|
მთავარი - ბიბლიოთეკის შესახებ - ელ.რესურსები |
 |
დედა ეკლესია (ქადაგებანი და წერილები) |
|
|
| საბიბლიოთეკო ჩანაწერი: |
| ავტორ(ებ)ი: ანანია [ჯაფარიძე] (მთავარეპისკოპოსი) |
| საავტორო უფლებები: © მიტროპოლიტი ანანია ჯაფარიძე |
| თარიღი: 1996 |
| კოლექციის შემქმნელი: სამოქალაქო განათლების განყოფილება |
| აღწერა: მთავარეპისკოპოსი ანანია ჯაფარიძე დედა ეკლესია გამომცემლობა „განათლება“ თბილისი - 1996 რედაქტორი ნ. სუხიტაშვილი სამხატვრო რედაქტორი გ. ზაკალაშვილი ტექნიკური რედაქტორი მ. ასათიანი კორექტორები ნ. ქაფიანიძე, ე. ბაბალაშვილი ოპერატორები ი. ჩალათაშვილი, ნ. მასხულია, მ. კაპანაძე, ნ. ბურხრაძე, ნ. პაპიაშვილი პროგრამისტი ნ. ფოფხაძე აიწყო და მომზადდა დასაბეჭდად გამომცემლობაში კომპიუტერულ ტექნოლოგიით სბ N5284 ხელმოწერილია დასაბეჭდად 16.10.96. ქაღალდის ზომა 60X84. საბეჭდი ქაღალი ოფსეტის. ნაბეჭდი თაბახი 20. პირ. ნაბეჭდი თაბახი 18,6. პირ. საღებავგატარება 19,07. სააღრ. საგამომც. თაბახი 20,28. შეკვ. 172 ფასი სახელშეკრულებლო გამომცემლობა „განათლება“, თბილისი, გ. ჩუბინაშვილის ქ. №50 1996 სააქციო საზოგადოება „პირველი სტამბა“ ქ. თბილისი, ჩუბინაშვილის ქ. №50 |
|
|
1 * * * |
▲ზევით დაბრუნება |
წიგნში თავმოყრილია საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის წმიდა სინოდის წევრის მთავარეპისკოპოს ანანია ჯაფარიძის ქადაგებანი, წერილები და გამოკვლევები, რომელნიც წლების განმავლობაში ქვეყნდებოდა და იპყრობდა საზოგადოების ყურადღებას.
ქადაგებანი და პუბლიცისტური წერილები გვამცნობენ ისტორიულ ბედს იმ ქართველებისა, რომელნიც განშორდნენ დედა ქართულ მართლმადიდებლურ ეკლესიას, რის გამოც მშობელი ერისაგან გაუცხოვდნენ, დაკარგეს ეროვნული ცნობიერება და გადაგვარდნენ. ავტორი აგრეთვე წარმოაჩენს თანამედროვე საეკლესიო ცხოვრებას, ისტორიას ქართული ეკლესიისა, აფხაზეთისა და სამაჩაბლოს ტკივილებს, განიხილავს ახალი თაობის აღზრდის საკითხებს.
წიგნი განკუთვნილია სასულიერო სასწავლებლების სტუდენტებისა და ფართო მკითხველი საზოგადოებისათვის.
|
|
2 წინასიტყვაობის მაგიერ |
▲ზევით დაბრუნება |
მადლით ცხებულ საქართველოში ძველად ზნეობრივ აღზრდას საძირკვლად ედო ღვთისა და მოყვასის სიყვარულის მცნება, მის ნაყოფს კი „საღმრთო მოქალაქეობა“ წარმოადგენდა - სულიერად სპეტაკი, ერისათვის თავდადებული კაცის მოღვაწეობა ქვეყნის სასარგებლოდ.
„საღმრთო მოქალაქეობის“ სასწავლი სახელმძღვანელოა საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის წმიდა სინოდის წევრის, მთავარეპისკოპოს ანანია ჯაფარიძის წიგნი „დედა ეკლესია“, რომელშიც თავმოყრილია მისი ქადაგებანი, საგანმანათლებლო, პოლემიკური, ეკლესიის დღევანდელობის და წარსულისადმი მიძღვნილი წერილები. მათში გადმოცემულ ტკივილსა და სიხარულს მკითხველი უშუალოდ თავადაც განიცდის.
საბერძნეთში, ივერონის მონასტერში დაცულ ექვთიმე მთაწმიდელის მიერ თარგმნილი „დიალოღონის“ ხელნაწერს წამძღვარებული აქვს სიტყვები - „საქებელ არიან, რომელთა წერილნი კეთილნი და სარგებელნი სულისანი დაუტოვეს სოფელსა ამას შინა“. მეუფე ანანიას წერილებიც, მათში გადმოცემული სიყვარულისა და მგზნებარების გამო „კეთილნი და სულისათვის სასარგებლონი“ არიან. მათ შორის, ალბათ, განსაკუთრებით აღსანიშნავია ეკლესიის ისტორიისადმი მიძღვნილი გამოკვლევები. ჩვენი დედა ეკლესიის ისტორიის კვლევას მეუფე ანანიამ მრავალი წელი მიუძღვნა. საქართველოს ისტორიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტში საკანდიდატო მინიმუმის ჩაბარების შემდეგ მან სადისერტაციოდაც ეს თემა შეარჩია. როგორც მეუფე ბრძანებს, ღვთისა და ერის სიყვარული მას სასკოლო ასაკში ჩაენერგა და მაშინვე გადაწყვიტა მათთვის მიეძღვნა თავისი თავი. საქართველოს პოლიტექნიკური ინსტიტუტის დამთავრების შემდეგ თავისი სპეციალობით რამდენიმე წელიწადი იმუშავა და მალევე ბერად აღიკვეცა (1979). წინამძღვრობდა ჯერ თბილისის წმიდა სამების ეკლესიას, შემდეგ კი - ალავერდის მონასტერს. მიენიჭა იღუმენისა და არქიმანდრიტის ხარისხები.
თხუთმეტი წლის წინ (1981, 15.03) სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძარში მეუფე ანანია (ერისკაცობაში თენგიზ ანატოლის ძე ჯაფარიძე) ეპისკოპოსად აკურთხეს და წმიდა სინოდის გადაწყვეტილებით დაადგინეს ჯერ ნიკორწმიდის, შემდეგ კი სამცხე-ჯავახეთის ეპარქიის მმართველად, სადაც იღვაწა 12 წელი. ეს იყო ხანა ათეისტების ბატონობისა: ამ დროს ხელისუფლების სათანადო ორგანოები თავიანთი დამსჯელი აპარატის გამოყენებით საეკლესიო შენობებს უკვე აღარ ანგრევდნენ, მაგრამ სანაცვლოდ სასტიკად დევნიდნენ მათთვის არასასურველ ღვთისმსახურებს. რამდენი ტანჯვა, დამცირება და ცილისწამება გადაიტანა მეუფემ იმ წლებში..., მაგრამ ღვთის ძალით გამხნევდა, დაივიწყა პირადი და ვით ეკლესიასა და მრევლზე მზრუნველმა მამამ დაგვიტოვა სულისათვის ფრიად საჭირო ნაწერები.
