ. 30), ხოლო ეპიფანე კონსტანტინეპოლელი, რომელიც ძველ წყაროებს იყენებდა, აღნიშნავს, რომ წმიდა ანდრია მოციქულმა იქადაგა ფაზისში, სადაც ცხოვრობენ იბერები (გეორგიკა, VII, 1967, გვ.115-117). ცხადია, ის, ისევე როგორც სხვა ძველი უცხოელი ავტორები, ეგრისელებს იბერებად მიიჩნევს. ნიკიტა პაფლაგონიელი IX ს-ში წერდა, რომ მოციქულმა ანდრიამ იქადაგა ივერთა შორის, ივერიელებად კი დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობას მოიხსენიებდა. ბერძნული საეკლესიო ისტორიოგრაფია დასავლეთ საქართველოს უწოდებდა „ქვემო იბერიას“, ხოლო იმ ეკლესიის მეთაურს, რომელსაც ჩვენ ვუწოდებთ აფხაზეთის კათალიკოსს, ბერძენი საეკლესიო ისტორიკოსები უწოდებდნენ „ქვემო იბერიის არქიეპისკოპოსს“. ასეა ანტიოქიელ-იერუსალიმელი პატრიარქების დოსითეოსის, ქრისანთოსისა და სხვათა შრომებში (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე. „საქართველოს სამოციქულო ეკლესია“, ტ.II, 1998, გვ.91). ამიტომაც წერდა უფრო ადრე, ეკლესიის ისტორიკოსი გელასი კესარიელი, IV ს-ში, რომ ტ.ვე ქალმა, ანუ წმიდა ნინომ გააქრისტიანა იბერები და ლაზები (გეორგიკა I, 1961, გვ.186). მათ ერთდროულად მიიღეს ქრისტეს სარწმუნოება, რადგანაც ჩვენი წყაროების ცნობით, ისინი ერთი სამეფოს მოქალაქენი იყვნენ მეფე მირიანის დროს. უფრო ადრე ლაზთა სამეფოს შემადგენლობაში იბერიული (აქ იგულისხმება აღმოსავლური) ტომებიც მოიაზრებოდნენ მენანდრეს მიხედვით. კიდევ უფრო ადრე კი, სტრაბონი წერდა, რომ სვანებს იბერიულ ტომს უწოდებენ. როგორც ცნობილია, ანტიკურ ტრადიციაში ზოგჯერ იბერია კოლხეთის არეალქ65Q ში მოიაზრებოდა. მ. თამარაშვილის, ისევე როგორც სხვა მრავალი მკვლევარის მიხედვით კი დასავლეთ საქართველოს ანტიკურ ეპოქაში იბერია ეწოდებოდა. ამის მიზეზი უნდა ყოფილიყო ლაზებისა და იბერების ეთნიკური ერთგვაროვნება. ჯერ კიდევ ქრისტეშობამდე 500 წლით ადრე ჰეკატოს მილეტელი აღნიშნავდა, რომ მესხები იბერიული ტომია. სწორედ ეს ეთნიკური მთლიანობა ედო საფუძვლად საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციას. საეკლესიო კანონების თანახმად, მას შემდეგ რაც რომის იმპერიაში ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად იქცა, ეკლესიის იურისდიქციის საზღვარი უნდა დამთხვეოდა სახელმწიფო-ადმინისტრაციულ საზღვარს. აქედან გამომდინარე, საქართველოს ეკლესიის იურისდიქცია უნდა გავრცელებულიყო ქართული სახელმწიფოს საზღვრებს შიგნით. ჩვენი წყაროების („ქართლის ცხოვრება“, „მოქცევაი ქართლისაი“), სახელმწიფო და საეკლესიო სამართლის ძეგლების დაბეჯითებული მტკიცებით, არა მხოლოდ პირველი ქრისტიანი მეფის - მირიანის, არამედ საზოგადოდ ქართლის ყველა მეფის დროს, ფარნავაზიდან ვიდრე ვახტანგ გორგასლის შვილებამდე, სახელმწიფო საზღვარი გადიოდა შავ ზღვასა და მდინარეებზე ეგრისწყალსა და კლისურაზე, ხოლო აღმოსავლეთით აღწევდა სომხეთალბანეთამდე. სწორედ ამ ვრცელ არეალზე ახორციელებდა საქართველოს წმიდა ეკლესია თავის უფლებამოსილებას IV სდანვე. როგორც აღვნიშნეთ, ამის შესახებ მიუთითებდა რუისურბნისის კრება, რომ წმიდა ნინომ მოაქცია ყოველნი ქართველნი, ე.ი. დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობაც, ხოლო ანდრიამ იქადაგა ყოველსა ქვეყანასა საქართველოსა.

IV ს-ში საქართველოს ერთიანი ეკლესიის ორგანიზების დროს მის იურისდიქციაში ჰერეთთან და ქვემო ქართლთან (ე.წ. გუგარქთან) ერთად მოიაზრებოდა დასავლეთ საქართველო. ასევე ყოფილა ჩვენი წყაროებით ვახტანგ გორგასლის დროსაც. ნიქოზის ეპისკოპოსის იურისდიქციაში V ს-ში შედიოდა ჩრდილო კავკასიის ნაწილთან ერთად რაჭაც, ხოლო კათალიკოსობის დაარსებამდე, მთავარეპისკოპოსობის დროს, მცხეთელი იერარქის იურისდიქციაში შედიოდა ე.წ. ვაკე, ანუ ტერიტორია ქუთაისსა და ცხენისწყალს შორის - ვახუშტის ცნობით (ბ. ლომინაძე. საქართველოს საპატრიარქო, საღვთისმეტყველო კრებული, 1981, ¹5, გვ.12). ყოველივე ეს ფაქტი ედო საფუძვლად იმას, რომ საქართველოს ეკლესიის ცნობილი კათალიკოსი კირიონი, სომხური წყაროების თანახმად, იწოდება ეგრისის არქიეპისკოპოსად „ძველი წესის შესაბამისად“ (ს. ჯანაშია. შრომები, ტ.I, გვ.122-123). მცხეთიდან ის თავის ეპარქიაში, ეგრისში, გადასულა მას შემდეგ, რაც სპარსელებმა საკათალიკოსო ტახტიდან ჩამოაგდეს. როგორც ვიცით, ჩვენამდე მოღწეულია კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციის ქვეშ მყოფ საეპისკოპოსოთა ნუსხა დასავლეთ საქართველოდან. ამ ნუსხაში VII ს-ის შემდგომ, ვიდრე თითქმის IX-X სს-მდე, წარმოდგენილი არის დასავლეთ საქართველოს ზოგიერთი საეპისკოპოსო. როგორც ჩვენს მიერაა დადგენილი. ეს ნუსხა არ შეეხება VI ს-ს და ცდებიან ის ქართველი მეცნიერები, რომლებიც ფიქრობენ, რომ VI ს-ში 553 წლის V მსოფლიო საეკლესიო კრების მუშაობაში მონაწილეობდა ციხისძირის, ანუ პეტრას ეპისკოპოსი, რადგანაც დაარსებიდან სულ რაღაც რამდენიმე წლის შემდეგ, 551 წელს, ამ ქალაქის ზღუდეები ბიზანტიელებმა მიწასთან გაასწორეს, რათა ის ლაზიკაში შემოსულ სპარსელებს კვლავ არ დაეკავებინათ (აქ 542 წლიდან სპარსელთა ჯარი იდგა). სწორედ ამ ქალაქთან ომების აღწერისას პროკოფი კესარიელი, VI ს-ის ცნობილი ავტორი, წერდა: „ქრისტიანთა მღვდელმთავარსაც კათალიკოსს უწოდებენ ელინთა ენითა, რადგან ის ერთი განაგებს ყველა აქაურ სოფლებს“ („გეორგიკა“, II, 1965, გვ. 88). მაშასადამე, პროკოფი კესარიელის ცნობით, დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობის მღვდელმთავარს უწოდებდნენ „კათალიკოსს“. ეს, როგორც ჩვენს მიერ არის დადგენილი, არის მცხეთელი კათალიკოსი. პროკოფი კესარიელის ცნობით, ტრაპიზონიდან საქართველოს მიმართულებით მცხოვრები ქრისტიანები, რომლებიც არ იყვნენ „არც რომაელთა და არც ლაზთა მეფეების ქვეშევრდომები“, ღვთისმსახურებს იღებდნენ ლაზთა ეპისკოპოსებისაგან („გეორგიკა“, II, 1965, გვ. 125), თავის მხრივ კი ეს ეპისკოპოსები მცხეთის კათალიკოსს ექვემდებარებოდნენ (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე. მსოფლიო საეკლესიო კრებები ქართველ ეპისკოპოსთა მონაწილეობით, 2003, გვ.35), რადგანაც პროკოფისავე ცნობით, დასავლეთ საქართველოს ქრისტიანები მხოლოდ კათალიკოსს ექვემდებარებოდნენ - „ქრისტიანთა მღვდელმთავარსაც კათოლიკოსს უწოდებენ ელინთა ენით, რადგანაც ის ერთი განაგებს ყველა აქაურ სოფლებს“ („გეორგიკა“, II, 1965, გვ.88). მაშასადამე, მცხეთის კათალიკოსის იურისდიქციაში IV-VI სს-ში იმყოფებოდნენ არა მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოს, არამედ დასავლეთ საქართველოს ეპისკოპოსებიც, თუმცა წყაროებით მათი სახელები მოღწეული არ არის. ვითარება შეიცვალა VII ს-ის 20-30 წლებიდან ბიზანტიის იმპერატორ ჰერაკლეს ლაშქრობის შემდგომ. მან ქართლის სამეფოს ამ დროს ჩამოაჭრა ზღვისპირა ტერიტორია სახელმწიფოს ერთი სასაზღვრო მონაკვეთიდან (მდ. კლისურიდან) მეორემდე (სპერისა და კლარჯეთის ბოლომდე) - „მაშინ კუალად წარიღეს ბერძენთა საზღვარი ქართლისა: სპერი და ბოლო კლარჯეთისა, ზღვის პირი“ („ქართლის ცხოვრება“, I, გვ.224,226). „ზღვის პირის ქვეშ» ჩვენი წყაროების მიხედვით იგულისხმება მთელი ზღვისპირა ტერიტორია, და არა მხოლოდ სპერისა და კლარჯეთის ერთი მონაკვეთი (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე. მსოფლიო საეკლესიო კრებები ქართველ ეპისკოპოსთა მონაწილეობით, 2003, გვ.29). აქ, ამ მიწა-წყალზე, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ VII ს-დან დაარსა ლაზიკის ეპარქიაზე დაქვემდებარებული ფასისის სამიტროპოლიტო და ოთხი ბერძნული საეპისკოპოსო. ქართული ენა მოსახლეობის მშობლიური, ანუ დედაენა განიდევნა ეკლესიებიდან, მის ნაცვლად კი ბერძნული წირვა-ლოცვა გაჩაღდა. საბედნიეროდ, ასეთი მდგომარეობა გაგრძელდა მხოლოდ 80-90 წელი, დასავლეთ საქართველოში ჩამოყალიბდა ქართული სახელმწიფოებრივი ერთეული - აფხაზთა სამეფო და ქვეყანა გათავისუფლდა ბიზანტიელთა ბატონობისაგან. გათავისუფლებისთანავე ამ სამეფოს მოსახლეობამ და მმართველებმა ეკლესიებში კვლავ აღადგინეს მშობლიურენოვანი ღვთისმსახურება და თავის უფლებებში აღდგენის შემდგომ სახელმწიფო, საეკლესიო და სალიტერატურო ენა იყო მხოლოდ და მხოლოდ ქართული ენა. ესაა ქართული ეკლესიის სამწყსო. აფხაზთა სამეფოს უდიდესი ძლიერების ეპოქაში X ს-ის ცნობილი სომეხი ისტორიკოსი უხტანესი შეეხო აფხაზთა (ე.ი. იმჟამად დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობის) ეთნიკური ვინაობის საკითხს. უხტანესის აზრით, აფხაზები იმ ივერიელ ტომთა შთამომავლები არიან, რომელნიც ნაბუქოდონოსორმა პონტოს ზღვის მარჯვენა ნაპირზე დაასახლა ჩვ. ერამდე VI ს-ში - „ტომი აღორძინდა, გამრავლდა, გავრცელდა სომეხთა და ალბანთა საზღვრამდე და ამ ქვეყანას აფხაზეთი ეწოდება, თავის პირველ ქვეყანაში ივერიას უწოდებდნენ, აქ კი ქართველნი ეწოდათ“ (უხტანესი. ისტორია გამოყოფისა ქართველთა სომეხთაგან, 1975, გვ.67).

გაცილებით რთული იყო ვითარება აღმოსავლეთ საქართველოში. როგორც ცნობილია, ქართლის სამეფოს სახელმწიფოებრიობა VI ს-ში მოიშალა სპარსელთა ნებით. სპარსელები მხარს უჭერდნენ მონოფიზიტურ სომხურ ეკლესიას და სასტიკად სდევნიდნენ ბიზანტიური ორიენტაციის ქართულ-ქალკედონურ ეკლესიას. ამის გამო სპარსელმა დამპყრობლებმა ალბანეთის ის ნაწილი, რომელიც ჰერეთად იწოდებოდა და ქართველი ხალხით იყო დასახლებული, გამოიყვანა ქართული ეკლესიის იურისდიქციიდან და შეიყვანა მონოფიზიტური სომხური ეკლესიის იურისდიქციაში. ასეთივე მდგომარეობაში აღმოჩნდა ქვემო ქართლის, ანუ გუგარქის ქართველობა, რომელიც იქამდე ქართული კულტურის ერთ-ერთ უმთავრეს კერას წარმოადგენდა. აქ სპარსელთა დახმარებით სომხურმა ეკლესიამ VI ს-ში შეძლო ქრისტიანი ქართველებისათვის ღვთისმსახურების დროს დაენერგა სომხურენოვანი წირვა-ლოცვა. ამის გამო ჰერეთსა და ქვემო ქართლში ქართველები მოექცნენ სომხური ენისა და კულტურის არეალში და მიმდინარეობდა მათი არმენიზაცია. ცხადია, ქართველთა გასომხების ეს მოვლენა მოუთმენელი იყო ქართული ეკლესიისათვის. საბედნიეროდ, პოლიტიკური ვითარება შეიცვალა და ბიზანტიისა და სპასეთის 591 წლის ზავის შემდეგ, მცხეთა ბიზანტიის პოლიტიკური გავლენის ქვეშ მოექცა. ამით ისარგებლა კირიონ კათალიკოსმა და მან წამოიწყო დიდი ღვაწლი ქვემო ქართლში საეკლესიო ღვთისმსახურების დროს ქართული ენის აღსადგენად. იქამდე ეკლესიურად სომხურენოვანი ქართველები (VI ს-დან) თანდათან სიხარულით იბრუნებდნენ მშობლიურ ქართულ ენას. როგორც ცნობილია, ამ მოვლენამ საფუძველი დაუდო ე.წ. „განხეთქილებას“ ქართულ და სომხურ ეკლესიებს შორის. ჰერეთი, რომელიც IV-V სს-ში ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში იმყოფებოდა, როგორც აღვნიშნეთ, ჯერ სპარსელებმა და შემდგომ არაბებმა დაუქვემდებარეს სომხურ ეკლესიას. ხელსაყრელი პოლიტიკური მომენტის დადგომისთანავე, ჰერეთის ქართველობამ გადაიგდო უცხო ეკლესიის უღელი, დაუბრუნდა ქართულ დედაეკლესიას და აღიდგინა მშობლიური ქართულენოვანი ღვთისმსახურება. ეს მოხდა IX-X სს-ში დინარა დედოფლის დროს.

გაცილებით უფრო რთული ვითარება იყო ტაო-კლარჯეთში. ტაო, რომელიც იქამდე ქართული ეკლესიის იურისდიქციაში იმყოფებოდა, VI ს-ში მოექცა სომხურმართლმადიდებლური ავანის საკათალიკოსოს იურისდიქციაში. ამ დროისათვის სომხური ეკლესია ორად იყო გაყოფილი, სომხურ-მონოფიზიტური ეკლესიის გვერდით გაჩნდა სომხურ-მართლმადიდებლური საკათალიკოსო. VII ს-ში ისინი, მართალია, გაერთიანდნენ, მაგრამ ძლიერი იყო ორივე სარწმუნოებრივი ფრთა. არაბთა ბატონობის დროს ტაო და კლარჯეთის ერთი ნაწილი კვლავ სომხურ-მართლმადიდებლური ეკლესიის გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა. აქაურმა ქართველებმა ისარგებლეს არაბთა დასუსტებით და ხელსაყრელი პოლიტიკური მომენტისთანავე აღიდგინეს არა მხოლოდ ქართული სახელმწიფოებრიობა, სიხარულით დაუბრუნდნენ ქართული დედაეკლესიის წიაღს და აღიდგინეს ქართულენოვანი ღვთისმსახურება (მთავარეპისკოპოსი ანანია ჯაფარიძე. „საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია“, ტ.I, 1996, გვ.355). საეკლესიო ისტორიოგრაფიისათვის მიუღებელია რუსულ და საბჭოთა საოისტორიო წრეებში ჩამოყალიბებული თვალსაზრისი, რომ აღნიშნულ IX-X სს-ში მიმდინარეობდა ტაო-კლარჯეთის, ჰერეთისა და ქვემო ქართლის მოსახლეობის (თითქოსდა ეთნიკური სომხების) ქართიზაციაგაქართველება. ამ დროს, როგორც აღნიშნული იყო, ამ კუთხეთა მოსახლეობა დაუბრუნდა მშობლიურ ერსა და მშობლიური ეკლესიის წიაღს და მოიშუშა იარები სპარსელთა და არაბთა აგრესიისა.

ქართული წყაროების თანახმად, 691 წლის VI მსოფლიო კრებამ ცნო ქართული ეკლესიის იურისდიქცია „შაქსა და შირვანზე“. მათ გარდა ჩრდ. კავკასიის მთიანეთი „მთისა ადგილნი სუანეთისა და ჩერქეზის საზღვრამდის“ და ჩრდ. კავკასიაში მდებარე „სრულად ოსეთი“ მის საზღვრებში შესულა („ქართლის ცხოვრება“, ტ.I, გვ. 232).

ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს აღდგენის შემდგომ, XI-XIV სს-ში, მოღწეული წყაროების თანახმად, როგორც აღნიშნული იყო, საქართველოს საპატრიარქოს იურისდიქცია ვრცელდებოდა ჩრდილოეთით - ყირიმის ნახევარკუნძულამდე, სამხრეთით - ვანის ტბამდე, საერთოდ კი აღმოსავლეთით - შავი ზღვიდან კასპიის ზღვამდე (შემახიის მთებამდე). საეკლესიო სამართლის ძეგლი ბიჭვინთის იადგარში XVI ს-ის დასაწყისში აფხაზეთის საკათალიკოსოს ჩრდ. დასავლეთ საზღვრად დასახელებული არის პუნქტი „კაფა“. როგორც ვიცით, ქალაქი კაფა მდებარეობდა ყირიმის ნახევარკუნძულზე და იყო ერთერთი მნიშვნელოვანი ნავსადგური (საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია, ტ.II, 1998, გვ. 221).

სამხრეთის მიმართულებით, როგორც იმპერატორი კონსტანტინე პორფიროგენეტი აღნიშნავდა, მდინარე არაქსის მარცხენა სანაპირო ქართველებით იყო დასახლებული. ანტიოქიის პატრიარქ მაკარის დროსაც ქართველები მდ. ევფრატის სათავეებამდე ცხოვრობდნენ. ეთნიკური ქართველების სიჭარბის გამო ამ მხარეებში, როგორც აღვნიშნეთ, დაარსებული იყო ქართული საეპისკოპოსოები არზრუმისა, ანისისა, ყარსისა, ვალაშკერტისა და დადაშენისა (იქვე, გვ.223).

ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს დაშლა XV-XVI სს-ში და რეგიონალური სამეფო-სამთავროების წარმოქმნა იყო ქართული ერის უდიდესი ტრაგედია. ახლად წარმოქმნილი ქართლის, კახეთის, იმერეთის სამეფოები, რეგიონალური სამთავროები საუკუნეთა მანძილზე მხნედ იბრძოდნენ უთანასწორო მტრებთან ქრისტიანობის დასაცავად, მაგრამ ვერ ახერხებდნენ სპარსელთა და ოსმალთა წინაშე ერთიანი ფრონტით ბრძოლას. დაქსაქსვამ ერი დააუძლურა და მოიცვა ღრმა უიმედობამ. კუთხურ სამეფოებში, რომლებიც თითქმის 300 წლის მანძილზე XIX ს-მდე არსებობდნენ, ჩამოყალიბდა თემობრიობა, რომელსაც ივ. ჯავახიშვილი ტომობრიობასაც უწოდებს. ამ სამეფო-სამთავროებში თანდათან ჩამოყალიბდა ქართველთა ეთნოგრაფიული ჯგუფები - ქართლელები, კახელები, იმერლები, მეგრელები, გურულები და სხვ. წარმოიქმნა და გაღრმავდა ქართული ენის შესაბამისი დიალექტები. ერის დაშლა-დანაწილებამ იმ დონეს მიაღწია რომ, ისტორიკოს ვახუშტი ბატონიშვილს საგანგებო მსჯელობა დასჭირდა, რათა დაემტკიცებინა დასავლეთ და სამხრეთ საქართველოს მოსახლეობის ეთნიკური მთლიანობა, რადგანაც ისინი დაშლილობის მიუხედავად მაინც ენით, „რჯულით“, მწიგნობრობით და კულტურით ქართველები იყვნენ. ერთადერთი ძალა, რომელიც XVI-XVIII სს-ის ტრაგიკულ ეპოქაში აერთიანებდა დაშლილ-დანაწევრებულ ქართველობას, ეს იყო საქართველოს წმიდა მართლმადიდებელი ეკლესია. ღვთის შეწევნით ეკლესია იყო მაკონსოლიდირებელი ძალა, ჭეშმარიტი სულიერი საყრდენი, რომელიც იცავდა და ინახავდა ქართველობას.

XVI-XVII სს-ში სპარსეთმა და ოსმალეთმა შეძლეს დაშლილი საქართველოს დანაწილება, რაც კიდევ უფრო აუარესებდა ქართველ ქრისტიანთა მდგომარეობას და ზღუდავდა ქართული ეკლესიის იურისდიქციის საზღვრებს. სპარსეთი, ისევე როგორც 1000 წლის წინ, XVI ს-ის შემდგომაც, საქართველოში აძლიერებდა სომხურ მონოფიზიტურ ეკლესიას, რადგანაც მიიჩნევდა, რომ ქართული მართლმადიდებელი ეკლესია მხარს უჭერდა მის დიდ მტერს რუსეთის იმპერიას და ცდილობდა სამხრეთ კავკასია გადაექცია რუსეთის იმპერიის გავლენის სფეროდ. ქართლისა და კახეთის იმ ქალაქებსა და მხარეებში, სადაც სპარსული ჯარი იდგა, იძულებისა და სარგებლიანობის გამო ქართველთა დიდი ნაწილი XVII-XVIII სს-ში გადაიქცა ეჩმიაძინის მრევლად, რაც ხშირად მათ ბატონყმობის უღლისა და სამხედრო ვალდებულებისაგან ათავისუფლებდა და გზას უხსნიდა, რომ ყმა-გლეხის მდგომარეობიდან გადასულიყო ვაჭარ-ხელოსანთა კლასში. გასომხებული მრავალი ვაჭარი და სოვდაგარი საქმიანობდა ინდოეთიდან ბრიტანეთამდე. გაგრიგორიანებულ ქართველებს დიდი ასპარეზი ეხსნებოდათ კულტურის სფეროშიც. ამიტომაც საქართველოს ეკლესიამ თავისი მრევლის მნიშვნელოვანი ნაწილი დაკარგა ქართლსა და კახეთში.

დიდი დანაკლისი იყო საქართველოს ეკლესიისათვის ქართველების გამაჰმადიანება. მას შემდეგ, რაც ოსმალეთმა მიიტაცა მესხეთი და იქ გააუქმა 14 ქართული საეპისკოპოსო, საქართველოს მოსახლეობის თითქმის ერთი მესამედი იძულებული გახდა მიეღო უცხო სარწმუნოება. თავის მხრივ, სპარსეთმა მიიტაცა იქამდე ქართველებით დასახლებული შაქი, აღმ. კახეთი ანუ ჭარ-ბელაქანი, ლორე-ტაშირის მხარე. აქაური ქართველობაც გამაჰმადიანდა და დაკარგა ქართველობა.

XVI-XVIII სს-ში ე.წ. „მთის ჩამოწოლა“, ანუ ჩრდ. კავკასიელი წარმართულ-მაჰმადიანური ტომების ჩამოსახლება საქართველოს კუთხეებში, ასევე ამცირებდა ქართული ეკლესიის იურისდიქციის საზღვრებს. აფხაზეთში ჩერქეზულ-აბაზური ტომების ჩამოსახლებამ, რომელთაც ოსმალეთი აძლიერებდა, აიძულა კათალიკოსი რეზიდენცია ბიჭვინთიდან გადმოეტანა უფრო დაცულ გელათში. ადიღე-ჩერქეზთა შემოსევის გამო გაუქმდა დრანდის, მოქვისა და ბედიის ქართული საეპისკოპოსოები. აფხაზეთის საკათალიკოსოს საზღვრები ჩრდ. დასავლეთისა და სამხ. დასავლეთის მიმართულებით ძალზე შემცირდა. ქართლის საკათალიკოსომ კი ოს-დვალების შიდა ქართლში ჩამოსახლების, ხოლო აღმ. კახეთში ლეკებისა და მუღანლების, ხოლო ტაშირ-ქვემო ქართლში ბორჩალოს ტომების ჩამოსახლების გამო დაკარგა თავისი იურისდიქცია ამ კუთხეებში. ყოველივე ამას გამო მიმდინარეობდა ე.წ. ქართველების გათათრება, გასომხება, გაფრანგება, გალეკება. ქართველობის შენარჩუნება შეძლო ქვეყნის მხოლოდ მართლმადიდებლურმა მოსახლეობამ, მათ, რომელნიც იყვნენ სამწყსო და მრევლი საქართველოს ეკლესიისა. ჩვენი ეროვნული ეკლესია ქართველთა იდენტობის თვითშემეცნების საფუძვლად გადაიქცა.

საბედნიეროდ, ქართველთა კონსოლიდაცია დაიწყო XIX ს-ის დასაწყისშივე. პლატონ იოსელიანი თავის ცნობილ წიგნში „გიორგი XIII“ სიხარულით აღნიშნავს, რომ მას შემდეგ, რაც გაუქმდა შიდაეთნიკური საზღვრები, მოიშალა კუთხურ-რეგიონალური სახელმწიფოებრიობა და ერთი იმპერიის საზღვრებში მოექცა ქართული თემები, დაიწყო სწრაფი კონსოლიდაცია ქართველობისა, აღორძინება ერთიანი ქართული შემეცნებისა. ის წერს, რომ რუსეთის იმპერიის საზღვრებში „თემნი ქართველთა სამეფოისა დაგლეჯილნი და დანაწევრებულნი გაუქმნდნენ. მცხოვრებნი თემთა ამათ: იმერელნი, მეგრელნი, გურულნი, სვანნი და რაჭველნი შეიქმნენ ერად და იწოდნენ ქართველებად“ (პ. იოსელიანი. „ცხოვრება გიორგი XIII-სა“, 1995, გვ.287). ერთიანი ეროვნული თვითშემეცნების, ანუ ქართველობის აღორძინება მას მიაჩნია „ღვთის განგებად“.

მალე, XIX ს-ის პირველ ნახევარშივე, რუსეთის საიმპერიო ხელისუფლებამ გააცნობიერა, რომ მისი საზღვრების შიგნით სამხრეთ კავკასიაში მთლიანდებოდა და ერად იკვრებოდა დიდი ხალხი, რომელიც სამომავლოდ მოითხოვდა თვითგამორკვევას და საკუთარი სახელმწიფოებრიობის აღდგენას. შედეგმაც არ დააყოვნა და ქართველთა კონსოლიდაციის საწინააღმდეგოდ XIX ს-ის 50-80 წლებში საიმპერიო წრეებმა სასწრაფოდ დაავალეს შესაბამის რელიგიურ და ფსევდო-საგანმანათლებლო წრეებს არ დაეშვათ ქართველი ერის კონსოლიდაციის პროცესისის გაგრძელება. შესაბამისი წრეები ჩართეს იმ მიზნის მისაღწევად, რათა ქართველი ერისათვის ჩამოეშორებინათ და არაქართველებად გამოეცხადებინათ დასავლეთ და სამხრეთ საქართველოს მკვიდრი მოსახლეობა (მაჰმადიანი მესხები, კათოლიკე და გრიგორიანელი ქართველები, სვანები, მეგრელები, აფხაზები, ლაზები, აღმ. საქართველოს მთიულები და სხვანი). სამეცნიერო და საისტორიო წრეებში შექმნეს შესაბამისი „სამეცნიერო“ თეორიები, რომლებიც კიდევ უფრო გაღრმავდა საბჭოთა პერიოდში და ჩამოყალიბდა ქართიზაციაგაქართველების თეორიის სახით.

ჩვენი საეკლესიო და კულტურის მოღვაწეები, ერის დიდი მამები გრძნობდნენ, რომ რუსეთის იმპერიისაგან ქართველთა გათავისუფლების პირველი ეტაპი უნდა ყოფილიყო საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენა, გაუქმებული რუსეთის იმპერიის მიერ XIX ს-ის დასაწყისში. ეს მართლაც შეძლო ქართველმა ერმა 1917 წლის 25 მარტს. 1943 წლამდე რუსეთის ეკლესია არ ცნობდა ქართული ეკლესიის ტერიტორიულ ავტოკეფალიას. ამ წელს კი მან აღიარა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალია „საქართველოს სსრ“ ფარგლებში. ამავე საზღვრებში სცნო საქართველოს ეკლესიის იურისდიქცია კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ 1990 წელს.

ამჟამად, ღვთის უდიდესი მოწყალებით, ქართველ ერს აქვს თავისი დამოუკიდებელი სახელმწიფო, რომლის მოსახლეობის 85% მართლმადიდებელი ქრისტიანია, ხოლო ქრისტიანთა საერთო რაოდენობა გაცილებით დიდია. ქართველ ერს აქვს თავისი ეროვნული ავტოკეფალიური საპატრიარქო ეკლესია, რომლის ავტორიტეტი მისი უწმიდესობისა და უნეტარესობის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია II-ის მეთაურობით დიდი არის მთელს მსოფლიო მართლმადიდებელთა შორის.

დიდება და მადლობა უფალს, რომელმაც XXI ს-ის დასაწყისში კვლავ შეახსენა ქართველობას, რომ ღვთისმშობლის წილხვედრი ივერიის წმიდა მიწა მოციქულების კურთხევით არის მადლმოსილი.

ისტორიულად ყოველი ათასწლეულის დასაწყისი ნიშნეული და ბედნიერების მომტანი იყო ქართველი ერისათვის. I ს-ში ჩვენს მიწას მოებარა ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტეს კვართი, რომელსაც დაეფუძნა სვეტიცხოვლის ტაძარი და საპატრიარქო ტახტი. 1000 წლის შემდგომ XI ს-ის დასაწყისში ბაგრატის ტაძარი აიგო ქვეყნის გამთლიანებისათვის ღვთისადმი მადლიერების ნიშნად. იმედი გვაქვს და შევთხოვთ უფალ ღმერთს, რომ ჩვენი უწმიდესი პატრიარქის ილია II-ის მიერ აგებული წმიდა სამების ტაძარი XXI ს-ში საფუძვლად დაედება საქართველოს გამთლიანებას და მის გაბრწყინებას. ამინ.

(მოხსენება)

თქვენო უწმიდესობავ და უნეტარესობავ, ყოვლადსამღვდელო მეუფენო, ქალბატონებო და ბატონებო.

უფლის ნებითა და მოწყალებით ქრისტიანული სარწმუნოების სიწმინდის შეუპოვარმა დამცველმა ქართველმა ერმა შეძლო მართლმადიდებლობის უმწიკვლოდ მოტანა უძველესი ხანიდან დღემდე. ჯერ კიდევ ცნობილი ბერძენი ისტორიკოსი და ეპისკოპოსი პროკოფი კესარიელი წერდა VI ს-ში: „იბერები ქრისტიანები არიან და ამ სარწმუნოების წესებს ყველა იმათზე უკეთ იცავენ, რომელთაც ჩვენ ვიცნობთ“ („გეორგიკა“, II, 1965, გვ.48). პროკოფი კი იცნობდა აზიის, აფრიკისა და ევროპის მრავალ ქვეყანასა და ხალხს.

ამასვე ამტკიცებდნენ ძველი ქართული წყაროებიც, რომ ქართველი ხალხი „მიერითგან აღსასრულამდე ჰგიეს შეუძვრელად მართალსა სარწმუნოებასა ზედა“ (მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე. „საქართველოს საეკლესიო კრებები“, ტ.II, 2003, გვ.102).

ჩვენთვის ძალზე მნიშვნელოვანია და ღირებულია ის ცნობები ქართველთა მტკიცე მართლმადიდებლობის შესახებ, რომლებიც დაცულია წმიდა მაქსიმე აღმსარებლის ცხოვრებაში. წმიდა მაქსიმე 662 წელს გააძევეს ბიზანტიიდან და თავის ორ მოწაფესთან - ანასტასი აპოკრისარისთან და ანასტასი მონაზონთან ერთად ჩვენს ქვეყანაში, დასავლეთ საქართველოში გადმოასახლეს. მისმა ერთერთმა მოწაფემ აღწერა კიდეც თვალით ხილული ცხოვრება თავისი მოძღვრისა. VII ს. დასაწყისში, ჰერაკლე კეისრის შემდგომ, ჯერ სპარსთა ბატონობის, შემდეგ კი სპარსეთში ჰერაკლე კეისრის ლაშქრობის გამო, საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოებრიობა მოშლილი იყო და დასავლეთ საქართველოშიც რამდენიმე ცალკეული ქვეყანა არსებობდა ბიზანტიელთა ხელქვეით. ესენი იყო: ლაზიკა, აფხაზეთი, აფშილეთი, სვანეთი, თაკვერი და სხვ. აი, როგორ ახასიათებს წმიდა მართლმადიდებლობის დამცველი და მისი სიწმიდის შეურყევლობისათვის დევნილი წმიდა მაქსიმე აღმსარებლის მოწაფე ანასტასი ქართველთა იმჟამინდელ ქვეყნებს: ის ლაზეთს უწოდებს „ქრისტეს მოყვარე ლაზთა ქვეყანას“ („გეორგიკა“, IV, 2, გვ.41), აფხაზეთს კი - „ქრისტესმოყვარე აბაზგების ქვეყანას“ (იქვე, გვ.45), ამ ქვეყანათა მეთაურებს კი - „ღვთისმოყვარე მთავრებს“ (იქვე, გვ.45), „იბერიის ღირს საქებ პატრიკიოსსა და პრეტორს“ (იქვე, გვ.48).

საქმე ისაა, რომ ეს ცხოვრება წმიდა მაქსიმე აღმსარებლისა, მისი მოწაფის წმ. ანასტასის მიერ დაწერილია VII ს. 60-იან წლებში, მაშინ, როცა მთელ ბიზანტიაში ბობოქრობდა გამარჯვებული მონოთელიტობა, შესაბამისად, იდევნებოდა მართლმადიდებლობა, ბიზანტიაში აღარ დარჩა მთავარი და ეპისკოპოსიც კი წმიდა მართმადიდებლობის დამცველი. ასეთ დროს, ასეთ ეპოქასა და გარემოში, როგორც აღვნიშნეთ, დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს ხალხი და მისი მთავრები ყოფილან „ქრისტესმოყვარენი“, ანუ მართლმადიდებლობის მტკიცე დამცველნი. ეს ასე რომ არ ყოფილიყო, ანასტასი აპოკრისარი, ცხადია მათ „ქრისტესმოყვარეთ“ არ უწოდებდა. ის იყო კაცი, რომელმაც არ იკადრა სიცრუე და სიმართლის, წმიდა სარწმუნოების დაცვისათვის, თავის მოძღვართან და მეგობართან ერთად მოკვეთეს ენა და მკლავები. მას თავისი მოძღვრის, წმიდა მაქსიმეს ცხოვრება დაუწერია მოჭრილი მკლავით. ამ მკლავზე აღარ ჰქონია ხელის მტევანი და თითები მკლავზე მიუმაგრებია ორი წვრილი ჯოხი და ამით დაუწერია თავისი მოძღვრის ცხოვრება, წერს VII ს-ის მოღვაწე თეოდოსი განგრელი თავის მოგონებებ- ში. ეს იყო სიმართლის მწერლის მარჯვენა.