მეუფე ანანია ბედნიერია იმით, რომ სწორედ აღნიშნულ წლებში, მიუხედავად სასტიკი წინააღმდეგობისა, მან სამოცდაათწლიანი უქმობის შემდეგ აკურთხა და პირველი წირვა ჩაატარა ვარძიის, ზარზმის, საფარის, უდეს, კიმოთესუბნის, ბორჯომის, ხვილიშას, კოთელიას, სადგერის, აბასთუმნის, ახალდაბის და სხვა მრავალ ეკლესია-მონასტერში, აამოქმედა ისინი, ხელი დაასხა მათთვის განკუთვნილ მღვდლებსა და დიაკვნებს, დააარსა ქ. ახალციხეში სასულიერო სასწავლებელი, დაწერა მისი სტუდენტებისათვის სასწავლო სახელმძღვანელოები „ახალი აღთქმისა“ და „ეკლესიის ისტორიისა“, ხოლო იმის შემდეგ, რაც 1992 წლის 25 დეკემბერს სვეტიცხოვლის ტაძარში აღყვანილ იქნა მთავარეპისკოპოსის ხარისხში, აღადგინა და პირველი წირვა დააყენა ალგეთის ტაძარში (მანგლის-წალკის ეპარქია), რაც ალბათ სიმბოლურია. ალგეთი - ჩვენი ხალხის მიერ განიცდება იმედად იმისა, რომ მოვა ახალი მორწმუნე თაობა, ნამდვილი მემკვიდრე ერისა, რომელიც ჭეშმარიტად ააღორძინებს, ააყვავებს, გააერთიანებს და გაამთლიანებს საქართველოს ზღვიდან ზღვამდე, გულიდან
გულამდე და მიწიდან ზეცამდე, ამინ.
|
|
3 პატიოსანნო და დიდებულნო ქართველნო! |
▲ზევით დაბრუნება |
ეპისკოპოსმა ლეონტი მროველმა „ქართლის ცხოვრებაში“ წმიდა მამათა მიერ დაცული აღთქმა გადმოგვცა, რომელიც უფალმა იესო ქრისტემ თავის დედას - ყოვლადწმიდა ღვთისმშობელს მისცა შემდგომად იმისა, რაც მას წილად ივერიის მოქცევა ხვდა:
- „ჰოი, დედაო ჩემო, არა უგულებელვყო ერი იგი საზეპურო უფროჲს ყოველთა ნათესავთა მეოხებითა შენითა მათთვის“.
ცნობილია, რომ უფალმა ღმერთმა თავდაპირველად აღთქმა ნოესა და მის შთამომავლობას (კაცობრიობას) დაუდო. შემდგომ კი - აბრაამსა და მის შთამომავლობას (რჩეულ ერს - ებრაელობას). როგორც ვიცით, ამის შემდეგ უფალს აღთქმა არც ერთი ერისათვის არ მიუცია. ამ შემთხვევაში, თანახმად „ქართლის ცხოვრებისა“, ქართველი ერი გამონაკლისს წარმოადგენს.
მართალნი ვიქნებით, თუ ვიტყვით, რომ უფალმა აღთქმა ქართველი ერის მფარველობისა ღვთისმშობელ მარიამთან დადო, ისევე როგორც აბრაამთან - ებრაელთა და ნოესთან კაცობრიობის მფარველობისა. ამიტომ ისევე, როგორც აბრაამი მამამთავარია ებრაელთა, ხოლო ნოე კაცობრიობისა, ასევე ღვთისმშობელი დედაა ანუ მეთაურია ქართველი ერისა.
ქართველი ერის შესახებ მიცემული აღთქმის ხილულ ნიშნად უნდა ვიგულისხმოთ უფლის კვართი, რომელიც მისივე ნებით ჩვენს ქვეყანას მოებარა. წმინდა ნინომ თავისი ღვთივგანბრძნობილი ყურადღება თავიდანვე მიაპყრო უფლის კვართს, რომელიც პირველი საუკუნიდანვე მცხეთაშია დაცული, სწორედ აქ, უფლის კვართზე დაეფუძნა სამოციქულო საყდარი ქართული ეკლესიის საჭეთმპყრობელისა. უფლის კვართი ნიშანია საქართველოს ეკლესიისა და ქართველი ერის მთლიანობისა და მუდმივი სიქადული ჩვენი ქვეყნისა. იტყვის უფალი: „მე და მამა ჩემი ერთ ვართ“ (იოანე 10, 30) სხვაგან მამის, ძისა და სული წმიდის შესახებ ვკითხულობთ: „ესე სამნი ერთ არიან“ (I იოანე 5, 7). ეს საიდუმლო ერთიანობისა და განუყოფელობისა ასახულია სახარებისეულ ამბავში ქრისტეს კვართის შესახებ. კვართი არ გაუყვიათ და არ დაუნაწილებიათ, იგი მთლიანად ერთს შეხვდა. ამასთან დაკავშირებით საღმრთო წერილი ამბობს: „ხოლო კვართი იგი, რომელ იყო უკერველ ზეით გამოქსოვილ ყოვლად, თქვეს ურთიერთას: არა განვხიოთ ესე, არამედ წილ-ვიგდოთ ამას ზედა, ვისიცა იყოს“ (იოანე 19, 23-24). ამ კვართს მამისაგან მაღლით ერთიანობა ჰქონდა მიცემული და ამიტომაც მისი დანაწევრება არ შეიძლებოდა, იმათ, ვისაც ის ერგოთ, იგი ერთხელ და სამუდამოდ მთლიანი და განუყოფელი დარჩათ. ამიტომ, შეუძლებელია ქრისტეს სამოსი ჰქონდეს იმას, ვინც ქრისტეს ეკლესიას არღვევს. თავისი კვართის საიდუმლოთი უფალმა ეკლესიის ერთიანობაზე მიგვანიშნა.
წმიდა კვიპრიანე თითქოსდა წინასწარ ჭვრეტდა ბედს იმ ქართველებისა, რომელნიც ქართულ მართლმადიდებელ ანუ უფლის კვართის ეკლესიას განშორდნენ, უცხო ეკლესიებს მიეკედლნენ და დაკარგეს რა ეროვნული თვითშემეცნება, გადაგვარდნენ. როგორც ისტორიის კვლევა გვიჩვენებს, გრიგორიანი ქართველები გასომხდნენ. ბერძნული ეკლესიის მრევლად ქცეული ქართველები - გაბერძნდნენ, ხოლო XVIII-XIX საუკუნეებში რუსეთში ემიგრირებული ქართველები, მრევლი რუსული ეკლესიისა - მიუხედავად თავიანთი უწარჩინებულესი გვარიშვილობისა, გარუსდნენ. ჩვენთვის განსაკუთრებით სამაგალითოა მესხეთის ქართველობის „გათათრება“ იმის შემდეგ, რაც მათ დედა ქართული ეკლესიის წიაღი მიატოვეს და გამაჰმადიანდნენ. რა იყო მიზეზი დენაციონალიზაციისა? - უფლის კვართის ეკლესიისაგან განშორება.
ვითარცა სული და სხეული ერთ არსებას ქმნიან, ასევე ერთარსია ქართული ეკლესია და ქართველი ერი. სხეული წყვეტს სიცოცხლეს მისგან სულის განშორებისთანავე, მსგავსადვე დედა ეკლესიისაგან განშორებას შედეგად არა მხოლოდ სარწმუნოებრივი დაცემა, არამედ ეროვნული გადაგვარებაც მოსდევს: „სცადე და მოსწყვიტე მზის სხივი თავის საწყისს - ცალკე ის ვერ იარსებებს, მოტეხილი ტოტი მოკვდება, სათავეს მოშორებული ნაკადული დაშრება. თავისი კვართის საიდუმლოთი უფალმა ეკლესიის ერთიანობაზე მიგვანიშნა. ვინ შეუპყრია ისე ძალუმად განხეთქილების ჩამოგდების ვნებას, რომ შესაძლებლად მიაჩნია, ანდა კადნიერება აქვს დაარღვიოს ღვთაებრივი ერთიანობა - უფლის კვართი ქრისტეს ეკლესიისა. თვით უფალი შეგვახსენებს და გვმოძღვრავს თავისი სახარებით - „და იყვნენ ერთ სამწყსო და ერთ მწყემსი“. წმიდა ეპისკოპოსი ამ სიტყვებით გვამცნობს მიზეზს ქართულ ეკლესიას მოწყვეტილი ქართველების გადაგვარებისა.
ჭეშმარიტი სარწმუნოების „დაცვის“ თუ „აღიარების“ მომიზეზებით ქართველთა ერთი ნაწილი დღეს მიმდევარი ხდება უცხო ეკლესიებისა თუ სექტებისა: განა შეუძლია მას, ვინც არ იცავს ეკლესიის ერთიანობას, ჩათვალოს, რომ სარწმუნოებას იცავს? ეს მაშინ, როცა პავლე მოციქული ამბობს ეკლესიის შესახებ: „ერთ ხორც, და ერთ სულ, ერთ არს უფალი, ერთი სარწმუნოება, ერთი ნათლისღება, ერთ არს ღმერთი“. მტკიცედ უნდა დავიცვათ ეს ერთიანობა, ნურავის ტყუილს ნუ აჰყვება ჩვენი ძმობა, ნურავინ დაემუქრება სარწმუნოების ჭეშმარიტებას მუხანათური მზაკვრობით. „ერთია ეკლესია, ერთი სამწყსო, ერთია დედა, ვინც განუდგება ეკლესიას, ის აკლდება ქრისტეს მიერ დაპირებულ ჯილდოს“, ნათქვამია იქვე.
სამწუხაროდ, ამჟამად ისევე, როგორც ძველად, ჩვენში შექმნილი ვითარების გამო მრავალმა ქართველმა მიაშურა უცხოეთს. მათ არ უნდა გაწყვიტონ კავშირი დედა ეკლესიასთან, თავიანთი თავი მხოლოდ ქართული ეკლესიის მრევლად, მის წევრებად უნდა ჩათვალონ.
წარღვნის შემდგომ უფალმა ღმერთმა დედამიწაზე სხვადასხვა ერების წარმოქმნა ინება. ჩვენი მაცხოვრის იესო ქრისტეს ამაღლების შემდგომ სულიწმიდის მადლით მოციქულებს მიეცათ ნიჭი სხვადასხვა ერების ენებზე ამეტყველებისა. მსოფლიო მართლმადიდებლობა პატივს სცემს ყველა ხალხის ეროვნულ ნიშან-თვისებას, ამიტომაც მართლმადიდებლური ეკლესიები, განსხვავებით სხვა ეკლესიებისაგან, ეროვნული ნიშნის მიხედვითაა მოწყობილი. ადგილობრივი ეკლესიები თავიანთ მრევლს არა მხოლოდ თავიანთ ქვეყნებში, არამედ უცხოეთშიც მწყსიან. მაგალითად, რუსულ ეკლესიას უცხოეთში, თავისი ქვეყნის საზღვრებს გარეთ, ორმილიონიანი მრევლი ჰყავს. ეს იმას ნიშნავს, რომ უცხოეთში მცხოვრები რუსების ძირითადი ნაწილი არ ხდება მრევლი სხვა, თუნდაც მართლმადიდებლური ეკლესიისა და თავისი მშობლიური ეკლესიის წევრად რჩება. თავიანთი ეროვნული ეკლესიები მრავალ ქვეყანაში აქვთ აგრეთვე ბულგარელებს, რუმინელებსა და სხვა მართლმადიდებელ ხალხებს. ბერძნები, სადაც არ უნდა ცხოვრობდნენ ისინი, მხოლოდ ბერძნული ეკლესიების წევრები ხდებიან (ე.ი. არ ინათლებიან, არ ლოცულობენ, არავითარ წესებს არ ასრულებინებენ სხვა ეკლესიებში) და სულიერი კავშირი მხოლოდ ბერძენ (ბერძნული ეკლესიის) ღვთისმსახურებთან აქვთ. მსგავსადვე იქცევიან არამართლმადიდებელი ერებიც, მაგალითად, სომხებს მსოფლიოს მრავალ ქვეყანასა და დიდ ქალაქში აქვთ თავიანთი სომხური საეპისკოპოსოები.
სხვა ერებში ასიმილირებისაგან თავის ასარიდებლად მსგავსადვე უნდა მოიქცნენ უცხოეთში დღეს უკვე მრავლად მცხოვრები ქართველებიც. ისინი წევრნი უნდა იყვნენ მხოლოდ და მხოლოდ ქართული ეკლესიისა, მათ სარწმუნოებრივი თემები უნდა ჩამოაყალიბონ და ქართველი ღვთისმსახური მოიძიონ, რომელიც იერარქიულად ქრისტეს კვართის ეკლესიას - საქართველოს საპატრიარქოს და მის მეთაურს, მოციქულის ტახტზე მჯდომ კათალიკოს-პატრიარქს დაექვემდებარება.
ძველად, საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოს დაშლამდე, უცხოეთის ქვეყნებში მრავლად არსებობდნენ ქართული ეკლესია-მონასტრები; ისინი არა მხოლოდ ქართული კულტურის კერებს, არამედ, თავიანთი პირდაპირი დანიშნულების შესაბამისად, უცხოეთში მცხოვრებ ქართველ მორწმუნეთა სამრევლო ცენტრებსაც წარმოადგენდნენ, საიდანაც ისინი სულიერად იმწყემსებოდნენ. ეს ეკლესია-მონასტრები საქართველოს სახელმწიფო და საეკლესიო მოღვაწეთა მზრუნველობით იყვნენ მოცულნი.
ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს დაშლის შემდგომ მათ ყურადღებას ვეღარ აქცევდნენ, მრევლიც შესუსტდა და დაიფანტა. ამჟამად უცხოეთში საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის იურისდიქციაში არც ერთი ქართული ეკლესია-მონასტერი აღარ არსებობს.
ბოლო წლებში ქართველთა რაოდენობის ზრდა უცხოეთში ძველი ტრადიციის აღდგენას საჭიროებს, რადგან მათ შთამომავლობას ეროვნული გადაგვარებისა და სხვა ერებში გათქვეფისაგან მხოლოდ ქართულ ეკლესიასთან სულიერი ერთობა გადაარჩენს.