საეკლესიო იურისდიქციის მხრივ დასავლეთ საქართველო, ძველი ქართული მატიანეების, ასევე რუის-ურბნისის „ძეგლისწერის“ ცნობით, IV ს-დანვე იმყოფებოდა მცხეთის კათალიკოსის იურისდიქციაში. ანდრია მოციქულმა იქადაგა „ყოველსა ქვეყანასა საქართველოისასა», ხოლო წმიდა ნინომ მოაქცია „ყოველნი ქართველნი“, წერდნენ რუის-ურბნისის წმიდა კრების მამები, ეს იყო საფუძველი დასავლეთ საქართველოში მცხეთის კათალიკოსის იურისდიქციის განვრცობისა. ამასთანავე, მოციქულთა კანონების 34-ე მუხლის თანახმად, IV ს-ში ორგანიზებული საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციის საზღვრები თან უნდა დამთხვეოდა სახელმწიფო-ადმინისტრაციულს. ძველი მატიანეების დაბეჯითებული ცნობით, იმჟამინდელი საქართველოს, ანუ ქართლის სამეფოს დასავლეთი საზღვარი გადიოდა შავი ზღვის პირას და მდინარე ეგრისწყალზე. მდინარე ეგრისწყალი (შემდეგდროინდელი ღალიძგა) ერთმანეთისაგან ყოფდა ქართლის სამეფოსა და ბიზანტიის იმპერიას. მდ. ეგრისწყლის იქით აფხაზეთი ანუ აბაზგია - ბიზანტიის ხელდებული ქვეყანა მდებარეობდა. ასე ყოფილა მეფე აზონისა და მეფე ფარნავაზის დროს და მათ შემდეგ მეფე მირიანის ეპოქაშიც. წყაროების ცნობით, მეფე მირიანის გამგებლობაში აღმოსავლეთ საქართველოსთან ერთად იყო ეგრისიც. შესაბამისად მის დროს, IV ს. დასაწყისში, ორგანიზებულმა საქართველოს ეკლესიამ თავის იურისდიქციაში მოაქცია აღმოსავლეთთან ერთად დასავლეთ საქართველო, მდინარე ეგრისწყლამდე. მეფე ვახტანგ გორგასლის დროს საქართველოს დაუბრუნდა კლარჯეთი და აგრეთვე აფხაზეთის ტერიტორია მდინარე ეგრისწყლიდან მდ. კლისურამდე (კელასურამდე). მაშასადამე, V ს-დან საზღვარი ქართლის სამეფოსა და ბიზანტიის იმპერიას შორის გადიოდა მდინარე კელასურზე. ამ მდინარემდე ქართლის კათალიკოსი ახორციელებდა თავის საეკლესიო ძალაუფლებას. ამითაა გამოწვეული სომხური წყაროების ცნობა, რომ VIს. ბოლოსა და VIIს. დასაწყისში კირიონ კათალიკოსი იყო „არქიეპისკოპოსი ეგრისისა“. სომხური წყაროების გარდა, რომელნიც მიუთითებენ, რომ VI ს-ის ბოლოს დასავლეთი საქართველო იმყოფებოდა მცხეთის კათალიკოსის იურისდიქციაში. ვახუშტი ბატონიშვილიც ბრძანებდა, რომ დასავლეთ საქართველოში ტერიტორია ე.წ. „ვაკე“, ანუ მიწა-წყალი ქუთაისსა და ცხენისწყალს შორის „საეკლესიო ერთობის“ დროს, ანუ VIII ს-მდე, აფხაზეთის საკათალიკოსოს წარმოშობამდე, იმყოფებოდა „მცხეთის არქიეპისკოპოსის“ იურისდიქციაში. ვახუშტისვე ცნობით, რაჭის დიდი ნაწილი ნიქოზის ეპისკოპოსის სამწყსო იყო. ვითარება შეიცვალა ჰერაკლე კეისრის ლაშქრობის შემდეგ. VII ს-ის 20-30-იან წლებში ჰერაკლე კეისარმა ქართლის სამეფოს ჩამოაჭრა შავი ზღვისპირეთის ვრცელი ტერიტორიები და შეიყვანა ისინი ბიზანტიის შემადგენლობაში. შესაბამისად, იბერიის, ანუ ქართლის ნაცვლად, აქ ბიზანტიელთა ხელქვეშ ჩამოყალიბდა ლაზიკის, აბაზგიისა და სხვა სამთავროები. მიუხედავად პოლიტიკური ცვლილებებისა, დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა, ჩანს, მაინც მცხეთის კათალიკოსის იურისდიქციაში იმყოფებოდა. პროკოფი კესარიელი მიუთითებდა კიდეც, რომ VIს.-ში დასავლეთ საქართველოს ქრისტიანები „კათალიკოსის“ იურისდიქციაში იმყოფებოდნენ. კათალიკოსი კი იმჟამად მცხეთაში იჯდა. ქართული წყაროების დაბეჯითებული მტკიცებით, დასავლეთ საქართველო მუდამ ქართული ეკლესიის განუყოფელი ნაწილი იყო. ასეთი მოსაზრება არსებობდა უძველესი ხანიდან XX ს-ის 30-იან წლებამდე. 30-იან წლებში, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსადმი დაქვემდებარებულ საეპისკოპოსოთა ნუსხების გაცნობის შემდეგ, ჩვენში მიიღეს ახალი შეხედულება, თითქოსდა დასავლეთ საქართველოში არსებობდა კონსტანტინოპოლისადმი დაქვემდებარებული ლაზიკის სამიტროპოლიტო ფაზისში და ოთხი საეპისკოპოსო კათედრა (ზიგანასი, საისინისა, პეტრასი და როდოპოლისისა). იმთავითვე ამავე ნუსხების შესწავლის შემდგომ, ბრიუსელის უნივერსიტეტის პროფესორმა, მსოფლიო მნიშვნელობის ბიზანტიოლოგმა ნიკოლოზ გიორგის ძე ადონცმა (1871-1942) გამოთქვა მოსაზრება, რომ აღნიშნული ბიზანტიური საეპისკოპოსოები ზიგანა - ზიგინებისა, როდოპოლისისა და საისინისა, სინამდვილეში განლაგებულნი იყვნენ არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ქართველი ხალხის უძველეს ქვეყანაში „ლაზიკაში“, ანუ ტრაპიზინის ოლქში. ის წერდა, რომ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ნუსხებში მოხსენიებული ზიგანას საეპისკოპოსო ცენტრი მდებარეობდა ტრაპიზონთან ახლოს, რომ იქვე იყო სხვა ტოპონიმებიც მსგავსი სახელის მქონენი (მაგ. „ზიგანას მთა“ და სხვა). მის ახლოს იმყოფებოდნენ როდოპოლისისა და საისინის კათედრებიც. მაშასადამე, როდოპოლისს ის არ აკავშირებდა ვარციხესთან და, მისი აზრით, ვარციხესთან არავითარი ბერძნული საეპისკოპოსო არ ყოფილა. ასევე, მისი აზრით, საისინი არ იყო ცაიშის კათედრა, ხოლო ზიგანა არ იყო ზიგინევი, ანუ გუდაყვა. ადონცის თვალსაზრისით, დასავლეთ საქართველოში არ იმყოფებოდნენ ბერძნული საეპისკოპოსოები. ამასვე დაბეჯითებით მიუთითებს ქართული წყაროებიც. არც ერთი ქართული წყარო არ იცნობს დასავლეთ საქართველოში ბერძნულ საეპისკოპოსოებს - ვარციხეს, გუდაყვასა და ცაიშს. ჩვენი თვალსაზრისით, იგივეს გვიჩვენებს წმიდა მაქსიმე აღმსარებლის ცხოვრებაც. აქ, მის დროს, ბერძნული საეპისკოპოსოები რომ ყოფილიყვნენ, ცხადია, ამ საეპისკოპოსოთა მრევლი იქნებოდა ისეთივე მონოთელიტი, როგორიც იყო მრევლი საერთოდ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს საეპოსკოპოსოებისა. აღნიშნულ ეპოქაში, მაშასადამე, ამ კუთხის ხალხიც და მისი მთავრებიც არ იქნებოდნენ მართმადიდებლები და კონსტანტინოპოლურ საეპისკოპოსოთა მსგავსად, მონოთელიტობისადმი, ანუ მწვალებლობისადმი იქნებოდნენ მიდრეკილნი. წმიდა მაქსიმე აღმსარებლის მოწაფის წმ. ანასტასის სიტყვით კი, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, დასავლეთ საქართველოს ხალხი მტკიცედ იცავდა მართლმადიდებლობას უმძიმეს ეპოქაში, მსოფლიო ეკლესიაში მონოთელიტების ბატონობის დროს. შესაბამისად უნდა დავასკვნათ, რომ ამ მხრივ საფუძველი გვაქვს კიდევ ერთხელ ვენდოთ საეკლესიო ეროვნულ წყაროებს, რომ დასავლეთ საქართველო IV-VIII სს-ში, მიუხედავად მძიმე პოლიტიკური ვი- თარებისა, იმყოფებოდა მცხეთის კათალიკოსის იურისდიქციაში და იცავდა მართლმადიდებლობის სიმტკიცეს აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობის მსგავსად.

დასავლეთ საქართველო მცხეთის კათალიკოსის იურისდიქციაში რომ იმყოფებოდა წმიდა მაქსიმე აღმსარებლის ეპოქაში, VII ს-ში, ამის შესახებ მიგვითითებს მარტვილის შესანიშნავი ტაძარი. VII ს-ის I ნახევარში აგებული მარტვილის, ანუ ჭყონდიდის, ტაძარი წმიდა ანდრია მოციქულის მიერ აღმართული ჯვრის ადგილას ნაგები, სასულიერო კერა, რომელიც მთელი დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობის სამლოცველო იყო, აგებულია მცხეთის ჯვრის ტაძრის ანალოგიით. დასავლეთ საქართველო კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში რომ ყოფილიყო, ხუროთმოძღვარი ეგრისის ცენტრში, საეკლესიო კანონების თანახმად, ვერავითარ შემთხვევაში შეძლებდა სხვა სახელმწიფოს, სხვა საეკლესიო იურისდიქციის ქვეშ მყოფ ქვეყანაში მცხეთის ჯვრის ტი პის დიდებული ტაძრის აგებას. მაშასადამე ხუროთმოძღვარს ჰქონოდა საეკლესიო იერარქის შესაბამისი კურთხევა და ნებართვა, რადგანაც ეგრისი მცხეთის იურისდიქციაში იმყოფებოდა.

მცხეთის ჯვრის ტაძრის არქიტექტურის გამეორება დასავლეთ საქართველოს ცენტრში კიდევ ერთხელ ადასტურებს ძველი ქართული წყაროების დაბეჯითებულ თვალსაზრისს, რომ ეს მხარეები იმყოფებოდნენ მცხეთელი კათალიკოსის იურისდიქციაში და არა კონსტანტინოპოლის პატრიარქისა. აღნიშნულ ვითარებათა გამო - IV, V, VI და VII საუკუნებში, დასავლეთ საქართველოში წირვალოცვის ენა იყო ის ძველი ქართული ლიტურგიკული (სალიტერატურო) ენა, რომლის შექმნა-შემუშავებასა და დახვეწას, ჩვენი გამოკვლევით, ღვაწლი დადეს პეტრე იბერის აღმზრდელმა იოანე ლაზმა და დასავლეთ საქართველოს სხვა მოღვაწეებმა. ამიტომაც აღმოჩნდა პალესტინის უძველესი ქართული წარწერები V საუკუნის იერუსალიმის უდაბნოს ე.წ. „ლაზთა მონასტერში“. საეკლესიო არქიტექტურა საზოგადოდ ასახავდა ლიტურგიკულ ვითარებას და იგებოდა წირვა-ლოცვის საჭიროებისათვის. მაშასადამე, არქიტექტურა შეესაბამებოდა ლიტურგიკულ ტიპიკონს. მცხეთის ჯვარი გულისხმობდა, რომ იმ არეალში, სადაც მცხეთის ჯვრის ტიპის ტაძრები იყვნენ განლაგებული ერთი მსგავსი ტიპიკონით ტარდებოდა წირვა-ლოცვა. მცხეთის ჯვარში კი ჩვენ ვიცით, რომ წირვა-ლოცვა ტარდებოდა ქართულ ენაზე და მცხეთის კათალოკოსის იურისდიქციაში შემავალ ეკლესიებში ერთი სახის ლიტურგიკული წესი აღესრულებოდა. ამ არეალში მოქცეული ყოფილა მარტვილისა და ეგრისის მრევლიც. რუის-ურბნისის კრების „ძეგლისწერის“ დადგენილებაში ასახული ცნობით, წმიდა ნინოს დროიდანვე, როგორც აღვნიშნეთ, დასავლეთ საქართველო მცხეთელი კათალიკოსის იურისდიქციაში იმყოფებოდა და აქ, იმთავითვე, წირვა-ლოცვის ენა იყო ძველი ქართული ენა და არა ბერძნული.

საბოლოოდ, უნდა დავასკვნათ შემდეგი: 1. წმიდა მაქსიმე აღმსარებლის ეპოქაში დასავლეთ საქართველოს ქრისტიანები იყვნენ მტკიცე მართლმადიდებლები და 2. დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა წმიდა ნინოს დროიდანვე იმყოფებოდა მცხეთის და არა კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში, მიუხედავად VI ს-დან შექმნილი პოლიტიკური ძვრებისა.

წმიდა მართლმადიდებლობა საფუძველია ჩვენი თვითმყოფადობისა და ეროვნული მთლიანობისა. უფალმა ინებოს წმიდა მაქსიმე აღმსარებლის ლოცვით მისი განმტკიცება, ამინ.

12.09.05.

ძველი მატიანეები გვაუწყებენ, რომ უწინარეს წმიდა ნინოს მოსვლისა, ჩვენი ხალხი იყო „განათლებულ ემბაზითა ქადაგებულისა ანდრია და სვიმონ კანანელისათა, რამეთუ მათ იქადაგეს ქრისტე ქართველთა შორის პირველად“ („მარტვილობაი დავით და კონსტანტინესი“, „ძველი ქართული ლიტერატურის ქრესტომათია“, 1946, გვ. 235).

ანდრია მოციქულმა და სვიმონ კანანელმა, ძირითადად, დასავლეთ საქართველოში იქადაგეს. სწორედ ამ ქვეყნის მოსახლეობას უწოდებდნენ ჩვენი მემატიანეები ქართველებს აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობასთან ერთად. ეს თვალსაზრისია გადმოცემული რუის-ურბნისის კრების ძეგლის წერაშიც. კერძოდ, აქ ნაბრძანებია, რომ პირველწოდებულმა ანდრია მოციქულმა იქადაგა სახარება «ყოველსა ქუეყანასა საქართველოისასა“ („დიდი სჯულის კანონი“, 1975, გვ. 545), „ხოლო წმიდა ნინომ განანათლა ყოველი სავსება ყოვლისა ქართველთა ნათესავისაი“ („დიდი სჯულის კანონი“, 1975, გვ. 546).

მაშასადამე, ყველაზე მნიშვნელოვანი საეკლესიო კრების დადგენილებით, ანდრია მოციქულის დროს დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველო იყო ერთი ქვეყანა, რომელსაც საქართველო, ანუ ქართლი ერქვა, ხოლო წმიდა ნინო IV ს-ში იქცა ერთიანი ქართველი ერის, დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოში მცხოვრები ქართველების განმანათლებლად.

XIX ს-მდე აღნიშნული მოსაზრება, რომ დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს ერქვა ქართლი, ანუ ივერია, ხოლო ივერიელნი, ანუ ქართველნი ეწოდებოდათ ამ ქვეყნის მცხოვრებთ, მიიჩნეოდა უეჭველ ფაქტად. მხოლოდ XX ს-ის დასაწყისში, რუსულ იმპერიულ წრეებში, ხოლო შემდგომ საბჭოთა ათეისტური სკოლის მიერ უარყოფილი იქნა ეს მოსაზრება და ჩამოყალიბდა ახალი თვალსაზრისი, რომლის მიხედვითაც „ივერია“ (ქართლი) თითქოსდა მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოს ეწოდებოდა, ხოლო დასავლეთ საქართველოს სხვადასხვა სახელები ერქვა. შესაბამისად, თითქოსდა ივერიელნი, ანუ ქართველნი მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოში ცხოვრობდნენ.

ამ რუსულ, კომუნისტურ თვალსაზრისს მთლიანად აბათილებს სამეგრელოს მთავრის ლევან II დადიანის მიმოწერა რუსეთის ხელმწიფისადმი, ასევე სხვა უამრავი საისტორიო წყარო.

ლევან II დადიანი (1611-1657), ოდიშის მთავარი, იყო ღვთის მოყვარე, ეკლესიათა მაშენებელი, ამასთანავე, მართმადიდებლობის ამაღორძინებელი. მან აღადგინა და შეამკო არა მარტო ოდიშის ყველა ეკლესია და მონასტერი, არამედ იერუსალიმის ჯვრის მონასტერი, რომელიც ვალებისგანაც გამოიხსნა და შესაბამისად გაამშვენა. თავის სამთავროში კი აღადგინა ყველა დანგრეული ეკლესია, უსახურავონი გადახურა, ხელახლა მოაჩუქურთმა, რაც უმთავრესია ყველა ეკლესიაში აღადგინა წირვა-ლოცვა, შეამკო ბარძიმ-ფეშხუმებით, მრავალი ჭედური ხატით.

ლევან II დადიანი იყო ქართული კულტურის უდიდესი მეცენატი XVII ს-ში. მისი ბრძანებითა და ხარჯით არის გადაწერილი „ვეფხისტყაოსნის“ ჩვენამდე მოღწეული უძველესთარიღიანი ხელნაწერი, ის დაასურათებინა კიდეც მამუკა თავაქარაშვილს.

XVII საუკუნე იყო ქართული კულტურისათვის უაღრესად არახელსაყრელი პერიოდი. ქვეყანა ნაწილებად დაიშალა, მტერმა აღმოსავლეთ საქართველო დაი პყრო. ასეთ ეპოქაში ლევან დადიანმა მიიღო ზეგარდამოძალი და დაიწყო ზრუნვა საქართველოს გასაერთიანებლად. მან იცოდა, რომ ყველა უბედურების მიზეზი იყო ქვეყნის დაშლა, დანაწევრება, რომ მხოლოდ გაერთიანებული საქართველო შეძლებდა გაძლიერებას.

ლევან II დადიანის მიმოწერიდან ჩანს, რომ მისი თვალსაზრისით, ბაგრატიონთა სამეფო დინასტიამ XVII ს-ში ვერ შეძლო ქვეყნის ჯეროვანი პატრონობა. მათ ჯერ ერთმანეთს შორის გაინაწილეს ქვეყანა, რამაც ჩამოაყალიბა ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი სამეფოები ქართლისა, კახეთისა და იმერეთისა, ხოლო შემდგომ ერთმანეთი დაასუსტეს გაუთავებელი შუღლით და ურთიერთბრძოლით. საბოლოოდ, შაჰ-აბაზის მიერ წმიდა მოწამე ლუარსაბ II-ის მოკვლის შემდგომ ფაქტიურად შეწყდა ქართლის კანონიერი სამეფო დინასტია. ლევან II დადიანის ეპოქაში ქართლის მმართველად სპარსეთის სამეფო კარმა დანიშნა ერთ-ერთი გამაჰმადიანებული ბაგრატიონი, რომელიც არ იყო სამეფო ოჯახის წევრი. ასევე, სპარსეთმა შეძლო კახეთის დაპყრობაც და იქიდან კანონიერი სამეფო დინასტიის გაძევება. ლევან II დადიანის ეპოქაში იმერეთის სამეფო ტახტიც შერყეული იყო. აქაც სამეფო დინასტიის ლეგიტიმურობა საეჭვო ხდებოდა, ამიტომაც სამეფო ტახტზე ხან გვერდითი შტოს წარმომადგენელი (ჭუჭუნაიშვილი) ადიოდა, ხან კიდევ გურიელთა სამთავროს სახლის წევრები. აღნიშნულის გამო (რადგანაც აღმოსავლეთ საქართველოს, ვითარცა სპარსეთის ხელდებულ ქვეყანას არ შეეძლო ყოფილიყო საქართველოს პოლიტიკური გამაერთიანებელი, ხოლო იმერეთის სამეფო დასუსტებული იყო), ლევან II დადიანი საქართველოს სუვერენული სახელმწიფოს გაერთიანების საქმეს პირადად ჩაუდგა სათავეში. მიზეზი ამისა იყო ისიც, რომ ოდიში, ანუ სამეგრელოს სამთავრო, მისი მმართველობის დროს გაძლიერდა სამხედრო და ეკონომიკური თვალსაზრისით. ქართული კულტურის ცენტრებმაც სამეგრელოში გადაინაცვლა. აღმოსავლეთ საქართველოს რბევა-აოხრების დროს ქართული მწიგნობრობის, საეკლესიო ცხოვრების, ფერწერისა თუ ჭედური ხელოვნების (ხატების) დამამზადებელი მრავალი ახალი კერა სამეგრელოში წარმოიქმნა.

ქვეყნის გაერთიანების მიზნით, ლევან II-მ შეძლო თავის გავლენის სფეროში მოექცია სრულიად დასავლეთ საქართველო. მისი მმართველობის დასაწყისში აფხაზეთი ოდიშის (სამეგრელოს) განუყოფელ ნაწილს შეადგენდა, ასევე სვანეთიც, ხოლო გურიისა და იმერეთის გავლენის ქვეშ მოქცევა ლევან II დადიანს არ გასჭირვებია. მაშასადამე, სუვერენული საქართველოს ერთადერთი ფაქტიური მეპატრონე იყო ლევან II დადიანი და ის ასევე მოიხსენიებდა კიდეც თავის თავს: - „ხელმწიფეთა ხელმწიფე დადიანი ლეონ ყოვლისა საქართველოსა პატრონი“. ცაიშური გულანის ამ მინაწერიდან ჩანს, რომ იმჟამად ოდიში, ანუ სამეგრელო, არა მხოლოდ საქართველოა, ანუ ქართველთა ქვეყანა, არამედ ოდიშის მმართველი დამოუკიდებელი საქართველოს გამაერთიანებელი და მისი პატრონია.

ლევან II-ის ტიტულიდან („ყოვლისა საქართველოსა პატრონი“) ჩანს, რომ XVII ს-ში, ეროვნული ცნობიერების უკიდურესი დაკნინების ეპოქაში, სამეგრელოს მოსახლეობის ეროვნული იდენტობა შეურყეველია და ქვეყნის დაშლა-დანაწევრების მიუხედავად მტკიცეა. აქაური საზოგადოება ფიქრობს არა იმაზე, რომ გამოიყენოს შექმნილი ვითარება და ქვეყნის დაშლის დროს ააღორძინოს კუთხური ცნობიერება, არამედ იღვწის იმისათვის, რათა ქვეყნის სხვა ნაწილების უძლურების დროს მტერმა არ მოშალოს ერთიანი ივერიის სუვერენიტეტი და სასწრაფოდ გააერთიანოს დაშლილი ქვეყანა. ასეთ დროს, სამეგრელოს საზოგადოებაში ჩაისახა იმედი იმისა, რომ საქართველოს გაერთიანების საქმეში დაეხმარებინათ რუსეთის ძლიერი სახელმწიფო. ამიტომაც გაგზავნეს ელჩად რუსეთში მღვდელი გაბრიელ გეგენავა. მან 1639 წლისათვის შესაბამისი დოკუმენტები წარუდგინა რუსეთის სახელმწიფო მოხელეებს.

ლევან II დადიანი სიგელში რუსეთის ხელმწიფისადმი თავის სამთავროს უწოდებს არა ოდიშს, ანდა სამეგრელოს, არამედ ივერიის მხარეს. ლევანი აღნიშნავს, რომ «იყო ივერიის მიწაზე ხუთი ხელმწიფე, მათგან სპარსეთის შაჰმა ორი სახელმწიფო დაამხო, ხოლო დარჩენილი სამი სახელმწიფო ღვთის შეწევნით იმართება ჩემ მიერ». ე.ი. მეფე ლეონტის მიერ (ასე უწოდებდნენ მას რუსეთში). «И было помошю владеет он, Леонтий Царь» (Материалы Церковной и этнополитической историй Абхазии, посольство Федота Елчина).

რომელი სახელმწიფოები იყო ლეონ II დადიანის ხელში 1640 წლისათვის? ესენი იყვნენ: იმერეთის სამეფო, ოდიშისა და გურიის სამთავროები, რაც შეეხება აფხაზეთსა და სვანეთს, როგორც აღვნიშნეთ, ისინი ოდიშის სამთავროს შემადგენელ ნაწილებად მიიჩნეოდა. ამიტომაც, ესენია ის სამი სახელმწიფო, რომელთა მმართველად ლევან II დადიანს მიაჩნდა თავისთავი. მხოლოდ აქ, დასავლეთ საქართველოში იყო შენარჩუნებული ქართული სახელმწიფოებრიობა, რადგანაც იმ დროისათვის ის ძირფესვიანად იყო მოშლილი აღმოსავლეთ საქართველოში, ქართლსა და კახეთში 1744 წ-მდე. ამიტომაც, სრულიად მართალი იყო ლევან დადიანი, როცა ის ივერიის, ანუ საქართველოს ერთადერთ სუვერენულ მმართველად - „ივერიის მეფედ“ მიიჩნევდა თავისთავს.

დევნილი თეიმურაზ I რუსეთის ხელმწიფოს კარს აცნობებდა კიდეც, რომ ლევან II დადიანი თავისთავს მიიჩნევს ივერიის მიწების ერთადერთ მეფედო.

ეს იყო რეალური ფაქტი იმჟამად. ამიტომაც რუსეთის სამეფო კარი გამოკვლევათა შედეგად ადასტურებდა, რომ იმ დროისათვის „ივერიის მიწების“ ნამდვილი ე.ი. სუვერენული ხელმწიფე («მეფე») მხოლოდ ლევან II დადიანი ანუ „ლეონტი“ მეფე იყო. კერძოდ, რუსეთის მეფე მიხეილი თავის სიგელში ლევან II დადიანისადმი აღნიშნავდა - „ივერიის მიწაზე იყო ხუთი ხელმწიფე. მათგან ორი გაანადგურა სპარსეთის შაჰმა, ხოლო დარჩენილ სამ სახელმწიფოს ღვთის შეწევნით მართავ შენ“ (იქვე, გვ. 165). ამავე სიგელში სამეგრელოს ეწოდება ლეონ II დადიანის ივერიის მიწა, მას ასე მიმართავენ: «Тебя Леонтия и твою иверскую зверскую», «твое Государство иверской стороне».

სამეგრელო ივერიაა, ხოლო დასავლეთ საქართველოს მმართველი ივერიის მეფეა იმჟამინდელი რუსეთისათვის. აღსანიშნავია, რომ სუვერენული მმართველობა ლევან II დადიანმა თავისი ხმლით მოიპოვა თურქებთან დიპლომატიური და პოლიტიკური ომის შემწეობით. მისი პაპა ლევან I და მამა მანუჩარ I თურქებს ექვემდებარებოდნენ. ლევან II-მ კი დამოუკიდებელი მმართველობა მოი პოვა. იმჟამად თურქეთის საშინაო და საერთაშორისო მდგომარეობა გართულებული იყო და ლევანი თურქეთს მცირე ხარკს უხდიდა სავაჭრო ურთიერთობის სანაცვლოდ. მღვდელი გაბრიელ გეგენავა, ივერიის მიწების ხელმწიფის ელჩი რუსეთში, აცხადებდა, რომ სუვერენული ივერიის იმჟამინდელი საეკლესიო ცენტრი იყო ბიჭვინთა, სადაც ივერიის პატრიარქი იჯდა. აქედან ჩანს, რომ იმდროისათვის აფხაზეთი ჯერ კიდევ შედიოდა სამეგრელოს სამთავროში, ანუ აფხაზეთი იმჟამად ჯერ კიდევ ივერიად იწოდებოდა.

დადიანის ელჩი სარწმუნოებრივ საკითხებთან დაკავშირებით აცხადებდა, რომ ამ ვრცელ ტერიტორიაზე სარწმუნოება (რჯული), საეკლესიო წიგნები, მაშასადამე, წირვა-ლოცვის ენა იყო მხოლოდ და მხოლოდ ქართული. თუმცა კი შინაობაში ერთმანეთთან ურთიერთობის საკუთარი სამეტყველო ენაც გვაქვსო. - «А вера де у них христианская не грузинскою де верою их вера одна и книги те же, что и грузинские, только де язык своей как меж-собою говорят»

„ყოვლისა საქართველოსა პატრონი, ხელმწიფეთა ხელმწიფე“ ლევან დადიანი, ალბათ, შეძლებდა კიდეც საქართველოს გაერთიანებას, რომ არა ადიღე-ჩერქეზების, ანუ აფსუების შემოსევები, რომელთაც XVIIXVIII სს-ში სასტიკად გაანადგურეს სამეგრელოს სამთავრო, ანუ ქვემო ივერიის პოლიტიკური ცენტრი.

იმდენად ძლიერი იყო ჩრდილოკავკასიელ ადიღე-ჩერქეზთა შემოსევები, რომ ლევანი თავისი მმართველობის ბოლო პერიოდში იძულებული გახდა თავდაცვის მიზნით აეგო საფორტიფიკაციო ნაგებობები, ამჟამად ცნობილი აფხაზეთის დიდი კედლის სახელით. ამ ამბის მოწმე მისიონერი არქანჯელო ლამბერტი ამბობს, რომ ლევან დადიანმა ძალზე დიდი დანახარჯებით ააგო 60 ათასი ნაბიჯის სიგრძის კედელი. ამასვე წერს მეორე მისიონერი კასტელიც, რომელიც აღნიშნავს, რომ ეს კელასურის კედელი განსაზღრული არის აფხაზთა შესაკავებლად. ადიღე-ჩერქეზებმა, ანუ აფსუებმა იმდროისათვის შეძლეს ამ კედლის იქეთ მდებარე ტერიტორიის დაპყრობა და რადგანაც მათ მიერ დამორჩილებულ ქვეყანას აფხაზეთი ეწოდებოდა, აფსუებსაც აფხაზები უწოდეს - პროვინციის სახელის შესაბამისად. აფხაზეთის, ანუ კელასურის კედლის სიგრძე არის ასი კილომეტრი. მტერს ელოდნენ ჩრდილო დასავლეთიდან და ნაგებობა დიდი სისწრაფით აუგიათ, ზოგჯერ კოშკებს უსაძირკვლოდ პირდაპირ მიწაზე დგამდნენ. ეს კედელი იცავდა იმჟამად ოდიშის სამთავროში შემავალი თანამედროვე სოხუმის, გულრიფშის, ოჩამჩირის და გალის რაიონების უხვმოსავლიან სამიწათმოქმედო მხარეებს და იქ არსებულ ქართულ საეპისკოპოსოებსა და ქრისტიანულ მოსახლეობას. ვახუშტი ბაგრატიონი წერს, რომ დღევანდელი ახალი ათონის, ანუ ანაკოფიის „აღმოსავლით ზღვიდამ მთამდე შევლო ზღუდე დიდმა ლევან დადიანმა აფხაზთა გამოუსვლელობისათვის“. მას ამ მშენებლობის დროს ეხმარებოდნენ ბედიის, მოქვისა და დრანდის ეპისკოპოსები თავისი მრევლითა და თანხით. მაგრამ მომხდური აფსუების შეკავება ვერ შეძლეს. საბოლოოდ, აფხაზებად წოდებულმა ამ ადიღე-ჩერქეზებმა დაიპყრეს სამეგრელოს ეკონომიკური სიძლიერის წყარო - ზემოთ აღნიშნული რაიონები, მოსპეს ზემოთ აღნიშნული საეპისკოპოსოები, მათი მრევლი, ანუ სამეგრელოს მოსახლეობა დახოცეს, ანდა დაატ.ვევეს. გადარჩენილი ადგილობრივი მკვიდრი მოსახლეობა თავიანთ მომსახურე ყმებად, ფაქტიურად მონებად გადააქციეს. დღესაც კი აფხაზურად დაბალ ფენას „აგირუა“, ანუ მეგრელი (გურული) ეწოდება. სამეგრელოს იმ დროისათვის მრავალრიცხოვანი მოსახლეობა განახევრებულა. მისიონერები აღწერენ, რომ ორმოცი ათასი კაციდან ქვეყნის მოსახლეობის ნახევარი ამოწყვიტეს, ანუ ოცი ათასი კაცი. ეს იმ დროისათვის ძალზე დიდი რაოდენობა იყო. წირვა-ლოცვა საბოლოოდ გაუქმდა ბიჭვინთის, დრანდის, მოქვის და ბედიის საეპისკოპოსოებში. აყვავებული ქვეყანა გაჩანაგდა. ეს ნიშნები უკვე ლევან დადიანის გარდაცვალების წინ კარგად გამოიკვეთა და ის მიხვდა, რომ ოდიშის, ანუ საქართველოს გამაერთიანებელი ბოლო ძალა იშრიტებოდა. მართლაც, თითქმის საუკუნით გადაიდო საქართველოს გაერთიანების საქმე და განახლდა ერეკლე II-ის დროს, ლევანის გარდაცვალებიდან ასი წლის შემდეგ.

განსაკუთრებით აღსანიშნავია, რომ XVII ს-ის უცხოელი საეკლესიო მოღვაწეები დასავლეთ საქართველოს პატრიარქს უპირატესად მიიჩნევდნენ ზემო ივერიის (აღმოსავლეთ საქართველოს) პატრიარქთან შედარებით. ისინი ქვემო იბერიის, ანუ დასავლეთ საქართველოს (აფხაზეთის) კათალიკოსს პირდაპირ უწოდებდნენ „უფროსს კათალიკოსს“, ხოლო დასავლეთ საქართველოს უმაღლეს ხელისუფალს უწოდებდნენ „მთელი იბერიის მეფეთა მეფეს“. რა იყო ამის მიზეზი? ამჟამად საყოველთაოდ არის გავრცელებული თვალსაზრისი, რომ მცხეთელი კათალიკოსი უპირატესი იყო აფხაზეთის კათალიკოსზე. „ერთს უხუცესი, ხოლო მეორეს უმრწმესი ეწოდებოდა“. ეს მართლაც, ძირითადად ასე იყო, მაგრამ XVII ს-სა და XVIII ს-ის დასაწყისში, რადგანაც აღმოსავლეთ საქართველო მაჰმადიანთა ხელში აღმოჩნდა, საერთაშორისო საეკლესიო წრეებში ჩამოყალიბდა თვალსაზრისი, რომ სწორედ ქვემო იბერიის, ანუ დასავლეთ საქართველოს მეთაური არის უპირატესი, სრულიად ივერიის საეკლესიო ხელისუფალი. მართლაც, XVII ს-ის იერუსალიმელი პატრიარქი დოსითეოსი წერს: „იბერიაში ორი ავტოკეფალიური არქიეპისკოპოსია, რომელთაც ქართველები უწოდებენ კათალიკოსებს. ქვემო იბერიას, რომელსაც ძველად კოლხეთს და ლაზიკას უწოდებდნენ, აქვს ეპარქიები იმერეთში, გურიაში, სამეგრელოში, აფხაზეთში, სვანეთსა და მესხეთის ნაწილში... ქვემო იბერიის კათალიკოსი პატივით უფრო მეტია ზემო იბერიის კათალიკოსზე... იბერები ქვემო იბერიის კათალიკოსს მიიჩნევენ უფროს კათალიკოსად, რადგანაც მეფე, ე.ი. იმერეთის თავი, მათთან იწოდება მთელი იბერიის მეფეთა მეფედ“. (დოსითეოსი, იერუსალიმელი პატრიარქები, თავი V, გვ. 510, წიგნიდან „საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია“, ტომი II, 1998, გვ. 90). XVII ს-ის მეორე იერუსალიმელი პატრიარქი ქრისანთი (ხრისანფი) იმავეს წერს: „საქართველოში, რომელსაც ადრე იბერია ერქვა, იყო ორი ავტოკეფალიური არქიეპისკოპოსი, რომელთაც ჩვეულების თანახმად უწოდებენ კათალიკოსებს... არქიეპისკოპოსი ქვემო იბერიისა იწოდება იმერეთის, ოსეთის, გურიის და სრულიად ქვემო იბერიის უნეტარესს კათალიკოსად, ანუ მარტივად სრულიად იბერიის უნეტარეს კათალიკოსად, როგორც უფროსი ზემო იბერიის კათალიკოსზე, ხოლო მეორე ე.ი. ზემო იბერიისა იწოდება ქართლის, კახეთის, ალვანეთის და სრულიად ზემო იბერიის უნეტარეს კათალიკოსად“ (იქვე, გვ. 94). აქედან კარგად ჩანს, რომ XVII ს-ის საერთაშორისო წრეები, რუსეთის ხელმწიფის კარი და ბერძნული საპატრიარქოები აღიარებენ, რომ დასავლეთ საქართველო, ანუ ქვემო იბერია, იმჟამად წარმოადგენდა საქართველოს სუვერენიტეტის და პოლიტიკური დამოუკიდებლობის ცენტრს. მართლაც, ბიჭვინთელ კათალიკოსს, ოდიშის მთავრის მსგავსად სრულიად საქართველოს უმაღლეს საეკლესიო ხელისუფლად მიაჩნდა თავისი თავი. მაგალითად, ბიჭვინთელი კათალიკოსი გრიგოლი საქმიან საბუთებსა და სიგელ-გუჯრებს ადასტურებდა ბეჭდით, რომელსაც ჰქონდა შემდეგი წარწერა: „გრიგოლ მწყემსი ქრისტეს მიერ ყოვლისა საქართველოისა კათალიკოსი“ („ქართული სამართლის ძეგლები“, III, 1970, გვ. 675). ასე რომ, არ არის სწორი ამჟამინდელი თვალსაზრისი, თითქოსდა ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს დაშლის შემდეგ, აფხაზეთის საკათალიკოსო ქართლის ეკლესიას გამოეყო. პირიქით, თავისი თავი აფხაზეთის კათალიკოსს სრულიად საქართველოს მწყემსად მიაჩნდა და ქრისტეს მიერ დადგენილად «ყოვლისა საქართველოისა“ მამამთავრად. მის ამ უზენაესობას, როგორც ვთქვით, იმჟამინდელი საერთაშორისო წრეებიც ადასტურებდნენ. ამ ფონზე და აი ამ მნიშვნელობით არის სახელდებული ლევან II დადიანი ყოველი ივერიის ხელმწიფედ. უამრავი დოკუმენტიდან და სიგელგუჯრიდან ნათლად ჩანს, რომ ბიჭვინთის ღვთისმშობლის, ანუ აფხაზეთის საკათალიკოსოს სამწყსოს, ქართველები შეადგენდნენ, ანუ იმჟამინდელ მეგრელებს, გურულებს, სვანებს, იმერლებს და სხვებს განვითარებული ჰქონდათ არა ვიწრო კუთხური ტომობრივი თვითშემეცნება, არამედ ერთიანეროვნული. შესაბამისი დოკუმენტის დამოწმებამდე, უნდა ვთქვათ, რომ აღნიშნული კუთხეების მოსახლეობას ვიწრო ადგილობრივი ეთნიკურ-ტომობრივი თვითშემეცნება განუვითარდათ XIX და XX სს-ში, რუსულ-კომუნისტურ-ათეისტური მმართველობის დროს. ზემოთ აღნიშნულის დასამოწმებლად მოვიყვანთ ამონაწერს აფხაზეთის კათალიკოსის 1733 წლის სიგელიდან, რომელშიც კერძოდ ნათქვამია: „პირველწოდებულსა ანდრიას მიეცა ჩრდილოეთისა ქუეყანა მოქცევად, ჩვენებითა წმიდისა ღვთისმშობელისათა, რამეთუ ჩვენ ქართველნი მისი წილხვდომილნი ვართ“ (იქვე. გვ. 727). ბიჭვინთის ღვთისმშობლის, ანუ აფხაზეთის საკათალიკოსოს მრევლი, წმიდა ანდრიას მიერ მოქცეული, მთელი დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა ეთნიკური ქართველებია ამ დოკუმენტის თანახმად. ეს არის უეჭველი მოსაზრება იმ დროისათვის, ამიტომაც იყო ამ ხალხის სახელმწიფო, კულტურისა და საეკლესიო ენა მხოლოდ და მხოლოდ ქართული (უძველესი ხანიდანვე). სწორედ ამ ქართველობის გამო განდევნეს აფსუა-ჩერქეზებმა თავისი კათედრებიდან ჯერ ბიჭვინთის კათალიკოსი, შემდეგ კი დრანდის, მოქვისა და ბედიის ეპისკოპოსები. მათი მრევლი კი, ისტორიული სამეგრელოს მოსახლეობა ტ.ვეებად დაიტაცეს.

XIX ს-მდე ქართული ისტორიოგრაფია დაბეჯითებით ავითარებდა აღნიშნულ თვალსაზრისს. ეროვნული საისტორიო სკოლის ბოლო წარმომადგენელი თეიმურაზ ბატონიშვილი ამიტომაც წერდა, რომ „აფხაზეთი ნაწილია ივერიის ქვეყნისა-ქვემოსა შინა ივერიასა, რომელსაცა ეგრისი სახელ სძევს... მეგრელთა სამთავრო ქვემოისა ივერიისა არს ნაწილი. გურიის სამთავრო ქვემოისავე ივერიისა შავიზღვისპირია. სვანნი, ჯიქეთი, ქვემოის ივერიისავე არიან ნაწილნი. ქართლი ივერიისა არს ერთი ნაწილთაგანი, რომლისაცა სამთავრო არს სამცხე-საათაბაგო... ალვანია ანუ კახეთი ივერიისა არს ერთი ნაწილთაგანი, რომლისაცა სამთავრონი არიან შაქისი და შირვანი, ვიდრე ზღვრამდე კასპიისა“ (თეიმურაზ ბაგრატიონი. „საქართველოს ისტორია“, 1858 წ). ძველი ქართული საეკლესიო და საერო ისტორიოგრაფიის თანახმად, ივერია, ანუ ქართლი, ორ გეოგრაფიულ ნაწილად იყოფოდა. ერთს ერქვა ქვემო ქართლი, ანუ ქვემო ივერია, მეორეს კი - ზემო ქართლი, ანუ ზემო ივერია.