როგორც აღინიშნა, უცხოეთში, სხვადასხვა ქალაქებსა თუ რეგიონებში მცხოვრებმა ქართველებმა სულიერი ძალა უნდა მოიკრიბონ და ეროვნულ-სარწმუნოებრივი თემები და საზოგადოებები შექმნან. რაც მთავარია, მათ უნდა გამოძებნონ და თემების სათავეში ჩააყენონ საქართველოს ეკლესიასთან იერარქიულად დაკავშირებული ღვთისმსახურები: მხოლოდ მას - ქართველ მღვდელს უნდა მოანათვლინონ შვილები, შეასრულებინონ ყოველგვარი სარწმუნოებრივი წესი. თუ ეროვნულ-სარწმუნოებრივი თემები საჭიროებისათვის ეკლესიის აგებას ვერ შეძლებენ, ღვთისმსახურებისათვის მცირე შენობა ან ოთახი უნდა გამონახონ, სადაც იგი ილოცებს და ქრისტიანულ წესებს შეასრულებს. ქართველი ღვთისმსახურის გარშემო თანდათანობით ჩამოყალიბდება სასულიერი ცენტრი, მცირე სკოლა, სადაც ქართველი ახალგაზრდები ქართულ წერა-კითხვას, ლიტერატურასა თუ სამშობლოს ისტორიას შეისწავლიან და უცხოეთშიც ქართული სულისკვეთებით აღიზრდებიან.
მსგავსადვე ფუნქციონირებენ უცხოეთში სხვა მართლმადიდებელი ერების სასულიერო კერები, რომელნიც ისე არიან გაძლიერებულნი, რომ ეროვნული კოლეჯები, გამომცემლობები, სტამბები და სხვა დაწესებულებები აქვთ.
თავისთავად იგულისხმება, რომ საქართველოში მცხოვრები ყოველი ქართველი მოვალეა დაიცვას ეროვნული ეკლესიის ერთგულება, რადგან როგორც ითქვა, უფალმა, მარადის მფარველმა ჩვენი ერისა, ქართული ეკლესიისაგან განდგომა საქართველოს არც ერთ შვილს არ აპატია. XVII-XVIII საუკუნეებში ქართველი ღვთისმსახურნი დიდად იღვწოდნენ ეროვნული და ეკლესიური ერთიანობის შესანარჩუნებლად. მათი ეს მეცადინეობა აღწერილია ჩვენი შრომის ერთ ნაწილში, რომელსაც მკითხველს ვთავაზობთ, ამასთანავე, მათგან ვითხოვთ შენდობას დაშვებული შეცდომების და უზუსტობებისათვის, ჩვენი მხრიდან ჩვენც შევთხოვთ უფალს მოუტეოს მათ შეცოდებანი მათნი, რათა სასუფეველი დაიმკვიდრონ.
უპირველეს ყოვლისა კი, ვევედრებით ჩვენგან მარადის სადიდებელ ყოვლადწმიდა სამებას, კვლავ წყალობით მოხედოს ღვთისმშობლის წილხვედრ ჩვენს ერს, თანახმად ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტეს აღთქმისა და შეგვიწყალოს ჩვენც და ჩვენი ქვეყნის ყოველი მოქალაქეც, ამინ.
(საქართველოს ეკლესიის კალენდარი).
1994
|
|
4 ქართველების გაბერძნება |
▲ზევით დაბრუნება |
წარღვნის შემდგომ გამრავლებული კაცობრიობა, თანახმად წმიდა წერილისა, ერებად და ტომებად დაყოფილი არ ყოფილა: „ერთპირი იყო მთელი დედამიწა და ერთ ენაზე მეტყველი“ (დაბ. 11, I). შემდგომ კი უფალმა ღმერთმა კაცობრიობის ეთნიკურ ჯგუფებად დაყოფა ინება და წარმოიქმნა ენები, ტომები, ერები. როგორც კაცობრიობის ისტორია მიუთითებს, აღნიშნული ეთნიკური ერთეულები მუდმივ, უცვლელ კატეგორიებს არ წარმოადგენდნენ. დროთა მსვლელობამ მრავალი ერი წარმოშვა, გააძლიერა; შემდგომ დაშალა და გააქრო. ერის გაქრობა ადამიანთა ფიზიკურ მოსპობას არ ნიშნავს, უმეტეს შემთხვევაში ასიმილაცია, ერთი ეთნიკური ჯგუფიდან მეორეში გადასვლა - დენაციონალიზაცია ხდება. მაგალითად, შუმერებისა - აქადელებად, მიდიელებისა - სპარსელებად, კაპადოკიელებისა - ბერძნებად. ამ პროცესის დროს, ერთი ერის წარმომადგენელი სხვა რომელიმე ერის ენას, წეს-ჩვეულებებს ითვისებს და შვილებს სხვა ერის ეთნიკური წევრობის სულისკვეთებით ზრდის. ადამიანი სწორედ იმ ეროვნებისა ხდება, რომლის წევრადაც თავის თავს თვლის. რა არის მიზეზი ერების დაშლისა, რა უწყობს ამას ხელს; დღეს ერი ეწოდება გარკვეულ შემოფარგლულ ტერიტორიაზე მცხოვრებ მოსახლეობას, რომელსაც თავისი სახელმწიფო გააჩნია. წმიდა ილია მართლის თქმით, ეს „ერთსული და ერთხორცი მკვიდრნი საერთო ისტორიით არიან შედუღებულნი (იხ. ი. ჭავჭავაძე, თხზ. 1984 გვ. 716). ერს უთუოდ უნდა ჰქონდეს თავისი სახელმწიფო. უსახელმწიფოდ ერი ერობას კარგავს. იშლება სწორედ ის ერი, რომელმაც სახელმწიფოებრიობა დაკარგა, ანდა რომლის სახელმწიფოც ნაწილებად დაიყო, რომელთაც პოლიტიკური თავისთავადობა დაკარგეს. უცხო სახელმწიფოს საზღვრებს შიგნით მოქცეული ერი, ასიმილაციას ანუ დენაციონალიზაციას არა სწრაფად, არამედ თანდათანობით, ეტაპობრივად, საუკუნეთა მანძილზე განიცდის.
ამ წესიდან გარკვეული გამონაკლისიც არსებობს, თავისი ეროვნული სახელმწიფოს გაუქმების შემდგომ ზოგიერთმა ეთნიკურმა ჯგუფმა, ძირითადად ეთნო-სარწმუნოებრივი თემების შექმნითა და ეროვნულ-კულტურული ავტონომიის დაწესებით, უცხო სახელმწიფოშიც შეძლო თავისთავადობის შენარჩუნება.
საზოგადო წესიდან არც ქართველი ერია გამონაკლისი. საქართველოს სახელმწიფოს დაშლა - ერის ეთნიკურ ჯგუფებად დაყოფას, ხოლო სახელმწიფოს გაერთიანება - ერის კონსოლიდაციას უწყობდა ხელს. საუკუნეთა მანძილზე საქართველოს სამოციქულო ეკლესია საქართველოს გაერთიანებისაკენ მიისწრაფოდა და ერის ერთიანობისათვის იღვწოდა. ჩვენი დედა ეკლესიისათვის ცნობილი იყო, რომ საქართველოს დაყოფა და უცხო სახელმწიფოს გავლენის სფეროებში მისი ნაწილების მოქცევა ძირითადი მიზეზი იყო ერთიანი ქართველი ერის ჯერ ეთნიკურ ჯგუფებად (ქართლელებად, კახელებად, იმერლებად, მესხებად, მეგრელებად, გურულებად და ა.შ.), დაყოფისა, ხოლო შემდგომ საერთოდ დენაციონალიზაციისა - ეროვნული გადაგვარებისა. XIX საუკუნეში ილია ჭავჭავაძემ ეთნიკურ ერთეულებად დაშლილ ქართველობას ერის ტომობრივი დაშლის საშინელი სახე დაანახა და მიძინებული ეროვნული ერთიანობის სული გამოაფხიზლა.
ძველი ქართველი ისტორიოგრაფები, რომლებიც ძირითადად ჩვენი ეკლესიის წმიდა მამები იყვნენ (ლეონტი მროველი, არსენი ბერი და სხვ.), საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოს ორგზის დაშლას აგვიწერენ. ფარნავაზ მეფის მიერ ქრისტეს შობამდე დაარსებულმა მთელი საქართველოს მომცველმა სამეფომ მთლიანობა თითქმის 800-900 წლის მანძილზე შეინარჩუნა. მე-6 საუკუნის ბოლოს ვახტანგ გორგასალის შთამომავალთა დროს კი იგი დაიშალა და სახელმწიფოც გაუქმდა. VIII-IX სს-ში საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებში წარმოიქმნა ქართული სახელმწიფოებრივი ერთეულები (ტაო-კლარჯეთის, კახეთ-ჰერეთის და აფხაზეთის სამეფოები), რომლებიც X ს-ის ბოლოს და XI ს-ის დასაწყისში გაერთიანდნენ ერთიან საქართველოს სამეფოდ, რომელიც შემდგომ, კერძოდ XV-XVI საუკუნეებში ისევ დაიშალა. როგორც აღინიშნა, ერთიანი სახელმწიფოს დროს ძლიერდებოდა ქართველი ერის კონსოლიდაცია და, პირიქით, კუთხური სახელმწიფოებრივი ერთეულების წარმოქმნა ხელს უწყობდა კუთხური, ტომობრივი ნიშან-თვისებების გაძლიერებას, ერის ეთნოჯგუფებად დაყოფას. უფრო მეტიც, უცხო სახელმწიფოთა საზღვრებს შიგნით მოქცეულ საქართველოს ნაწილებში დაიწყო ქართველთა ასიმილაცია უცხო ტომებთან, მაგალითად, ოსმალეთის სახელმწიფოში მოხვედრილ მესხეთში ინტენსიურად მიმდინარეობდა ქართველების გამაჰმადიანება, რასაც შემდგომ ნაწილობრივ მათი გათათრება (ეროვნული ცნობიერების შეცვლა) მოჰყვა. იქვე მიმდინარეობდა რელიგიურ ნიადაგზე სხვა ეთნოპროცესებიც. მსგავსი პროცესი მიმდინარეობდა სპარსეთის იმპერიის საზღვრებში მოქცეულ აღმოსავლეთ კახეთსა (ჭარ-ბელაქანსა) და ქვემო ქართლში (აქ ძირითადად ხდებოდა ქართველების გამაჰმადიანება და არმენიზაცია), მსგავსი პროცესები შემდეგ დაიწყო ჩრდილო კავკასიელი ტომების გავლენის სფეროში მოქცეულ აფხაზეთსა და შიდა ქართლში - უცხო გარემოში მოხვედრილი ქართველები კარგავდნენ ეროვნებას და სხვა ეთნიკურ ჯგუფებს ერწყმოდნენ.
განვიხილოთ ქართველების გაბერძნების საკითხი. კონსტანტინეპოლის აღების შემდეგ ოსმალებმა ბერძნული მართლმადიდებლური საპატრიარქო არ გააუქმეს, უფრო მეტიც, მას უფლებები გაუფართოვეს, პატრიარქს „ბერძნული თემის ეთნარქის“ ფუნქციები დააკისრეს. სულთანს ქრისტიანთა შორის წონასწორობის და სამართლიანობის დამყარების პრეტენზია გააჩნდა (იხ. შ. ლომსაძე „ახალციხური ქრონიკები“, გვ. 23). ოსმალებმა თურქეთის ტერიტორიაზე მცხოვრები ქრისტიანები ორ მთავარ ჯგუფად დაყვეს და მათ სულიერ მეთაურად კონსტანტინეპოლში მყოფი ბერძენი და სომეხი პატრიარქები დანიშნეს. ბერძენთა (ასე უწოდებდნენ მართლმადიდებლებს) საპატრიარქოს განმგებლობაში შევიდნენ: ბერძნები, ბულგარელები, სერბები, ალბანელები, ვალახები, მოლდაველები, ხორვატები, სირიელები, ქრისტიანი არაბები, ლაზები (იქვე, გვ. 25). მესხეთის დაპყრობის, ანუ ოსმალეთის იმპერიაში სამხრეთ საქართველოს შესვლის შემდგომ მათ რიცხვს ქართველებიც მიემატნენ. წათე ბაწაში წერს: „1476 წელს მეჰმედ II მიერ გამოცემულ „კანუნ-ნამეს“ მიხედვით დაწესდა სტატუსი არამუსულმანური რელიგიური თემისათვის და დამტკიცდნენ კონსტანტინეპოლში მართლმადიდებლური (ბერძნული) და სომხური (გრიგორიანული) პატრიარქები და ებრაელთა მთავარი რაბინი. ყველა მართლმადიდებელი (ბერძნები, ბულგარელები, სერბები, ალბანელები, ქართველები, ვალახელები და მოლდაველები) ამიერიდან განიხილებოდა როგორც ერთი „ბერძნული თემი“ (ბერძენი ერი), რომელზედაც ბერძენთა პატრიარქი როგორც საეკლესიო, ისევე სასამართლო ძალაუფლებით სარგებლობდა, კატორღაში გაგზავნის ჩათვლითაც კი. ბერძენთა პატრიარქს და ეპისკოპოსებს ეკუთვნოდათ კონტროლი მართლმადიდებელი ეროვნების სკოლებსა და წიგნებზე. მათ ჰქონდათ მინიჭებული აგრეთვე ზოგიერთი პირადი პრივილეგია. ოსმალეთში „ერის“ ცნებას რელიგიური შინაარსი ჰქონდა, ე.ი. ყველა მუსულმანს - ოსმალო, ყველა კათოლიკეს - ფრანგი, ყველა მართლმადიდებელს - ბერძენი, ყველა გრიგორიანელს - სომეხი ეწოდებოდა. ოსმალების იმპერიაში ოთხი „ერი“ ცხოვრობდა; ამ ოთხი ერის (ოსმალო, ბერძენი, სომეხი, ფრანგი) არსებობას აღიარებდა სახელმწიფოცა და მოსახლეობაც (სინამდვილეში, როგორც აღინიშნა ეთნოჯგუფების, ერების, რაოდენობა უამრავი იყო. იხ. ა. ჯაფარიძე „საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია“ ტ. 4, გვ. 343).