მაშასადამე, ქვემო ქართლი ისტორიულ ეპოქაში ეწოდებოდა არა თბილისის სამხრეთით მდებარე მიწა-წყალს, თანამედროვე ბოლნისისა და დმანისის რაიონებს, არამედ დასავლეთ საქართველოს. ხოლო ზემო ქართლი, ანუ ზემო ივერია ეწოდებოდა მთელ აღმოსავლეთ საქართველოს.

უძველესი საბუთები მოწმობენ თვალსაზრისს, რომ იბერია, ანუ საქართველო, ორ გეოგრაფიულ ნაწილად, ზემო და ქვემო ქვეყნებად იყოფოდა. 1790 წელს შედგენილ „ერთობის“ ტრაქტატში, რომელსაც საქართველოს ყველა ნაწილის წარმომადგენელი აწერდა ხელს, „ქვემო ივერია“ ეწოდება დასავლეთ საქართველოს, - „საიმერეთოსა მეფესა, მთავარსა ოდიშისა, მთავარს გურიისა და ერთობით თავადთა აზნაურთა და ერთა ქვემოისა ივერიისა“ („ქართული სამართლის ძეგლები“, ტ.II, 1965, გვ. 502). ამ ერთობის ტრაქტატიდან ჩანს, რომ იმ არეალს, რომელსაც ამჟამად ვუწოდებთ დასავლეთ საქართველოს, ძველად უწოდებდნენ ქვემო ივერიას. იქვე აღნიშნულია, რომ ზემო ივერია არის ქართლ-კახეთი მესხეთთან ერთად. ეს მოსაზრება, თავისთავად იგულისხმება ყველა ძველ საბუთში. მაგალითად: XI ს-ში, დაახლოებით 1058 წელს, გამოცემულ ბაგრატ IV ს-ის სიგელში ოპიზარ და მიჯნაძორელ მამებისადმი, ამავე თვალსაზრისით არის ნახმარი ტერმინი „ყოველთა ხევთა ზემოთა და ქვემოთა“. კერძოდ, ამ საბუთში ნაბრძანებია, რომ ერთი საეკლესიო საბუთის განსახილველად ბაგრატ მეფის დარბაზის კარზე შეიკრიბნენ „მღვდელ-მოძღვარნი, ერისთავნი და ყოველთა ხევთა ზემოთა და ქვემოთა აზნაურნი და მეცნიერნი“ („ქართული ისტორიული საბუთების კორპუსი“, 1984, გვ. 33). იმჟამად, XI ს-ში, საქართველო შედგებოდა ორი ნაწილისაგან, ეს იყო ყოფილი აფხაზთა სამეფო და ქართველთა სამეფო. ერთი მოიცავდა დასავლეთ საქართველოს, მეორე კი - აღმოსავლეთის დიდ ნაწილს. სიადვილისათვის დოკუმენტების შედგენის დროს ერთს უწოდებდნენ ქვემო მამულს, მეორეს კი - ზემოს. ბაგრატ III დროსაც, ქუთაისის ეკლესიის კურთხევის დროს შეიკრიბა „ყოველნი დიდებულნი, ზემონი და ქვემონი მამულისა და სამეფოსა მისსა მყოფნი“ („ქართლის ცხოვრება“, ტ.I, გვ. 28). სხვა საბუთებიდანაც ჩანს, რომ ქვემო ქვეყანა, ქვემო საქართველო ეწოდებოდა დასავლეთ საქართველოს. მაგალითად, როდესაც ქვეყნის მტრებისაგან გაძლიერებული ლი პარიტ ბაღვაში შეებრძოლა საქართველოს მეფეს, მას აუღია ზემო ქვეყნის ყველა უმთავრესი ციხე - არტანუჯი, ყველი, უფლისციხე, ბირთვისი და კლდეკარი. ამით, ფაქტიურად, ლი პარიტი გადაიქცა აღმოსავლეთ საქართველოს მფლობელად. ამიტომაც წერდა მემატიანე - „მოირჭუნა ლიპარიტ ზემოსა ქვეყანასა და აღიხუნა ციხენი“ („ქართლის ცხოვრება“, I, გვ.303), „ლიპარიტ მოირჭუნა ზემოსა კერძსა დაუფლებად“ („ქართლის ცხოვრება“, I, გვ.304), თუ მთელ აღმოსავლეთ საქართველოს, ანუ „ზემო ქვეყანას“ დაეუფლა ლიპარიტი, რაღა დარჩა მეფეს? მემატიანე პასუხობს: - „ხოლო ბაგრატ აქუნდა ქვემოთი დაწყობით“ („ქართლის ცხოვრება“, I, გვ.304).

მაშასადამე, ლიხს ქვემოთა ქვეყანა, ანუ „ქვემო საქართველო“ მეფეს დარჩა იმჟამად, მაგრამ შემდგომ ლი პარიტი დამარცხდა, ამიტომაც ბაგრატ IV „ეუფლა ზემოსა და ქვემოსა თავის მამულსა“ (იქვე. გვ. 296), ამიტომაც, როდესაც ბაგრატ IV ოპიზისა და მიჯნაძორის მონასტერთა შორის დავის გადაჭრის შესახებ წერს - „შევკრიბენ ყოველთა ხევთა ზემოთა და ქვემოთა აზნაურნი“, აქ „ზემოს“ ქვეშ, როგორც აღინიშნა, აღმოსავლეთ საქართველო იგულისხმება, ხოლო „ქვემოთას“ ქვეშ, დასავლეთ საქართველო. ასეთივე თვალსაზრისი არის გატარებული დავით აღმაშენებლის ანდერძშიც: მას თავის შვილისათვის, დემეტრესათვის, გადაუცია ორივე ქვეყნის საგანძურნი, კერძოდ კი - „მივეც საჭურჭლენი ჩემნი ზემონი და ქვემონი“ („ქართული ისტორიული საბუთების კორპუსი“, 1984, გვ. 62). ე.ი. მეფეს ორი საჭურჭლე, ანუ საგანძური ჰქონია, ერთი ზემო ანუ აღმოსავლეთ საქართველოში, მეორე კი ქვემო, ანუ დასავლეთ საქართველოში.

ზემო და ქვემო, იმერი და ამერი მრავალ დოკუმენტში გვხვდება. ეს ეკლესიის ისტორიისათვის იმითაა საინტერესო, რომ, როგორც ითქვა, დასავლეთ საქართველოს ეკლესიას, ანუ აფხაზეთის საკათალიკოსოს, უცხოელები „ქვემო ივერიის საარქიეპისკოპოსოს“ უწოდებდნენ, ხოლო აღმოსავლეთ საქართველოს საკათალიკოსოს „ზემო ივერიის საარქიეპისკოპოსოს“ (ა. ჯაფარიძე. „საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია“, ტ.II, გვ. 89-96). აღნიშნული თვალსაზრისი საეკლესიო საბუთებშიც არის ასახული. მაგალითად, ანტონ კათალიკოსი თავის თავს „ზემოისა საქართველოს პატრიარქს“ უწოდებდა. („ქართული სამართლის ძეგლები“, ტ.III, 1970, გვ. 965).

საქართველოს ნაწილებს ზემო და ქვემო უნდა დარქმეოდა არა X-XI ს-ის გაერთიანების ეპოქაში, არამედ უძველეს დროსვე. მაგალითად, ნ. ბერძენიშვილი ქართლის ცხოვრებაში დაცულ VII ს-ის შესაბამისი ცნობის - „შეითქვეს ყოველნი ერისთავნი ქართლისანი ზემონი და ქვემონი („ქართლის ცხოვრება“, I, გვ. 217), წერს: „გვაქვს საბუთი ვიფიქროთ „ზემონი“-ში იგულისხმებოდა ქართლის ერისთავები, „ქვემონი“-ში ეგრისის, არგვეთის და ეგრისწყალის ქვემოთი“ (ნ. ბერძენიშვილი. საქართველოს ისტორიის საკითხები, მასალები ისტორიული გეოგრაფიისათვის, 1990, გვ. 632).

ამ საბუთში „შეითქვნეს ყოველნი ერისთავნი ქართლისანი ზემონი და ქვემონი“ ნათლად ჩანს, რომ ყოველი ქართლი იყოფა ორ გეოგრაფიულ ზემო და ქვემო ნაწილებად. ქვემო ქართლი ეწოდებოდა დასავლეთ საქართველოს, ხოლო ზემო ქართლი - აღმოსავლეთ საქართველოს. ეს თვალსაზრისი ჩვენს მატიანეებში გვხვდება წინა საუკუნეთა აღწერის დროსაც. მაგალითად, ფარსმან ქველის შვილიშვილმა ამაზასპმა ჩრდილო კავკასიელებთან ომის დროს მოუხმო ქვეყნის ორივე ნაწილის ერისთავებს - „მოვიდეს ერისთავნი აღმოსავალისანი, ერისთავი კახეთისა, ხუნანისა, სამშვილდისა, და ვიდრე მოსვლამდე დასავლეთისა ერისთავებისა მოვიდეს ოვსნი“ („ქართლის ცხოვრება“, ტ.I, გვ.55). დასავლეთის ერისთავების ქვეშ რომ ნამდვილად იგულისხმება ეგრისისა და მიმდებარე ქვეყნების ერისთავები, ამის შესახებ იქვე გვამცნობს მემატიანე ამაზასპი, რადგანაც მან მრავალი წარჩინებული ამოწყვიტა, „ამისთვის მოიძულეს იგი ერმან ქართლისამან“ (იქვე, გვ. 57). ამ მიზეზის გამო მას თურმე განუდგნენ დასავლეთის ერისთავები. მემატიანე წერს: „განდგეს ერისთავნი დასავლეთისანი ხუთნი: ორნი ერისთავნი ეგრისისანი, ერთი ოძრხისა, ერთი კლარჯეთისა და ერთი წუნდისა“ (იქვე, გვ. 57). კარგად ჩანს, რომ ქართლი I-II სს-შიც მოიცავდა აღმოსავლეთთან ერთად დასავლეთ საქართველოს, და ქვეყნის ადმინისტრაციული დაყოფის შესაბამისად, იმჟამად დასავლეთის ერისთავები იყვნენ ეგრისის, ოძრხისა, კლარჯეთისა და წუნდის ერისთავები. კერძოდ კი ეგრისში ყოფილა ორი ერისთავი, ხოლო ეგრისის მოსახლეობა „ქართლის ერია“ სხვა კუთხეთა მცხოვრებლებთან ერთად.

ჩვენი მატიანეების მიხედვით, ეგრისი თვითონ იყო შემქმნელი ზოგადეროვნული ქართული სახელმწიფოებრიობისა, კერძოდ, ჩამომყალიბებელი ყოველი ქართლის სახელმწიფოსი, ქრისტეს შობამდე IV-III სს-ში მეფეების აზონისა და ფარნავაზის დროს. ჩვენი ყველა მატიანე, „ქართლის ცხოვრება“ თუ „მოქცევა ქართლისა“, ასევე ყველა სხვა საბუთი და წერილობითი ძეგლი დაბეჯითებით ღაღადებს, რომ ფარნავაზი ვერ შექმნიდა ყოველი ქართლის სამეფოს ეგრისის ერისთავის, ქუჯის მონაწილეობის გარაშე.

ფარნავაზის მიერ შექმნილ ქართლის სამეფოში შედიოდა დასავლეთი საქართველო ვიდრე მდინარე ეგრისწყლამდე. მდინარე ეგრისწყალი ყოფილა იმჟამინდელი ქართლის სამეფოსა და საბერძნეთის სახელმწიფოს შორის საზღვარი. მდინარე ეგრისწყლის (სავარაუდოდ, ეს არის მდინარე ღალიძგა) იქეთ მცხოვრები ქართველობა ვიდრე მდინარე ყუბანამდე (მდინარე მცირისა ხაზარეთისა) თავის სახელმწიფოებრივ საზღვრებში მოუქცევია „საბერძნეთს“. ამიტომაც, ამ მხარის მოსახლეობა ვერ შესულა ქართლის სამეფოს შემადგენლობაში. ხოლო მდინარე ეგრისწყლის აქეთ ფარნავაზ მეფეს დაუარსებია ადმინისტრაციული ერთეულები - ეგრისის საერისთავო და არგვეთის საერისთავო.

ფარნავაზამდე, „მოქცევაი ქართლისაის“ სიტყვით, ალექსანდრე მაკედონელის დახმარებით ჩამოყალიბებულ ქართლის სამეფოში შედიოდა ეგრისი ვიდრე მდინარე ეგრისწყლამდე. „მოქცევა ქართლისას“ შატბერდისეული რედაქცია წერს: „თანა ჰყვანდა ალექსანდრეს მეფესა ძე არიან ქართლისა მეფისა და მას მიუბოძა მცხეთაი საჯდომად და საზღვარი დაუდვა მას ჰერეთი და ეგრისწყალი და სომხითი და მთა ცროლისა“ („ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები“, წიგნი I, 1964, გვ.81).

მაშასადამე, უძველესი ქართული მატიანის თანახმად (რომელსაც ხმარობდნენ და კითხულობდნენ სინას მთაზე მლოცველი ბერები VII-VIII-IX საუკუნეებში და იყენებდნენ მას საეკლესიო საკითხავად, რადგანაც წიგნს ერქვა „მოქცევაი ქართლისაი“), ეგრისი, ანუ დასავლეთი საქართველო იმთავითვე შედიოდა პირველი ერთიანი სახელმწიფოს შემადგენლობაში, რომელსაც ქართლის სამეფო ერქვა. ამასვე ადასტურებს „ქართლის ცხოვრებაც“. აზონს ქვეყნის ორივე კუთხეში დაუმყარებია სასტიკი მმართველობა, ამიტომაც, ქუჯი წერდა ფარნავაზს „გამოვჩდეთ მტრად აზონისა, მაშინ განიხარონ ყოველთა ქართველთა, აწყუედილთა მისგან“ (ქ. ც. I, გვ.22). ამ «ყოველთა ქართველთა“ ქვეშ იგულისმება ეგრისის მოსახლეობაც, რადგან აზონს თავისი სისასტიკე ქვეყნის ორივე მხარეში გამოუმჟღავნებია. «ყოველთა ქართველთა“ ქვეშ ეგრისის მოსახლეობაც იგულისხმებოდა და ეროვნული მთლიანობის განცდა იმჟამადაც ჩამოყალიბებული რომ იყო, ეს კარგად ჩანს ქუჯი ერისთავის სიტყვიდან ფარნავაზის მიმართ - „შენ ხარ შვილი თავთა მათ ქართლისათა, და შენ გმართებს უფლობა ჩემი. აწ ნუ შურობ ხუასტაგსა შენსა, რათა განვამრავლნეთ სპანი; და უკეთუ მოგუეცეს ძლევა, შენ ხარ უფალი ჩვენი და მე ვარ მონა შენი“ (ქ. ც. ტ. I, გვ.22).

ქუჯიმ მოუწოდა ფარნავაზს, რომ უპირველეს ყოვლისა ჩამოეყალიბებინათ ჯარი, სპა. იქვე, ეგრისშივე, შეკრიბეს ურიცხვი მხედრობა - „ეგრისით შეკრბეს ურიცხვნი სპანი“, ამ სპას ეწოდება მხედარნი ქართლისანი „ფარნავაზს განემრავლნეს მხედარნი ქართლისანი“ (იქვე. გვ. 23). ერთიან ქვეყანას, როგორც ითქვა, ერქვა ქართლის სამეფო, ანუ „ყოველი ქართლი“. სატახტო ქალაქ არმაზიდან ფარნავაზ მეფე ხშირად სტუმრობდა ქვემო ივერიას, ქვემო ქართლს ე.ი. ეგრისს და კლარჯეთს - „ჟამითი - ჟამად მივიდის ეგრისს და კლარჯეთს, მოიკითხნის მეგრელნი და კლარჯნი და განაგის ყოველი საქმე“ (ქ.ც. I, გვ. 25). ამ ერთიან სახელმწიფოში ფარნავაზმა ბერძენთა დამარცხების შემდეგ „განავრცო ენა ქართული და არღარა იზრახებოდა სხუა ენა ქართლსა შინა თვინიერ ქართულისა, და მან შექმნა მწიგნობრობაი ქართული“ (იქვე. გვ.26). აქედან ჩანს, რომ ქრისტეს შობამდე IV-III საუკუნეებში საერთო ქართველური, ანუ ფუძე ქართული ენა ჯერ კიდევ მთლიანი იყო და მისგან არ იყო გამოყოფილი მეგრული და სვანური დიალექტები. ამიტომაც შეძლო მეფე ფარნავაზმა ამ ფუძე ქართული ენის ფიქსირება და მისი გამოცხადება სახელმწიფო ენად. ენობრივადაც დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა იდენტური რომ იყო აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობასთან, მიგვითითებს სტრაბონის ცნობა. სტრაბონი საუბრობს სვანების ტომის შესახებ, რომლებიც დიოსკურიასთან ცხოვრობდნენ და წერს, რომ ეს სვანები დიდი ხალხია, მრავალრიცხოვანი, შეუძლიათ ორასი ათასი მებრძოლის გამოყვანა და მათ „ზოგიერთები უწოდებენ აგრეთვე იბერიელებს“ (სტრაბონი, XI, II, 18), ცხადია, იმ „ზოგიერთების“ ქვეშ, რომლებიც სვანებს იბერიელებს უწოდებდნენ, მოიაზრება არა შემთხვევითი ადამიანები, არამედ სტრაბონისათვის ავტორიტეტული გეოგრაფოსები, ისტორიკოსები, ასევე სვანების ტომის თვითმხილველები. მათი განცხადება, რომ სვანები იგივე იბერები არიან, იმით უნდა ყოფილიყო გამოწვეული, რომ საერთო ქართველური ენა ამ 2000 წლის წინ, სტრაბონის ეპოქაში, ცხადია, ნაკლებ დიფერენცირებული იყო და ჯერ კიდევ საერთო იყო აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობისათვის. როგორც ვთქვით, ამით უნდა ყოფილიყო გამოწვეული სტრაბონამდე სამასი წლით ადრე მცხოვრები მეფე ფარნავაზის მიერ ქართული ენის სახელმწიფო ენად გამოცხადება დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოში.

აღსანიშნავია, რომ სტრაბონი სიტყვა იბერიას ახსენებს სწორედ დასავლეთ საქართველოს აღწერის დროს. კერძოდ, ის წერს, რომ სვანების ტომის ქვეყანაში მთის მდინარეებს ჩამოაქვთ ოქროს მარცვლები, რომელთაც აგროვებენ ტყავგადაკრული ფაცერებით. მსგავსადვე აგროვებენ ოქროს მარცვლებს უფრო ძველ იბერიაში, ნამდვილ იბერიაში, რომელიც ევროპის დასავლეთითაა (იგულისხმება ესპანეთი) და რადგანაც იქაც და სვანების ქვეყანაშიც ოქროს მსგავსი, ერთნაირი წესით აგროვებდნენ, ამიტომაც აღმოსავლეთის ამ ქვეყანასაც, დასავლეთის მსგავსად, იბერია ეწოდა. მაშასადამე, სტრაბონისათვის სვანების ქვეყანა, ანუ ოქროს მარცვლის ჩამომტანი მდინარეების მხარე იბერიაა და აღმოსავლეთ საქართველოსაც იბერია ეწოდება. ასე, რომ სტრაბონისთვისაც დასავლეთ საქართველო აღმოსავლეთთან ერთად გარკვეულ მთლიანობას შეადგენს. სტრაბონის რუსულ თარგმანში ნათქვამია: «В их стране, как передают, горные потоки приносят золото, а варвары ловят его решетами и косматыми шкурами. Отсюда, говорят возник миф о золотом руне. Некоторые называют их также иберийцами одинакого с западными - от золотых россыпей, находящихся в обеих странах. Соани применяют для наконечников стрел яд» (სტრაბონი, XI, II, 19).

აქედან ჩანს, რომ ოქროს საწმისის ქვეყანა სტაბონისათვის იბერიაა, ხოლო მოსახლეობა იბერებად იწოდება.

მაშასადამე, კოლხეთი, ანუ დასავლეთ საქართველო ნამდვილად უძველესი დროიდანვე იბერიად, ანუ ქვემო იბერიად, იწოდებოდა. ამიტომაც არ არის გასაკვირი, რომ სტრაბონის აღწერით კოლხეთში მრავალი ტომი ცხოვრობს, მათ შორის მესხებიც. ცენტრალურ კოლხეთს სტრაბონი პირდაპირ უწოდებს მოსხების ქვეყანას, სადაც კოლხების ყველაზე უმთავრესი სამლოცველო იმყოფებოდა. - Страна мосхов, в которой находится святилище. (სტრაბონი, XI, II, 18).

საერთოდ, სტრაბონის სიტყვით, მის დროს კოლხიდის დიდი ნაწილი ზღვის პირზე იყო განლაგებული (სტრაბონი, XI, II, 17). ის წერს, რომ კავკასიის სხვადასხვა ტომებს უჭირავთ კავკასიის ძალზე უმნიშვნელო მიწა, ხოლო ალბანელებსა და იბერიელებს - უმეტესი. «Прочие народы, хивушие около кавказа, занимаютъ скудные и незначительные пространства земли, напротив Албанийских и иберийских племен, которые как раз занимают большую часть» (სტრაბონი, XI, II, 19).

სტრაბონამდე კიდევ უფრო ადრე, ალბათ ფარნავაზის დროს, ქართლის სამეფოში, ანუ იბერიაში, შედიოდა პარიადრეს, ხორძენესა და გოგარენეს პროვინციები. რომელნიც სტრაბონის სიტყვით, სომხებს წაურთმევიათ იბერიელებისათვის. სტრაბონისავე ცნობით, ამ მხარეებში მცხოვრები ხალხები ივიწყებდნენ მშობლიურ (ქართულ ენას) და იწყებოდა მათი არმენიზაცია, გასომხება. სტრაბონი წერდა: «Поэтому все эти народности теперь говорят на одном языке» (სტრაბონი XIV, II, 5). მაშასადამე, სტრაბონის ცნობით, იბერიელები კავკასიის უდიდესი ხალხი იყო. მათ რიცხვს მიეკუთვნებოდნენ სვანები და დასავლეთ საქართველოს სხვა ტომებიც.

სტრაბონის ეს ცნობა ჩვენ გვეხმარება გავიგოთ ფარნავაზის მიმართ ნათქვამი ქუჯი ერისთავის სიტყვები: „შენ ხარ შვილი თავთა მათ ქართლისათა და შენ გმართებს უფლობა ჩემი... შენ ხარ უფალი ჩვენი და მე ვარ მონა შენი“ („ქართლის ცხოვრება“, I, 22). თუ არა ეთნიკური მთლიანობა, სხვაგვარად შეუძლებელი არის გაგება იმისა, თუ რატომ უნდა ეწოდებინა დასავლეთ საქართველოს ფაქტიურ ლიდერს, რომელსაც უნარი შესწევდა თავის ქვეყანაში სპის შეკრებისა, ერთი მცხეთელი ჭაბუკისათვის, რომელმაც შემთხვევით განძი იპოვა - „უფალი“. ქუჯის შეეძლო განძი წაერთმია კიდეც ფარნავაზისათვის და დაეპატიმრებინა, მაგრამ ჩვენი აზრით, სტრაბონი გვიხსნის ქუჯისა და ფარნავაზის ურთიერთობის აღნიშნულ მიზეზს. კერძოდ, სტრაბონი წერს, რომ იბერთა ქვეყანაში ხალხი დაყოფილია ოთხ ფენად. ერთ უმთავრეს ხარისხს შეადგენს ყველაზე უფროსები, ანუ ძველი ქართულით რომ ვთქვათ „უფლები“, „უფალნი“. მათი რიგებიდან, სტრაბონისავე ცნობით, ირჩევდნენ მეფეებს ნათესაობისა და ასაკის უფროსობის მიხედვით. ამასთანავე, ამავე უფალთაგან ირჩევდნენ მეფის შემდგომ მეორე პირს, რომელიც იყო უმაღლესი მსაჯული და მხედართმთავარი. მეორე ფენის, ანუ ხარისხის ადამიანებისაგან ირჩევდნენ ქურუმებს, რომელთაც ამასთანავე ევალებოდათ მეზობელთა შორის ურთიერთობების მოგვარებაც (სტრაბონი, XI, III, 6.).

ქართლის ცხოვრებიდან ჩანს, რომ ფარნავაზი იყო არა უბრალო ჭაბუკი, არამედ სტრაბონისეული უფალთა ფენის გამორჩეული წევრი, რომელთაგანაც ირჩევდნენ მეფეებს ნათესაობის ხარისხისა და ასაკის მიხედვით. ქუჯიც ჩანს იბერიელთა ამ უფალთა ფენის წევრია. ე.ი. ქუჯი და ფარნავაზი ერთი წრის, ანუ ერთი სამეფო დინასტიის უმაღლესი წევრები არიან. მათ შორის უფროსი უნდა გაირკვეს შესაბამისი არსებული წესის მიხედვით. კერძოდ, მათ შორის უპირატესი იქნება ის, რომელიც უფროსი არის ნათესაობის ხარისხისა და ასაკის მიხედვით. როგორც ჩანს, ქუჯისა და ფარნავაზს შორის ნათესაობის ხარისხის მიხედვით და, შესაძლოა ასაკითაც, ფარნავაზი უპირატესი იყო, ამიტომაც უთხრა მას ქუჯიმ - „შენ ხარ შვილი თავთა მათ ქართლისათა (ე.ი. უფალთა წრის წევრი), შენ გმართებს უფლობა ჩემი (ე.ი. ნათესაობის ხარისხით უმეტესობის გამო), შენ ხარ უფალი ჩუენი (ე.ი. სამეფო ტახტი შენ გეკუთვნის ამ წესების შესაბამისად) და მე ვარ მონა შენი (ანუ მე უფრო დაბალ საფეხურზე ვდგავარ „უფალთა წრეში“ შენთან შედარებით). სტრაბონი გვიხსნის პირველი ერთიანი საქართველოს „ივერიის“ სახელმწიფოს ჩამოყალიბების სურათს.

კოლხეთსა და იბერიაში, რომ ნამდვილად ერთი სამეფო დინასტია მეფობდა, ამის შესახებ ტაციტუსიც (50-117) გვაძლევს შესაბამის ცნობას - პართელებთან იბერების ბრძოლის აღწერისას ტაციტუსი საუბრობს მეფე ფარსმანის შესახებ. ეხება იბერიის სამეფო დინასტიისა და იბერების წარმოშობის საკითხს. ტაციტუსისათვის იბერების სამეფო დინასტია კოლხებშია ჩამოყალიბებული და ამიტომ კოლხეთი იბერიის დინასტიური მთავრობის ქვეშ იმყოფება. საერთოდ კი, მისი აზრით, იბერები კოლხებისაგან წარმოიქმნენ კოლხებში იასონის გამეფების შემდეგ.

ძველი ბერძენი ავტორების დიდი ნაწილის თვალსაზრისით, კოლხები, იბერები და საერთოდ კავკასიის მოსახლეობა ერთგვარი, მონათესავე ბალკანურ-თესალიური წარმოშობის ხალხია და შთამომავლები არიან არგონავტებისა. ტაციტუსი კერძოდ წერს: „იბერები და ალბანელები ამბობენ, რომ თესალიელებისაგან არიან წარმოშობილნი იმ დროს, როცა იასონი მედეას წაყვანის შემდეგ უკან დაბრუნდა აიეტის ცარიელ სასახლესა და თავისუფალ კოლხებში“ (ტაციტუსი, ანალები, 6, 34). მისი აზრით, კოლხები არგონავტების შთამომავლები არიან, იბერები და ალბანელები მათგან წარმოიშვნენ. ერთი სიტყვით, ტაციტუსისთვის იბერები და კოლხები ერთი ეთნოსია და იბერები კოლხებს ეწოდათ შემდგომ საუკუნეებში. მისი აზრით, იბერების წარმოშობისა და მათი ეთნოგრაფიული ჩვევების წყარო კოლხებია.

აღსანიშნავია, რომ ტაციტუსის ეს მოსაზრება თითქმის ეთანადება ძველი ქართული ისტორიოგრაფიის თვალსაზრის, რომლის მიხედვითაც დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობა ერთი ეთნოსია და შთამომავალი არის „არიან-ქართველებისა“. მაგალითად, „მოქცევაი ქართლისაის“ თანახმად, სამხრეთში მდებარეობდა ქვეყანა არიან-ქართლი, რომლიდანაც მეფის ძე აზონის მიერ გამოყვანილი მოსახლეობა თანაბრად დასახლდა როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში. ამიტომაც, აზონის მიერ შექმნილი სახელმწიფოს საზღვარი გადიოდა მდინარე ეგრისწყალზე (ძეგლ. I, 1964, გვ. 81). როგორც ვიცით, მდინარე ეგრისწყალი ამჟამად გაედინება აფხაზეთში. მაშასადამე, აზონის მიერ შექმნილ სახელმწიფოში, ქრისტეშობამდე IV-III სს-ში, აღმოსავლეთ საქართველოსთან ერთად შედიოდა დასავლეთ საქართველოს უმეტესი ნაწილი.

აღსანიშნავია, რომ ქართველი საეკლესიო მამების თვალსაზრისით, კერძოდ კი დავით აღმაშენებლის მოძღვრის არსენ ბერის სიტყვით, ამ სახელმწიფოს მთელი მოსახლეობის, ანუ დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს ხალხის ენა იყო ერთი ენა „არიან-ქართველთა“ ენა. არსენ ბერი წერდა: „ჩვენ შვილნი ვართ მათ არიან-ქართლით გამოსულთანი და ენაი მათი ვუწყით“ (ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, ტ.III, გვ. 47). აქედან ჩანს, რომ ძველ ქართველ ავტორთა თანახმადაც, ქართველთა ეროვნულ-ეთნიკური ცნობიერება ჩამოყალიბებული იყო უკვე სამხრეთით მდებარე ქვეყანაში არიან-ქართლში და ამ ხალხის ენა, ანუ არიან-ქართველთა ენა შემდგომ გადაიქცა ქართლის სამეფოს ანუ დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს მოსახლეობის სახელმწიფო კულტურისა და საეკლესიო ენად.

სად მდებარეობდა ქვეყანა არიან-ქართლი? სხვადასხვა მოსაზრება არის გამოთქმული ამ საკითხის შესახებ. ტაციტუსისა და სხვა ბერძენ-რომაელი მწერლის ცნობებზე დაყრდნობით, ჩვენ ალბათ შეიძლება ვთქვათ, რომ „არიან-ქართლი“ მდებარეობდა ისტორიულ კოლხეთში, რომელსაც შემდგომ ლაზიკასაც უწოდებდნენ, კერძოდ კი თანამედროვე ტრაპიზონის ოლქში. როგორც ვიცით, ამ ვრცელ ქვეყანას ძველი ქართული წყაროები უწოდებდნენ ასევე „სოფელი მეგრელთა“.

მოსაზრება ტრაპიზონის მიმდებარე ქვეყანაში (ანუ ისტორიულ ქალდეაში) რომ მდებარეობდა „არიან-ქართლი“, მიგვითითებს ის ფაქტი, რომ პონტოს სამეფოს მითრიდატების დინასტიის დამფუძნებელი სპარსეთის მეფის დარიოს III-ის სატრაპი მითრიდატე, რომელიც ამ აღნიშნულ მხარეებს, ანუ ისტორიულ ქალდეას განაგებდა, იწოდებოდა „კიოსისა და არინას“ მეფედ (ნარკვ. I, 1970, გვ.442).

ისტორიული გეოგრაფიის უდიდესი მცოდნის ნ. ადონცის ცნობით, არიანა მდებარეობდა ტრაპიზონის ოლქში, კერძოდ ის წერს, რომ თანამედროვე სიურმენას, რომელიც მდებარეობს შავიზღვისპირზე ტრაპეზუნტის მარჯვნივ, უფრო ადრე ერქვა სუსარმია, ხოლო თავდაპირველი მისი სახელი არის „არიანა“ (გეორგიკა, I, 1961, გვ. 177). მაშასადამე, არიანა ტრაპეზუნტის ოლქშია.

მითრიდატების სამფლობელო სწორედ ამ მხარეებში იყო. ძველი სომხური ისტორიოგრაფიის თანახმად, ამ დინასტიას მიეკუთვნებოდა ძველი ქართული სამეფო დინასტიაც. მაგალითად: მოვსეს ხორენაცი წერს: „ქართველთა დიდი პიტიახში ნაშიერი იყო დარეჰის ნახარარის მიჰრდატისა, რომელიც ალექსანდრემ ვერიელთა ქვეყნიდან მოყვანილი ხალხის ხელისუფლად დაადგინა“ (მოვსეს ხორენაცი, სომხეთის ისტორია, 1984, გვ. 111).

ხორენაცის თანახმადაც, ქართველთა თავდაპირველი ქვეყანა იყო „ვერია“ ანუ ივერია. ის მდებარეობდა პონტოსზღვისპირეთის სამხრეთით, მისი მეფე იყო მითრიდატების დინასტიიდან და მას ალექსანდრე მაკედონელის ეპოქაში ივერიელი, ანუ ქართველი ხალხის ნაწილი წამოუყვანია ჩრდილოეთით და კვლავ პონტოსპირეთში, ანუ დასავლეთ საქართველოში დაუსახლებია. ეს ხალხი დასავლეთ საქართველოში გამრავლებულა ხორენაცის სიტყვით და გამრავლების შედეგად, თანდათანობით, დასახლებულა სომხეთამდე და ალბანეთამდე.

„არიანა“ რომ ეწოდებოდა ტრაპიზონის მიმდებარე მხარეებს, კერძოდ კი მცირე კაბადოკიას, ამის შესახებ ჩვენ ცნობას გვაძლევს კონსტანტინე პორფიროგენეტი. მისი ცნობით, რომაელების გაძლიერებამდე პონტო-კაპადოკიას მეფე იყო არიარათე. მისი სახელი ასევე ეწოდა ტბას და ამ ტბას წინათ ბარბაროსები თავიანთ ენაზე უწოდებდნენ „კარატია“. კარატია, ანუ არიარათეს ქვეყანა, რომელიც მცირე კაბადოკიის თემად გამოცხადებულა X ს-ში, კონსტანტინე პორფიროგენეტის სიტყვით, იულიუს კეისრის ეპოქაში დასახლებული იყო კაბადოკიელთა პირველ წინაპარ მოსოხისაგან (გეორგიკა, IV, 2, 1952, გვ. 299).

მაშასადამე, როგორც ბერძენი, ლათინი, სომეხი, ასევე ძველი ქართველი მეისტორიენი ერთხმად გადმოგვცემენ: ქართველთა ეროვნულ-ეთნიკური ერთობა უკვე ჩამოყალიბებული იყო ქრისტეშობამდე საუკუნეებით ადრე. მათ სამხრეთშიც ჰქონდათ საკუთარი სახელმწიფო, ისტორიული ქალდეას, ანუ ლაზიკის ქვეყანაში, საიდანაც მათი ერთი ნაწილი, უფრო კი სახელმწიფოს პოლიტიკური ცენტრები წანაცვლებულა უფრო ჩრდილოეთით, თანამედროვე საქართველოს ტერიტორიაზე, სადაც მათ სახელმწიფო მკვიდრ ადგილობრივ ქართველობასთან ერთად დაუარსებიათ, რომელსაც ძველი ქვეყნის მსგავსად ქართლი, ანუ იბერია ეწოდა.

არიან-ქართველთა მეფეს იარედოსი ერქვა ძველი ქართული წყაროს მიხედვით. შესაძლოა, სიტყვა იარედოსი იყოს ნაშთი სიტყვისა მითრიდატე. ორივე სიტყვაში ჩვენ გვხვდება ფუძისეული „რედ“ და „რიდ“. როგორც ითქვა, მითრიდატე ყოფილა პირველი წინაპარი ძვ. ქართველი დინასტიის მითრიდატიანების, (შესაძლოა სიტყვა მითრიდატეს ნაშთად ძველ გაცრეცილ ხელნაწერებში დარჩა „ითრიდ“. რადგანაც ასომთავრული „თ“ და „ა“ ერთმანეთს ემსგავსება, ხელნაწერის დაძველების შემდგომ, ალბათ, „ითრიდ“ წაიკითხეს „იარედ“ და მისგან მიიღეს სიტყვა „იარედოსი“, აზონის მამის სახელი („ქართლის ცხოვრება“, I, გვ. 18). ქართველთა სამეფო დინასტიას მითრიდატიანებად მიიჩნევდა სომხური ისტორიოგრაფია, მითრიდატიანები პონტოკაპადოკიის მეფეები იყვნენ,

ქუჯი ერისთავი, ისევე როგორც ფარნავაზი, ამავე დინასტიის, ძველი ქართულით „უფალთა“ წრის წევრი უნდა ყოფილიყო, ამიტომაც, პოლიტიკური თვალსაზრისით, ის მზადაა დაექვემდებაროს თავის დინასტიურ „უფალს“ - ფარნავაზს, კოლხურ-ქალდეური (ე.ი. არიანქართული) უფალთა წრიდან უნდა ამოზრდილიყო შემდეგში ფარნავაზის მრავალი უფლებრივი უპირატესობა.

შესავალი

XVI ს-დან ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს დაშლის შემდეგ მის პერიფერიულ კუთხეებში, ადგილობრივი ხელისუფლების სისუსტის გამო, ჩამოსახლდნენ ჩრდილოკავკასიელი მთიელები. ამ პროცესს ნ. ბერძენიშვილი „მთის ჩამოწოლას» უწოდებს. ასე მოექცა აღმოსავლეთ კახეთი (ჭარ-ბელაქანი) ლეკური ტომების ხელში, შიდა ქართლის მთიანეთი - ოსების, ხოლო აფხაზეთი - ადიღე-ჩერქეზული ტომის - აბაზების, ანუ აფსუების ხელში. XVIXVIII სს. ჩერქეზი ხალხი ჩრდილო კავკასიაში ყველაზე მრავალრიცხოვანი იყო და შედგებოდა უამრავი მეომარი ტომისაგან, რომელთაგან ერთ-ერთი, როგორც აღინიშნა, აფხაზეთში ჩასახლდა და ხანგრძლივი ბრძოლების შემდეგ დაი პყრო ისტორიული ოდიში (თანამედროვე სოხუმის, გულრიფშის, ოჩამჩირისა და გალის რაიონები). მკვიდრი ქართული მოსახლეობა გადაიქცა საზოგადოების ყველაზე დაბალ, დამორჩილებულ ფენად, შეისწავლა მებატონეების, ანუ აფსუების ენა და ადათ-ჩვევები, მაღალმა ფენამ აფხაზეთისა - ძველმა ქართველმა თავად-აზნაურებმა, შეძლეს თავიანთი მაღალი მდგომარეობის შენარჩუნება ქვეყნის ახალი ეთნიკური სახის ჩამოყალიბების სანაცვლოდ.

აფხაზეთში ჩამოსახლებულ აბაზა-აფსუებს ქართველებმა, ქვეყნის სახელის მიხედვით, „აფხაზები“ უწოდეს, აქედან ეს სახელი გადაიღეს რუსებმა, თუმცა კი როგორც თურქი, ისე უცხოელი მოგზაურები მათ ჩერქეზებს ანდა აბაზებს უწოდებდნენ. ასე რომ, ძველი აფხაზები იყო სხვა ხალხი, ხოლო ახალი აფხაზბი, ანუ აფსუები სხვა, ნარევი ეთნოსია. ძველი აფხაზები ეთნიკური ქართველები იყვნენ, ახალი აფხაზები კი ჩერქეზული (ადიღეური)

ტომიდან წარმოიშვნენ.