რა ბედი ეწიათ ოსმალეთის საზღვრებს შიგნით მოქცეულ მესხეთისა და ლაზეთის ქართველებს? ისინი ოსმალეთის ქვეშევრდომებად იქცნენ. ქვეყნის კანონი კი მოითხოვდა, რომ მართლმადიდებელი მესხები და ლაზები კონსტანტინეპოლის ბერძნულ საპატრიარქოს დაქვემდებარებოდნენ. გაგრიგორიანებული ქართველები კი - სომეხ პატრიარქს. იმპერიაში არსებული შეხედულების შესაბამისად მესხეთის (და ლაზეთის) მოსახლეობა ოთხ ჯგუფად დაიყო - მუსულმანებად (თათრებად), ფრანგებად, სომხებად და ბერძნებად, თუმცა ყველა ისინი ქართველები იყვნენ. ისიცაა აღსანიშნავი, რომ მესხეთის ჩრდილო მხარეში მცხოვრები მცირერიცხოვანი მართლმადიდებლები, რომელთაც ბოლომდე არ გაუწყვეტიათ ფარული კავშირი მცხეთის (ქართულ) საპატრიარქოსთან - „ქართველებად“ იწოდებოდნენ.
ქართველთა ეთნიკური განსახლების საზღვარი სამხრეთის მიმართულებით ევფრატამდე აღწევდა. XVII ს-ში ანტიოქიელი პატრიარქი მაკარი, რომელმაც თითქმის მთელი მესხეთი ფეხით მოიარა, ადასტურებს, რომ ადრე საქართველოს სამხრეთი საზღვარი ევფრატამდე აღწევდა, ამასვე მოწმობს ჩელებიც. არზრუმის მიდამოებს დიდხანს შემორჩა ქართული მოსახლეობა. არქანჯელო ლამბერტი წერს, რომ მათ ქართველი ეპისკოპოსი ეჯდათ არზრუმში; XVII ს-ში ტ. გაბაშვილმა გიუმიშხანეში დაადასტურა ქართული ეკლესიების არსებობა და აგრეთვე მოსახლეობაში შემორჩენილი ხსოვნა, რომ ადრე ეს ადგილი საქართველოდ ითვლებოდა (შ. ლომსაძე „სამცხე-ჯავახეთი“ გვ. 58). ეს ფაქტი იმითაც არის საინტერესო, რომ დღევანდელ საქართველოში ბერძნული მოსახლეობა სწორედ გიუმიშხანედან და არზრუმიდან გადმოსახლდა XIX ს-ში, თუმცა მას რუსეთსა და თურქეთს შორის დადებული შეთანხმებით საბერძნეთში გადასახლებაც შეეძლო, მაგრამ საბერძნეთში წასვლა არ ისურვა და შიდა ქართლში (წალკასა და სხვაგან) ჩასახლება ირჩია.
როგორც ითქვა, ოსმალეთის იმპერიაში შემავალი ბალკანეთის ნახევარკუნძულის, ასევე პონტოს და მესხეთის მართლმადიდებლური მოსახლეობა კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში იმყოფებოდა. ეს იურისდიქცია არა მხოლოდ სასულიერო, არამედ საერო ხასიათსაც ატარებდა. ბერძენ პატრიარქს, მის მიტროპოლიტებსა და ეპისკოპოსებს სასამართლო და საგადასახადო უფლებები ჰქონდათ ყველა მართლმადიდებელი ქრისტიანის მიმართ, განურჩევლად მათი ეროვნებისა. ყველა სკოლა მართლმადიდებლებისა დამოკიდებული იყო კონსტანტინეპოლის პატრიარქზე, სკოლაში სწავლება, როგორც წესი, ბერძნულ ენაზე მიმდინარეობდა. ბერძნულ ენაზე სრულდებოდა მღვდელმსახურებაც. ბერძნული საპატრიარქო ყოველმხრივ ეწინააღმდეგებოდა სხვა ეროვნულ კულტურათა განვითარებას. ამ მიზეზის გამო ოსმალეთის იმპერიაში ბერძნული ენა საყოველთაოდ გავრცელდა მართლმადიდებელთა შორის. ეს გამოიწვია განათლებისა და ეკლესიის „ელინიზაციამ“ და აგრეთვე ეკონომიკურმა მოთხოვნილებებმა (იხ. წათე ბაწაში: „ეთნო-რელიგიური პროცესები ანატოლიაში“ 1988 წ. გვ. 40-41). როგორც აქედან ჩანს, ბიზანტიის იმპერიის დამხობის შემდეგ ბერძნულმა ეკლესიამ მიიღო უფლება ოსმალეთის იმპერიაში მცხოვრები ყველა მართლმადიდებელი ეროვნების თავისი იურისდიქციის ქვეშ მოქცევისა, რამაც ბერძნული ენის გავრცელება და ზოგიერთი ეთნიკური ჯგუფის გაბერძნება გამოიწვია. როგორც აღინიშნა, კონსტანტინეპოლის პატრიარქი ახლად შემოერთებულ არაბერძნულ სამრევლოს ბერძენ მღვდელს უგზავნიდა. მღვდელს კი, ოსმალეთის სახელმწიფოში მიღებული კანონების თანახმად, თავის სამწყსოზე განუსაზღვრელი უფლებები ჰქონდა, მღვდელი მისთვის არა მარტო სასულიერო პირი, არამედ მსაჯულიცა და მოსამართლეც იყო. მას დამნაშავის კატორღაში გაგზავნაც კი შეეძლო. მრევლში მღვდელი ერთდროულად იყო მსაჯული, მამასახლისი, მასწავლებელი, გადასახადების ამკრები, ყოვლის მომცველი მეურვე და ხელმძღვანელი საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში.
მესხეთისა და ლაზეთის ქართველობა რომელიც დაპყრობათა შედეგად ოსმალეთის სახელმწიფოს საზღვრებში აღმოჩნდა, სარწმუნოებრივ საკითხებში ფენებად დაიყო.
ვახუშტი წერს: „შეიქმნა სრულიად მაჰმადიანობა, წესითა და სჯულითა მათითა. და აღშენდებოდიან მეჩეთნი. არამედ დარჩნენ გლეხნი უმწყემსელნი, ვითარცა პირუტყვნი“ („ქართ. ცხ.“ ტ. 4, გვ. 729).