1. ლევან II დადიანის სამთავროს განადგურება სამეგრელოში ჩასახლებული
მთიელი ადიღე-ჩერქეზული, ანუ აფსუა ტომების მიერ.

XVII ს-ში ოდიშისბ ანუ სამეგრელოს სამთავროს გამოეყო აფხაზეთი. საზღვარი ამ ორ სამთავროს შორის მდინარე კოდორზე გადიოდა, თუმცა არსებობს XVII ს-ის ოდიშის რუკა, სადაც საზღვარი უფრო დასავლეთით - მდინარე კელასურზე გადის. აფხაზეთის სამთავრო ამ დროს მცირე მხარე იყო, მისი საზღვარი ჩრდილოეთის მიმართულებით არ მოიცავდა, ფაქტიურად, თანამედროვე გაგრის რაიონის მნიშვნელოვან ნაწილსაც კი, რადგანაც ეს ტერიტორია ამ დროისათვის სამხრეთით წამოწეული ჯიქების ტომს ეჭირა. ხოლო რაც შეეხება სამეგრელოს სამთავროს, ის უკიდურესად იყო გაძლიერებული XVII ს-ის I ნახევარშიბ იმდენადბ რომ ლევან დადიანი იმერეთის მეფეს ტახტს ეცილებოდა.

ეკონომიურად, კულტურულად და საზოგადოებრივი ყოფით აფხაზეთის სამთავროს მცხოვრებნი, ჩრდილო კავკასიიდან ახალი ჩამოსახლებულნი, იმდროინდელი უცხოელი დამკვირვებლების აღწერით, უკიდურესად ჩამორჩენილი იყვნენ, მიწათმოქმედებას არ ეწეოდნენ, არ ჰქონდათ ქალაქები და, ჩანს, სოფლებიც კი (იხ. ქვემოთ). ამ პატარა ქვეყნის მოსახლეობა მცირერიცხოვანი იყო, ხოლო სამეგრელო განვითარებული მიწათმოქმედების, ინტენსიური სოფლის მეურნეობის ქვეყანას წარმოადგენდა აფხაზეთთან შედარებით. ოდიში კარგად დასახლებული, ყოველმხრივ განვითარებული, მათ შორის შეიარაღებითა და სამხედრო ტექნიკითაც მოწინავე ქვეყანა იყო.

მიუხედავად ამისა, XVII ს-ში მოხდა გასაოცარი მოვლენა - აფხაზეთის პატარა სამთავრომ გაცილებით უფრო ძლიერი და დიდი ოდიშის სამთავრო რამდენჯერმე დაამარცხა, ჩამოაჭრა მნიშვნელოვანი მიწა-წყალი, რითაც საზღვარი ზუგდიდს მიუახლოვდა და მდინარე ენგურზე იქნა გავლებული. სამეგრელოს მოსახლეობა დამარცხებებით დაშინდა ისე, რომ შიშით ხვდებოდა სიტყვა „აფხაზის“ ხსენებასაც კი. ისმის კითხვა: როგორ შეძლო პატარა, მცირერიცხოვანმა, სოფლის მეურნეობის არმქონე, განუვითარებელმა მხარემ ძლიერი სამეგრელოს სამთავროს დამარცხება და მისი მიწების დაუფლება? პასუხის გაცემამდე უნდა ითქვას, რომ თანახმად ვახუშტისა, ოდიშის ისტორიული საზღვარი იწყებოდა ანაკოფიასთან, ანუ თანამედროვე ახალ ათონთან. ქალაქი ანაკოფია ბაგრატიონ მეფეებს აუშენებიათ „აწ ოხერ არს და საზღვარი ოდიშისა და აფხაზეთისა. ამ ანაკოფიის აღმოსავლით ზღვიდამ მთამდე შეავლო ზღუდე ლევან დადიანმან, აფხაზთა გამოუსვლელობისათვის, გარნა აწ უქმად არს. ხოლო სიგრძე ოდიშისა არს კავკასის თხემიდამ ზღვამდე და ცხენის წყლიდან ზღვამდევე და მეორე - ეგრისის წყლიდამ ანაკოფიამდე, და განი მისი რიონის მდინარედამ ეგრისის მდინარემდე და მეორე ზღვიდამ კავკასიის თხემამდე“ („ქართლის ცხოვრება“, IV, გვ. 782).

როგორც ზემოთ მოყვანილიდან ჩანს, ოდიში ვიწრო მნიშვნელობით ეწოდებოდა ქვეყანას ეგრისწყლიდან ანაკოფიამდე, ანუ ახალ ათონამდე. იგი მოიცავდა თანამედროვე გალის, ოჩამჩირის, გულრიფშ სოხუმისა და ნაწილობრივ გუდაუთის რაიონებს, ხოლო ფართო მნიშვნელობით ოდიში ვრცელი ქვეყანა იყო და მისი აღმოსავლეთი საზღვარი მდინარე ცხენისწყალზე, სამხრეთი კი რიონზე გადიოდა. ჩრდილოეთი საზღვარი კავკასიის მთები იყო. ანაკოფია (ახალი ათონი) ოდიშის დასავლეთ საზღვარს წარმოადგენდაბ მაშასადამე, ცხუმი, დრანდა, მოქვი, ილორი თუ ბედია ოდიშში შედიოდა. ლევან II დადიანის დროს, უკვე იწყება ოდიშის საზღვრების ცვლილება, ჩრდილოელი მთიელი ტომების შემოსევები იმდენად დიდი და ინტენსიური ყოფილა, რომ სამეგრელოს მთავარს „აფხაზთა გამოუსვლელობისათვის“ აუგია დიდი - დაახლოებით 100 კმ. სიგრძის კედელი, რომელიც კელასურთან იწყებოდა.

ამ კედლის შესახებ უნდა ითქვას, რომ მის აგებას მრავალ უცხოელ იმპერატორსა და სახელმწიფოს მიაწერდნენ, მაგრამ თვით ი. ვორონოვიც კი (რომელიც ა. ბაქრაძის თანახმად, ცდილობს როგორმე დაარწმუნოს მკითხველი, თითქოსდა საქართველოს ისტორიულ პროვინციას, აფხაზეთს, საქართველოსთან არავითარი კავშირი არა აქვს) წერს, რომ ციხე-სიმაგრეთა ეს სისტემა აგებულია ლევან II დადიანის დროს და მისი დანიშნულება იყო „აფხაზების“, ანუ ჩრდილოელი მთიელების ოდიშზე შემოტევის შეჩერება. კელასური, რომელიც ამ დროისათვის საზღვარი გამხდარა ლევან დადიანისა აფხაზეთის სამთავროებს შორის, ცხუმთან ახლოს, მის აღმოსავლეთით მდებარეობს. მაშასადამე, ამ დროისათვის ოდიშს უკვე დაკარგული აქვს ანაკოფია და ცხუმი. კედელი ლევან II-ის დროს აუგიათ დიდი სიჩქარით, ზოგიერთი კოშკი პირდაპირ მიწაზე დაუდგამთ უფუნდამენტოდ, ზოგიერთისათვის სათოფურებიც კი არ დაუტანებიათ. მტერს ციხე-კოშკის მშენებლები ელოდნენ დასავლეთისა და ჩრდილოეთის მხრიდან, როგორც ამას ამ ნაგებობის არქიტექტურა უჩვენებს. ი. ვორონოვი წერს: Как выяснилось, общая длина линии обороны Келасурской стены составляет около ста километров. Эта линия прослеживается от устья реки Келасури до села Лекухона (правобережье Ингури) ... врага ждали с Северо-Запада со стороны Сухуми и Цебельды ... Бойцы в башнях расположены во втором этаже, обычно в Северной и Западной стенах ... Несомненно предназначены для огнестрельного оружия ююю Сооружении во многих своих частях сработанно на скорую руку. В одных башнях забыли сделать бойницы. ... Иногда башни ставились без фундамента прямо на траву или полусожженный кустарник ... некоторые участки стены вообще незавершены - успели вырить только траншею для фундамента... В последный период своего организованной обороне своих владений, выразившейся в возведении и укреплении фортификационных сооружений на границе с Абхазией. Арканджело Ламберти сообщал, что владели Мегрелии «весьма большими расходами возвели стену

Находятся башни, охраняемые значительными отрядами стрелков». На карте другого итальянского миссионера Кастелли над выразительным избражением Келасурской стены имеется

Предназначенная» (Вмире архитектурных памятников Абхазии,

როგორც აღინიშნა, ი. ვორონოვის სიტყვით, კელასურის კედელი წარმოადგენდა სამეგრელოს სამთავროსათვის „ორგანიზებული თავდაცვის“ საფორტიფიკაციო ნაგებობას. ეს სიმაგრეთა მთელი სისტემა ოდიშზე აფხაზების შესაჩერებლად იყო განსაზღვრული, აგებულ იქნა XVII ს-ის 40-50-იან წლებში და იცავდა თანამედროვე გულრიფშის, ოჩამჩირის, გალის და ნაწილობრივ ზუგდიდის რაიონის ზღვისპირა, უხვმოსავლიან, სამიწათმოქმედო მხარეებს, ხოლო ამ მხარეთა მომცველი კავკასიონით მთიანეთი უკვე უჭირავთ მთიელ წარმართებს. სწორედ ამიტომ გრძელდება ეს კედელი ზღვისპირეთის პარალელურად, თითქმის 100 კმ-ის სიგრძეზე. ამ დროისათვის, მართალია, მდინარე კოდორის აქეთ ზღვისპირას მდებარე სანაპიროები კვლავ ქართული მოსახლეობითაა დასახლებული, მაგრამ მთისწინეთსა და მთებში მდებარე ამ მდინარის მარჯვენა სანაპირო უკვე აფხაზ-მთიელებით ყოფილა დაკავებული და საზღვარიც აქ გადიოდა ორ სამთავროს შორის.

დასმულ კითხვაზე, თუ როგორ შეძლო აფხაზთა მცირე სამთავრომ ძლიერი სამეგრელოს სამთავროს შევიწროება და მის ხარჯზე თავისი ტერიტორიების გაზრდა, უნდა ვუპასუხოთ, რომ სინამდვილეში ოდიშს ებრძოდნენ ჩრდილო-იმიერკავკასიაში მცხოვრები ჩერქეზულ-ადიღეური ტომები, რომელთაც ბაზა აფხაზეთში გააჩნდათ.

ჩრდილოკავკასიელი მებრძოლი ტომების ბრძოლა საქართველოს კუთხეთა წინააღმდეგ ცნობილი ფაქტია. კახეთისა და ქართლის სამეფოებს ებრძოდა ჩრდილო-აღმოსავლეთი იმიერკავკასია, ანუ დაღესტანი, ლეკების საერთო სახელწოდებით. მათ ბაზა გაიჩინეს დაპყრობილ აღმოსავლეთ კახეთში, რომელსაც ჭარ-ბელაქანი ეწოდა. ასევე ებრძოდნენ იმ პერიოდისათვის ქართლის მთიანეთს ოსები.

აფხაზეთში ადიღეური, ანუ ჩერქეზული ტომების მასობრივ ჩამოსახლებას XVII ს-ის 20-იანი წლებიდან გააჩნდა თავისი ისტორიული წანამძღვრები. ადიღეების ტომებს (აბაზებსბ აფსუებს და ასევე სხვებსაც) რამდენიმე ხნით ადრეც შემოუღწევიათ აფხაზეთში, მაგრამ XVII ს-ში მთიელი მებრძოლები კვლავ მოუწვევია ლევან დადიანისაგან უკიდურესად შეურაცხყოფილ აფხაზეთის მთავარს.

ლევან დადიანს ცოლად ჰყავდა აფხაზეთის მთავრის სორეხ შერვაშიძის ქალიყ მალებ ღალატის თუ ცილისწამების გამო, ლევანმა ცოლი გააგდო, ცხვირი და ყურები დააჭრა და მამას დაუბრუნა, ხოლო მასთან შეძენილი ორი ვაჟი მოწამვლით მოაკვლევინა, რამაც საშინლად აღაშფოთა აფხაზეთი. ეს მომხდარა 1623 წლისათვის.

არქანჯელო ლამბერტის ცნობით, აფხაზები „დადიანისაგან თავს შეურაცხყოფილად სთვლიდნენ, რადგან მან გააგდო ცოლი, მათი მთავრის ქალი, ამის გამო აფხაზები ისე გაბრაზებული იყვნენ დადიანზე, რომ იმ დროს, როცა დადიანი გართული იყო ძმისაგან დაწყებული ამბოხების დაცხრობის საქმეში, სულ თავს ესხმოდნენ სამეგრელოს საზღვრებს, რომელიც თითქმის სრულიად მოაოხრეს, მცხოვრებლები დაატყვევეს და აფხაზეთში გადაასახლეს“.

დადიანი თავიდან შეტევაზე გადასულა, აფხაზეთი რამდენჯერმე დაულაშქრავს და ხარკიც დაუდვია. 40-იანი წლებისათვის სურათი შეიცვალა, აფხაზები შეტევაზე გადასულან ისე, რომ ლევანს სამეგრელოს დასაცავად აღნიშნული კედლის აშენება დასჭირდა.

„განსაკუთრებით გაძლიერდა აფხაზ ფეოდალთა თავდასხმები ოდიშზე 40-იან წლებში, სწორედ იმ დროს, როცა ოდიშის მთავარი იმერეთთან ბრძოლით იყო დაკავებული. დადიანმა აფხაზი ფეოდალების შემოტევის შესაჩერებლად სიმაგრეთა მთელი სისტემა შექმნა აფხაზეთის საზღვარზე... ამ კედელს, რომელშიც შიგადაშიგ დატანებული იყო ხის კოშკები, მორიგეობით იცავდნენ ოდიშის თავადებისა და ეპისოკპოსების ჯარები... ამ დიდ ღონისძიებათა გატარების შემდეგ დადიანმა დროებით შეძლო აფხაზ ფეოდალთა შემოსევების შეჩერება“ (ნარკვ, IV, გვ.340).

ოდიშის შეტევა 20-იოდე წელიწადში ღრმა თავდაცვით შეიცვალა. უნდა ვიფიქროთ, რომ დროის ამ მონაკვეთშიბ XVII ს-ის 20-40-იან წლებშიბ აფხაზმა თავადებმა საშველად იხმეს ჩრდილოკავკასიელი ომები. მათი შეკავება ოდიშმა ვერ შეძლო და სულ 40-იოდე წელში საზღვარი მდინარე კოდორიდან მდინარე ენგურამდე იქნა გადატანილი. აფხაზეთის სამთავროს ტერიტორიის ფართობი 2-ჯერ გაიზარდა ოდიშის ხარჯზე.

ჩრდილოკავკასიელები, კერძოდ, ჩერქეზულ-ადიღეური ტომი - ჯიქები ადრე ოდიშის მთავრის მიერ გამოიყენებოდა, ახლა კი ოდიშის წინააღმდეგ იქნა გამოყენებული. ლევან დადიანი „ემეგობრებოდა აფხაზთა, ჯიქთა და სვანთა, რათა შემწე ეყონ... 1621 წლისათვის“ („ქართლის ცხოვრება“, IV, გვ. 826), მათ იყენებდა იმერეთის მეფესთან ომში - „მოვიდა ლევან დადიანიცა სპითა ოდიშარ-აფხაზ-ჯიქთა და იქმნა ბრძოლა ძლიერი“ (იქვე, გვ. 826).

აქედან ჩანს, რომ აფხაზ-ჯიქების სამხედრო ძალებს ადრეც იყენებდნენ შიგა ომებისას, ხოლო აფხაზეთის სამთავროსთან ურთიერთობის დაძაბვის შემდეგ ჯიქები და სხვა ჩრდილოკავკასიური ადიღეური ტომები თვით აფხაზებს გამოუყენებიათ ოდიშის წინააღმდეგ. საერთოდ, უცხო სამხედრო ძალის გამოყენება იმ დროს ახასიათებდა საქართველოს საზოგადოებას. მაგალითად, 1666 წლისათვის იმერეთის მეფის წინააღმდეგ განწყობილმა სეხნია ჩხეიძემ „მოიყვანა სპანი ოსმალთა, მოიპარა ციხე ქუთაისისა და შეაყენნა ოსმალნი“ („ქართლის ცხოვრება“, IV, გვ. 838), მსგავსი მიზეზების გამო“ ოდიშის წინააღმდეგ მებრძოლ აფხაზებს ჯიქებისა თუ ჩერქეზ-აფსუებისათვის, ანუ ჩრდილოკავკასიელი მებრძოლი ტომებისათვის კარები გაუხსნიათ და ისინი აფხაზეთში მიუწვევიათ. თურქებიც ოდიშართა წინააღმდეგ გადმოსულან, მიმხრობიან აფხაზებს. „1634 წლისათვის მაისში თურქები შეიჭრნენ სამეგრელოში, დაარბიეს ახლო-მახლო სოფლები და გაძარცვეს დრანდის მონასტერი“ (მ. რეხვიაშვილი. იმერეთის სამეფო, 1989, გვ. 95).

მართლაც, იმჟამინდელი პოლიტიკური მდგომარეობის გამო, თურქები ოდიშის ყველა მტერს ემხრობოდნენ. ლევან დადიანმა ნათესაური კავშირი დაამყარა ქართლის მეფე როსტომ ხანთან, სპარსეთის ვასალთან, რამაც თურქეთი ოდიშის წინააღმდეგ განაწყო და დაუახლოვა აფხაზებს.

აფხაზ-ჩერქეზთა შემოსევები გრიგალისებური იყობ ამიტომაც XVII ს-ის 60-იანი წლებისათვის მათ უკვე დაუჭერიათ სამეგრელოს ტერიტორია კოდორიდან ეგრისწყალ-ღალიძგამდე, ხოლო 80-იანი წლებისათვის მათ უკვე ღალიძგა-ენგურის შუა მოქცეული ტერიტორია დაიჭირეს და ოდიშის შუაგულს მიუახლოვდნენ.

„...იყო ჭირი დიდი ოდიშისა, ვითარცა აღვწერეთ და უმეტეს აფხაზთაგან, რამეთუ მოვიდოდიან ნავებითა და ხმელითა და სტყვევდიან, და იპყრეს ვიდრე ეგრისის მდინარედმდე და დაეშენებოდენ თვით აფხაზნი და არღარა იყო დრანდას და მოქვს ეპისკოპოსნიბ“ - წერს ვახუშტი („ქართლის ცხოვრება“, IV, გვ. 845).

„გარნა იყო ოდიშს ჭირი... კვლითა და ყიდვითა ტყვისათა და უმეტეს აფხაზთაგან, რამეთუ მოვიდიან ლაშქრად და აოხრებდიან ქვეყანათა ავაზაკობით და ცხადად“ (იქვე, გვ. 850).

იტალიელი მისიონერი წერდა: „სამეგრელო სამეგრელო აღარ არის, რადგან ომების გამო უკანასკნელ სიგლახეშია ჩავარდნილი, დაქცეული და აოხრებულია. აღარავის ჰყავს საქონელი და ყველას სარჩო აკლია... ახლა კაცს აღარ შეუძლია უშიშრად იყოს, მუდამ აფხაზების შიშია“... აღნიშნულმა ვითარებამ ძლიერ შეარყია ოდიშის თავდაცვისუნარიანობა. ამ გარემოებით ისარგებლეს ჩერქეზ-აფხაზმა ფეოდალებმა და თანდათანობით დაიკავეს ტერიტორია მდ. კოდორიდან მდ. ენგურამდე. ამ ტერიტორიაზე გაბატონდა აფხაზეთის მთავრის სუსტარ შერვაშიძის ვაჟი სორეხ შერვაშიძე. რომელმაც თავი მთავრად გამოაცხადა. მოსახლეობის დიდი ნაწილი, რა თქმა უნდა, ადგილობრივნი, ოდიშარნი იყვნენ, ფეოდალთა წრეში კი გაბატონებული მდგომარეობა თანდათან აფხაზმა ფეოდალებმა მოიპოვეს.

სორეხ შერვაშიძემ და მისმა სახლიკაცებმა მათი მომხრე აფხაზი ფეოდალების დახმარებით რამდენჯერმე სცადეს ენგურის დასავლეთ სანაპიროზე გადასვლა, მაგრამ ყოველთვის უკუგდებულ იქნენ. სამაგიეროდ, მტკიცედ დამკვიდრდნენ ოდიშის მთავარ ნაწილში ენგურის მარჯვენა მხარეს. ასე შეიქმნა XVII ს. ბოლოს მდ. ენგური აფხაზეთისა და ოდიშის სამთავროს საზღვრად (ნარკვ. IV, გვ. 354).

უცხოელი დამკვირვებლები, ხოლო შემდეგ კი მოგზაურები, ქართველი ისტორიკოსები აღწერენ, თუ როგორი უკიდურესი სისასტიკით ეპყრობოდნენ აფსუა დამპყრობლები ოდიშის მკვიდრ ქართულ მოსახლეობას, ანუ დღევანდელი გუდაუთის, სოხუმ-გულრიფშის, ოჩამჩირის და გალის ტერიტორიაზე მცხოვრებ მოსახლეობას. მათი თარეში შეეხო მთელ დასავლეთ საქართველოს, განსაკუთრებით ზღვისპირეთს და ენგურის მარცხენა სანაპიროსაც. მთიელი ჩერქეზ-ჯიქ-აფსუები ატყვევებდნენ, ყიდდნენ, ხოცავდნენ მოსახლეობას, მეურნეობას კი უწყალოდ ანადგურებდნენ. ამის გამო, კოდორსა და ენგურს შუა მოქცეული ერთ დროს აყვავებული მხარე უკაცრიელ გაუდაბურებულ კუთხედ იქცა, რომელსაც უკვე არა ოდიში, არამედ აფხაზეთი ეწოდებოდა. ის უკვე აფხაზეთის მთავრის მიერ იმართებოდა.

„ძალიან გაძნელდა ცხოვრება შავი ზღვის ნაპირებზებ სადაც ტყვის მს.იდველები თარეშობდნენ, განსაკუთრებით აქტიურობდნენ გამაჰმადიანებული აფხაზი ფეოდალები. ვახუშტი ბაგრატიონის ცნობით, აფხაზები „დაუხვდებიან ოსმალთა ნავთა და ლაზ-ჭანთა და უფროსად ოდიშ-გურიასა“, აფხაზები დიდი ნავებით მოულოდნელად მიადგებოდნენ ნაპირს, ვისაც მოახელებდნენ, იტაცებდნენ და თურქებზე ყიდდნენ ან აფხაზებში ყმებად ასახლებდნენ, აფხაზ მეკობრეებს თურქებიც კი უფრთხოდნენ“ (ნარკვყ, IV, გვ. 460).

კავკასიის მთიანეთში დამკვიდრებული ჩერქეზ-ადიღეური ტომებიბ ისეთ ძლიერ ძალას წარმოადგენდნენ, რომ მათი დამორჩილება ისევე უჭირდა თურქეთს, როგორც ირანელებს უჭირდათ დაღესტნის დამორჩილება.

1730 წელს თურქებმა მოაწყვეს დიდი ლაშქრობა ჯიქებისა და მთიელების დასამორჩილებლად, მათ მხარს იმერეთის მეფეც უჭერდა. ეს ლაშქრობა ჩაიშალა, თურქები ჯიქეთში ვეღარ შევიდნენ. მდინარე ეგრისწყალსა (ღალიძგა) და ენგურს შორის მოქცეული ოდიშის ყოფილი ტერიტორიის შემომტკიცების მიზნით აფხაზეთის მთავრის ძემ ყვაპუ შერვაშიძემ, რომელსაც ეს ტერიტორია ერგო, ჩამოასახლა ბზიფის ხეობელი აფხაზები. ასე გაჩნდა პირველად დღევანდელი გალის რაიონში აფსუა მოსახლეობა. მათი ჩამოსახლება მოხდა XIII ს. დასაწყისში. ოდიშის მეორე ნაწილი, უფრო ჩრდილოეთით მდებარე მდინარე კოდორსა და ღალიძგას შუა მოქცეული ტერიტორია, აფხაზეთის მთავრის მეორე ძეს ერგო. როგორც ითქვაბ «.ვაპუ შერვაშიძემ თავის სამფლობელოში ბზიფის ხეობიდან გადმოყვანილი აფხაზები ჩამოასახლა“ (იქვე, გვ. 468).

ჯიქეშია შერვაშიძეს, რომელსაც მდ. კოდორისა და ღალიძგას შუა მოქცეული მიწა-წყალი ერგო, თავის სამფლობელოშიც, ჩანს, ჩამოუსახლებია აფსუა-აფხაზები. ამიტომაა,რომ ძველ მკვიდრ მოსახლეობასთან ერთად დღევანდელ ოჩამჩირის რაიონში აფსუებიც გაჩნდნენ.

XIII ს. 30-იანი წლებისათვის აფხაზეთის მოსახლეობის ზედაფენას მაჰმადიანობა მიაღებინეს. აქაური მოსახლეობა აქამდე ორ სარწმუნოებრივ ჯგუფად იყო გაყოფილი. ძველი მკვიდრი მოსახლეობა, მათ შორის ზედაფენაბ მკვიდრი თავადაზნაურობა და ქვედაფენა ქრისტიანული იყო, ახლად ჩამოსახლებული მრავალ-რიცხოვანი ადიღეელები (აფსუები) წარმართებს წარმოადგენდნენ. ჩამოსახლების შემდეგ აფხაზეთში ფაქტიურად გაიმარჯვა წარმართობამ და ქრისტიანობა შესუსტდა. მაგრამ მაინც ზედაფენა, შერვაშიძეთა სამთავრო სახლი, მკვიდრი თავადები, ქრისტიანები იყვნენ და ამიტომაც თავიანთ თავს ქართული ეკლესიის ნაწილად და ქართული კულტურის მატარებლებად მიიჩნევდნენ.

მაღალ ფენაში მაჰმადიანობის დანერგვამ ეს ძველქართული ზედაფენა უფრო დაუახლოვა უმრავლესობას - წარმართულ ფენებს, ახალ მოსახლეობისას - აფსუებს, მოსწყვიტა ქართულ ფესვებს. თუმცა მაჰმადიანობა ღრმა არ ყოფილა და აფხაზი მთავრების და თავადების ოჯახებს ქართულ სამყაროსთან კავშირი მთლიანად არ დაუკარგავთ, აქ ძველებურადვე იცოდნენ თავიანთი ძველი დედაქართული ენა, დაბალ ფენებში ქართული ენის ცოდნა მალე გადაფარა აფსუათა ენამ. თუმცა ნამდვილ ძირძველ, ანუ ქართველ აფხაზებს XIII ს-ის დასაწყისში, ჯერ კიდევ არ ჰქონდათ დავიწყებული ქართული ენის ცოდნაბ როგორც ამას უჩვენებს სულხან-საბა ორბელიანის მაგალითი, როცა მან შორეულ მალტაში ქართული ენის მცოდნე აფხაზი ტყვე იხილა. თურქთა განდევნის შემდეგ გამაჰმადიანებული აფხაზების დიდი ნაწილი - ქრისტიანობას დაუბრუნდა. ამას ხელი არ შეუშლია მათთვის ძარცვა-გლეჯაში. „აფხაზები ხშირად გადმოდიოდნენ შეტევაზე სამეგრელო-იმერეთის მიმართულებით. ასეთ შემოსევათა უმთავრესი მიზანი ბარის მდიდარი რაიონების ძარცვაგლეჯა და ტყვეების შოვნა იყო“ (იქვე, გვ. 469).

საფიქრებელია, რომ ადიღეელები, ანუ ჩერქეზული ტომები აფხაზეთში ჩამოსახლდნენ ორი გზით. თავდაპირველად XVI ს-თვის, ჩანს, ჯიქები ჩამოსახლებულან შავი ზღვის სანაპიროს გზით და ბიჭვინთამდე მიუღწევიათ, შემდგომ რაღაც მიზეზის გამობ ჯიქთა ახალ ტალღასა და აფხაზეთში იქამდე ჩამოსახლებულ უკვე „აფხაზებად“ სახელდებულ ძველ ჯიქთა შორის წინააღმდეგობა წარმოშობილა, ამიტომაც, ლევან დადიანისა და სორეხ შერვაშიძის ომის დროს, XVII ს. დასაწყისში, ჩერქეზების უფრო ახალი ტალღა ჩრდილო კავკასიიდან ჩამოვიდა ბზიფის ხეობაში კავ კასიის უღელტეხილის გზით. მათ შესაკავებლად, როგორც აღინიშნა, ლევან დადიანს 100-კილომეტრიანი ციხესიმაგრე აუგიაბ მაგრამ უშედეგოდ. ძველ ქართულ პროვინცია აფხაზეთში დამკვიდრებულ ადიღე-ჩერქეზებს ქართველებმა „აფხაზები“ უწოდეს ისტორიულ-გეოგრაფიული პროვინციის „აფხაზეთის“ სახელის მიხედვითბ ისევე როგორც ეგვიპტეში დამკვიდრებულ არაბებს ამჟამად ეწოდებათ ეგვიპტელები, ხოლო სირიაში, ასირიელთა მიწა-წყალზე დამკვიდრებულ არაბებს - სირიელები. ქართველებიც მსგავსადვე იქცეოდნენ, ყველა დაღესტნურ ტომს ჩვენი წინაპრები „ლეკებს“ უწოდებდნენ „ლეზგების“, ჩვენთან მებრძოლი ერთ-ერთი დაღესტნური ტომის, სახელის მიხედვით, ასევე სხვადასხვა ჩერქეზ-აფსარულ ტომებს, აფხაზეთში დამკვიდრებულთ - აფხაზები ეწოდათ, თუმცა კი ძველ ქართველ აფხაზებსა და ახალ აფსუა - „აფხაზებს“ შორის ეთნიკური სხვაობა იყო.

ჯიქები, ისევე როგორც ლეკები, უკვე XVI ს-დანვე მოიწევდნენ საქართველოში დასასახლებლად, მათ თურქები უწყობდნენ ხელს.

„იმერეთის მეფე კარგად ხედავდა, რომ თურქები მის ქვეყანას სამი მხრიდან უტევდნენ: სამხრეთ-დასავლეთიდან ზღვისპირეთით - გონიოს გზით“ ჩრდილო დასავლეთიდან ჯიქეთ-აფხაზეთის გზით და სამხრეთიდან - სამცხე-საათაბაგოს გზით. თუმცა შემოსევისაგან რომ ქვეყანა ეხსნაბ ამისათვის საჭირო იყო სამივე გზის ჩაკეტვა. ამის განსახორციელებლად, უპირველეს ყოვლისა, ბაგრატ მეფემ ყურადღება მიაპყრო ჩრდილო-დასავლეთის საზღვარს. ჯიქნი, რომელნიც ადრევე მოექცნენ თურქების გავლენაში, თავს ესხმოდნენ გურია-ოდიშ-აფხაზეთის ზღვის სანაპირო ზოლს და აოხრებდნენ. ბაგრატის თაოსნობით გადაწყდა ლაშქრობა მათ დასასჯელად და ჩრდილო-დასავლეთის მხრიდან გზის ჩასაკეტად. 1533 წლის იანვარში მამია გურიელი და მამია დადიანი გაემართნენ სალაშქროდ, პირველი ბრძოლა მოხდა გაგრასთან 30 იანვარს. ამ ბრძოლაში ჯიქები დამარცხდნენ, მაგრამ მეორე დღეს 31 იანვარს, ღალატის შედეგად დადიანისა და გურიელის ჯარი სასტიკად დამარცხდა. თვით დადიანი ამ ბრძოლაში დაიღუპა, ხოლო გურიელი თავისი სამი ძმით, ეპისკოპოსით და ჯარით ტყვედ ჩავარდა“ (მ. რეხვიაშვილი, დას. ნაშრ, გვ. 33).

ეპისკოპოსის მონაწილეობა ამ ომში მოწმობს, თუ რა დიდ ყურადღებას უთმობდა ეკლესია ქართული მიწა-წყლის დაცვას ამ მიმართულებითყ. მართლაც, ამ მარცხის შემდეგ ჩვენი უკიდურესი საეკლესიო ცენტრი ბიჭვინთა, სადაც ქართველი ერის მატერიალური განძი იყო დაგროვილი, დაუცველი დარჩა. რამდენიმე ათეული წლის შემდეგ ბიჭვინთის სანახები უკვე წარმართ ჯიქ-აფსუებს ჰქონდათ დაჭერილი. საეპისკოპოსო ტახტი ბიჭვინთიდან გელათში იქნა გადატანილი. ასე მოსპეს ადიღეელებმა ქართული ქრისტიანობის საუკუნოვანი დედაქალაქიბ მცხეთის ტოლი ბიჭვინთა, რომელიც მხოლოდ მღვდლის ანაბარად იქნა მიტოვებული. თუმცა ადიღეჩერქეზების მეორე ტალღამ XVII ს-ში გაცილებით უფრო უმოწყალოდ მოსპო ქართულენოვანი საეპისკოპოსოები დრანდისა, მოქვისა, ბედიისა, სხვა ეკლესია-მონასტრები, მათ სარწმუნოება სრულიად ვერ აღმოფხვრეს, მაგრამ უკიდურესად კი დასცეს,

არსებობდა მოსაზრება, რომ ძველი და ახალი აფხაზები ერთი ეთნიკური წარმოშობის ხალხია და მათი კულტურის კერები იყვნენ ბიჭვინთის, ბედიის, დრანდის თუ მოქვის საეპისკოპოსოებიყ თუ ასე იყობ მაშბ რატომღა გაანადგურეს ისინი XVI-XVII სს-ში აფხაზებმა?

ნ. ბერძენიშვილი მიუდგომელია ამ საკითხში. ის წერს, რომ „ძველი აფხაზები სხვა ხალხი იყო, ხოლო ახალი აფხაზები სხვა ეთნიკური კუთვნილების ხალხია. ძველი აფხაზები კულტურულ-კონფესიურად ქართველები იყვნენ. ამიტომაა, რომ III-X სს-ში მთელი დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობას ეწოდა აფხაზები. (ნ. ბერძენიშვილი. საქ. ისტ. საკითხები, 1990, გვ. 584). დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობის აბსოლუტური უმრავლესობა განსახილველ დროს ქართველები იყვნენ, უფრო მეტიც, XI-XIII სს-ში უცხოელების ერთი ნაწილი მთელ საქართველოს მოსახლეობას უწოდებდა აფხაზებს. ნ. ბერძენიშვილის აზრით, აფხაზეთში შუა საუკუნეებში მოხდა „მთის ჩამოწოლა“, ანუ ჩრდილოკავკასიელების ჩამოსახლება (იქვე, გვ. 593), რის შედეგადაც მოხდა აფხაზეთის მოსახლეობის გაუცხოება. აქამდე კი - „...ჰეროსის, ქართლოსის და ეგროსის ხვედრი ქვეყნები - მათ შორის სვანეთი, აფხაზეთი... ყველა ესენი ქართველები იყვნენ და ეს არა მარტო კონფესიური თვალსაზრისით, არამედ ფეოდალური კულტურის თვალსაზრისით. ამ თვალსაზრისით, ამდენადვე აქ არ შეიძლება სხვადასხვა ეროვნებაზე, როგორც ეთნოკულტურულ ცნებაზე, საუბარი, როგორც ფეოდალური ქვეყანა აფხაზეთი ისეთივე საქართველო იყო და აფხაზი ისეთივე ქართველი იყო, როგორც ეგრისი და მეგრელი, როგორც ჰერეთი და ჰერნი, როგორც ქართლი და ქართლელი“ (იქვე, გვ. 608). საქართველოს ჩრდილომთიანეთში ხდება ლეკების თუ ოსების ჩამოსახლება. ასევე „მთიული აფხაზები ტომობრივ ჩამოვიდნენ, დამხვდური აფხაზური მოსახლეობა ეძმო მოსულთ კლასობრივი ბრძოლის ნიადაგზე. მაშასადამე, აფხაზების ტომობრივი ჩამოსვლა და მათი ბრძოლა ქართული ფეოდალური ურთიერთობის წინააღმდეგ იყობ ამავე დროს, ბრძოლა „ქართულის“ წინააღმდეგ და აფხაზეთი „მოიქცა წარმართად“... აფხაზი თავად-აზნაურობა შეურიგდა შექმნილ მდგომარეობას... და იწყო „გააფხაზება“ არა მარტო მოძმე აფხაზებმა :ბარელებმა), არამედ ბარი-ზღვისპირეთის ყველა გლეხმა. შეიქმნა აფხაზობა. „ქართულ“ ბატონყმობაში სულამოხუთული გლეხობა არა მარტო ზღვისპირეთისა მიეტანა აფხაზობას, არამედ აფხაზეთი ყველა ბატონყმობის წინააღმდეგ მებრძოლი ქართველი გლეხის თავშესაფარი გახდა და შეიქმნა ახალი აფხაზეთი“ (იქვე, გვ. 610).

„ფეოდალურ ხანაში მთიელი აფხაზები რამდენიმე ნაკადად ჩამოდიან აფხაზეთის ტერიტორიაზე... XVII ს-სათვის მთიელ აფხაზთა ახალი ნაკადის ჩამოსვლაა სავარაუდებელი, რომელმაც უკვე გააძლიერა აფხაზეთის ახალი მოსახლეობა... ფეოდალური უღლის ქვეშ მყოფი ადვილად ურიგდებოდა მთიდან ჩამოსულთ, რომელთაც პრიმიტიულ ყოფასთან ერთად სოციალური თავისუფლებაც მოჰქონდათ. აფხაზეთში გაბატონებული ახალი ყოფა რომ სასურველი იყო ფეოდალურ უღელში ჩაბმულ საზოგადოებისათვის კარგად ჩანს იქიდან, რომ XIX ს-ში სამეგრელოს მოსახლეობა მნიშვნელოვანი რაოდენობით გადადის აფხაზეთში და იქ „აფხაზდება“ მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს მათ სოციალურ თავისუფლებას ანიჭებდა“ (იქვე, გვ. 616). მთიელი ტომების შემოსვლამდე კი მდინარე კოდორამდე მდებარე ქვეყანა იყო მეგრულენოვანი, ნ. ბერძენიშვილი იმოწმებს ა. ლამბერტის (იქვე, გვ. 594).

როგორც აღინიშნა, გრანჟიეს ცნობით, მოქვის სანახებში სამოღვაწეოდ საჭიროა ქართულისა და მეგრულის ცოდნა, აქ აფხაზური ენის შესახებ არავითარი მითითება არაა (იქვე, გვ. 611). ლამბერტის დროს კოდორის დასავლეთით აფხაზეთია, აფხაზი მოსახლეობაა, აფხაზური ენა ბატონობს.