დაახლოებით 1659 წლისათვის მესხეთის მოსახლეობა სარწმუნოებრივად ორ ფენად გაიყო: მაღალ ფენას მიუღია მაჰმადიანობა, ხოლო გლეხები კვლავ ქრისტიანებად დარჩენილან, მაგრამ წინამძღვართა გარეშე. ქართველ გლეხობას ქართველი სამღვდელოება აღარ ემსახურებოდა, რადგანაც ქართულ ეკლესიას მატერიალურ-ფინანსური საფუძველი გამოეცალა, ხოლო წარჩინებულები კი უკვე ეკლესიაზე აღარ ზრუნავდნენ. ქართული ეკლესიის გარეშე, როგორც ვახუშტი წერს „პირუტყვებივით“ უმწყემსოდ დარჩენილი გლეხები ეროვნული თვითშეგნების დაბალი დონის გამო ბერძნულმა, სომხურმა და კათოლიკურმა ეკლესიებმა გაინაწილეს ერთმანეთს შორის, რომელთაც ოსმალეთის იმპერიაში სახელმწიფოებრივი სტატუსი ჰქონდათ (აღიარებულნი იყვნენ ხელისუფალთა მიერ), ხოლო გლეხების ნაწილი წარჩინებულთა წაბაძვით გამაჰმადიანდა. აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ქართული ეკლესია ოსმალეთის იმპერიაში სასტიკად იდევნებოდა, რადგანაც ოსმალ ხელისუფალთა თვალსაზრისით საქართველოს სახელმწიფო რუსეთის სახელმწიფოს გაბატონებას ამიერკავკასიაში ქართული ეკლესიის ნებით აპირებდა. რუსეთი კი ოსმალეთის იმპერიასთან მებრძოლი ქვეყანა იყო. მესხეთსა და ლაზეთში მცხოვრები ის ქართველი გლეხები, რომელთაც მართლმადიდებლური სარწმუნოება შეინარჩუნეს, როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, ოსმალეთის სახელმწიფოს კანონთა შესაბამისად კონსტანტინეპოლის ბერძენი პატრიარქის მრევლად იქცნენ. ქართველი მართლმადიდებლების რიცხვი განსაკუთრებით დიდი იყო არზრუმსა და გიუმიშხანეში. მათ XVII-XVIII სს-ში კონსტანტინეპოლმა, როგორც კანონი მოითხოვდა, ბერძენი იერარქები და სამღვდელოება გაუგზავნა, რისი წყალობითაც მათში თანდათანობით ბერძნული ცნობიერება ჩამოყალიბდა, მაგრამ XIX ს-ში მათ, რუსეთ-ოსმალეთის შეთანხმების შესაბამისად, მოსახლეობის გაცვლის დროს, არა საბერძნეთში, არამედ საქართველოში წასვლა ისურვეს: ამ მოსახლეობას ურუმები ეწოდებოდათ. ეთნოგრაფიული ნიშნებით ურუმები უფრო ქართულ-კავკასიურ-ოსმალურ სამყაროს განეკუთვნებიან, ვიდრე ბერძნულს. მათ არ იცოდნენ ბერძნული ენა და თურქულად საუბრობდნენ. შეინარჩუნეს მართლმადიდებლური რწმენა, მაგრამ ენის შენარჩუნება ვერ შეძლეს. ურუმები მათ ვითარცა ანატოლიის მკვიდრთ ეწოდებოდათ, ანატოლია კი ბიზანტიის იმპერიის ძირითად ნაწილს წარმოადგენდა. ბიზანტია - მეცნიერული ტერმინია; ბიზანტიელები თავიანთ თავს - რომაელებს, თურქები კი ურუმებს უწოდებდნენ (სიტყვა რომიდან); ურუმებს ეძახდნენ აგრეთვე ამ ტერიტორიაზე დამკვიდრებულ ოსმალებსაც. არზრუმსა და გიუმიშხანიდან გადმოსახლებულ ურუმებში რამდენიმე ეთნიკური ჯგუფი შედიოდა, მათ შორის ლაზებიც. ისინი XIX ს-ში წალკაში, ბოლნისში, ბორჯომსა და სხვაგან დასახლდნენ. ურუმების ჩამოსახლება საქართველოში ინტენსიური იყო XIX ს-ის 50-იან წლებში და გრძელდებოდა XX ს-ის 30-იან წლებამდე (იხ. ი. ახუაშვილი: „ბერძნული ახალშენები ქვემო ქართლში“). ისინი დაუსახლებიათ ქართველ მემამულეთა მიწებზე გარისსა და თრიალეთში, ძველ ქართულ სოფლებსა და ნასოფლარებში. მათ იქ ქართველი მკვიდრი მოსახლეობის გარკვეული რაოდენობა დახვედრიათ. რუსეთის მთავრობა მათ ყურადღებით ეპყრობოდა და ყოველ მხრივ ცდილობდა მათში ბერძნული თვითშეგნების განმტკიცებას. ი. ახუაშვილის შრომების თანახმად ეს ქართველები გაბერძნებულან (იხ. „მნათობი“ 1988 წ. N6; 1988 წ. N10; 1989 წ. N12). დოკუმენტებიდან ჩანს, რომ არიდაშვილი ჩაწერილია არედოვად, ასლანიშვილი - ასლანოვად, ასლამაზიშვილი - ასლამაზოვად, ანესიშვილი - ამოსოვად, ამანათაშვილი - ტრაპეტუნტოვად, ბარათაშვილი ჩაწერილია ჯერ დარჩიევად, ხოლო შემდეგ - ბარათოვად. აივაზაშვილს მიუღია გვარი - აივაზოვი, ბალაბანიშვილს - ბალაბანოვი, ბერძენიშვილს - გურჯიევი. ამ გვართან დაკავშირებით უნდა ითქვას, რომ გურჯიევად ჩაწერილან თეთრაძეები და ასევე ქართველიშვილები. ბოსტანაშვილს მიუღია გვარი ბოსტანჯიევი, ბერუაშვილს - ბეროვი, ბიჭიაშვილს - ბიდჟოევი, გაბაშვილს - გაბაოღლი, გიორგაშვილს - გიორგი ოღლი, გიგოლაშვილს - გიგოლოვი, ვახტანგიშვილს გვარი არ შეუცვლია, მაგრამ აღწერისას ეროვნებად ბერძენი ჩაუწერინებია, ზაზაშვილს - ზაზოევი, თევდორაშვილს - ანოზოვი და ფედოროვი, თოფურიძეს გვარი არ შეუცვლია, მაგრამ ეროვნებით - „ბერძენია“, თომაშვილს - ტომაზოვი, იორდანიშვილს - ჩულაევი, ისანამიშვილს - სიმონოვი, ისაკაძეს - ბახიროვი, კალაძეს - კალაიჩევი, კოსტანაშვილს - კოსტანოვი, კეკელაშვილს გვარი არ შეუცვლია, მაგრამ ეროვნებით „ბერძენია“. ლაზარიშვილს - ლაზარიდი, მალიშვილს - მაზმულოვი, მაზმანიშვილს - მაზმულოვი, მერმანიშვილს - მერმაევი. ეროვნება შეუცვლიათ: მურადაშვილს, მირზაშვილს, მერაბიშვილს, ნიკოლაძეს, რომელიც ნიკოდიმოვად ჩაწერილა, პეტრიაშვილი - დიმოევად, საკალიძეს გვარი არ შეუცვლია, ეროვნებით „ბერძენია“. ასევე საბაძეს, უფლისაშვილი - პლიზოღლი, ფარაჯანაშვილი - ფარაჯანოვი, ფერიაშვილი - ვარაქლიევი, ფურცელაძე - ერგიშევი, ფალავანდიშვილი - პაფლენოვი, ღვინიაშვილი - ხრისტოფოროვი, ყარაჯაშვილი - ყარაჯიევი, ჭედილაშვილს გვარი არ შეუცვლია, ხეჩინაშვილი - ხეჩინოვი, ხამაჯაგაშვილი - ჩიფლიევი, ჯალიაშვილი - კილინკაროვი, ჯავარაშვილი - ჯავაროღლი. ქართველების ასიმილაცია, სხვადასხვა ერებსა და ტომებში შერწყმა, როგორც აღვნიშნეთ, XV-XVI სს-ში საქართველოს სახელმწიფოს ერთიანობის დაშლამ და დაპყრობათა წყალობით ზოგიერთ კუთხეში სახელმწიფოებრიობის მოშლამ გამოიწვია. მსგავსი პროცესი მიმდინარეობს ყოველ ერში. სახელმწიფომოშლილი ერი, რომელიც ვერ შეძლებს თვითშემეცნების მაღალი დონის გამომჟღავნებას, ვერ ინარჩუნებს თავისთავადობას და ნაწილი ხდება სხვა ერისა. ქართველების გაბერძნებაც არ არის გამონაკლისი, სწორედ ამიტომ ამბობდა წმიდა ილია მართალი: „ვაი იმ ხალხს, რომელსაც საერთო ძარღვი გაუწყდა. გავთითეულდით ცალ-ცალკე დავიშალენით, ასო-ასოდ დავიჭერით, დიდებული ქართველობის აზრი ის საყოველთაო სახელი გონებიდან გამოგვეცალა... ის შემკრებლობით დიდებული ერთიანი აზრი, რომელსაც ყოველი ჩვენგანი ქართველობაში უნდა ხედავდეს, ის სახელი, რომელიც ყველას გვერქვა, დაირღვა, ჩვენის გონებიდან ამოშრა“.