ა. ლამბერტი „ჩამოთვლის კოლხიდის მდინარეებს და ამბობს:

«Последняя из всех рек Коддора, эта должно быть Кораке, потому, что вся Колхида расположена между Фазисом и Кораксом и савершенно так, так, ка Фазис отделяет Менгрелию от Гурии, так и Коракс отделяет её от Абхазии, а как за Фазисом Мингрельский язык сразу сменяется грузинским, так за Кораксом сменяется абхазским. Отсюда ясно что Кодор Мингрельцев есть Корак, потому, что сейчас после переправы через Кодор живут абхазцы (авасси) со своим особенным языком» (იქვე, გვ. 613)

თუ როგორი ყოფით ცხოვრობდნენ ახალი აფხაზები და ვის ემგვანებიან ისინიბ წერს ლამბერტი: «Вгородах и крепостях абхазцы не живут, но (обыкнавенно) собираются десять или двадцать семейств одной фамилии, выбирают какое-нибибудь возвышенное место, строят здесь из соломы несколько шалашей и обводят все крепким забором и глубоким рвом. Последнее делают потому, что у них обычай грабить друг друга» სახლში არაფერი აქვთ მორთულობისა („უტვარ“). ერთიმეორეს ჰყიდიან მონებად. შეიარაღებულთ სძინავთ... ესაა აფხაზები. მხოლოდ მთიელობით შეიძლება აიხსნას მათი მეურნეობა, ყოფა და სხვა მთიელებთან მსგავსება, მთელ ისტორიას გამოდის ისე გაუვლია, რომ აფხაზებს ამ კულტურულ მშენებლობაში მონაწილეობა არ მიუღიათ.

„ზემოთ მოყვანილი დაჟინებული მოწმობანი იმის შესახებბ რომ აფხაზები აგრე ჰგვანან კავკასიის მთიელ ხალხებს ყოფაში, სარწმუნოებით, რომ ისინი ციხეებსა და ქალაქებში არ ცხოვრობდნენ, რომ, როგორც ჩანს, მეხორბლეობა ან სულ არა აქვთ, ან მეტად მცირე, რომ ისინი მეგრელებს არ ჰგვანან ყოფაცხოვრებით, ყველაფერი ეს მოწმობს, რომ XIII ს-ის აფხაზები, მართლაც კავკასიანებია, საკმაოდ გვიან ჩამოსული ბარში, მათ ჯერ კიდევ ვერ აუთვისებიათ ბარი და მთიულურ ცხოვრებას განაგრძობენ. რა თქმა უნდაბ ისინი არ არიან აბორიგენები, მათ ვერ შეუთვისებიათ ქრისტიანობა, ისევე როგორც ვერ შეუთვისებიათ ფეოდალური მეურნეობა (ამ ყოვლად უხვსა და ნოყიერ ქვეყანაში), ისევე როგორც ვერ შეუთვისებიათ ფეოდალური სოციალური წყობა და გორაკებზე გვარებით (ერთი გვარის ხალხი) დასახლებულნი ცხოვრობენ... უმთავრესად მეჯოგეობას მისდევენ და არა მიწათმოქმედებას... ყველაფრიდან ჩანს, რომ აფხაზები XVII ს-ში თავისთავადი ხალხია, კავკასიელთა მონათესავეა, პრიმიტიული ყოფით და წარმართული რელიგიით. მეორე მხრივ, როგორც აღნიშნ ული იყო, მომ წიფებულ საშუალო საუკუნეებში (VII-X) აფხაზეთი არის განვითარებული ფეოდალური ქვეყანა, საიდანაც ქრისტიანობა მთაში ვრცელდებოდა... და უცბად ხდება ძირფესვიანი გარდატეხა. მე-15 საუკუნეში აფხაზეთი „წარმართობს“, აფხაზეთში უქმდება ზედიზედ საეპისკოპოსოები, ქრება ქრისტიანობა... რა უნდა ყოფილიყო ამის მიზეზი?... მაშ რა მოხდა? მოხდა ის, რასაც ადგილი ჰქონდა არაერთგან საქართველოს მთისა და ბარის ურთიერთობაში. ფეოდალური ბარის დასუსტების შემდეგ ჩამოწვა მთა. სრულიად შეუძლებელია, რომ აფხაზეთში ინტენსიური ფეოდალური მეურნეობა ექსტენსიურ მთის მეურნეობით შეცვლილიყო, დაწინაურებული ფეოდალური კულტურა მთის ყოფით შეცვლილიყო, რომ აფხაზეთი ქრისტიანობისაგან მიქცეულიყო, თუ იქ მთის ჩამოწოლას არ ჰქონდა ადგილი“ (იქვე, გვ. 614-615).

როგორც აღნიშნული იყო, სწორედ მთიელი წარმართების შესაკავებლად იქნა აგებული ოდიშში ე.წ. „აფხაზეთის დიდი კედელი“.

„როგორ შეიძლება აფხაზეთზე მეცნიერული საუბარი, ამ ქვეყნის ისტორიაზე მსჯელობა და კელასურის კედლების არ გათვალისწინება. ეს კედელი ხომ მთელი ეპოქის მაჩვენებელია... განა ეს კედელი ეთნიკური საკითხების ძიებისას მცირე დასაყრდენს მოგვცემდა? ...ეს კედელი დასავლეთ კავკასიისა და ყუბანის აუზის ტომთა მოძრაობის წინააღმდეგ, მათი მოწოლის წინააღმდეგ აგებული ღონისძიება ჩანს და კავშირი აქვს დარუბანდ-დარიალ და თუ გნებავთ საინგილოში ასეთივე კედელთან“ (იქვე, გვ. 617).

სწორედბ მთიელ უცხოელთა გაბატონებით აიხსნება „კოდორ-ენგურის შორისი სამეგრელოს ასეთი მტრული განადგურება, ხალხის სულ ერთიანად აყრა-დაყიდვა (1672 წლიდან და შემდეგ)“... (იქვე. გვ. 618).

ცხადია, ჩამოსულ ადიღე-აფსუებისათვის სრულიად უცხო იყო მკვიდრთა კულტურა, ტრადიციები, მათ ისტორია არ გააჩნდათ. ამიტომაა, რომ „საკუთარ ისტორიას გაურბიან... აქვთ თუ არა ისტორიული გადმოცემები? თუ ისინი იმ აფხაზების გენეტიკური მემკვიდრენი არიან მათ ფოლკლორში თამარი და სხვა ასეთები უნდა ჩანდეს... ნართების ეპოსი მათ მთიელობაზე მიუთითებს“ (იქვე, გვ. 618).

თამარ მეფესთან დაკავშირებით უნდა ითქვასბ რომ თამარის ვაჟს აფსარული სახელი - „ლაშა“ ერქვა. მემატიანის ცნობა იმის შესახებ, რომ „ლაშა“ არის აფსარული და არა აფხაზური სიტყვა, ძალზე მნიშვნელოვანია და ყურადსაღები. ეს მიუთითებს იმის შესახებ, რომ XIII ს-სათვის აფხაზების ენა და აფსარების ენა სხვადასხვა იყო.

„ქართლის ცხოვრებაში“ ნათქვამია: თამარ მეფის ვაჟის დაბადებისას ქართველმა მხედრიონმა ახალშობილს მიუძღვნა ერთ-ერთი ლაშქრობა „ბედსა და სვესა ზედა ლაშასა, რომელი განმანათლებლად სოფლისა ითარგმნა აფსართა ენითა“ („ქართლის

ცხოვრება“, II, 1959, გვ. 58), მაშასადამე, ლაშა აფსარული სიტყვაა და ქართულად განმანათლებელს ნიშნავს... ჩვენი ძველი მემატიანენი და მეისტორიენი კარგად იცნობდნენ აფხაზებსა და აფხაზეთს, „ლაშა“ მათ დროს აფხაზური სიტყვა რომ ყოფილიყო, აფსარულ სიტყვად არ მიიჩნევდნენ. ჩრდილო კავკასიის დასავლეთ ნაწილი დასახლებული იყო ჩერქეზული ტომებით. იმ დროს ჩერქეზთა საერთო რიცხოვნობა საკმაოდ დიდი ყოფილა. ჩერქეზული იყო აბაზთა, ადიღეთა, ყაბარდოელთა, უბიხთა (და სხვა) ტომები. ყველა ისინი ენათა ერთ ჯგუფს განეკუთვნებოდა და მათი საერთო სახელი იყო ჩერქეზები, სწორედ მათ უწოდეს ქართველებმა „აფხაზები“ XVI-XVIII სს-ში, აფხაზეთში გაბატონების შემდეგ (ეპ. ანანია ჯაფარიძე. თამარ დედოფლის ვაჟის სახელი, ჟურ. „ჯვარი ვაზისა“, 1989, გვ. 43, 50).

მ. ლორთქიფანიძე წერს აფხაზეთის შესახებ: XVI-XVII სს-დან აქ რთული პროცესები მიმდინარეობს, დასტურდება ჩრდილო კავკასიიდან მომთაბარე ტომების ჩამოსახლება... უცხოელი ავტორებიბ რომელნიც XV-XVI სს-მდე საქართველოს საერთო ქართულ სოციალურ-კულტურულ სამყაროდ აღიქვამდნენ, განსაკუთრებით XVII ს-დან, მკვეთრად გამოყოფენ და განასხვავებენ ერთმანეთისაგან კოდორის სამხრეთით და მის ჩრდილოეთით მცხოვრებთა ყოფას. სწორედ XVII ს-დან ჩნდება პირველი ცნობები კოდორის ჩრდილოეთით ქართულისაგან (მეგრულისაგან) განსხვავებული სალაპარაკო ენის შესახებ (აბულფიდა, პიეტრო გერალდი, ჯოვანი ჯულიანო და ლუკა, არქანჯელო ლამბერტი, ევლია ჩელები და სხვები) (მ. ლორთქიფანიძე. არა უწყიან, თუ..., გაზ. „ლიტ. საქ“, 16. II. 90).

ე. მამისთვალაშვილი წერს უცხოელ ავტორთა ჩანაწერებზე დაყრდნობით: „ჩვენს ხელთ არსებული წყაროების მ იხედვით დგინდებაბ რომ XIV-XV სს-ში საქართველოს შავი ზღვის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში (დღევანდელი აფხაზეთის ასსრ ტერიტორიაზე) ოდიშის სამთავროსაგან დამოუკიდებელი პოლიტიკური ერთეული არ არსებობდა. იქ არსებულ მნიშვნელოვან ეკონომიკურ და კულტურულ კერებში, განსაკუთრებით ცხუმში, ძირითად მოსახლეობას ქართველები შეადგენდნენ... 1630 წ. გაზაფხულ-ზაფხულში აფხაზეთში იმოგზაურა იტალიელმა ჯოვანი ჯულიანო და ლუკამ, იგი წერს: „აფხაზები გაფანტულნი არიან ზღვის სანაპიროზე, მათი ცხოვრების წესი ისეთივეა, როგორც ჩერქეზების. არა აქვთ არავითარი დაწერილი კანონები და დამწერლობის გამოყენებაც არ იციან, რწმენით ისინი ქრისტიანები არიან, რაიმე ქრისტია ნული წეს-ჩვ ეულებების გარეშე... ტყეები მათ ემსახურებათ, როგორც მყუდრო ადგილი, როდესაც ისინი აირჩევენ ერთ ადგილს საცხოვრებლად, მერე მას არ ტოვებენ... რადგანაც მათ არ აქვთ სხვა საცხოვრებელი ადგილი, გარდა ტყისა, ამიტომ ჰყავთ მცირე რაოდენობის ჯოგი... კმაყოფილდებიან თაფლისაგან გაკეთებული ღვინოთი, ნადირით და ტყეში გაზრდილი ნაყოფით, ხორბალი მათთან არ მოდის, მარილს არ ხმარობენ“ (ი. ტაბაღუა, საქართველო ევროპის არქივებსა..., III, გვ. 169-171) (ე. მამისთვალაშვილი, საქართველოს..., 18.X.90, გაზ. ს.გ.).

„XVII ს-ის 80-იან წლებიდან ოდიშის სამთავროს ჩრდილოეთი საზღვარი მოიშალა და აფხაზებმა დაიპყრეს ტერიტორია მდინარე ენგურამდე. იერუსალიმელი პატრიარქის დოსითეოსის ცნობით, აფხაზებმა მოაოხრეს ტერიტორია სოხუმიდან ცხენისწყლამდე. ცხადია, ისინი თავიანთ ტერიტორიას როდი აოხრებდნენ“ (ი. ანთელავა, აფხაზური პრობლემის..., გაზ. „მამული“, №6, 1989).

კავკასიის მთებიდან აფხაზეთში ჩამოსახლების შესახებ აფსუათა შორის დარჩენილა ეთნოგენეტიკური გადმოცემები. „ერთი ჯგუფი ლეგენდებისა მიუთითებს ნართების, ე.ი. მთის მითიური ტომების და მათი გმირების მოსვლას აფხაზეთის მიწაზე, მანამდე მოსახლე კაციჭამია გოლიათების თუ ჯუჯა „აცანების“ მოსპობას და აქ დამკვიდრებას, ერთ-ერთი ლეგენდით აფხაზთა წინაპრები არაბეთიდან გადმოსულან, ბოლოს და ბოლოს მდ. ყუბანის ველზე მოსულან, მაგრამ აქაურ ცივ ჰავას ვერ შეგუებიან და აქედან აფხაზეთის მიწაზე გადასახლებულან, თუმცა მათი ნაწილი იქვე დარჩენილა და ესენი არიან აბაზინელები (შ. ინალიფა, აფხაზები, 1965, გვ. 103-105, ნ. ლომოური, პასუხად, გაზ. „ლყს“, 20.X.89).

„აცანების“ ქვეშ მოსული მთიელები ხომ არ გულისხმობდნენ „სანებს“ (ზანებს), რომელთაც ბერძნები „სანიგებს“ უწოდებდნენ?

„თვითონ აფხაზებს შემორჩათ ბუნდოვანი წარმოდგენები მათი წინაპრების ამ მიწაზე საიდანღაც (ეტყობა დღევანდელი ადიღედან) მოსვლის შესახებ... იმათი მნიშვნელოვანი ნაწილიბ ვინც თავის თავს დღეს აფხაზს უწოდებს, უნდა მივიჩნიოთ ამ სულ ცოტა ხნის წინანდელი ჩრდილოელი დამპყრობლების შთამომავლებად“ (რ. ევდოკიმოვ-ვოგაკი, აფხაზეთის..., გაზ. „სახ. განათლ.“, 29.X.89).

ნ. ფოფხაძის საინტერესო დაკვირვებით, უცხოური წყაროები მიუთითებენ, რომ ჩრდილო კავკასიაში, კასპიის ზღვის პირას არსებულა ქვეყანა „აბსუა“, არსებულა „აბსუა“ ხალხიც. ამას მიუთითებს პლინიუსი. ნ. ფოფხაძეს მოჰყავს პლინიუსის ტექსტის ლათინური დედანი და თარგმანი ინგლისურ ენაზე, ყველგან „აბსუა“ ხალხზეა საუბარი. სწორედ ამ „აბსუების“ შესახებ განუცხადებია XVII ს. დასაწყისში ერთ იტალიელ ბერსბ ისინი ჩრდილო-კავკასიიდან ახლახან ჩავიდნენ კავკასიაშიო.

ნ. ფოფხაძე წერს: „პლინიუსმა კავკასიის აღსაწერად 20-ზე მეტი ავტორის ნაშრომი გამოიყენა... ავტორს სავსებით ცხადად აქვს გარკვეული, რომ I ს-ში აბსუა ქვეყანა მდებარეობდა კასპიის ზღვის ჩრდილოეთ სანაპიროსთან. პლინიუსი აღნიშნავს აბსუა ხალხის ეთნიკურ კუთვნილებასაც. აბსუა ხალხი სკვითი ხალხი იყო. I სს-ში ის აღარ იყო მომთაბარე ხალხი... აბსუა ხალხი ცხოვრობდა კასპიის ზღვის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში მდებარე მომცრო ყურის ერთ ნაპირზე... პლინიუსის ამ ცნობის სანდოობა ეჭვს არ იწვევს. არავითარი კერძო ინტერესი აბსუა ქვეყნის მდებარეობის აღწერის დროს მას არ ექნებოდა. მან ობიექტურად მიუთითა ფაქტი - აბსუა ქვეყანა კასპიისპირეთის ჩრდილო ნაწილში მდებარეობდა... აბსუა ენაზე მოლაპარაკე ხალხი ჩრდილო კავკასიიდან სამხრეთ კავკასიაში უღელტეხილით გადმოდიოდა და იქვე, სამურზაყანოს ჩრდილოეთით იკავებდა მიწებს. უფრო ჩრდილოეთითბ ზღვის ნაპირზე ადიღე ხალხები ჩამოსახლდნენ. სახელწოდება „ჩარქასი“ თურქებმა უწოდეს ადიღე ხალხს და ნიშნავს შარაგზის ყაჩაღებს... ყველა ევროპელი მკვლევარი აღნიშნავდა, რომ ადიღე ხალხები, აბსუა ხალხიც XIX ს-შიც იმ დონეზე იდგა თავისი ყოფით, როგორც 2000 წლის წინ ახასიათებდა ვ ანდალებს, გუთებს, ალანებს. კოლხები 3000 წლის წინათაც მაღალი ცივილიზაციით გამოირჩეოდნენ“ (ნ. ფოფხაძე, შავ ზღვას კოლხეთის ზღვა ერქვა, გაზ. „ახ. ივერიელი“, 14.VI.90).

როგორც აღინიშნა, აფსუებს შემორჩენილი აქვთ ლეგენდები მათი უცხოეთიდან აფხაზეთში ჩამოსახლების შესახებ. ხშირად ამ უცხო ქვეყანას, თავდაპირველი სამშობლოს სახელს ისინი გამოხატავენ სიტყვით, რომელსაც ჩამწერნი წერენ, როგორც „აბისინია“. საფიქრებელია, რომ ლეგენდების მთქმელნი ამბობენ სახელს „აბსნი“, რომელიც მსგავსია პლინიუსის „აბსუასი“, ხოლო ჩამწერებს ესმით „აბისინია „. „ბატონ შ. ინალიფას მოჰყავს გადმოცემა იმასთან დაკავშირებითბ რომ აფხაზები აბისინიიდან გადმოსახლდნენ მიუსერაში“ (თ. მიჩბუანი, ვინ იყვნენ..., გაზ. „სახ. გან.“, 6.XII.89).

ადიღეელ ტომთა აფხაზეთში ჩამოსახლების შესახებ გადმოცემები დაცულია ჩრდილოკავკასიაშიც. შემონახულია ადიღე-ყაბარდოს სახალხო გმირის ინალის შესახებ გადმოცემა, სადაც აღწერილია, თუ როგორ შემოიჭრა ის XVI ს. დასაწყისში აფხაზეთის ტერიტორიაზე მრავალათასიანი ლაშქრით, შემოიყვანა იქ მოსახლეობა - «В легенде об Инале говорится, что после покорения Абхазии, находатся на Дзибе (бзиби), Инал скончался. Старики абхазцы помнят, что в XIX вю на територии абхазского общества Пеху (в горах Абхазии) было почитаемое место, где по преданию похоренен Инал. Оно называлось Иналкъба, тюею «Иналов мавзолей» (История Кабардино-Балкарской АСССР, т. I. I ლ. ტუხაშვილი, უძღები შვილი, გაზ. „ახ. ივერიელი“, 5.III.89).

ინალი თურმე ჩრდილოკავკასიელი „აბაზინების“ თავადებს აშეს და შაშეს აქცევდა ყურადღებას. ამ აბაზინებსა და აფსუებს ერთი ენა ჰქონდათ. ჩანს, აფხაზეთში ჩამოსახლების შემდეგ დამხვედრ ქართველ გამოჩენილ სათავადო საგვარეულოებს თავისებურად უწოდეს „აშე“ და „შაშე“. „აშე და შაშე გამოითქმის ხშირად, როგორც აჩე, აქედან აჩ-ბა და ჩაჩე - აქედან ჩაჩ-ბა“ (იქვე. შერვაშიძეებსა და ანჩაბაძეებს თავიანთებურად აჩბა და ჩაჩბა უწოდეს. ხოლო შემდეგ ქართველებისაგან სიტყვა „თავადიც“ შეითვისეს და გამოთქვამდნენ როგორც „ათაუად“).

აფხაზეთის შესახებ მოღწეულია თურქი ისტორიკოსის ევლია ჩელებისა და ქათიბ ჩელების ცნობები. XVII ს. 20-40-იან წლებისათვის ქათიბ ჩელების ცნობით, სოხუმი აფხაზებს არ ეკუთვნით და აფხაზები მთებში ცხოვრობენ სოხუმის ჩრდილო-აღმოსავლეთით ერთი კილომეტრის მანძილზე. აფხაზთა მახლობლად ლაზების ტომი ბინადრობს. აფხაზების საზღვარი კოდორამდეა - ზემო წელი, აფხაზები იგივე ჩერქეზებია, რადგანაც ქათიბის ცნობით, ჩერქეზების საზღვარი სამეგრელოა, ჩერქეზებში სწორედ აფხაზებს გულისხმობს. უფრო მეტიც, ის პირდაპირ მიუთითებს, რომ ჩერქეზები და აფხაზები ერთი ხალხია. მისი აზრით, აბაზა არაა ქართველი, მეგრელი და დადიანი კი „ნამდვილი ქართველია“.

ქათიბ ჩელები ადასტურებს, რომ მასაც გაუცვნია გადმოცემები აბაზების (ახალი აფხაზების) უცხო მხარიდან მოსვლის შესახებ. ცნობილია, რომ ხაზარები, მობინადრენი ჩრდილო კავკასიაში, III-X სს-ში იუდაური სარწმუნოების აღმსარებელნი გახდნენ. ისინი შემდეგ განიბნენ უფრო მეტად დასავლეთის მიმართულებით, იუდაური სარწმუნოების გამო მათ ებრაელებსაც უწოდებენ. ქათიბ ჩელები წერს: „ამბობენ, რომ ესენი ისრაილელებისაგან წარმოიშვნენ. თითქმის ამ მხარეში სამი ებრაული ტომი მოვიდა და დასახლდა. ჩერქეზები და აბაზები ამ სამი ტომისაგან გავრცელდნენ“ (ქათიბ ჩელების ცნობები საქართველოსა და კავკასიის შესახებ, 1978, გვ. 132).

ხაზარები, მართლაც, კასპიისპირა იმ ადგილებში ცხოვრობდნენ, სადაც ადრე აბსუების ტომის საცხოვრისს მიუთითებდა პლინიუსი. შესაძლებელია, ხაზარეთში იუდაიზმის გავრცელების შემდგომ IX-X სს-ში ხაზარებმა გადანაცვლება დაიწყეს თავიანთი საცხოვრისიდან. საფიქრებელია, რომ და სავლეთ ჩრდილოკავკასიაში გამოჩენილ ჩერქეზებს რაიმე კავშირი ჰქონდათ მათთან, ყოველ შემთხვევაშიბ III-X სს-ში ჩრდილო კავკასიის დასავლეთ ნაწილში არა ჩერქეზები, არმედ ოს-ალანები მკვიდრობდნენ. აფხაზეთის ერთ მთიან კუთხეს „ალანიაც“ კი ერქვა. შემდეგ, ჩანს, მოხდა ტომთა გადაადგილებანი, ყოველ შემთხვევაში, ქათიბ ჩელების ცნობა იმის შესახებ, რომ ჩერქეზები და აბაზები აფხაზეთში მოსული ტომები არიან, საყურადღებოა. აბაზა - ახალი აფხაზების სინონიმური სახელია. „აბხაზი - ძირითადად ტომის სახელია. ეს ტომი, რომელსაც ჩვენს დროში ისლამის ქვეყნებში აბაზას უწოდებენ, ყარა აჟდაჰანის მაცხოვრებლებისაგან წარმოდგება. ქალაქი მდებარეობს შავი ზღვის ნაპირზე, მთაზე, ზღვის ყურეში, აბხაზი - სოხუმიდან ერთი მილის მანძილზე, ჩრდილო აღმოსავლეთითაა. აბხაზთა მახლობლად ლაზების ტომია“... (იქვე, გვ. 133). ქათიბი კიდევ ერთხელ იმეორებს, რომ მისი დროის აფხაზები არა მკვიდრნი არიან აფხაზეთისა, არამედ «.არა აჟდაჰანის მაცხოვრებლებისაგან“ წარმოდგებიან.

როგორც ითქვა, ჩერქეზები და აბხაზები (აფხაზები) თურქ ისტორიკოსს ერთი ხალხის ტომად მიაჩნია. „ტომები ერთმანეთს პარავენ ხალხს და ვაჭრებს მიჰყიდიან. დედა-მამა თუ გაყიდვის შემდეგ თავის ვაჟს ვაჭარს დაუნახავს, ვეღარ გამოის.იდიან. მათ შორის ასეთი ადათია... ერთმანეთს პარავენ და ბეგებს აძლევენ“ (იქვე, გვ. 132). აბაზას ხალხის „თავდაპირველი საზღვრები სოჭიდან კოდორს აღწევს“ (გვ. 132).

აბაზას ქვეყანა საქართველოს მოსაზღვრეა. საქართველოში კი მდებარეობს აბაზას მოსაზღვრე დადიანის ქვეყანა: „დადიანი შავი ზღვის სანაპიროსთან ახლოს, აბაზას მოსაზღვრე ქვეყანაა. მისი გამგებელი ყოველთვის ებრძვის აბაზას. მისი ერთი მხარე ფოთს აღწევს“ (გვ. 136).

ქათიბი წერს: „საქართველო - ვილაიეთია ... შირვანის ზღვასა და შავ ზღვას შორის, მისი საზღვრებია: აღმოსავლეთით - დერბენდი და შირვანი, სამხრეთით - ჩილდირის, ყარსის და არზრუმის ვილაიეთები, დასავლეთით შავი ზღვა, ჩრდილოეთით კი აბაზასა და დაღესტანის ვილაიეთებით არის შემოსაზღვრული. დამოუკიდებელი გამგებელი ჰყავს. მთელი მოსახლეობა ქრისტიანი ქართველები არიან... აჩიკ-ბაშს, დადიანს, მეგრელს და სხვებს ქართველებს უწოდებენ. ნამდვილ ქართველებად აჩიკ-ბაში დადადიანი ითვლებიან“ (იქვე, გვ. 136).

როგორც აღინიშნაბ „აბაზები“ და „დადიანი“ მუდამ ებრძვიან ერთმანეთსბ აბაზები - მისი აზრით, იგივე ჩერქეზები არიან, ხოლო „დადიანი“ ნამდვილი ქართველია, მაშასადამე, ქათიბის აზრით, ომი მიმდინარეობს ჩერქეზებსა და ქართველებს შორის, ანუ ჩრდილო კავკასიის უდიდეს ხალხსა და ჩვენს ხალხს შორის. მართლაც, ჩრდილოკავკასიელი მთიელების აფხაზეთში დამკვიდრებას წინ აღუდგა მთელი დასავლეთ საქართველოს სამეფო-სამთავროები, მაგრამ უშედეგოდ. მათ თურქეთიც უჭერდა მხარს.

ლევან II დადიანის დროს (1611-1657) საზღვარი სამეგრელოსა და აფხაზეთს შორის მდინარე კელასურთან იწყება (იქვე, გვ. 58).

მდინარე რიონს ქათიბი უწოდებს - „ფოთის მდინარეს“, ამიტომაც საფიქრებელია, რომ თურქი ისტორიკოსი XVII ს-სა ევლია ჩელები „ფაშ“ სახელს უწოდებდა არა მდინარე რიონს, არამედ იმ დროისათვის სახელგანთქმულ ნავსადგურსბ მდებარეს ფშადის ყურესთან, რომლის შესახებაც წერდნენ შემდგომი დროის მოგზაურებიც ჟ. გამბა და სპენსერი. აღნიშნული „ფშადის“ ყურეში ჩამავალ მდინარეს ერქვა „ფაშ“. ყოველ შემთხვევაში რიონი არასოდეს ყოფილა გამყოფი აფხაზებსა და მეგრელებს შორის. ევლია ჩელების თანახმადკი, მდინარე ფაშა, რომლის წყლებიც იკრიბება ...სოჭას მთების ხევის წყლებისაგან, შემდეგ პირდაპირ სამხრეთისაკენ მიედინება და სამეგრელოსა და აბაზას ქვეყანას შუა ზღვას ერთვის. აღმოსავლეთ სანაპიროზე მთლიანად ურჩი სამეგრელოს სოფლებია. დასავლეთის ნაპირი აბაზას ჩაჩების ტომის ქვეყანაა“ (ევლია ჩელები, მოგზაურობის წიგნი, 1971, გვ. 96). არავითარ შემთხვევაში მდ. „ფაში“ რიონი არაა, ის ან მდინარე კოდორია, ანდა, როგორც აღინიშნა, ფშადის ყურის შენაკადია. აღსანიშნავია, რომ ნ. ბერძენიშვილი დაასკვნის: „ასე, რომ ევლიას ცნობა არც ისე ფუძემდებლური ჩანს“ (ნ. ბერძენიშვილი, დასახ. ნაშრ, გვ. 606). ამ დასკვნით, თითქოსდა, ნ. ბერძენიშვილმა წინასწარ გასცა პასუხი ჯ. ჰიუტს, რომელიც ევლია ჩელების აღნიშნული ცნობის არასწორი გაგების შედეგად ასკვნიდა, თითქოსდა აფხაზები მდინარე რიონთან ცხოვრობდნენ, რაც აბსურდია. ფოთი ამ დროისათვის არ ყოფილა ნავსადგური, ერთადერთი ნავსადგურია კოდორთან მდებარე - „ისაგური“ (ს. ჯანაშია, VI, 1988, გვ. 281).

ევროპელი მოგზაურების ანალიზი (იგულისხმება ჟ. გამბა და სპენსერი) უფრო დამაჯერებელია. სპენსერი ახალ აფხაზებს პირდაპირ უწოდებს ჩერქეზებს. ჩერქეზეთი, მისი აზრითბ იწყება ანაპაში და ბიჭვინთა მისი ნაწილია. გაგრაც ჩერქეზეთშია და ბიჭვინთის ტაძარიც, გამბორი-ლიხნი ჩერქეზეთის შუაგულია, შერვაშიძე - ჩერქეზების ტომის მთავარია, საერთოდ, ის აფსუებს უწოდებს ჩერქეზებს. „სამეგრელოს მესამე პროვინცია გადაჭიმულია ჩრდილოეთით კოდორის კონცხამდე და საზღვრად უდევს ამავე სახელწოდების მდინარე, ძველი ავტორების კორაქსი, აღმოსავლეთით კი წიბელი - საკმაოდ მაღალი მთები. ეს პროვინცია ატარებს, აგრეთვე, სამურზაყანოსა და აფხაზეთის სახელს. იგი დადიანების სახელმწიფოს ნაწილს შეადგენს, მაგრამ შეიძლება ითქვასბ რომ იგი არცერთ ხელისუფლებას არ ემორჩილება. აქ იშვიათად თუ ვნახავთ დამუშავებულ მიწებს და სრულიად არ არის მოსახლეობა. ეს ადგილები ნამდვილი უდაბნოა, რომელიც თავდაცვის ადგილს წარმოადგენს და ბარიერად გამოიყენება აფხაზებსა და მეგრელებს შორის... ლეკებისა და აფხაზების სახელმწიფოთა საზღვარზე უდაბნოებია გადაჭიმული. ამდენად, გასაკვირი არ არის, რომ ენგურსა და კოდორის კონცხს შორის ქვეყანა სრულიად დაუსახლებელი და ევროპისა თუ ტროპიკების ყოველგვარი მცენარეულობისათვის გამოსადეგი მისი მიწები გამოუყენებელია“ (ჟაკ გამბა, მოგზაურობა ამიერკვკასიაში, 1987, გვ. 112).

სამურზაყანო და, საერთოდ, ტერიტორია მდინარე კოდორამდე ყოველთვის სამეგრელოდ ითვლებოდა. როგორც ევროპელი მოგზაურის აღწერიდანაც ჩანს, სწორედ ამიტომ გაანადგურეს იგი მომხდურმა მთიელმა ტომებმა. გამბას შეუმჩნევია ისიც, რომ აფხაზები გენეტიკურადაც კი შერეული სხვადასხვა ეთნიკური ხალხების ნარევს წარმოადგენდაბ ის წერს: „აფხაზები, რომლებიც სოხუმ-კალეში საკმაოდ ბევრნი ვნახეთბ მეტწილად სუსტი აღნაგობისა და დაბალი ტანისანი იყვნენბ ფეხები და ბარძაყები წვრილი და მოხრილი ჰქონდათ... ბევრი დიდებული ვნახეთ სოხუმში და რუდეს კალეში ყოფნის დროს. ისინი საშუალოზე მაღალი ტანისან იბღონიერები იყვნენ და კარგი გარეგნობა ჰქონდათ, გეგონებოდათ, სხვა წარმოშობისანი არიანო, ვიდრე ის აფხაზები, რომელთა პორტრეტიც მე ეს-ეს არის აღვწერე“ (იქვე, გვ. 90).

საერთოდ, აფხაზეთთან მიმდებარე შავი ზღვისპირეთში ერთ-ერთი საუკეთესო ნავსაყუდელია ფშადის ყურე - „აფხაზეთის საზღვართან ტელენჯიკიდან დაახლოებით 60 ვერსზე - ფშადის ყურეა ... ფშადის ყურე უსაფრთხოა წელიწადის ცხრა თვის განმავლობაში მისი საერთო სიღრმე 7-9 საჟენია“ (იქვე, გვ. 76).

სპენსერი წერს: „ჩერქეზეთის მრავალრიცხოვან ყურეთა და ნავსადგურთაგან ერთ-ერთს ფშადს მივაღწიეთ, ფშადი მნიშვნელოვანი ნავსადგურია“ (კ. კოხისა და ო. სპენსერის ცნობები საქართველოსა და კავკასიის შესახებ, 1981, გვ. 115).

ეს ნავსადგური გაჭირვებით აუღიათ რუსებს და სიმაგრედ უქცევიათ 1840-41 წლებში (იქვე, გვ. 116, შენიშვნა).

ავტორი წერს: „ნავსადგურში შესვლა ძალიან ძნელი იყო ჩერქეზი ლოცმანის გარეშე, გარდა ამისა, აქაური მრავალრიცხოვანი მცხოვრებლები კავკასიის ყველა ტომს შორის ცნობილნი იყვნენ, როგორც ყველაზე მეომარი ბუნებისა და რუსეთის დაუძინებელი მტრებიბ როცა ჩერქეზები თვალს მოჰკრავდნენ ნაპირისაკენ მოახლოებულ გემს საბრძოლველად აღჭურვილი ნავებით, თითქოსდა ჯადოსნური ჯოხის დაქნევაზე, ნავსადგურის მთელი შესასვლელი და ირგვლივ მდებარე გორაკები თვალის დახამხამებაში ივსებოდა შეიარაღებული ხალხითბ ზოგი კი ნაპირისკენ გარბოდა... მათი კივილი ერთგვარად წააგავს ტურების ყმუილს. იგი იმდენად შემაზრზენი და არაადამიანურია, რომ თუ ის პირველად ესმის ადამიანს, შეიძლება გონებაც კი დაკარგოს. ადვილი წარმოსადგენია, როგორი პანიკური შიში იპყრობს ჩერქეზების საბრძოლო ყიჟინაზე, ცრუმორწმუნე და გაუნათლებელი გლეხებისაგან შემდგარ არმიას, განსაკუთრებით საზარელია გამძვინვარებულ მთიელთა ბრბოს ყიჟინა“... (იქვე, გვ. 116).

მსგავსადვე, 198 0-ია ნი წლების ბოლოს დამკვირვ ებლები გაოცებით აღწერდნენ, თუ როგორ სწრაფად, თითქოსდა უხილავი ხელის დაქნევით იკრიბებოდა ათასობით აფხაზი სხვადასხვა რაიონებიდან კონფლიქტის ადგილას. ჟურნალისტების აღწერები საოცრად ემსგავსება სპენსერის ცნობას. ტომობრიობის შეგრძნება და მებრძოლი ბუნება დღესაც არ შეცვლილა.

ო. სპენსერი წერს: „ღუზა ჩავუშვით ჩერქეზეთის პირველ ნავსადგურში - ანაპაში... არცერთი რუსული სადგომი ჩერქეზეთის სანაპიროზე არ ყოფილა ისეთი საშიში რუსების ჯარისათვისბ როგორც გაგრა. ბიჭვინთიდან გამბორში გავემგზავრეთ... ჩვენ გადავწყვიტეთ ჩერქეზეთის შუაგულში გამგზავრება, ამისათვის მთავარმა თავადმა შერვაშიძემ უკვე დიდი ხანია მიიღო რუსეთის მთავრობის ქვეშევრდომობა... ჩვენ პატარა ქალაქ გამბორის, ანუ ლიხნის დათვალიერებას შევუდექით... ამ ძლიერი ტომის თავადი აფხაზი მიხეილ შერვაშიძეა...ეს თავადი ერთადერთი მაგალითი არ არის ჩერქეზეთში სამშობლოსადმი ასეთი თავდადებული სიყვარულისა... სოხუმ-კალე ისტორიული თვალსაზრისით მომდევნო საინტერესო ადგილია ჩერქეზეთის სანაპიროზე... სოხუმ-კალეშიც, ისე, როგორც ჩერქეზეთის სანაპიროს სხვა სიმაგრეებსა და ბლოკპაუზებში...“ (იქვე, გვ. 106-130). აქედან ჩანს, რომ იმ ხალხს, რომელთაც ჩვენ აფხაზებს ვუწოდებთბ მოგზაურები ჩერქეზებს უწოდებენ, თუმცა იციან სიტყვა „აფხაზიც“. მაგალითადბ აფხაზი თავადია ჩერქეზების მთავარი შერვაშიძე. ეს მართლაც ასე იყო ისტორიულადაც. აქაური ძველი ქართველი თავადები, რომელნიც ტომობრივად ძველი აფხაზები, ანუ ქართველები იყვნენ, ჩერქეზთა შემოსევის შემდეგაც თავის სამთავრო-სათავადო ტახტზე დარჩნენ და აფხაზი (ქართველი) თავადი შერვაშიძე აქაური ჩერქეზების (ახალი აფხაზების) მთავრად იქცა.

ასეთი იყო მდგომარეობა XIX ს-ის I ნახევარში: „1866 წლის აჯან.ების შემდეგ თურქეთსა და სირიაში გადასახლებული იქნა ამ მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი, რომელთაც ჩვენ ამჟამად ვუწოდებთ აფხაზებს. აღსანიშნავია, რომ ისინი და მათი შთამომავლები თავიანთ თავს უწოდებენ არა აფხაზებს, არამედ ჩერქეზებს, ისინი არც არასოდეს მიიჩნევდნენ თავიანთ თავს აფხაზებად... თურქეთის ოფიციალური სტატისტიკით, ისინი აღირიცხნენ არა აფხაზებად, არამედ ჩერქეზებად, მოსკოვში დასტამბული ეთნოდემოგრაფიული ცნობარი „ნასელენია მირა“ საერთოდ არ ასახელებს თურქეთში ამჟამად მცხოვრებ აფხაზურ-ადიღეურ ხალხთა შორის აფხაზებს, სამაგიეროდ ასახელებს ჩერქეზებსა და აბაზებს. თურქეთში ცხოვრობს 150 000 ჩერქეზი და 10 000 აბაზი („აბაზინი“) (ს. ბრუკი. ნასელენია მირა, 1981.ყ გვ. 526). ისინი აფხაზეთიდან გადასახლებულთა შთამომავალნი არიან, მხოლოდ ქართველები უწოდებენ აფხაზეთიდან თურქეთში გადასახლებულთ აფხაზებს. თურქეთში მცხოვრებ ამ აფხაზების რიცხვს ქართული ენციკლოპედია 100 000-ით საზღვრავს („ქსე“, სტატია „აფხაზები“). მაშინ, როცა მსოფლიოს არც ერთი ქვეყნის სტატისტიკით )მათ შორის მოსკოვში დაბეჭდილი „ნასელენია მირა“) აფხაზეთიდან თურქეთში გადასახლებული მოსახლეობა აფხაზებად არ აღირიცხება, ყველგან მათ ნამდვილი სატომო სახელი ჩერქეზები ეწოდებათ. მსგავსად თურქეთისა, სირიაში აფხაზეთიდან გადასახლებულ მოსახლეობას ჩერქეზები ეწოდებათ. იქ 35 000 ჩერქეზი ცხოვრობს. საერთოდ, მრავალი გაუგებრობისა და უხერხულობის წყაროა ის, რომ ქართველები აფხაზეთში დამკვიდრებულ მოსახლეობას თავიანთ ეთნოსახელს აფსუებს, ანდა ჩერქეზებს არ უწოდებენ. ამ საკითხს კი სიცხადით ასახავს აზიისა და მსოფლიოს სხვა ქვეყნების ეთნოსტატისტიკა“ (ეპისკოპოსი ანანია ჯაფარიძე, დასახ. ნაშრ, გვ. 25).

კვლავ დავუბრუნდეთ სპენსერის ცნობებს ჩერქეზების შესახებ, რომელთაც ჩვენ „აფხაზებს“ ვუწოდებთ.

ჩერქეზეთის აღწერას ის ამთავრებს სოხუმთან, ხოლო სოხუმ-კალედან „მოყოლებული იწყება სამეგრელო“. ჩერქეზეთის „ლამაზი ბუნების შემდეგ, რომელმაც ასე გაგვაოცა, ჩვენს თვალწინ უეცრად შესანიშნავი სანახაობა გადაიშალა. ეს გახლავთ ღრუბლებამდე ატყორცნილი კავკასიის ალპური ზოლი, როდესაც თვალს გადაავლებ სამეგრელოს გაუვალ ტყეებს“... (კ. კოხისა და ო. სპენსერის ცნობები საქართველოსა და კავკასიის შესახებ, 1981, გვ. 136).

დამკვირვებელი წერს, რომ მდინარე ენგურამდე ქვეყანა განადგურებულია ჩერქეზების მიერ, რასაც თავის ახსნას უძებნიან: „ჩერქეზების ჩვეულებაა გაანადგურონ ყველაფერი ის, რისი წაღებაც არ შეიძლება მაღალმთიან რაიონში“ (იქვე, გვ. 134).

ბიჭვინთის, დრანდის, ბედიის, მოქვის საკათედრო ტაძრებში თუ სხვა ეკლესიებში დაუნჯებული საუკუნოვანი განძი და ქონება, ჩანს, ასე გაანადგურეს აფსუებმა, ანუ ჩერქეზებმა.

კელასური, კოდორი, ილორი, ანაკლია მდებარეობს არა ჩერქეზეთში, არამედ სამეგრელოში. ეს იქიდან ჩანს, რომ მათზე კ. კოხი მსჯელობს ქვეთავში „სამეგრელო და სვანეთი“ (იქვე, გვ. 136). ამ სანაპიროზე „არავითარი ნიშანწყალი არ არის იმისა, რომ ამ უდაბურ ადგილას ვინმე ცხოვრობდეს“ (იქვე, გვ. 138). ქვეყანა „აფხაზ“-ჩერქეზთა მიერაა განადგურებული.

სპენსერი, ისევე როგორც ყველა უცხოელი მოგზაური და მეცნიერი, დარწმუნებულია, რომ ეს ჩერქეზები არიან არა მკვიდრი მ ოსახლეობა, არამედ ჩამოსა ხლებული ჩრდილოეთიდან - ყუბანიდან.

„მოსახლეობა რუსეთის ყველაზე საშიში და შეურიგებელი მტერია ბ ისინი ნაწილობრივ ყირიმისა და ყუბანისა ხანებისა და სულთანების ჩამომავლები არიან, რომლებიც თავის ტომებთან ერთად დასახლდნენ ამ ადგილებში“ (იქვე, გვ. 135).

ყველა უცხოელი მეცნიერი, XVII-XIX სს-ის დამკვირვებლები, აღნიშნავენ, რომ ე.წ ახალი „აფხაზები“, ანუ აფხაზეთში ბოლო ასწლეულებში გაბატონებული მოსახლეობა, ჩამოსულია ტომობრივად ჩრდილო კავკასიიდან თუ ადიღედან.

2. გააფხაზებულთა გვარები.

ქართველთა გააფხაზება (იგულისხმება გააფსუება) ისეთი აშკარა და თვალითხილული ფაქტია, რომ მას არ უარყოფენ, თუმცა კი ჩვენში არის მიდრეკილება უარყონ, ანდა არ დაინახონ ქართველთა დენაციონალიზაციის სხვა ფაქტები, ვთქვათ, ქართველთა გასომხება, გალეკება, გაოსება და ა.შ. როგორც ითქვა, ქართველთა გააფხაზება თვალნათელი ფაქტია, მისი დანახვა ყველას შეუძლია, ყველამ იცის, რომ ჩაკვეტაძე, ჭავჭანიძე თუ სხვა მრავალი, რომელნიც აფხაზებად აცხადებდნენ თავს, წარმოშობით ქართველები არიან. ამას თვითონაც ასეთი გვარების მატარებლებიც აღიარებენ. შეიძლება ქართველთა გააფხაზება პირობითად ეტაპებად ანდა პერიოდებად დავყოთ, რამეთუ სხვადასხვა ეტაპებზე გააფხაზების პროცესს სხვადასხვა სოციალურ-საზოგადოებრივი პირობები ედო საფუძვლად. მაგალითად, გააფხაზებას საბჭოთა პერიოდში. გააფხაზებას აფხაზეთის სამთავროს გაუქმების შემდეგ XIX ს-ის 70-იანი წლებიდან 1921 წლამდე, გააფხაზებას უფრო ადრე აფხაზეთის სამთავროს პერიოდში, სამეგრელოს მიწების მიერთება-ანექსიის დროს.

1921 წლიდან ქართველთა გააფხაზების შესახებ წერს მრავალი მკვლევარი. ი. ანთელავა, კერძოდ, წერს: „საბჭოთა ხელისუფლებამ აფხაზეთის ასსრ შემადგენლობაში მოაქცია ძირძველი ქართველ მიწები, რამაც შემდგომში საფუძველი დაუდო უმცირესობის დიქტატს. თანამდებობების განაწილების ნომენკლატურული სისტემის პირობებში აფხაზობა პრივილეგიად იქცა. ამ პრივილეგიის მისაღებად ბევრი თავანკარა ქართველი აფხაზად ჩაეწერა. ეროვნება პროფესიად გაიხადა. არამცირედია ასეთი აფხაზ ექსტრემისტთა ლიდერებს შორისაც“ (ი. ანთელავა „აფხაზური პრობლემის..., „მამული“, №6, 1989).

რ. მიმინოშვილი და გ. ფანჯიკიძე წერენ: „...აფხაზმა ხალხმა ჩვენს დროში იმდენი უპირატესობა და პრივილეგია მიიღობ რომ ამ პრივილეგიების გულისათვის ბევრმა სულმოკლე ქართველმა იწყო გააფხაზება... აფხაზები არიან აფხაზეთში არა მხოლოდ ერი, არამედ პრივილეგირებული კლასი, რომლის რიგებიდანაც ყალიბდება ავტონომიური რესპუბლიკის მთელი ადმინისტრაცია საოლქო კომიტეტის პირველი მდივანიდან დაწყებული, დამთავრებული პატარ-პატარა საწარმოების დირექტორებით, მათი მოადგილეებით და დისპეჩერებითაც კი“ (სიმართლე, მხოლოდ სიმართლე, „ლიტ. საქ.“, 1.XII.1989). ნ. ლაკობას სიტყვით, 20-30-იან წლებში „მმართველობა აფხაზეთში იყო მხოლოდ აფხაზთა ხელში“ (იქვე).

ავტორები წერენ: „აფხაზობა სოციალური პრივილეგია გახდა, სხვათა შორის, ახლა კი არა ,მეფის რუსეთის დროსაც, როცა აფხაზები ჯარში არ მიჰყავდათ, მაშინ დაიწყო ქართული მოსახლეობის მასობრივი გააფხაზება და ეს პროცესი შემდგომაც არ შეწყვეტილა. ეს თუნდაც იქიდან ჩანს, რომ აფხაზებს ბუნებრივი მატების ერთობ დაბალი პროცენტი აქვთ და მიუხედავად ამისა, თუ 1939 წელს მათი რაოდენობა 56,2 ათასს უდრიდა დიდი სამამულო ომის შემდეგბ რომელსაც აფხაზთა შორისაც მოჰყვა მსხვერპლი და მომავალ თაობაში ამან პოპულაციაზეც იმოქმედა. 1970 წლის აღწერით, აფხაზთა რაოდენობამ 83 ათასს მიაღწია, ეს რომ ბუნებრივი მატების წარმოუდგენელი ბუმი არ იყო, იქიდანაც ჩანს, რომ 1979 წლის აღწერის მიხედვით, აფხაზთა რაოდენობა იგივე დარჩა. რით შეიძლება აიხსნას ის გარემოება, რომ მოსახლეობა 30 წლის განმავლობაში 50 პროცენტით გაიზარდა, თუ არა ხელოვნური მატებით? მატება კი სწორედ ქართული მოსახლეობის ხარჯზე მოხდა იმის გამო, რომ, როგორც აღვნიშნეთ, აფხაზობა სოციალური პრივილეგია გახდა... ზოგიერთი ქართველის გააფხაზება შეუმჩნეველი არ დარჩენია არც ნ. ლაკობას. აი, რას წერს იგი 1927 წელს: „აფხაზები დიდი გაჭირვებით აღწევენ დაახლოებით 57-60 ათას სულამდე... რატომ დიდი გაჭირვებით? იმიტომ, რომ რამდენიმე ათასი კაცი თავის თავს აფხაზურ ეროვნებას მიაკუთვნებსბ მაგრამ მათი ენა არის არა აფხაზური, არამედ მეგრული) (იქვე).

გააფხაზებას 1921 წლამდე სხვა საფუძვლები ჰქონდა: ნ. ბერძენიშვილის ღრმააზროვანი დაკვირვებით ქართველთა დენაციონალიზაციის (გალეკება და სხვა) მიზეზი უნდა ვეძიოთ არა მომხდური ტომის რიცხობრივ ანდა ტომობრივ უპირატესობაში, არამედ საზოგადოებრივ (სოციალურ და სხვა) მომენტებში. დავუმატებთ, რომ სარწმუნოებრივ ცვლილებებსაც უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა, აფხაზეთის გაწარმართება ჩვენს ძველ ისტორიოგრაფიას შეუმჩნეველი არ დარჩენია, თავის მხრივ, აფხაზეთის გაწარმართებამ უთუოდ შეუწყო ხელი ქართველთა დენაციონალიზაციას, რამეთუ XVI-XVIII საუკუნეებში „ქართველს“ მხოლოდ და მხოლოდ საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის წევრს, მართლმადიდებელ ქრისტიანს უწოდებენ, ამიტომაც იმ დროისათვის აფხაზურ წარმართობას ნაზიარები ქართველი უკვე აღარც განიხილებოდა ქართველად. აფხაზური სარწმუნოების, ანუ აფხაზური წარმართობის მატარებელი უკვე აფხაზი იყო, თუმცა რუსეთის შემოსვლის შემდეგ წინ წამოიწია სოციალურმა მომენტმა. ამ დროის შემდეგ მრავალმა გააფხაზებულმა ქართველმა ქრისტიანობა შეინარჩუნა.

ნ. ბერძენიშვილის აზრით, როგორც ითქვა, ქართველების გალეკება, გაოსება და სხვა მსგავსი მოვლენები ქართველთა გადაგვარებისა, სოციალური მიზეზებით - „კლასთა ბრძოლით“ აიხსნება. ეს იმას ნიშნავს, რომ გალეკებით თუ გააფხაზებით ქართველი გლეხი იძენდა თავისუფლებას და ფაქტიურად თავისუფალი ხდებოდა. ბატონყმობის მძიმე უღლისაგან თავდახსნა ჯილდოდ ელოდა გადაგვარებულ ქართველს. ამიტომაც ოსი, ლეკი თუ აფსუა მთიელების შემოსვლის დროს მათ მხარეზე გადადიოდნენ, მათ ძალებს აძლიერებდნენ.

„განა ოსების ჩამოწოლა ქართლში XIV ს-ში უმალვე კლასთა ბრძოლად არ იქცა? განა კახელების გალეკება (დავით იმამყულიხანის წერილები ვახტანგთან) კლასთა ბრძოლა არ იყო? და განა XIII ს. ფაქტიბ „საინგილოს გაჩენა“, იმავე კლასთა ბრძოლის ნიადაგზე არ აიხსნება? განა ლეკთა უპირატესობა ტომობრივი მომენტი იყო? განა ჩამოსულ ოსებს, როცა ისინი ტომებად რჩებიან და არ ქართველდებიან, როცა ისინი ქართულ ფეოდალურ ურთიერთობას გადაშენებით ემუქრებიან, ქართული ფეოდალური ხელისუფლება არ ინდობს „აღი ფხურის“ (გიორგი ბრწყინვალე). ხოლო იგივე ფეოდალური ხელისუფლება (მეფე, თავადაზნაურები) ხიზნებად დაისვამს მათ და ბატონყმობას გააფხაზებულან შემდეგი გვარების მატარებელნი: სთავაზობს, როცა ისინი ტომობრივად კი არაბ გლეხურად მოდიან? განა ასეთივე არაა სურათი ჰერეთში?...

და რატომ არ გვაქვს საბუთი ასეთივე სურათი აფხაზეთშიაც ვივარაუდოთ? მთიული აფხაზები ტომობრივ ჩამოვიდნენ. დამხვდური აფხაზური მოსახლეობა ეძმო მოსულთ კლასობრივი ბრძოლის ნიადაგზე (აფხაზ თავადაზნაურობის წინააღმდეგ ბრძოლაში). მაშასადამე, აფხაზების ტომობრივი ჩამოსვლა და მათი ბრძოლა ქართული ფეოდალური ურთიერთობის წინააღმდეგ იყო ამავე დროს ბრძოლა „ქართულის“ წინააღმდეგ და აფხაზეთი „მიიქცა წარმართად“, აღდგა ადრეული ფეოდალიზმი, აფხაზური მიწისმფლობელობა (შერვაშიძე ისევ ჩაჩბა გახდა, ხოლო ანჩაბაძე - აჩბა).

აფხაზი თავადაზნაურობა შეურიგდა შექმნილ ვითარებას და იწყეს „გააფხაზება“ არა მარტო მოძმე აფხაზებმა (ბარელებმა), არამედ ბარი-ზღვისპირეთის ყველა გლეხმა. შეიქმნა აფხაზობა (ადრეული ფეოდა ლიზმი). „ქართულ“ ბატონყმობაში სულამოხუთული გლეხობა არა მარტო ზღვისპირეთისა მიეტანა აფხაზობას, არამედ აფხაზეთი ყველა ბატონყმობის წინააღმდეგ მებრძოლი ქართველი გლეხის თავშესაფარი გახდა და შეიქმნა ახალი აფხაზეთი“ (ნ. ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის საკითხები, 1990, გვ. 609-710).

როგორც ზემოთ მოყვანილიდან ჩანს, აფხაზეთში მრავლად გადადიოდნენ ქართველი გლეხები და აფხაზებად ეწერებოდნენ. როგორც ცნობილია, აფხაზეთის სამთავროს ტერიტორიების გაფართოებასა და სამეგრელოს (ოდიშის) მიწების ანექსიის დროს აფხაზეთის მთავრის ხელქვეშ აღმოჩნდა ქართველებით დასახლებული ვრცელი მიწები, მათი სრულიად გააფხაზება ვერ მოასწრესბ მალე ეს ტერიტორიები რუსეთის ხელქვეშ შევიდა. რუსთა წინააღმდეგ აჯან.ებაში მონაწილეობა არ მიიღეს სამურზაყანოელმა (ოდიშელმა) ქართველებმა და ისინი არ გაჰყვნენ თურქეთში გადასახლებულ მუჰაჯირებს. „1877-1878 რუსეთ-თურქეთის ომის წლებშიბ სამშობლო არ დაუტოვებია სულ 19.273 აფხაზი ეროვნების ადამიანს. რაც შეეხება 24.461 სამუზაყანოელს, მათგან მამა-პაპური მიწა-წყალი არ მიუტოვებია არც ერთ ადამიანს, რაც ნათლად ადასტურებს მათ, როგორც ეროვნულ, ასევე სარწმუნოებრივ (ქართულ ქრისტიანულ) კუთვნილებას (ს. ლეკიშვილი „ქართველთა ბრძოლა“ გაზ. „სახყ განათლება“ 15.II.90).

რუსეთ-თურქეთის ომის შემდეგბ როცა აფხაზებმა ანტირუსული პოზიცია დაიჭირეს, რუსეთი აღარ ენდობოდა მათ და ამიტომაც ჯარში არ მიჰყავდაყ ჯარში სამსახური კი საშინელი ბეგარა იყო საქართველოს (სამეგრელოს) მოსახლეობისათვის, აფხაზეთს თავს აფარებდნენ და აფხაზებად აცხადებდნენ თავს წვევამდელები: ეთნიკური მეტამორფოზის გზით ბატონობის უღლის თავიდან აცილება, აგრეთვე ჯარში სამსახურიდან თავის არიდება, რადგან მეფის მთავრობას აფხაზები ჯარში არ მიჰყავდა და სხვ. - აფხაზეთში მცხოვრები ქართველების ნაწილი გააფხაზდა“ (ა. თოთაძე „სიკეთის საწყაული“, 18.VII.1989).

ამით ყოფილა გამოწვეული ის, რომ 1926 წელს თითქმის ყოველი მეექვსე აფხაზი მშობლიურ ენად ქართულს თვლიდა (იქვე).

ჩვენი თან ამედროვე დამკვირვებელი წერს: „თითქმის არ არსებობს ქართული გვარი, რომელიც აფხაზად არ იყოს ჩაწერილი“ (დ. ქებურია, მეტის მოთმენა შეუძლებელია, გაზ. „ახ. ივერიელი“, 4.XII.90-I). ამასვე აღნიშნავენ სხვა დამკვირვებლებიც: გაზ. „სოფლ. ცხოვრება“, ვ. ხვისტანი და ჯ. გაბელია - (II), მ. ჩაჩუა, გაზ. „ლ. ს.“, 28.VI.89 - (III), ჯ. კვიწინია, გაზ. „ს.ც.“, 21.VI.89. - (IV), გ. ყორანაშვილი, გაზ. „თბილისი“, 7.III.89. - (V), ვ. ქირია და სხვები, ახ. კომ.“მ 25.I.90. - (VI), ნ. ეთერია, „ლ.ს.“, 2.II.90. -(VII), გაზ. „ახ.კომ.“, 29.VII.89. - (III), გაზ. „ლ.ს.“, 1.XII.89. - (IX) და სხვანი.

გააფხაზებულან შემდეგი გვარების მატარებელნი:

1. აბაშიძე - (VIII, IX)

2. ახვლედიანი - (IX)

3. ბარათელია - (II)

4. ბოკუჩავა - (VI)

5. ბებია - (I, VI)

6. გულია - (IX)

7. გვარამია - (VII)

8. გოგუა - (IX, I, VII)

9. გურგულია - (III)

10. დარასელია - (VI)

11. თაყიაშვილი - (V)

12. კარანაძე - (III)

13. კუპატაძე - (IX)

14. კობახია - (VII)

15. ლორთქიფანიძე - (V)

16. ლომია - (III)

17. ლაღიძე - (III)

18. მახარაძე - (V)

19. მარშანია - (III)

20. მელაძე - (I)

21. ნაჭყებია - (IV)

22. ნოდია - (IX)

23. ნოზაძე - (VII)

24. რეხვიაშვილი - (VI)

25. სიჭინავა - (VI)

26. ჩხაიძე - (VI)

27. ჭავჭავაძე - (VI)

28. ჭავჭანიძე - (VIII)

29. ჭანკვეტაძე - (VII)

30. ჭკადუა - (VII)

31. წერეთელი - (IX, III, I)

32. ძოწენიძე - (III)

და სხვანი.

გააფხაზების სურათს კარგად აღწერს ზოგიერთი ამონაწერი: მაგალითად, ვინმე ნაჭყებიები (აფხაზეთში მცხოვრებნი) აფხაზებად იმიტომ ითვლებიან, რომ ქართული არ იციან, თუმცა კი ქართული წარმოშობისანი არიან: „ესენი წარმოშობით ქართველები არიან, მაგრამ ფაქტობრივად აფხაზები არიან, ქართული არ იციან“ (IV).

ბარათელიას გვარს გვარმაწარმოებელი ორმაგი ქართული სუფიქსი აქვს - „ელ“ და „ია“. გვარის წარმოშობა აშკარად ქართულია.

აფხაზი ჭავჭანიძე ამბობს: „ჩემი გვარი ორასი წელია, რაც აფხაზეთში ცხოვრობს“ (VIII). არა მარტო ამჟამად, XX ს. მიწურულს, არამედ თითქმის ასი წლის წინათაც ასევე აფხაზეთის მოსახლეობის „დიდი ნაწილი“ აღიარებდა თავის ქართულ წარმოშობას, როგორც ამას მიუთითებენ 1870 წლის მიმართვაში აფხაზი თავად-აზნაურები: «Большая часть жителей признает свое мингрельское или грузинское происхождение и сохранили даже свои грузинские и мингрельские фамилии», (გაზ. Докладная записка, „სახ. გან.“, 20.VI.90).

განსაკუთრებით უნდა ითქვას აფხაზეთის მთავარ შერვაშიძეთა გვარის შესახებ. აფხაზეთის მთავრები ითვლებოდნენ აფხაზი ხალხისა და მისი სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნის მეთაურებად. ცხადია, აფხაზთა მთავრები აფხაზები უნდა ყოფილიყვნენ ეთნიკურადაც, მაგრამ არა. თვით აფხაზები წერენ ამ თითქმის ასიოდე წლის წინათ: «Во главе своего Абхазского народа стоит владетель Абхазии старинного Грузинского рода Шарвашидзе. Владетель как и все грузинские мтавари, сделавшиеся после разделения Царства самостоятельными, соединял в своих руках верхнюю политическую и гражданскую власть над всем Абхазским.

ნ. ბერძენიშვილიც წერს, რომ შერვაშიძეებს აფხაზები ქართველებს ეძახდნენ. „... დამახასიათებელია ამ მხრივ ის გარემოება, რომ შერვაშიძეებს გვიან თვით აფხაზები ქართველებს ეძახდნენ. ჩანს, ამიტომ ესენი ძველ ქართულ ტრადიციებს მისდევდნენ, ამასთან დაკავშირებით აღსანიშნავია, რომ XVIII-XIX სს-ც აფხაზთა გაბატონებული წრეების სამწერლობო ენა ქართული იყო.“ (ნ. ბერძენიშვილი „საქართველოს ისტ. საკითხები“, გვ. 616).

მოღწეულია თვით აფხაზების სამთავრო სახლის უკანასკნელი მემკვიდრის გიორგი შერვაშიძის ჩანაწერები, საიდანაც ჩანს, რომ მას თავისი თავი ქართველად მიაჩნია. აღსანიშნავია, რომ არა მარტო შერვაშიძეთა ცნობილი საგვარეულო, არამედ აფხაზეთის მაღალ ფენას საერთოდ უდიდესი კავშირი ჰქონდა ქართულ ეთნოსთან, კულტურასთან, თუ არას ვიტყვით მათი ქართული გვარების შესახებ. საერთოდ, მთიდან ჩამოსულ წარმართ ჩერქეზ-ადიღებზე დიდი გავლენა მოუხდენია დამხვდურ ქართულ-მეგრულ მოსახლეობას, ანუ აფხაზეთის აბორიგენებს. ამის გამო აფხაზმა ხალხმა «...До последнего времени сохранил у себя древнейшие грузинские

ნ. ბერძენიშვილი წერს: „...ეს ფაქტი იმის მოწმობაა, რომ ამ დროს აფხაზი ფეოდალის სახლი „ქართულია“ და ეს ასეა არა მარტო მხოლოდ ქრისტიანობის თვალსაზრისით, არამედ საერთო კულტურის თვალსაზრისითაც (აფხაზი ქალი აფხაზეთში გაზრდილი სახელგანთქმულია, თავი მოაქვს იმ „ზრდილობით“, რაც საქართველოსთვის დამახასიათებელია, თავი მოაქვს ვეფხისტყაოსნის კულტურის მატარებლობით. აფხაზეთის მთავრის სასახლე ვეფხისტყაოსნის კულტურის კერაა (ქართული ფეოდალური კლასიკური „ზრდილობა“ სუფევს აფხაზი მთავრის სასახლეში) და შუასაუკუნეების აფხაზეთში არ არსებობდა ფეოდალური კულტურა გარდა ქართულისა, გარდა ვეფხისტყაოსნის კულტურისა... (გაიხსენე ალექსანდრე შერვაშიძის პროტესტი: Я не абхазский, а грузинский князь)... ლამბერტიმ კარგად იცის აფხაზთა მასების განსხვავებულობა მეგრული მასებისაგან, აფხაზების პრიმიტულობა, ენის სხვაობა, ყოფა-ცხოვრების სხვაობა... აფხაზთა მთიელების ჩამოწოლა, ე.ი. ადრეფეოდალური ურთიერთობის აღდგენა“ (დასახ. ნაშრ. 611). როგორც აღინიშნა, ჩამოწოლის შემდეგ აფხაზეთის აბორიგენული, ე.ი. ქართული მოსახლეობა აფსუად იქცა ე.ი. თანამედროვე ტერმინოლოგიით - გააფხაზდა, თუმცა კი ქართულ კულტურას მთლიანად ვერ მოსწყდა. გააფხაზების სოციალურ მიზეზთა შესახებ ნ. ბერძენიშვილი წერდა: „აფხაზეთში გაბატონებული ახალი ყოფა რომ სასურველი იყო ფეოდალურ უღელში ჩაბმული საზოგადოებისათვის, კარგად ჩანს იქიდან, რომ XIX ს-ში სამეგრელოს მოსახლეობა მნიშვნელოვანი რაოდენობით გადადის აფხაზეთში და იქ „აფხაზდება“ მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს მათ სოციალურ თავისუფლებას ანიჭებდა) (იქვ, გვ. 616 ). ცნობილია, რომ აფხაზეთის სამთავროს წარმოქმნამდე (XVII ს.) ტერიტორია მთელი შავიზღვისპირეთისა ვიდრე ჯიქეთამდე შედიოდა სამეგრელოს სამთავროში, ჯიქ-აფსარ-ჩერქეზების შემოსევების შემდეგ „დადიანები ჯერ იძულებულნი იყვნენ გადმოეწიათ თავისი საზღვარი (ჯიქეთიდან) ანაკოფიამდე ამ ორი საუკუნის წინათ, ეხლა კი გადმოიტანეს ღალიძგაზეო“, - წერდა დიუბუა თავის მოგზაურობაში“ (ს. ჯანაშია, IV, 1988, გვ. 281).

მთიელი ტომის შემოსვლა, ჩანს, ხდებოდა აფხაზთა მთავრისა და აფხაზეთის თავადაზნაურთა თანხმობითაც, რადგანაც აფხაზეთის სამთავროს თითქმის წარმოქმნისთანავე დაიწყო უსასტიკესი და გაუთავებელი ომები სამეგრელოს სამთავროსთან, რომლებშიც ყოველთვის იმარჯვებდა დადიანი. აფხაზეთის მხარეს ესაჭიროებოდა ლაშქარი, მებრძოლები, ხოლო ჩერქეზები სწორედ მებრძოლები იყვნენ, თანაც შესანიშნავი.

ჩერქეზთა ჩამოსახლებას არ შეეძლო მთლიანად შეეცვალა სახე აფხაზეთის ეთნოსისათვის, აქ მრავლად დარჩნენ ადგილობრივი ქართველები, თუმცა მრავალი ჩერქეზული ელემენტი შეითვისეს. ქართული სახე შერჩა აფხაზეთის თავად-აზნაურთა ძირითად ნაწილს, პირველ რიგში, ეს იყო მათი ქრისტიანობა, ქართული გვარები, ქართული ენის ცოდნა და რაც მთავარია, თავიანთი თავის მიკუთვნება ქართული კულტურისა და ეთნოსისადმი. ამის დამამტკიცებელი მაგალითის მოტანამდე უნდა ითქვას, რომ, მართალია, ჩერქეზ-აფსუებს უჭირდათ თავიანთი თავადების გრძელი ქართული გვარების წარმოთქმა და თავიანთი ენის ბუნების შესაბამისად მათ ამოკლებდნენ, მაგრამ თავად-აზნაურებმა ბოლომდე შემოინახეს თავიანთი ქართული გვარები: შერვაშიძე (აფხაზურად შემოკლებული - ჩაჩბა), მარშანია, ანჩაბაძე (აჩბა), ემხუარი (ემხაა), ჩხოტუა, მარღანია და სხვა. თავადობის ინსტიტუტის ქართველობას აფხაზეთში ადასტურებს ისიც, რომ აფხაზურად თავადს - ათუად - ქართული სიტყვა ერქვა. არა მარტო თავადაზნაურობას, არამედ აფხაზეთის წარჩინებულებსაც დიდხანს შეუნარჩუნებიათ ქართული ენის ცოდნა. ვახუშტი წერდა თავისი დროის აფხაზების შესახებ: „ენა საკუთარი თვისი აქვთ, არამედ უწყიან წარჩინებულთა ქართული“ (ქ.ც., IV, გვ. 786).

როგორც ჩანს, აფხაზეთის თავადაზნაურობა სულ ბოლო დრომდე (ე.ი. რევოლუციის მიერ მათ განადგურებამდე) თავიანთ თავს ქართველებად მიიჩნევდა. ასეთი იყო, მაგალითად, აფხაზეთის უკანასკნელი მთავრის ძე - გიორგი შერვაშიძე. არ შეიძლება ის მივიჩნიოთ გამონაკლისად, რადგანაც იგი იყო მთავრის ძე და იცოდა, თუ რა საპასუხისმგებლო იყო მისი ყოველი გამოსვლა, სიტყვა თუ საქმე. ფაქტიურად ის გამოხატავდა თავის სამთავრო ოჯახში დაცულ საუკუნოვან ტრადიციებს და აგრეთვე აფხაზეთის წარჩინებულთა იდეებსაც. გიორგი შერვაშიძე საქართველოს „ჩვენს სამშობლოს“ უწოდებს (ს. ჯანაშია, VI, გვ. 18). ქართულ ენას უწოდებს „სამშობლო ენას“ (იქვე, გვ. 20), „ჩვენს ენას“ (გვ. 21), „ქართულ მუსიკალურ ენას“ (გვ. 19). ქართულ კულტურას უწოდებს „ჩვენს კულტურას“ (გვ. 19). ის ზრუნავს „ივერთა დაკუწული ხალხის“ ერთობისათვის, „უკუღმართად დატრიალებული ერის არსება“ მისი ზრუნვის საგანია. „ეკამათება იმათ, ვინც ეწინააღმდეგება საქართველოს ავტონომიის იდეას, „ბრწყინვალე მზეს ერის განთავისუფლებისა, გამოცოცხლების“. ეს შეგნება არის გიორგის მოქალაქეობრივი პიროვნების საძირკველი“ (იქვე, გვ. 19).

აფხაზმა წარჩინებულებმა სწორედ ამიტომ იცოდნენ ქართული ენა,ბ ჰქონდათ ქართული გვარები, უფრო მეტიცბ მათ არა თუ იცოდნენ ქართული ენა, არამედ სწორედ ქართული ენა იყო მათი მშობლიური ენა - დედაენა. ისინი დედის ძუძუსთან ერთად ითვისებდნენ ქართულ ენას, თვით ჩვენს საუკუნეშიც კი აფხაზი თავადაზნაურობის ოჯახებში ბავშვი დედას ქართულად მიმართავდა - „დედა“. „რუსი მკვლევარი სელეზნევი, რომელიც 1841 წ. იყო აფხაზეთში, წერს, რომ ამ წრის წარმომადგენელმა ბევრმა იცის ქართული და ოსმალური წერა-კითხვა“ (ეპისკოპოსი ანანია ჯაფარიძე, „თამარ დედოფლის ვაჟის სახელი“, „ჯვარი ვაზისა“, №4, 1989, გვ. 47).

შერვაშიძეთა მსგავსად ქართული კულტურის მატარებელნი იყვნენ აფხაზი თავადი ჩხოტუებიც. გ. შერვაშიძისა და ჩხოტუას შესახებ წერს ს. ჯანაშია: Оба они были воспитанны на почве древнегрузинской культуры, с которой были прекрасно знакомы. Оба сотруничали в газете «Дроеба»(იქვე, გვ. 80).

აფხაზეთის სამთავროში აფსუა მთიელების ჩამოსახლებისა და გამარჯვების შემდეგ, ისინი განუწყვეტლივ ესხმოდნენ თავს ქართულ მოსახლეობას, მრავალ ქართველს ატყვევებდნენ და იმონებდნენ ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით, საგლეხო რეფორმის დროს აფხაზეთში მონებიც ჰყავდათ: «...образовался особый класс бесправных рабов... в Абхазии под общим названием - აგირვა - მონათა კლასის საერთო სახელი იყო, ეს კლასი დიფერენცირებული იყო. საერთო სახელი აღნიშნული სიტყვა იყო, მაგრამ აგრივა, ანუ აგირუა - მეგრელს ეწოდებოდა აფხაზურად, ასეთივე მონა-მსახური იყო „აგური“ ანუ გურული.

«...Агрива, обыкнавенные военнопленные, усли не выкупились своими родными, обращались в рабство и тогда они оставаясь холостыми, перепродаваясь из рук в руки, служили разменной монетой и носили название ахашвала (в переводе на русский

აფხაზეთში სულ გლეხთა ოთხი კატეგორია ყოფილა, მათ შორის ახოიუ და ახაშვალა, - ქართული :მეგრელი, გურული) დატყვევებული მასა, აქედანაც ჩანს, თუ რა რაოდენობის ქართველობა აფხაზდებოდა. „ახოიუ. ტერმინი ახოიუ ნიშნავს „საჭმლის მომზადებელს“ (მოსამსახურეს)... ახოიუს ზოგჯერ უწოდებენ „აგირუას“ (მეგრელი) ან კიდევ „აგურს“ (გურული)... ახაშვალა, ანუ ათვი მწარმოებელი კლასის ყველაზე დაბალი კატეგორია იყო“ (საქ. ისტ. ნარკვ., IV, გვ. 200).

მიუხედავად იმისა, რომ აფხაზეთში XVI ს. შემდეგ სხვადასხვა ჩერქეზული წარმოშობის ე.ი. არაქართული ტომი ჩასახლდა, მათზე დამხვდური ქართული მოსახლეობის გავლენა ძალზე დიდი იყო. დროთა განმავლობაში ქართული სახელმწიფო შეძლებდა ამ ხალხის მოქცევას ქართველი ხალხის კულტურის წრეში, რომ არა რუსეთის იმპერიის მიერ საქართველოს ანექსია.

მრავალი ქართული სიტყვა, ადათი, წესჩვეულება, მიწათმოქმედების კულტურა და სხვა შეითვისეს მოსულმა მთიელებმა ქართველი აბორიგენებისაგან. სწორედ ამიტომ წერდნენ აფხაზი თავადები რუსეთის ხელისუფალს: «...как в древние времена, так и теперь жилища, одежда, пища, земледельческие орудия, способы ведения сельского хозяйства в Абхазии совершенно те же, как и в Менгрелии, большая часть местностей носит грузинские названия, большая часть жителей признает своё менгрельское или грузинское происхождение и сохранили даже свои грузинские и мингрельские фамилии. Одно только может дать повод считать Абхазию отдельно от Грузии. Это язык, но и в нём мы находим наполовину слов на менгрельских и грузинских, правда часто сильно изменённых, но не представляющих особого затруднения в отыскании правоначального корня мингрельского или грузинского»

მაგალითად, აფხაზური სიტყვა აშნაკმუა - შინაყმა, აკაშბაშ - კამეჩი, აჯამი - ჯამი, „ჭყონდარ“ - ეპისკოპოსი (ჭყონდიდელი), ასაკუმალ - საკმელი, აბერ - ბერი, ასაკრიალ - სარეკელი (ზარი), აჯარ - ჯვარი (ა. ბაქრაძე) და სხვა მსგავსნი, ასევე მსგავსადვე შეიცვალა ქართული ტოპონიმები. მაგალითად, „ცხელკარი“ - ქართული ტოპონიმი აფხაზეთში ასე შეუცვლიათ აფხაზური ენის ბუნების შესაბამისად „აცკარ“ (ე.ი. სიტყვა შეუმოკლებიათ), ტოპონიმი „სათამაშო“ „ტამიშად“ და ა.შ. ყოველივე ზემოთ ჩამოვლილის გამო ახალ აფხაზ ხალხსაც კი აფხაზი თავადები „ქართულ ოჯახში შემავლად“ მიიჩნევდნენ და რუსებისაგან ითხოვდნენ. «Мы смеем надеяться, что в применении к Абхазии и Самурзакано крестьянской реформы мы не будем исключены из общей скмьи

ქართველი და აფხაზი ხალხები მოძებნიდნენ ურთიერთსიყვარულისათვის საერთო ფესვებს, რომ არა უცხო ძალის მიერ შექმნილი დაბრკოლებები, როგორც შუა საუკუნეებში, ისე მის შემდგომ. საბოლოოდ უნდა დავასკვნათ რომ, ომი აფხაზეთში დაიწყო არა XX ს-ის ბოლოს, არამედ XVI ს-ში, თავდაპირველად ოდიში იგერიებდა აფსუა დამპყრობლებს, რომელთაც სამეგრელოს წაართვეს ვრცელი მიწა-წყალი ბიჭვინთა-ანაკოფიიდან-ენგურამდე. საბოლოოდ კი სამეგრელოს ამ ტერიტორიას აფხაზეთი ეწოდა და გადაგვარების გზას დაადგა.

ეს წიგნი დაიწერა 1992 წლამდე. ამჟამად ჩვენი უბედურების გამო საქართველომ დაკარგა აფხაზეთი, იქ, აფხაზეთში ჩარჩა ათი ათასობით ქართველი, ქალი და ბავშვი, მოხუცი და ახალგაზრდა, მათთვის ერთადერთ გზას გადარჩენისა წარმოადგენს თავიანთი ქართველობის უარყოფა და აფხაზებად თავის გამოცხადება, ამიტომაც ქართველების გააფხაზების პროცესი დღეს-დღეობით კიდევ უფრო გამძაფრებულია და გაღრმავებული. სამწუხაროდ, ესაა ფაქტი.

10.02.2000 წ.

მთელი XIX ს-ის მანძილზე, საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების დროს, ადგილობრივი საეკლესიო კრება არ ჩატარებულა, მიზეზი ამისა იყო ის, რომ თვით რუსეთის უდიდეს ეკლესიაში, პატრიარქობის ინსტიტუტის გაუქმების შემდეგ, არ ჩატარებულა ადგილობრივი (რუსეთის) საეკლესო კრება საიმპერატორო (სახელმწიფო) ნებით. ადგილობრივი საეკლესიო კრება არც რუსეთის იმპერიის ნაწილ საქართველოში შეიძლებოდა ყოფილიყო მოწვეული, მაგრამ ძალზე მნიშვნელოვანი იყო საეპარქიო-საეკლესიო შეკრებანი. საქართველოში ერთ-ერთი ასეთი შეკრებათაგანი იყო სამეგრელოში მოწვეული ორი საეკლესიო კრება.

სამეგრელო და მთელი ქართველი საზოგადოება უკიდურესად აღაშფოთა ხელისუფლების მიზანმიმართულმა ქმედებამ ქართველი ერის კონსოლიდაციის შესაფერხებლად ქართველთა ეთნიკურ ტომებად დაშლის მიზნით. სასულიერო ორგანო გაზეთ „მწყემსში“ შეშფოთებული ქართველი ღვთისმსახური წერდა: „დიდ იმპერიას მივეკედლეთ უმთავრესად იმისათვის, რომ დაქსაქსული ერი ივერიისა შეკრებილიყო, გაერთიანებულიყო და შეერთებული ძალით შედგომოდა ეროვნულ საქმეს... მაგრამ [რუსები] იღწვიან, რათა ეს ერთობა არ ჩამოვარდეს ჩვენთა შორის. ჩვენი დაქსაქსვა, დანაწილება და დაქუცმაცება - აი, მათი ჯოჯოხეთური იდეალი“¹

ქართველთა დაშლა-დაქუცმაცების იდეალი კარგად ჩამოაყალიბა საქართველოს საეგზარქოსოს საეკლესიო სკოლების მეთვალყურემ დეკანოზმა ვოსტორგოვმა. იგი საქართველოს ადგილობრივ მოსახლეობას ჰყოფდა ერთმანეთის მიმართ დამოუკიდებელ „ერებად“. ასეთები, მისი აზრით, იყვნენ „ქართლ-კახელები“, „იმერლები“, „გურულები“, „ხევსურები“, „ფშაველები“, „სვანები“, „სამურზაყანოელები“ და ა.შ.²

1904 წლის 14 დეკემბერს პეტერბურგში წაკითხულ მოხსენებაში იგი ამტკიცებდა, რომ ხევსურები და ფშაველები „გაქართველებული ჩაჩნები არიან“². მისივე აზრით, სვანების ზნეობრივი დაქვეითება გამოიწვია იმან, რომ სვანეთში „დღემდის წირვა-ლოცვა და სკოლაში სწავლება ქართულად სწარმოებდა“², იგი დაბეჯითებით მოითხოვდა: „სამურზაყანოში სწავლება და ღვთისმსახურება უნდა სწარმოებდეს პირდაპირ რუსულად!“² ი. ვოსტორგოვი ბედნიერი და კმაყოფილი იყო იმით, რომ აფხაზეთიდან მის დროს გაძევებული იქნა ქართული ენა - „აფხაზეთში ბოლო დრომდე ასწავლიდნენ ქართულად და წირვა-ლოცვაც ქართულადვე სრულდებოდა, ახლა კი სკოლებში პირდაპირ რუსულად ასწავლიან და წირვა-ლოცვა სლავურ ენაზე სწარმოებს“². კიდევ უფრო კმაყოფილი იყო იმით, რომ ოსებით დასახლებულ ქართლის მთიანეთიდან გაძევებულ იქნა ქართული ენა - „ოსები ამიერკავკასიაში აქამდე ქართულს სწავლობდნენ სკოლაში და ქართულ ენაზე წირვა-ლოცვასაც ისმენდნენ. ბოლო დროს ქართული ენა ოსთა სკოლებიდან და ეკლესიებიდან განდევნილ იქნა და მის ნაცვლად დამყარდა რუსული ენა“².

ი. ვოსტორგოვი ამაყად ასკვნიდა - „უსამართლობა და პედაგოგიურ მოთხოვნილებათა საწინააღმდეგოა მეგრელების, სვანების, აფხაზებისა და ოსებისათვის სალიტერატურო ქართული ენის სწავლება. თუ ერს არა აქვს მწერლობა და ღვთისმსახურების ენა, უნდა ასწავლო რუსული და სლავიანური!“¹

XIX-XX სს-მდე საქართველოს ყველა კუთხეში, როგორც აღმოსავლეთში, ისე დასავლეთში, მათ შორის აფხაზეთსა, სვანეთსა და სამეგრელოში საეკლესიო და სალიტერატურო საჭიროებისათვის მხოლოდ ძველი ქართული ენა გამოიყენებოდა. არც ერთი ადგილობრივი დიალექტი საღვთისმეტყველო მიზნით გამოყენებული არ ყოფილა, საქმე ის იყო, რომ ძველი ქართული საეკლესიო ენა, რომელიც ამავე დროს საერთო-სახალხო ენას წარმოადგენდა, ხასიათდებოდა ზოგადეროვნული მთლიანობით, მიუხედავად ქვეყნის დაქსაქსვისა, არ ამჟღავნებდა ტომობრივ-გეოგრაფიულ მიკერძოებას, არც ენობრივ-სტილისტურად, არც იდეურ-პოლიტიკურად, ამიტომაც არ არსებობდა აღმოსავლურ ქართული, სამხრეთ ქართული და დასავლურ ქართული ლიტერატურული მიმართულებანი. მთელი ქართული სასულიერო თუ საერო ლიტერატურა (მწერლობა) არსებითად იყო ერთიანქართული. საქართველოს რომელ კუთხეშიც არ უნდა შექმნილიყი ესა თუ ის ნაწარმოები და რომელი ქართული ტომის წარმომადგენელიც არ უნდა ყოფილიყო მისი ავტორი. ისმის კითხვა, რატომ არ წარმოიქმნა ძველ საქართველოში ლიტერატურის კუთხურ-ტომობრივი მიმართულებანი? როგორც კვლევები მიუთითებს3, საქართველოში ქართული საეკლესიო (სალიტერატურო) ენის ზოგადეროვნულობა, ერთადერთობა და ყოვლისმომცველობა გამოწვეული იყო ქართველი ერის ენობრივი მთლიანობით გვიან შუა საუკუნეებამდე (XVI-XVII სს-მდე), საქართველოს სახელმწიფოებრივი მთლიანობის დაშლამდე. კუთხური სამეფოსამთავროების ჩამოყალიბებამ და მათმა სახელმწიფოებრივი ერ- თეულების სახით თითქმის 300 წლოვანმა არსებობამ, ხელი შეუწყო ქართული ენის მთლიანობის დარღვევას, დიალექტების, უკიდურეს განაპირა მხარეებში კი დამოუკიდებელი ენების ჩამოყალიბებას. იქამდე კი, ათასწლეულით ადრე, როგორც ივანე ჯავახიშვილს აქვს გარკვეული, ერთიანი ზოგადქართული სამწერლო ენის შექმნა-შემუშავების პროცესში, IV-V სს-ში, თვით სამეგრელოსა და სვანეთის აქტიური ღვაწლი უეჭველია, ივ. ჯავახიშვილი წერდა - „ქართველ ერს თავისი მრავალსაუკუნოვანი სახლმწიფოებრივი სამწერლო ენა ჰქონდა და აქვს, რომელიც მეგრელებისა და სვანებისათვისაც ერთადერთი სამწერლობო და კულტურის ენა იყო და არის ეხლაც, რომლის შექმნა-შემუშავებაშიც მეგრელებსა და სვანებსაც თავიანთი წვლილი აქვთ შეტანილი“⁴.

შეეძლოთ თუ არა მეგრელებსა და სვანებს IV-V სს-ში ქართული სამწერლო (საეკლესიო) ენის შექმნა-შემუშავებაში მონაწილეობის მიღება? ამ კითხვასაც გასცა პასუხი ივ. ჯავახიშვილმა. მან თავისი კვლევის შედეგად დაამტკიცა, რომ ჯერ კიდევ წარმართობის დროს - გაქრისტიანებამდე, ე.ი. IV ს-მდე გაცილებით ადრე, ყველა ქართული ტომის მიერ, მათ შორის სამეგრელოსა და სვანეთში, წარმართული კერპთმსახურება, ანუ წარმართული ლოცვარიტუალი ქართულ ენაზე აღესრულებოდა. ივ. ჯავახიშვილი წერდა: „არამცთუ საზოგადო ქართული, ყველა ქართული ტომისათვის, მათ შორის მეგრელთა და სვანთათვისაც, საერთო წარმართობა არსებობდა, არამედ, რომ ამ წარმართობას საერთო ტერმინოლოგიაც, საერთო ენაც - ქართული ჰქონდა“⁵.

XIX ს. ბოლოსა და XX ს. დასაწყისში, როგორც აღინიშნა, რუსი საეკლესიო ხელისუფლება შეეცადა 2000-წლოვანი ეროვნული ცხოვრების სახის შეცვლას ქართველი ერის დაშლა-დაქუცმაცებით, საბოლოო ჯამში კი მის გარუსებით. იმდროინდელი ქართველი სასულიერო პირი წერდა - „თუ არა სურვილი ჩვენის დამხობისა, მაშ რაა ეს დაჟინებული ჩაცივება: მეგრელებო გაფრთხილდით, ქართველებს თქვენი ჩაყლაპვა სურთ, თქვენ ქართველები კი არა, მეგრელები ხართო, სხვისი ბატონობა რად გინდათ, საკუთარი ლიტერატურა და ღვთის მსახურება უნდა გაიჩინოთ. თუ თქვენ არ ძალგიძთ ესა, ჩვენ დაგეხმარებითო. ამ „ზრუნვამ“ დაბადა ბატონი აშორდია... სად გაგონილა ასეთი აღვირახსნილობა: მთელი სამეგრელო ღაღადებს, ბატონო, მოგვასვენეთ, ჩვენ უკეთ ვიცით, რაცა ან ვინცა ვართო, მაგრამ „ძალად მაცხოვნებელნი“ თავისას არ იშლიან და განაგრძობენ ქართველი ერის ერთობის დანგრევა-დარღვევას“⁶.

სამეგრელოსა და სხვა კუთხეებში რუსულმა ხელისუფლებამ იმის შემდეგ დაიწყო ბრძოლა, რაც ცენტრში კრახი განიცადა ქართული ენის დამცველებთან შეტაკებისას, კერძოდ XIX ს. 70-იან წლებში წმიდა ეპისკოპოსი გაბრიელ ქიქოძე წინ აღუდგა განათლების დარგში იანოვსკი-ლევიცკის მუნჯური მეთოდით სწავლებას, რომლის მიზანი იყო ქართული ენის სრული განდევნა საქართველოს სკოლებიდან. შედარებისათვის მოვიყვანთ ი. ვოსტორგოვის დამოკიდებულებას მუნჯური მეთოდის მიმართ. 1904 წ. პეტერბურგში შემდგარ ერთ თათბირზე მან განაცხადა - „დიდი გამარჯვებაა მუნჯური მეთოდის შემოღება სკოლებში. ადგილობრივ (ე.ი. ქართველ) ინტელიგენტებს გული უსკდებათ ამ მეთოდის შემოღებით, ისინი ცდილობენ სკოლა რუსთა და ეკლესიის (იგულისხმება რუსული ეკლესია) საწინააღმდეგო იარაღად გადააქციონ“⁷. წმ. გაბრიელი, როგორც ჩანს, დამარცხდა მუნჯური მეთოდით სწავლების შემოღების მომხმარეებთან ბრძოლისას, მიუხედავად ამისა, მან 1872 წელს გაილაშქრა გ. მუხრანსკის წინააღმდეგ, რომელიც ამტკიცებდა დიდი ერის მიერ პატარა ერების და მათი ენის გაქრობა-ასიმილაციის გარდაუვალობას. დიმიტრი ყიფიანი და წმიდა ილია მართალი თავგამოდებით იცავდნენ ქართული ენის უფლებებს მთელი საზოგადოების მხარდაჭერით. ამიტომაც ახლა რუსმა მოხელეებმა გადაწყვიტეს სხვა გზა აერჩიათ ქართველთა დაშლა-დაქსაქსვის მიზნით, ერთიანი ქართველი ერის კონსოლიდაციის შესაფერისად. ამისათვის იყენებდნენ როგორც რელიგიურ, ისე კუთხურ-ტომობრივ, იმჟამისთვის რეალურ არსებულ მომენტებს. რუსმა იდეოლოგებმა გადაწყვიტეს ქართველი ერისათვის ჩამოეშორებინათ ქართველი მაჰმადიანები, ქართველი კათოლიკენი, ქართველი გრიგორიანელები არაეთიკური, ფსევდოსარწმუნოებრივი მეთოდების დახმარებით. კერძოდ, იმის მტკიცებით, რომ ქართველები ისტორიულად მხოლოდ მართლმადიდებლები იყვნენ, თითქოსდა არასოდეს ქართველობა ანდა მათი ნაწილი არ იღებდა სხვა სარწმუნოებრივ აღმსარებლობას, კერძოდ, თითქოსდა ქართველი გრიგორიანელები არიან არა ეთნიკური ქართველები, არამედ პირიქით „გაქართველებული სომხები“, მსგავსადვე თითქოსდა ქართველი კათოლიკები და მაჰმადიანები, შესაბამისად იყვნენ ეთნიკური სომხები და თურქები (თათრები) - ქართულ გარემოში მოხვედრილნი და ამდენად გაქართველებულნი. ამ მზაკვრულ ხერხიანობას მაშინვე მიხვდა ქართული სასულიერო წოდების ერთი ნაწილი და ასე უპასუხა მას - „XIX ს-ში რუსის ყოვლისა შემძლე ბიუროკრატიამ მოჭორა ტყუილი, შეჰქმნა ზღაპარი და მოჰფინა ვრცელს იმპერიას „ქართველები ისე მტკიცე მართლმადიდებლები იყვნენ, რომ შეუძლებელია მათ შორის სხვა აღსარების მქონებელი მოი პოვებოდეს ვინმეო, ამის გამო, ვინც მართლმადიდებლობას არ აღიარებს, ქართველი არ არისო!!! სამწუხარო შედეგი მოჰყვა ამ ტყუილისა და სიცრუის გუდას. აუარებელი ქართველი მაჰმადიანი ჩამოგვაცილეს, უარი უთხრეს ქართველობაზე ქართველ კათოლიკეთ და როგორც ამბობენ, არა სურთ შეიწყნარონ ქართველი გრიგორიანნი. შესაძლებელია, რომ ძველად მტკიცედ ვადექით მართლმადიდებლობას, მაგრამ განა აქედან ის უნდა ვიგულისხმოთ, რომ ქართველთაგანნი არავინ მოისურვებდა ნებით, ან გარემოებათა მიხედვით მიეღო სხვა რელიგიის აღსარება? რა სათქმელია. ამ რამდენიმე წლის წინათ ერთმა ფრანგმა დეპუტატმა მაჰმადიანობა მიიღო, არაბული ტანისამოსით დაბრძანდა პარლამეტში, ასეთი საქციელი არავის არ გაჰკვირვებია, ჩვენში კი სული გაუჭირეს ქართველ კათოლიკეთ... მეგრელებსავით ამათაც მიაცივდნენ, ქართველები არა ხართ, ჩვენ ვზრუნავთ თქვენზეო... 1828 წელს საქართველოს შემოუერთდა მესხეთი, აქ დაბინავებულ ქართველ მაჰმადიანობას ოფიციალურად უწოდეს თათრები. ეს ისეთივე სიმართლეა, როგორც ისა, დედამიწა ვეშაპის ზურგზედა დგასო. საიდან სადაო წმიდაო საბაო! სად თათარი და სად ქართველი, ხვალ რომ მაჰმადიანობა მივიღოთ, განა გავთათრდები, ანდა არაბად, ოსმალოდ ვიქცევი? მაჰმადიანი მეფეები ბლომადა გვყავდა, მაგრამ საქართველო მაშინაც სათათრეთად არვის გამოუცხადებია, ახლა კი დამღა დაჰკრეს საქართველოს ერთ ნაწილს. თხუნელა ძირს გამოუთხრის საქართველოს, გამოღრღნის სოხუმაფხაზეთს, სამეგრელოს, მაჰმადიანობას, კათოლიკობას, საინგილოს, ისტორიული ერი ჯერ წაიჩოქებს, მერე ისე გაიშხლართება ფეხზე წამოყენებას ვეღარავინ იკისრებს“⁸ - წერდა ქართველი სასულიერო ორგანო XX ს. დასაწყისში (სამწუხაროდ, ასი წლის შემდეგაც იგივე სურათია, უფრო უარესი).

როგორც აღინიშნა, რუსეთის ბიუროკრატიამ გადაწყვიტა არა მხოლოდ ფსევდოსარწმუნოებრივი მეთოდებით ესარგებლა ქართველი ერის დაშლა-დანაწევრებისათვის, არამედ გამოეყენებინა იმჟამად მკვეთრად გამოკვეთილი კუთხურობა ეთნიკურ-ტომობრივად დაქსაქსული ქართველობისა, შეეცადა თითოეული ტომი ანუ თემი გამოეცხადებინა „ერად“ და დაეპირისპირებინა ერთმანეთისათვის.

XV-XVI სს-ში საქართველოს სახელმწიფოებრივი მთლიანობის დარღვევამ და მის ადგილზე სხვადასხვა, ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი კუთხური სამეფო-სამთავროების წარმოქმნამ საფუძველი შეურყია ერთიან ქართულ თვითშემეცნებას. კუთხურ სახელმწიფოებრივ ერთეულებში, განსაკუთრებით კი პერიფერიებში, ასწლეულთა მანძილზე (XVI-XVIII სს-ში) თანდათანობით ჩამოყალიბდა, გაღრმავდა და განმტკიცდა ეთნიკურ-გეოგრაფიული ნიშან-თვისებები. ჩამოყალიბდა ქართლელობა, კახელობა, იმერლობა, მეგრელობა, გურულობა, სვანობა, მესხობა და ასე შემდეგ. როგორც აღვნიშნეთ, ამის მიზეზი იყო კუთხური სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნების არსებობა, რადგანაც სახელმწიფოს აქვს უნარი თავისი საზღვრების შიგნით მცხოვრებ მოსახლეობას ხანგრძლივი თანაცხოვრების შემდეგ მისცეს საკუთარი ეთნიკური სახე. აქედან გამომდინარე, საქართველოს გაერთიანება, კუთხური სამეფო სამთავროების ანუ კუთხური სახელმწიფოებრივი ერთეულების მოსპობა უთუოდ ხელს შეუწყობდა ერთიანი ეროვნული (ე.ი. ქართული) თვითშემეცნების გამტკიცებას, მის აღდგენასა და აღორძინებას. მართლაც, რუსეთის იმპერიის მიერ ქართული კუთხური სახელმწიფოებრივი ერთეულების, სამეფო-სამთავროების გაუქმებამ ხელი შეუწყო ერთიანი ქართული თვითშემეცნების აღორძინებას, ესაა ფაქტი, თუმცა კი, ცხადია, საოცარი. ამ ფაქტს თავის დროს ყურადღება მიაქცია თავისი დროისათვის ცნობილმა სახელოვანმა ისტორიკოსმა პლატონ იოსელიანმა. ეს ფაქტი მან მიიჩნია რუსეთის იმპერიის მმართველობის დადებით შედეგად საქართველოში. პლატონ იოსელიანი აჯამებს ქართლ-კახეთის უკანასკნელი მეფის გიორგი XIII-ის შემდგომ რუსთა მმართველობის დამყარებას საქართველოში: „თემნი ქართველთა სამეფოისა, დაგლეჯილნი და დანაწევრებულნი, გაუქმდნენ. მცხოვრები თემთა ამათ: იმერელნი, მეგრელნი, გურულნი, სვანნი, რაჭველნი და სამცხელნი შეიქმნენ [ერად] და იწოდნენ ქართველებად“⁹.

პლატონ იოსელიანი კუთხურ სახელმწიფოებრივ ერთეულებს (ქართლს, კახეთს, იმერეთს, სამეგრელოს და ა.შ.) უწოდებს „თემებს“, წარმოშობილთ ერთიანი „ქართველთა სამეფოს“ დაგლეჯადანაწევრების შედეგად. იგი უდიდეს ისტორიულ წარმატებად მიიჩნევს ამ თემის მცხოვრებთა კუთხური თვითშემეცნების ე.ი. „იმერლობის, მეგრელობის, გურულობის, სვანობის, რაჭველობის, სამცხე-ათაბაგობის“ გაუქმებას და მათი ერთიანი ეროვნული თვითშემეცნების ე.ი. „ქართველობის“ აღორძინებას, ეს მას მიაჩნია ღვთის განგებად. ასეთია მისი თხზულების „ცხოვრება გიორგი XIII-სა“ დაბოლოება სრულად: „ღვთისა განგებასა ვერავინ შეაყენებს. განიხილონ მკითხველთა ამის, ვის შეეძლო ქართველთა სამეფოისა დაცვა, გარდა რუსთა. თვით რუსეთი, ვითარცა კოლოსი დიდი, ებრძოდა 70 და მეტსა წელსა კავკასიისა მთისა მცხოვრებთა, „თათრობისა“ გამო ქართველთა (ქრისტიანთა) მტერთა. განგებამან ღვთისა ქმნა ესე, რომელ რუსთა ძალითა დამშვიდნენ მთისა მცხოვრებნი. თემნი თვით ქართველთა სამეფოისა, დაგლეჯილნი და დანაწევრებულნი, გაუქმდნენ და მცხოვრები თემთა ამათ: იმერელნი, მეგრელნი, გურულნი, სვანნი, რაჭველნი და სამცხელნი ათაბაგთა შეიქმნენ [ერთ ერად] და იწოდნენ ქართველებად“¹⁰.

პლატონ იოსელიანი მიიჩნევს, რომ „ქართველთა სამეფოსა“ და საერთოდ ქართველობის უდიდესი მტერი იყო „კავკასიის მთის მცხოვრებნი“ ე.ი. ჩრდილოკავკასიელები მათი მაჰმადიანობის გამო. ისინი იყვნენ ქართველთა უპირველესი მტრები (ქართველთა ქრისტიანობის გამო). იმდენად ძლიერები იყვნენ ჩრდილო კავკასიელები, რომ 70-წელზე მეტი ხანი დასჭირდა თვით „რუსეთის დიდ კოლოსს“ მათ დასამარცხებლად. მათი ე.ი. ქართველთა უპირატესი მტრის დამარცხება და „დაგლეჯილ-დანაწევრებული“ ქართული თემების გაერთიანება, ე.ი. ქართველობის აღდგენა მიაჩნია პლატონ იოსელიანს, როგორც ითქვა, „ღვთის განგებად“.

პლატონ იოსელიანს, ვითარცა თითქმის რუსულენოვან მწერალს, შედარებით კარგად იცნობდა დაინტერესებული საიმპერიო წრეები. ამის გამო მათთვის კიდევ უფრო თვალნათელი გახდა ის ფაქტი, რომ საქართველოში კუთხური ადმინისტრაციული საზღვრების მორყევით და რუსეთის სახელმწიფოში გაერთიანებით ზღვიდან ზღვამდე დაიწყო ქართველი ერის კონსოლიდაცია-გაერთიანების პროცესი. მტკიცდებოდა და უფრო ყალიბდებოდა ქართველთა ეროვნული თვითშემეცნება კუთხურ-რეგიონალური ცნობიერების მორყევის შედეგად. იქამდე დაშლილ-დანაკუწებული, ვინაობამორყეული ხალხი მთლიანდებოდა და ეს იყო რუსეთის იმპერიის სასიკეთო შედეგი. ამის გაცნობიერებამ, რომ რუსეთის სამხრეთ საზღვრებთან მთლიანდებოდა და ერად იკვრებოდა დიდი ხალხი, რომელიც, ცხადია, სამომავლოდ მოითხოვდა თვითგამორკვევას და საკუთარი სახელმწიფოებრიობის აღდგენას - XIX ს. 50-70-იან წლებში ძალზე შეაშფოთა საიმპერატორო წრეები. შედეგმაც არ დააყოვნა - ქართველთა კონსოლიდაციის საწინაღმდეგოდ მათ სასწრაფოდ დაავალეს ფსევდორელიგიურ და ფსევდოსაგანმანათლებლო წრეებს არ დაეშვათ ქართველი ერის კონსოლიდაციის პროცესის გაგრძელება. უფრო მეტიც, რუსეთის მთელი სამეცნიერო და საგანმანათლებლო წრეები ჩართეს იმ მიზნის მისაღწევად, რათა ქართველებისათვის ჩამოეშორებინათ და არაქართველებად გამოეცხადებინათ დასავლეთ და სამხრეთ საქართველოს მკვიდრი მოსახლეობა (მაჰმადიანი მესხები, კათოლოკე და გრიგორიანი ქართველები, სვანები, მეგრელები, აფხაზები, ლაზები), აღმოსავლეთ საქართველოში ისიც კი იკადრეს, რომ ფშაველები და ხევსურები გაქრისტიანებულ ჩეჩნებად გამოაცხადეს. მთელი საიმპერიო საეკლესიო წრეები, კერძოდ, კავკასიაში ქრისტიანობის აღმდგენი საზოგადოება ჩართეს ქართლის მთიანეთში მცხოვრები ქართველობის ოსებად გამოსაცხადებლად, ჩათესეს კიდეც მათში ოსური თვითშემეცნება, საინგილოში ქართველთა გამაჰმადიანების პროცესი უფრო გაღრმავდა, ისე, რომ მაჰმადიანმა ინგილოებმა პირობა დადეს, „პირი შეკრეს“ ქართულად აღარ ელაპარაკათ.

ღვთისმსახურების დროს აფხაზეთში, სამეგრელოში, სვანეთში, შიდა ქართლის მთიანეთში (ოსეთში), ინგუშეთში (იმ დროისათვის ჯერ კიდევ ქრისტიანული ელემენტების მქონე მხარეში) და სხვა კუთხეებში, როგორც აღინიშნა, იქამდე მხოლოდ და მხოლოდ ქართული ენა გამოიყენებოდა, ახლა, ახალი პროგრამის შესაბამისად, რუსულმა განათლების სისტემამ და სამეცნიერო წრეებმა ზედიზედ გამოსცეს ძალზე სერიოზული, ღრმა მეცნიერული კვლევა-ძიებით შექმნილი იდეოლოგიური დატვირთვის მქონე ნაშრომები, თეორიები, ლინგვისტურ-ენათმეცნიერული თხზულებანი კუთხური ანბანების დართვით ქართული ერისაგან მისი შემადგენელი კუთხეების ჩამოსაშორებლად.

განსაკუთრებით იღვწოდნენ სამეგრელოდან ქართული ენის განსადევნად, ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ამოცანად მიიჩნიეს საეკლესიო ღვთისმსახურებიდან ქართული ენის განდევნა. შესაბამისად, სამეგრელოს სასულიერო წოდება მიმართავდა საპირისპირო ღონისძიებას.

პირველი კრება (ყრილობა) სამეგრელში მოწვეული იქნა ადგილობრივი სამღვდელოებისა და საზოგადოების თავგანწირვით 1889 წელს. კრება შეეხო ათასწლოვანი ქართული საეკლესიო ენის დაცვის საქმეს რუსეთის იმპერიისაგან. როგორც აღინიშნა, ივ. ჯავახიშვილის თქმით, ქართული საეკლესიო, ანუ ძველი ქართული სალიტერატური ენის შექმნა-შემუშავებაში, თავის დროზე, ანუ IVV სს-ში, თვით მეგრელებს, სვანებს და საქართველოს სხვა კუთხის მცხოვრებთ მიღებული ჰქონდათ მონაწილეობა და ქართული ენა იყო კიდეც ეროვნული ენა მეგრელთა და სვანთათვის, სხვადახვა კუთხის ქართველობისათვის, ანუ საერთო, სახალხო, სალიტერატურო ეროვნული ენა იყო ათასწლეულთა მანძილზე, რომლის მოსპობასაც ცდილობდა რუსეთის საეკლესიო ხელისუფლება. ამ პრობლემის გამო სამეგრელოსა და საერთოდ საქართველოს საზოგადოება წუხდა მთელი XIX ს-ის ბოლო ათწლეულებისა და XX ს-ის დასაწყისში.

იქამდე, 1885 წ, გამოიცა ბრძანება სამეგრელოს სკოლებში ქართული ენის აკრძალვის შესახებ. ამიერიდან აქ რუსული ენის სწავლება მეგრული ენის საშუალებით უნდა მომხდარიყო. 1889 წელს აშორდიამ რუსული ალფაბეტის საფუძველზე შექმნა „მეგრული“ ანბანი. ამ გულისტკივილით იყო მოწვეული სამეგრელოს სამღვდელოების კრება 1889 წელს, იმის შიშით, რომ რუსული ხელისუფლების ბოროტმოქმედებას ფესვი არ გაედგა, სამღვდელოება წინ აღუდგა ხელისუფალთა აგენტების ყოველ მცდელობას მამაპაპეული საღვთისმსახურო ენის წინააღმდეგ მიმართულს, მაგრამ იმპერიამ მეთოდურად გააგრძელა თავისი საქმე ქართული ენის გამოსადევნად ეკლესიებიდან. 1892 წელს პეტერბურგელი „მეცნიერი“ ვინმე ლევიცკი მეგრული სკოლებისათვის რუსული ენის სახელმძღვანელოს ადგენს ხელახლა გამოგონილი მეგრული ანბანის საფუძველზე, რომელიც არაფრით არ განსხვავდებოდა რუსულისაგან და დამუშავებული იყო რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის მიერ. ასეთივე იყო მთავრობის ღონისძიებანი სვანების მიმართ.

„ახალი მთარგმნელები“ შეეცადნენ ისე ეთარგმნათ საღვთო წერილი, რომ არც ერთი ქართული სიტყვა არ ეხმარათ. რამდენადაც ეს თითქმის შეუძლებელია, მათ გამოუვიდათ სრულიად უხეში, უხამსი და იმავე დროს სასაცილო თარგმანი. «ივერიას» მოაქვს ამ ფაქტით „გულამღვრეული მეგრელის“ წერილიდან ასეთი ნიმუში: „წმიდაო ღმერთო, წმიდაო ძლიერო, წმიდაო უკვდავო“ ასე უთარგმნიათ: „ტატალი ღორონთი, ტატალი შეძლებუამი, ტატალი უღურუუ, მუმეხვარით ჩქი“. სიტყვა „ტატალი“, - წერს, „ივერია“, - ბავშვური სიტყვაა და სრულიად ემსგავსება ქართულ „ზიზიას“, აქედან - „ზიზია“ ღმერთი“¹¹.

„ივერია“ დასცინის რა ასეთ მცდელობას, წერს: „განა აშკარა არ არის, რომ მეგრელნი იგივე ქართველნი არიან, ქართულად მეტყველნი?“ „აქ ამაზე მეტიც უნდა ვთქვათ. თუ გინდათ ნამდვილი, სუფთა, დარბაისლური, მწიგნობრული ქართული მოისმინოთ, მეგრელი თავად-აზნაურის ოჯახში უნდა მიბრძანდეთ. აქ უცხო ენის გავლენას სრულიად ვერ შენიშნავთ და გესმით ნამდვილი ქართული სიტყვა-პასუხი“.

იმპერიის მცდელობას, „ყოველივე ზემოაღნიშნულს, მეგრელების მხრივ ისეთი შეურიგებელი პროტესტი მოჰყვა შედეგად, რომ ეგზარქოსი იძულებული გახდა სპეციალური კომისია შეექმნა ამ საკითხის გასარჩევად. კომისიას ხელმძღვანელობდა გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსი გრიგოლი. კომისიამ მოაწყო ეპარქიის სამღვდელოებისა და მრევლის გამოკითხვა და მთელი სამეგრელოს საზოგადოებრივ აზრზე დაყრდნობით მიიღო გადაწყვეტილება, რომ ასეთი გარდაქმნა სამეგრელოს ეკლესიებში მიუღებელია, როგორც სამღვდელოებისათვის, ასევე ამ კუთხის მთელი მოსახლეობისათვის“¹².

ამ კომისიის ერთ-ერთი წევრი ამ საკითხთან დაკავშირებით აღნიშნავდა: ეკლესიურ-კუთხურობის აღორძინების „ეს განზრახვა, არამც თუ გამოწვეული არ არის ხალხის გონებისა და სარწმუნოების ჭეშმარიტი საჭიროებებით, არამედ ცუდ-უბრალო, ზედმეტი გამოგონებაა, რომელიც არავისათვის საჭირო არ არის და პირიქით, თავისი შედეგებით ყოვლად მავნებელია. იგი სიცუდისა და მავნებლობის მეტს არაფერს უქადის სარწმუნოების სიწმიდეს, გონებრივ წარმატებასა და უწმიდეს გრძნობას ხალხის თვითშეგნებისა“.

1889 წელს ახალ სენაკში გამართულმა სამღვდელოების ყრილობამ ცარისტული მთავრობის პოლიტიკა სამეგრელოსა და სვანეთში შეაფასა, როგორც „მწვალებლობის შთანასახი, ყოველგვარი განდგომილების მიზეზი და საღმრთო წერილების ახირებული ახსნა და მისი უკუღმართი შეგნება“¹³.

„მეფის ხელისუფლებისა და საქართველოს ეგზარქატის ამ მზაკვრულმა პოლიტიკამ უკიდურესად აღაშფოთა ქართველი მოწინავე ინტელიგენცია და სამღვდელობის წარმომადგენლები. აი, რას წერდა ამის შესახებ დიდი ქართველი პედაგოგი და მამულიშვილი ი. გოგებაშვილი: „ამ ათიოდე წლის წინათ, სწავლა-განათლების მთავრობამ განიზრახა განდევნა და აღმოფხვრა ქართულისა ამ ქართული პროვინციებიდან (სამეგრელოდან და სვანეთიდან). ამ აზრით სრულიად ამოშალა ეს ენა სამეგრელოსა და სვანეთის საერო სკოლის პროგრამიდან, გააუქმა აქ მისი სწავლებაც სრულიად და სავსებით, თუმცა ყველა წოდება იქაურ მკვიდრთა ხმამაღლა აცხადებდა პროტესტს ასეთის ძალმომრეობის წინააღმდეგ. ეს კიდევ არაფერი. იმავე მთავრობამ დაიწყო გაფაციცებით თვალყურის დევნა, რომ ქართული წიგნები არ ჩავარდნოდათ ხელში არც მეგრელებს და არც სვანებს, სულ ერთია ქალი იქნებოდა თუ კაცი“.

დ. ყიფიანმა სამეგრელოს სკოლებში „ქართულის მაგივრად მეგრულის შემოღებასთან დაკავშირებით პროტესტის წერილი გაუგზავნა საქართველოს მაშინდელ მთავარმართებელს დონდუკოვ-კორსაკოვს, რომელშიც ნათქვამია: „მოციქულთა დროიდან ქართული ენა იყო საეკლესიო და საკულტურო ენა სამეგრელოში და იქ ეს ენა ყველას ესმის, ამჟამად კი ახალ კულტურას ნერგავენ. მეგრულ ენას ასწავლიან სხვა ანბანის საშუალებით“, რაც დ. ყიფიანს ყოვლად დაუშვებლად მიაჩნდა¹⁴.

ცნობილი საზოგადო მოღვაწე და სწავლული თედო ჟორდანია „სასტიკად იბრძოდა იმათ წინააღმდეგ, ვინც მეგრელთა ქართველობას უარყოფდა ან ეჭვის ქვეშ აყენებდა. ერთ-ერთი ასეთი „მეგრელთა გულშემატკივარი“ და ვაი დამცველი იყო „მუნჯური მეთოდის» მოტრფიალე ვინმე ლევიცკი, რომელიც გასული საუკუნის 90-იან წლებში მოღვაწეობდა ქუთაისის გუბერნიაში. მან სამეგრელოს სამონასტრო სკოლებიდან განდევნა ქართული, მაგრამ მალე თვით იქნა განდევნილი თავისი სამოქმედო ასპარეზიდან და ეს თ. ჟორდანიას დამსახურებაც იყო. გურია-სამეგრელოს ეპარქიაში სამრევლო სკოლების მეთვალყურედ ხანგრძლივი მოღვაწეობის დროს თ. ჟორდანიას უშუალო თაოსნობით დამტკიცდა ახალი სასწავლო გეგმა სამრევლო სკოლებისათვის, რომელშიც ქართული ენისათვის თითოეულ განყოფილებაში დათმობილი იყო 12 გაკვეთილი, ხოლო რუსულ ენას ეჭირა მხოლოდ 6 გაკვეთილი“.

თ. ჟორდანიას უშუალო გულმოდგინებითა და მეცადინეობით სამეგრელოს სამრევლო სკოლებში ქართული ენა არა მარტო დაცული იქნა, არამედ მისი სწავლება მაღალ დონეზე იყო დაყენებული. მაშინ, როდესაც ის საერო, ანუ სამინისტრო სკოლებში საერთოდ ამოღებული იყო პროგრამიდან. სწორედ ამის შედეგი იყო ის გარემოება, რომ თუ 1896 წელს გურია-სამეგრელოს ეპარქიაში სამრევლო სკოლა სულ 64 იყო, მოქმედი კი მხოლოდ 12, 1903 წ-სათვის ასეთი სკოლების რაოდენობა გაიზარდა 232 სკოლამდე. „ასე უპასუხა აქაურმა მოსახლეობამ სამინისტროს სკოლებიდან ქართულის განდევნას. ეს იყო ყველაზე ცხადი მაჩვენებელი და საზომი იმისა, იყვნენ თუ არა მეგრელები ქართველები“¹⁵.

საქართველოს მტრებმა „მოინდომეს ქართული ლოცვების განდევნა იქიდან და, როგორც ეს ზემოთ აღინიშნა, ვაი-ინტელიგენტებს მეგრულად ათარგმნინეს ეს ლოცვები, რათა შემდგომში ეკლესიებიდან განედევნათ ქართული ლოცვები. იანოვსკიმ ეს ლოცვები დააბეჭდინა და ეგზარქოსს დაამტკიცებინა, მაგრამ თ. ჟორდანიამ შეძლო მისი დარწმუნება იმაში, რომ ეს საკითხი (მეგრული ლოცვების შემოღების მიზანშეწონილობა) სპეციალური კომისიისათვის გადაეცა. ამ კომისიამ კი დაადგინა ასეთი ღონისძიებების უსაფუძვლობა და სამეგრელოს ეკლესიებიდან ქართულის განდევნის მცდელობა კრახით დამთავრდა. „ამ საქმეში დიდი წვლილი შეიტანა სამეგრელოს სამღვდელოებამ. 1905 წლის 12 ივლისს შემდგარმა საეკლესიო კრებამ დაადგინა: 1. დაიხუროს სამეგრელოს ყველა საეკლესიო სკოლა, სანამ საერო სკოლებში სწავლება არ იქნება ქართულ ენაზე; 2. დაიხუროს სამეგრელოს სასულიერო სასწავლებელი, სანამ სკოლები ეროვნულ და პედაგოგიურ ნიადაგზე არ დადგება; 3. დღეის რიცხვიდან ყოველი ქაღალდი და მიმოწერა სწარმოებდეს მხოლოდ ქართულად. ვინც ამ დადგენილებას დაარღვევს, საამხანაგო სასამართლოში იქნას გასამართლებული¹⁶.

იქამდე, 1903 წლის აპრილში, თ. ჟორდანია პირადად ეახლა საქართველოს ეგზარქოსს ალექსის და დამაჯერებელი არგუმენტებით დაარწმუნა, რომ სამეგრელოს სამრევლო სკოლებიდან ქართულის ამოღება არ შეიძლებოდა, მას შეიძლება გამოეწვია ამ კუთხის არა მარტო მღელვარება, არამედ აჯანყებაც კი ასეთი გადაწყვეტილების გამო. სამეგრელოს სკოლები ამოიღეს ე.წ. „მეორე ტიპის“ სკოლებიდან, რომლის პროგრამაში ქართულის სწავლება არ იყო გათვალისწინებული და გადაიყვანეს „პირველი ტიპის“ სკოლების კატეგორიაში. ქართული თავის უფლებებში დატოვეს. მას ოთხსავე განყოფილებაში ცალ-ცალკე დათმობილი ჰქონდა 18-18 საათი კვირაში¹⁷.

თუ რაოდენ შეძრა სამეგრელოს სამღვდელოება ქართული წირვა-ლოცვის აკრძალვის მცდელობამ, ჩანს იქიდანაც, რომ ცნობილი დაყუდებული ბერი ალექსი შუშანია, რომელიც საზოგადოდ ერიდებოდა თავისი მონასტრისა და სენაკის დატოვებას, გზაზე გადაუდგა რუს ეგზარქოს ალექსის 1903 წელს, მისი სამეგრელოში მოგზაურობის დროს და მოსთხოვა, მთავრობას შეეწყვიტა ქართული ენის დევნა. როგორც თვით ალექსის ნაწერებიდან ჩანს, „1903 წელს მეფის რუსეთის რუსიფიკატორული პოლიტიკის გამტარებელი ეგზარქოსი ალექსი ცნობილ ვოსტორგოვთან ერთად ცდილობდა სამეგრელოს სკოლებიდან ქართული ენის სწავლების ამოღებას. ალექსი ბერი თავისი ხის დიდი ჯვრით შეხვდა გზაში სენაკიდან თეკლათის დედათა მონასტერში დიდი ამალით მიმავალ ეგზარქოს ალექსის და გადასცა რუსულად თარგმნილი შემდეგი საპროტესტო წერილი, რომელიც რუსულად უთარგმნია სენაკის სასულიერო სასწავლებლის ინსპექტორს დავით კაჭახიძეს (შემდგომში ეპისკოპოსი): „თქვენო მაღალყოვლადუსამღვდელოესობავ, ჩემი ძმებისადმი სიყვარული მაიძულებს მე მოგმართოთ შემდეგი თხოვნით, ღმერთის განგებით თქვენ მონდობილი გაქვთ ქართული ეკლესიის მართვა, ზრუნვა მის შვილთა ხსნაზე, რომელიც შეიძლება მიღწეულ იქნეს თქვენი ჩვენდამი სიყვარულით, რომელიც მაცხოვრის მცნების თანახმად თავგანწირვამდე უნდა მიდიოდეს. ჩვენ არ ვეჭვობთ, რომ თქვენ მხურვალედ გიყვართ საკუთარი სამწყსო და ამიტომ გთხოვთ ყურადიღოთ ვედრება იმათი, ვისაც თქვენ მწყემსავთ. როგორც თქვენ გიყვართ რუსი ხალხი, რუსული ენა და გსურთ იგი ჰყვაოდეს, ზუსტად ასევე მოექეცით ჩვენს ხალხს, ჩვენს ქართულ ენას, რათა მზაკვარმა ვერ ჩამოაცილოს ჩვენი შვილები მართლმადიდებლურ ეკლესიას. უფლისა ჩვენისა იესო ქრისტეს სახელით, რომელმაც ჩვენ ურთიერთსიყვარული გვიანდერძა, მე გთხოვთ თქვენ არ დაუშვათ, რომ ბოროტმა სულმა თქვენს ყანაში დათესოს ღვარძლი - მტრობის თესლი და ყოველნაირად შეუწყოთ ხელი იმას, რომ ჩვენ მჭიდროდ დაკავშირებულნი დიდ რუს ხალხთან, ერთიანი გულით ვადიდებდეთ ღმერთს». ეგზარქოსი შეაშფოთა ხალხში დიდი პატივისცემით შემოსილი მოღვაწე ბერის ასე საჯაროდ გამოსვლამ. იგი დააფიქრა და იქვე დაამშვიდა ბერი და აღუთქვა, ეს ჭორია და არ მოხდებაო. როგორც ვიცით, ეს რუსიფიკატორული განზრახვა ვერ განხორციელდა“¹⁸.

როგორც თვით ალექსის ნაწერებიდან ჩანს, ქართული ენის დახვეწილი, სიღრმისეული ცოდნა ბუნებრივი იყო სამეგრელოს სამღვდელოებისათვის, მაგალითები ათასწლეულის მანძილზე გვაქვს.

ბ. ჯორბენაძის თანახმად, ქართულ ენას განვითარების ყველა საფეხურზე დიალექტური დიფერენციაცია ახასიათებდა. XI და XIII სს-ის ქართველი მწერლები ზედმიწევნით განასხვავებდნენ სალიტერატურო და დიალექტურ ფორმებს... სალიტერატურო ენას ისინი უწოდებდნენ „ღრმა სიტყვა-წიგნურს“, ხოლო დიალექტურ ფორმას - „სოფლურს“... საერთოდ იმ (და მოგვიანო) პერიოდისათვის დიალექტური მეტყველება მდაბიო და დამახინჯებულ ენად მიიჩნეოდა. ასეთ დიალექტებად მიიჩნეოდა მესხეთში, ოდიშში, კახეთში და სხვა კუთხეებში მდაბიოთა მეტყველება¹⁹.

„ღირსსაცნობია სამეგრელოს, ჭანეთის და სვანეთის აღწერის ის მონაკვეთები, სადაც ვახუშტი ბატონიშვილი ადგილობრივი მოსახლეობის ენას ეხება. ოდიში (სამეგრელო): „ენით არიან - დიდნი და წარჩინებულნი - ქართულითა ენითა, არამედ აქუსთ თვისიცა ენა, გარნა წამხდარი ქართულითვე, ვითარცა: ღმერთი - ღორონთი, ჩემი - ჩქიმი“. ჭანეთი: „სარწმუნოებითა აწ სრულად მოჰმადიანნი, გარნა მცირე ვინმე მოი პოვებიან ქრისტიანენი, არამედ იციან კუალად ქართული ენა ვიეთთამე“²⁰.

მსგავსი დამოკიდებულებაა სხვა კუთხურ დიალექტთა მიმართაც, მაგალითად, სულხან-საბას ლექსიკონის მიხედვით - „სვლა - გლეხურია, სლვა უნდა“, „აჯარე - იარე მესხურად“²¹.

თანამედროვე განსაზღვრებით „ნებისმიერი დიალექტის წარმოქმნის საფუძველი ისტორიულია... დიალექტი - ენის სივრცული ნაირსახეობაა“²². „დიალექტის წარმოქმნას გარკვეუწილად ხელს უწყობს ისტორიულ-პოლიტიკური ფაქტორიც. ენის დანაწევრებას დიალექტებად ნაყოფიერ ნიადაგს უქმნიდა ფეოდალური პარტიკულარიზმი. ეს ეხება როგორც ეთნიკურ-ტერიტორიულ, ასევე სოციალურ და პროფესიულ დიალექტებს“²³.

ბ. ჯორბენაძე წერს: „ერთიანი საქართველოს ეს კუთხეები სხვადასხვა პერიოდში სხვადასხვა სახელმწიფოებრივ გაერთიანებებში შედიოდნენ, სხვადასხვა ენის მფლობელებთან ჰქონდათ ურთიერთობა. ამან, ბუნებრივია, მეტნაკლები ზეგავლენა იქონია. ამ დიალექტთა ენობრივ იერზე… მნიშვნელობა იქონია ისტორიულპოლიტიკურმა მოვლენებმაც“²⁴.

დიალექტთა გამოყოფის ერთ-ერთი განმსაზღვრელი პრინციპი არის სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური²⁴.

მაგალითად, ქვემოგერმანული და ზემოგერმანული დიალექტები ენათმეცნიერული თვალსაზრისით არსებითად დამოუკიდებელი ენებია, რაოდენობრივი თვალსაზრისით მათ შორის თითქმის ისეთივე სხვაობაა, როგორც გერმანულ და ინგლისურ ენებს შორის, მიუხედავად ამისა ისინი ეთნიკურ-პოლიტიკური წანამძღვრების გამო განიხილება, როგორც ერთი ენის დიალექტები და არა დამოუკიდებელი ენები. მსგავსადვე ძველ საქართველოში, კუთხური ენები მიიჩნეოდა არა დამოუკიდებელ ენებად, არამედ საერთო-სახალხო (ქართული) ენის დიალექტებად.

თვით ზემო და დასავლეთ გერმანულ ტომობრივ „ბავარიულ, შვაბურ და ჰესენურ კილოებს შორის სხვაობა არანაკლებ ღრმაა ვიდრე სხვაობა ზოგიერთ ენებს, მაგალითად, პოლონურსა და ჩეხურს ან სერბულსა და ბულგარულს შორის“²⁵.

„მე ვერ ვუგებ ბადენელს, ბავარიელსა და ზემოგერმანელს, როცა ისინი თავის დიალექტზე ლაპარაკობენ», - წერს გერმანელი ენათმეცნიერი²⁵. როგორც აღინიშნა, ამის მიუხედავად, არა მარტო მათ, არამედ ქვემოგერმანულსა და ზემოგერმანულს განიხილავენ ვი- თარცა კილოებს (გერმანული ენის დიალექტებს), რომელთაც აქვთ საკმაოდ მნიშვნელოვანი ნაირსახეობანი ფონეტიკაში, გრამატიკასა და ლექსიკაში მსგავსადვე, როგორც აღინიშნა, ძველ საქართველოში ადგილობრივი კილოები - სვანური, ზანური და სხვანი ქართული ენის დიალექტებად (ე.ი. დაუხვეწავ, „სოფლურ“ ფორმებად) მიიჩნეოდა. აღმოსავლეთ საქართველოში დაბალი ფენა „ქართველები ანუ გლეხები“, მაღალი ფენა „აზნაურები“ (აზონის მაღალი წრის „შთამომავლები“), ასევე დასავლეთ საქართველოში დაბალი ფენა „მარგალები“, მაღალი ფენა „ზინოსქუები“, სხვადასხვა სოციალური კილოებით (დიალექტებით) მეტყველებენ, მაგრამ ყველანი მთლიანობაში „ქართველები“ არიან და ერთი ქართული ენა აქვთ.

დიალექტებს ახასიათებს ურთიერთგამიჯვნის ტენდენციაც, მაგალითად, ხევსურულ კილოზე მოუბარი აცხადებს - „მე ხევსურულად ვიცი საუბარი, ქართველებთან ვერ ვიცი საუბარი, იმათ უკვირდის“ (ე.ი. ხევსური და „ქართველი“ საუბრით განსხვავდებიან). „ქართველში“ აქ იგულისხმება ბარის კილოს მფლობელი, მაგრამ იმავეს ამბობს ზემოიმერელი - „ჩვენი ლაპარაკი არ არი იმერული, არამედ ქართული“ (ე.ი. ქართული, ანუ ლიტერატურული ქართული)²⁶. დიალექტების წარმოშობა-ჩამოყალიბებას ხშირად განსაზღვრავს სახელმწიფო-ადმინისტრაციული საზღვრების ხანგრძლივი მდგრადობა. თუ საზღვრები ხშირად იცვლება (ორ-სამ ათეულ წელიწადში ერთხელ), ასეთი ცვლილება რაიმე არსებით ზეგავლენას არ ახდენს მეტყველებაზე, მაგრამ, როგორც აღინიშნა, მდგრადი საზღვარი დიდ გავლენას ახდენს მასზე. აგრეთვე, გამოთქმულია მოსაზრება, უკვე გაუქმებული და აღარ არსებული პოლიტიკური საზღვარი კვლავ უწყობს ხელს დიალექტური ფორმის შენარჩუნებას. მაგალითად, გერმანული ენის დიალექტების მიმართ ასეთი ვარაუდია გამოთქმული: „ამჟამად აღარ არსებული პოლი ტიკური საზღვრები აბრკოლებენ ენობრივ ცვლილებებს არა უმეტეს 300 წლისა, ხოლო ახალი პოლიტიკური საზღვრების ზეგავლენა მკაფიოდ იჩენს თავს უკვე 30-40 წლის შემდეგ“ (კ. ჰააგი)²⁷. მაშასადამე, იმერული დიალექტი იარსებებს იმერეთის სამეფოს საზღვრების გაუქმებიდან კიდევ 300 წლის მანძილზე, ე.ი. 1810 წლიდან ვიდრე დაახლოებით 2100 წლამდე, თუკი ის ერთიან საქართველოში შემავალი იქნება. თავისი დანიშნულებით ენა სოციალური ღირებულების მქონე მოვლენაა. სოციალურია იმ გაგებითაც, თუ როგორ იყენებს მას საზოგადოების ესა თუ ის ფენა. ასე, რომ ენა ზოგჯერ გამომხატველია მისი მქონებლის საზოგადოებრივი, სოციალური მდგომარეობისა²⁸. „ენა შესაძლებელია გამოყენებულ იქნეს (გამოიყენებოდა და ახლაც გამოიყენება) კლასობრივი, კლანობრივი თუ კასტობრივი დაპირისპირების ხაზგასასმელად. ეს უეჭველად ფაქტია²⁹. ინგლისში XIX ს. I ნახევარში „მუშები ლაპარაკობდნენ სხვა დიალექტზე“, სოციალური თვალსაზრისით დაპირისპირებულია არა მხოლოდ დიალექტები, არამედ ენებიც³⁰.

საქართველოს კუთხეებში ც და ბალი ფენები (გლეხები) მეტყველებდნენ „სოფლურ“, ანუ დიალექტურ კილოზე, ხოლო საერთო-სახალხო-სალიტერატურო ენა, რომელსაც ზედა ფენა იყენებდა და ეკლესიაშიც ღვთისმსახურებისას გამოიყენებოდა, სხვა იყო. ამიტომ გლეხების ენა სხვა კილო იყო, ხოლო «ზინოსქუების» (აზნაურიშვილების) ენა სხვა (ე.ი. სალიტერატურო ქართული) იყო. ეკლესიაშიც ტრადიციულად ძველ ქართული (IV-V სს-ის) ენა გამოიყენებოდა. ამით ვლინდება საზოგადოების სოციალური დიფერენციაცია. „მაღალი საზოგადოება“ თავის გამორჩევის მიზნით, ჩვეულებრივ, ცდილობდა ენითაც გამოეხატა თავისი განსაკუთრებულობა სხვა ფენებისაგან, ამ შემთხვევაში გლეხებისაგან. ამ უკანასკნელის მიერ გამოყენებული კილო ასახავდა ენის განვითარებას ისტორიულად, ასევე დაცილებას სივრცობრივად ცენტრალური დიალექტისაგან, საქართველოს მაღალი ფენები და ეკლესია იცავდა მწიგნობრული ენის დაურღვევლობას, მის ძველ ფორმებს. მსგავსი ვითარება იყო მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში. მაგალითად, ინდოეთში სანსკრიტი ითვლებოდა „ღმერთების, მეფეების, თავადების, ბრაჰმანების, სახელმწიფო მოღვაწეების, კარისკაცების, უმაღლესი ფენის სხვა წარმომადგენლების, საზოგადოდ კი მამაკაცების, წეს-ჩვეულებათა რიტუალის ამსრულებელ ქალთა ენად, ხოლო პრაკრიტი კი, პირიქით, დაბალი ფენის მამაკაცების, წვრილფეხა მოსაქმეების და თითქმის ყველა ქალის ენად“³¹. სოციალური დიფერენციაცია ივარაუდება უძველეს საზოგადოებაშივე³¹.

„ივარაუდება, რომ პირველყოფილ ადამიანებს გამომუშავებული ჰქონდათ სოციალური ენები, რომელთაც მხოლოდ საზოგადოების განსაზღვრული ჯგუფები იყენებდნენ (ლ. ლევი-ბრიული)“³².

ენათა და დიალექტთა თავისებურებებს გარე ფაქტორებიც აპირობებს. „ზანურის დაცილება მეგრულთან შეაპირობა ჭანურზე თურქული ენის ზეგავლენამ, თვით მეგრულში თავს იჩენს აფხაზურიდან მომდინარე მოვლენები, ხოლო აფხაზურს მეგრული მეტყველების ზეგავლენა ეტყობა. ჩერქეზულ-ყაბარდოულის კვალი შეიგრძნობა სვანურში. სვანურის გავლენა დასტყობია დასავლეთ საქართველოს ჩრდილო რეგიონში გავრცელებულ ქართული ენის დიალექტებს“³³. მთარაჭული ენობრივად საერთოს პოულობს აღმოსავლეთ საქართველოს მთის დიალექტებთან³⁴. („დასხა დიდოეთიდან სვანეთამდე“). თუშური, ხევსურული და მოხეური მსგავსი ენობრივი ნიშნებით უახლოვდება ზემორაჭულს და აგრეთვე სვანურის დიალექტებს³⁵. საერთოდ კი მათ ახასიათებთ ძველი ქართულის ფორმები, როგორც თვითონ უწოდებენ „ძველებური ლაპარაკი“³⁶. დიალექტთაშორისი ურთიერთობის საშუალებას კოინე, ანუ ზედიალექტი წარმოადგენს, ასეთი იყო ძველი ქართული ენა, ანუ რაც იგივეა საეკლესიო ენა, ანუ ეროვნული ენა ძველ საქართველოში.

შესაძლებელია, რომ ძველი ქართული ენა იყო ის ფუძე ენა, რომლისაგანაც შემდგომ ათასწლეულთა მანძილზე წარმოიქმნა ყველა დიალექტი სხვადასხვა ფაქტორის გავლენით.

აფხაზეთში შექმნილი სპეციფიკური ვითარების გამო რუს დამპყრობლებს XIX ს. 70-90-იან წლებში იმედი მიეცათ, რომ აფხაზეთში მაინც შეძლებდნენ თავისი მიზნის მიღწევას და ქართული ენის გამოძევებას ამ რეგიონიდან. როგორც ითქვა, აღნიშნულ წლებში საქართველოს შიდა კუთხეებში ქართველობა უსამართლობად მიიჩნევდა სლავურენოვანი ღვთისმსახურების აღსრულებას ქართულ ეკლესიებში. ამის საპასუხოდ საგანგებოდ დაწერილ ვრცელ სამეცნიერო-იდეოლოგიურ ნაშრომში რუსი ავტორი წერს: „თუ არ არის სამართლიანი ქართულ ეკლესიებში სლავურ ენაზე ღვთისმსახურების აღსრულება, მაშინ ასევე უსამართლოა აფხაზთა სამრევლოებში მხარი დავუჭიროთ ქართულს. ღვთისმსახურება აღესრულება საეკლესიო ქართულ ენაზე იმის მომიზეზებით, რომ ეს მხარე (აფხაზეთი) ოდესღაც ქართველთა სამეფოს დამოკიდებულების ქვეშ იმყოფებოდა. სამართალი მოითხოვს, რომ ეს წესი შეიცვალოს აფხაზეთში, რომელიც მაჰმადიანთაგან გათავისუფლდა რუსული სისხლით და სახსრებით. რუსული მფლობელობის განსამტკიცებლად საეკლესიო დამოკიდებულების მხრივ, რუსეთის სახელმწიფოსათვის დიდი მნიშვნელობის გამო, აფხაზეთი რაც შეიძლება მჭიდროდ უნდა დაუკავშირდეს რუსეთს თავისი მკვიდრი მოსახლეობით, თანდათანობით მასში ღვთისმსახურების საეკლესიო სლავურ ენაზე აღსრულებით, რისთვისაც უნდა შეიქმნას სკოლა ობოლი აფხაზებისათვის. მასში აღზრდილები უნდა გაიგზავნონ ერთნი მასწავლებლებად აფხაზეთის საეკლესიო სამრევლო სკოლებში, რათა მკვიდრ ბავშვებს საეკლესიო რუსული წერაკითხვა და განათლება მიაღებინოს. სხვები პირდაპირ ხელდასხმულ უნდა იქნენ მღვდლებად და მედავითნეებად“³⁷, - წერს რუსულ საეკლესიო წრეებთან დაახლებული რუსი იდეოლოგი თავის ვრცელ და ყოველმხრივ სამეცნიერო აპარატით აღჭურვილ ნაშრომებში. XIX-ს 80-იან წლებში დაწერილი ეს წიგნი დიდხანს და დღეისათვისაც კი ერთ-ერთი უმთავრესი საისტორიო ნაშრომია აფხაზეთის შესახებ საეკლესიო წრეებში.

ვფიქრობ, ამ წიგნში პირველად გამოითქვა მრავალი ის აზრი, რომელიც დღემდეა გაბატონებული, მაგალითად, ქართველები სხვა ხალხია, ძველი აფხაზები კი სხვა, რომ თითქოს შუა საუკუნეებში ქართველმა მეფეებმა დაი პყრეს აფხაზეთი და გააბატონეს აქ ქართული ენა, რომ ქართველმა მეფეებმა თავის არასახელმწიფოებრივი მიდგომით „დაღუპეს აფხაზეთი“. «Удальная система,принятая в основе царями Грузинскими имела пагубное вляние и на Абхазию: появилось множество феодальных княжеств враждовавших между собою и ослаблявших тем центральную власть», რომ აფხაზი მეფეები მტკიცედ ებრძოდნენ ქართველ მეფეებს «ведушие упорную войну с Грузинскими царями» სინამდვილეში კი „საქართველო“ XI ს. დასაწყისში სწორედ აფხაზეთისა და ტაო-კლარჯეთის გაერთიანებულ სამეფოს ერქვა. გაერთიანებული საქართველოს პირველი დედაქალაქიც აქ იყო, კერძოდ კი ბედია იყო როგორც სატახტო, ისე საჯდომი ქალაქი პირველი ქართველი მეფეებისა, აქვე დაიკრძალნენ კიდეც ბაგრატ III, გიორგი I, თვით ლეგენდარული ეგროსი. ძველი აფხაზები ეთნიკური ქართველები იყვნენ, ამიტომაც ეკლესიებსა და სამეფო პალატებში წირვა-ლოცვა და საქმის წარმოება ქართული ენით ხდებოდა. მხოლოდ ერთიანი საქართველოს დაშლის შემდეგ დასუსტებულ აფხაზეთში განსაკუთრებით XVII ს-ის დასაწყისიდან ჩამოსახლდნენ ჩრდილოკავკასიელი მთიელები, კერძოდ კი, ადიღე-ჩერქეზული მებრძოლი ტომები, რომელნიც მოლაშქრეების სახით გამოიყენებოდა მკვიდრი ქართველი (ძველი აფხაზი) მთავრებისა და თავადების მიერ. საბოლოოდ კი ეს თავისუფალი ფენა მოლაშქრეებისა გაბატონდა კიდეც მკვიდრ ქართველ მოსახლეობაზე. ქართველები (მეგრელები) იქცნენ „აგირუებად“ (ნიშნავს მეგრელს) - დაბალ, დამორჩილებულ, დამონებულ (დაყმევებულ), გლეხურ ფენად, ამათი ენა კვლავ ქართული იყო (მეგრული), სარწმუნოება კვლავ ქრისტიანული, ხოლო გაბატონებული ჩრდილოკავკასიელები (ახლა უკვე აფხაზებად სახელდებულნი ქვეყნის მპყრობელობის გამო) - მაჰმადიანები ანდა წარმართები იყვნენ - ადიღე-ჩერქეზული ენით (რომელსაც შემდგომში „აფხაზური ენა“ ეწოდა). რუსების გაბატონების შემდეგ რუსეთ-თურქეთის ომის დროს აფხაზეთიდან თურქეთში გადასახლდა 10.000-მდე მუსლიმანი, სწორედ ესენი იყვნენ ის ჩრდილოკავკასიელი დამპყრობლები (ჩერქეზები), რომლებიც იქამდე გაბატონებული იყვნენ აფხაზეთში (ამიტომაც ეწოდება კიდეც დღესაც კი თურქეთსა და ერაყში მცხოვრებ მათ შთამომავლებს „ჩერქეზები“ და არა „აფხაზები“). იმის შემდეგ, რაც რუსულმა ხელისუფლებამ თავიდან მოიშორა აფხაზეთში მათდამი მტრულად განწყობილი მოსახლეობა, გადაწყვიტა აფხაზეთში დარჩენილი მოსახლეობის ბაზაზე ჩამოეყალიბებინა თავის ერთგული ახალი ხალხი, ახალი იდეოლოგიით და ახალი ორიენტაციით. თუ როგორ უნდა მოეხერხებინა ეს, ამის შესახებ ვრცლად აყალიბებს თავის პროგრამას (მთავრობის სამოქმედო გეგმას) ზემონახსენები ავტორი აღნიშნულ წიგნში - Абхазия и

ეს ასე უნდა მომხდარიყო: ადიღე-ჩერქეზი მაჰმადიანი მფლობელების თურქეთში გადასახლების შემდეგ აფხაზეთში დარჩა სულ 52.000 სული, აქედან ავტორის აზრით, მდინარე ბზიფიდან კოდორამდე 15.000, კოდორიდან მდინარე გუდავამდე 12.000, გუდავიდან ენგურამდე 25.000. აქედან 50.000 ქრისტიანი, 2.000 მუსლიმანი. ცხადია, ქრისტიანები - ეს ძველი მკვიდრი ქართული მოსახლეობაა, ამას მიუთითებს თუნდაც გუდავიდან ენგურამდე (ე.ი. სამურზაყანოში) მცხოვრები აღნიშნული მოსახლეობის ნახევარი - სამურზაყანოელები ყოველთვის ქართველები იყვნენ, მაგრამ ავტორი უმტკიცესი მოთხოვნით უბრძანებს რუსის მოხელეებს არავითარ შემთხვევაში არ მიაკუთვნონ სამურზაყანოელები მეგრელებს, არამედ უწოდონ მათ აფხაზები. აი, როგორ სიცრუეს წერს იგი სამურზაყანოელთა შესახებ - «Нет сомнения, что округ этот спорный между владениями Мингрелии и Абхазии должен был принадлежать Абхазии, так как его жители Абхазского племени и ничего общего не имеют с мингрельскими»

ჯერ კიდევ მისიონერები კარგად აღწერდნენ, რომ მდინარე კოდორამდე მთელი მოსახლეობა მეგრული იყო. ხოლო სამურზაყანოდ წოდებული მიწა სულ ახალი დაპყრობილი იყო XIX ს. დასაწყისში აფხაზთა მთავრების მიერ და ცხადია, მოსახლეობაც მეგრული იყო, მაგრამ, როგორც ითქვა, აღნიშნული და სხვა ავტორ-იდეოლოგთა მიერ, მიზანმიმართულად მიეცათ რჩევა რუსეთის ელიტარულ წრეებს, ჩაეთვალათ ეს მიწა აფხაზების ტერიტორიად.

როგორც ითქვა, 1866 წელს ჩერქეზული ტომების თურქეთში გადასახლების შემდეგ აფხაზეთში დარჩენილი მკვიდრი მოსახლეობის (ე.ი. ეთნიკური ქართველების) მიმართ შემუშავდა ასეთი პროგრამა: 1. არავითარ შემთხვევაში არ უნდა ეღიარებინათ, რომ ისინი იყვნენ მეგრელები. გამოაცხადეს ისინი ეთნიკურ აფხაზებად; 2. მიიჩნიეს, რომ მათი მშობლიური ენა არის აფხაზური (მაშინ, როცა ეს ენა ამ მოსახლეობამ არ იცოდა, ისინი მეგრულად ლაპარაკობდნენ); 3. საგანგებოდ უნდა აღზრდილიყო მათთვის სასულიერო პირები, რომელნიც აფხაზურ (ჩერქეზულ) და რუსულსლავურ საღვთისმსახურო ენას შეიტანდნენ აფხაზეთის ეკლესიებში (ე.ი. ეკლესიებიდან უნდა განედევნათ ქართული ენა). აღიშნული ავტორი წუხილით წერს, რომ აფხაზეთში დარჩენილ ამ 50.000 ქრისტიანს, რომელნიც გაერთიანებული არიან 60 სოფლის 20 სამრევლოში, მწყსიდა ქართველი (იმერელი) სამღვდელოება, ქართული საღვთისმსახურო ენით. ზიზღით წერს, რომ священики у них из грузии. ავტორის აზრით, „აფხაზები შეძლებენ ქრისტიანობის გათავისებას მას შემდეგ, რაც მათ მიეცემათ შესაძლებლობა ქადაგება მოისმინონ თავიანთ მშობლიურ ენაზე, მაშინ როცა მათ შორის გამოჩნდებიან აფხაზი მისიონერები, მომზადებულნი რუსულ სკოლებში «подготовительных для сего предварительно воспитаем в рууских школах». 4. გამოარჩიეს აფხაზეთში მეგრელთა (ე.ი. მკვიდრთა შორის) ბავშვები, რომელნიც აღზარდეს სპეციალურ სასწავლებლებში, ჩაუნერგეს მათ „აფხაზური“ თვითშემეცნება, შეასწავლეს აფხაზური (ე.ი. ჩერქეზული) ენა რუსულ-სლავურთან ერთად და შეაგზავნეს აფხაზეთის ეკლესიებში დარჩენილი ქართული (მეგრული) მოსახლეობის გასააფხაზებლად. ფაქტობრივად, რუსებმა ამ ხერხით მართლაც ჩამოაყალიბეს ახალი აფხაზი ერი, აფხაზური (ე.ი. ჩერქეზული) ენითა და მეგრული გვარებით. რუსეთმა მიაღწია მიზანს - მის მიმართ მტრულად განწყობილი ძველი აფხაზეთის ნაცვლად მათ მიიღეს ახალი - მათთვის მეგობარი კუთხე. ამ პროგრამის ერთი მთავარი საშუალება იყო ქართული საეკლესიო ენის გაძევება აფხაზეთიდან. იგივე სურდათ მათ საქართველოს ყველა კუთხეში, მათ შორის სამეგრელოშიც. თუმცა ავტორი არ მალავს თავის წყენას მეგრელების მიმართ, რადგანაც სამეგრელოში ვერ შეძლეს თავიანთი მიზნის მიღწევა. ამიტომაც ავტორი ხშირად წერს ასეთ შეფასებებს - თითქოსდა აფხაზთა მიმართ მეგრელები ინტრიგანები და მაბეზღარა ცილისმწამებლები არიან -«Менгрелы продолжали свои интриги», «Дадиани стали интриговать»⁴³ და სხვ. აქედან ჩანს, რომ რუსული გეგმები ჩაიშალა სამეგრელოს მიმართ და სამეგრელო ვერ ჩამოაშორეს ქართველი ერის ერთიან სხეულს. თავისი უდიდესი წვლილი ამ წმიდა საქმეში შეიტანეს სამეგრელოს საეკლესიო კრებებმა, ამ კრებათა წმიდა მამებმა, რომელთაც დაიცვეს ათასწლიანი ტრადიციები, ეროვნული ეკლესია და სარწმუნოება შეუნარჩუნეს ღვთიმსშობლის წილხვედრ ერს.

ეპისკოპოსი ყოვლადსამღვდლო ალექსანდრე ოქროპირიძე 80- იანი წლებიდან თავდადებით ქომაგობდა ქართულ ენას პეტერბურგელ და სხვა რუს დიდმოხელეთა წინაშე, საკუთარი ხარჯით გამოსცა იმ დროისათვის უაღრესად საჭირო წიგნები - სულხანსაბა ორბელიანის „ქართული ლექსიკონი“ და ანტონ კათალიკოსის „მზა-მეტყველება“, ამბროსი ნეკრესელის „სიტყვანი და მოძღვრებანი“, დაიცვა შიო-მღვიმის მონასტერი გარუსებისაგან, სათავეში ჩაუდგა მის აღდგენა-გამშვენებას, გამოსცა მისი ისტორიული საბუთები, იღვწოდა სამეგრელოს სამრევლო სკოლებში ქართული ენის უფლებათა დაცვისათვის, ამიტომაც იგი გურია-სამეგრელოს ეპოსკოპოსობიდან გადააყენეს და მის ნაცვლად დანიშნეს ქართველი რენეგატი ეპისკოპოსი და „ფსიქოპათოლოგიურად ყველაფერი ქართულის მტერი“ დიმიტრი აბაშიძე⁴⁴. იგი ხელისუფლებას თხოვდა ქართული ენა აეკრძალა არა მარტო სამეგრელოში, არამედ მთელი საქართველოს საეკლესიო სკოლებში. თითქოსდა ქართული ლიტერატურა სავსე იყო ღვთსმგმობელი და სეპარატისტული აზრებით. ეს მოხდა XX ს. დასაწყისში, მაგრამ სამეგრელოში აღნიშნული პროცესი დაიწყო სასწავლო ოლქის უფროსის იანოვსკის დროს XIX ს. ბოლო ათწლეულებში. იანოვსკის სურვილი ქართული ენის ამოგდების შესახებ სასწავლო პროცესიდან პედაგოგიური დასაბუთებით სასტიკად გააკრიტიკეს ქართველმა მოღვაწეებმა, ახლა მან ხელზე დაიხვია ის გარემოება, რომ სალაპარაკო სვანური და მეგრული ენები განსხვავდებოდნენ ლიტერატურული ქართულისაგან და გადაწყვიტა ქართული ენის მთლიანად განდევნა სამეგრელოსა და სვანეთის სკოლებიდან. ამ მიზნისათვის მან გამოიყენა რუსეთში ხელისუფალთა დაკვეთით გამოცემული წიგნი, რომელშიც დასაბუთებული იყო, რომ მეგრული იყო არა დიალექტი ქართული ენისა, არამედ თავისთავადი ენა. იქამდე, უძველესი დროიდან ქართველობა მიიჩნევდა, რომ საქართველოში არსებული ეთნოჯგუფების სალაპარაკო ენები იყვნენ დიალექტები ერთიანი ქართული ენისა, წარმოქმნილნი დროთა ვითარებაში მტერთა შემოსევითა და ისტორიულ კატაკლიზმათა გამო, ერთიანი ქართული ენის დაშლა-დანაწევრების შედეგად, ე.ი. იმერული, კახური, მესხური, ფშაური, ხევსურული, სვანური, მეგრული, გურული და სხვა სალაპარაკო კილოები მიიჩნეოდნენ ერთიანი ქართული ენის დიალექტებად ან კილოკავებად, ამიტომაც წერდა ვახუშტი ვთქვათ მეგრელთა შესახებ: „აქვსთ თვისიცა ენა, გარნა წამხდარი ქართულივე“, ასეთივე აზრისა იყო სულხან-საბა ორბელიანიც სიტყვა „ჟღურტულის“ განმარტების დროს იგი ამბობს - „ჟღურტული არის მეგრელთა მრუდი ლაპარაკი“.

XIX ს. ბოლოსა და XX ს. დასაწყისში რუსულ მეცნიერებაში «განსწავლულმა» პირებმა „მეცნიერული“ კვლევებით იწყეს მტკიცება, რომ ძველი (ე.ი. უსწავლელი) ქართველები არასწორნი იყვნენ მეგრული კილოს იგივე ქართულად მიჩნევის გამო (называем искажённым грузинским) და რომ მეგრული თავისთავადი ენაა. ი. გოგებაშვილმა მათ უპასუხა: „მეგრელთა ტომი ქართულ ენას ყოველთვის თვლიდა თავის ძირითად მშობლურ ენად (დედაენად), ხოლო თავის ადგილობრივ დიალექტს, როგორც მშობლიურ კილოს“.

იაკობ გოგებაშვილის დაკვირვებით, ისტორიულ წარსულში სამეგრელო, როგორც სხვა კუთხეები, ხშირად დამოუკიდებლად არსებობდა, ასეთ პირობებშიც კი იგი ყოველთვის წარმოადგენდა ზოგადქართული კულტურის, მწერლობის, ლიტერატურის უძველს ცენტრს, იმის გამო, რომ თვით სამეგრელოშივე საუკუნეთა მანძილზე ქართული ენა დედაენად მიაჩნდათ, მეგრული კი მის ერთერთ კილოდ. იგი წერდა: „მეგრელებს ადვილად შეეძლოთ ლიტერატურულად განცალკევებულიყვნენ, რადგან მათი სამშობლო ძალიან ხშირად სარგებლობდა პოლიტიკური დამოუკიდებლობით და საკუთარ ბედს თვითონვე განაგებდა. მეტიც, ასე თუ ისე განათლებული მეგრელები ყოველთვის შესანიშნავად ფლობდნენ ქართულ სალიტერატურო ენას, ამ მხრივ ხშირად კიდეც სჯობნიდნენ ქართულ ტომთა წარმომადგენლებს“.

საერთოდ, სამეგრელოში, ისევე როგორც მთელ საქართველოში, ზედა ფენა, ანუ აზნაურები (მეგრულად ზინოსქუა - აზნაურიშვილები) დაბალი ფენისაგან „მარგალებისაგან“ თავის თავს მიჯნავდნენ სხვადასხვა საშუალებებით, სალაპარაკო ენითაც კი. ზინოსქუების საოჯახო, სასაუბრო ენა, ისე როგორც სამეგრელოს სასულიერო წოდების ენა, იყო დახვეწილი (ე.ი. სალიტერატურო) ქართული ენა, ხოლო გლეხების ენა მიაჩნდათ ამ სალიტერატურო ქართული ენის დაუხვეწავ, სოციალურ სამეტყველო ფორმად. ამიტომაც რუსეთამდელ სამეგრელოში გლეხების „მარგალების“ ენა - არასოდეს არ მიუჩნევიათ მთელი სამეგრელოს სასაუბრო ანდა სალიტერატურო ენად. აქ, როგორც ითქვა და როგორც მიუთითებს უმდიდრესი ეპიგრაფიკული მასალა, სხვა მრავალ დოკუმენტებთან ერთად სახალხო, საქვეყნო ენას ქართული ენა წარმოადგენდა, თუმცა კი ადმინისტრაციულად, როგორც გოგებაშვილიც აღნიშნავს, სამეგრელო ხშირად თავისთავადობით სარგებლობდა, მსგავსად საქართველოს სხვა ფეოდალური სამთავროებისა.

რუსეთის გაბატონების შემდეგ სამეგრელოს თავადაზნაურობა ჩამოაცალეს საქვეყნო (სამეგრელოს) მმართველობას. ამიტომაც, სასულიერო წოდება იქცა სამეგრელოში საერთო-სახალხო, ანუ ქართული ენის მტვირთველად, ეკლესიებში ძველებურადვე ქართულ ენაზე იყო გაჩაღებული წირვა-ლოცვა, ამ მიზეზთა გამო რუსულმა ხელისუფლებამ გადაწყვიტა როგორმე სამეგრელოს ეკლესიებიდან გაეძევებინა ქართული. რუსეთის სახალხო განათლების სამინისტროსადმი დაქვემდებარებულმა კავკასიის სასწავლო ოლქის მზრუნველმა იანოვსკიმ გადაწყვიტა სრული გამოდევნა სამეგრელოსა და სვანეთის სკოლებიდან ქართული ენის, ანბანისა და მწიგნობრობისა. დასავლეთ საქართველოს თავადაზნაურობა დაადგა ქართული ენის დაცვის გზას და აირჩია წინამძღოლად (1885-86) დიმიტრი ყიფიანი. მან წამოიწყო ბრძოლა იანოვსკის წინააღმდეგ. ეს გამწვავებული ბრძოლა შეწყდა პეტერბურგის ჩარევის შემდეგ. იმპერატორის სახელით ყიფიანს შენიშვნა გამოუცხადეს. ს. კაკაბაძე წერს: „ამ დროს საკმაოდ ბლომად იყვნენ თბილისის სემინარიიდან არა კეთილ-საიმედო მიზეზით დათხოვნილი ქართველი ახალგაზრდანი. მათ შორის იყვნენ ნაროდნიკული იდეებით განმსჭვალულნი პირნიც. მათში გაჩნდა აზრი მოეკლათ მზრუნველი იანოვსკი, ეგზარქოსი პავლე ანდა თბილისის სემინარიის �