ეროვნული თვითშეგნების დაბალი დონე იყო ძირითადი მიზეზი ქართველების გაბერძნებისა, გათათრებისა და გასომხებისა.
პოლიტიკური ვითარების გამო ქართველი ერის ერთიან სხეულს ჩამოშორდნენ ის ქართველები, რომლებიც ნებსით თუ უნებლიეთ განშორდნენ ჩვენს დედას, საქართველოს სამოციქულო ეკლესიას და უცხო ეკლესიათა მრევლად იქცნენ.
მადლი, № 8, 1994
|
|
5 ქართველების გამაჰმადიანება |
▲ზევით დაბრუნება |
წმიდა წერილში მრავალჯერ გვხვდება გამოთქმა „ჩვენი მამების ღმერთი“. უფალ ღმერთს თაყვანს სცემდნენ ისრაელში, ვითარცა აბრაამის, ისააკისა და იაკობის ღმერთს. უცხო „ღმერთების“ თაყვანისცემა „მამათა ღმერთის“ ანუ ჭეშმარიტი, სამყაროს შემოქმედი ღმერთის უარყოფად, წინაპრების უპატივცემულობად, ერის, მისი ისტორიისა და წარსულის გმობად მიიჩნეოდა. „მამათა ღმერთის“ სიყვარულით ცხოვრობდა ღვთისგან რჩეული ერი.
ჩვენ, ქართველები, უკვე ორი ათასი წელია თაყვანს ვცემთ ჩვენს უფალს, - იესო ქრისტეს, ყოვლადწმიდა სამებას. ორი ათასი წლის მანძილზე მრავალი თაობა ცხოვრობდა ჭეშმარიტი ღმერთის სიყვარულით, ამიტომაც, შეგვიძლია თამამად ვთქვათ, რომ ჩვენი წინაპრების ღმერთი იესო ქრისტეა და კურთხეულია უფალი ღმერთი ჩვენი მამებისა.
იეღოველები ცდილობენ, რომ ჩვენმა ხალხმა ამჟამად თაყვანი მათ მიერ ნაქადაგებ „ღმერთს“ სცეს. მამა-პაპათა ღმერთის უარმყოფელთ კი ის დაემართებათ, რაც ქართველთა ერთ ნაწილს შეემთხვა ჭეშმარიტი უფლისა და დედა ქართული ეკლესიის უარყოფის შემდეგ. წინაპართა მრწამსის უარმყოფელ ქართველებს, უცხო ეკლესიათა მრევლად ქცეულთ, დიდი უბედურება ეწიათ იმით, რომ ეროვნული ცნობიერება დაკარგეს და მშობელ ერს მოსწყდნენ.
მართალია, გამაჰმადიანებული ქართველების საუკეთესო ნაწილს ეროვნული თვითშეგნება არ დაუკარგავს, მაგრამ უცილობელი ფაქტია, რომ მომეტებული ნაწილი სხვადასხვა მაჰმადიან ხალხთან ასიმილირდა. ეროვნული ეკლესიის უარყოფის შემდეგ მსგავსადვე აითქვიფნენ სხვადასხვა ხალხებში ბერძნულ, გრიგორიანულ და რომაულ ეკლესიებს შეკედლებული ქართველები. ასევე გაუცხოვდებიან მომავალშიც დედა ეკლესიის უარმყოფელი ქართველი იეღოველები და სხვა სექტების წევრებიც.
განვიხილოთ ქართველთა გამაჰმადიანება. მართალია ამჟამად ქართველობა მცირერიცხოვან ერად მიიჩნევა, მაგრამ XV საუკუნის ბოლოსათვის, საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოს დაშლის წინ, ის სხვა დიდი ერების გვერდით იდგა. ოსმალეთის იმპერიის დაარსების დროისათვის ქართველებით იყო დასახლებული არა მარტო ამიერკავკასიის უდიდესი ნაწილი, არამედ მცირე აზიაში ევფრატის, ჭოროხისა და არეზიის ხეობათა სათავეები. ქართველთა გამაჰმადიანების შედეგად საქართველოს მთელი რიგი მხარეები ჩამოსცილდა - ლაზეთი, ჰერეთი, აღმოსავლეთ კახეთი (საინგილო), მესხეთი, ქვემო ქართლის ნაწილი (ტაშირი, აბოცი, გელაქუნამდე), ჩრდ. აფხაზეთი. გამაჰმადიანდნენ ჩრდ. კავკასიაში საქართველოს მოსაზღვრე მხარეებში მცხოვრები ქართველები. განსაკუთრებით მძიმე დანაკლისს წარმოადგენდა ქართული ეროვნული სხეულისათვის მესხეთისა და აღმოსავლეთ კახეთის (საინგილოს) გამაჰმადიანება. XVII-XVIII საუკუნეებში ქართველთა მასობრივი გამაჰმადიანების შედეგად ერთ დროს დიდი სახელმწიფო საქართველო უმნიშვნელო ქვეყნად იქცა.
მესხეთის ვრცელ მხარეში (30 000 კვ. კმ) მცხოვრები ქართველები მაწყვერელი, კუმურდოელი, იშხნელი, ანჩელი, არზრუმელი, მტბევარი, წურწყაბელი, წყაროსთაველი, ერუშელი, ვალაშკერტელი, ანელი, კარელი, ბანელი და დადაშნელი ეპისკოპოსების მრევლს წარმოადგენდნენ. მესხეთი, წმიდა ილია მართლის თქმით, ქართული ქრისტიანობის აკვანს წარმოადგენდა და გაოცებას იწვევს ის ფაქტი, რომ ქრისტიანული სარწმუნოებისათვის თავდადებული ქართველები, რომელნიც მამაპაპეულ რჯულს, საუკუნეთა მანძილზე იცავდნენ, საკმაოდ სწრაფად გამაჰმადიანდნენ, მაშინ, როცა სხვა კუთხეებში (მაგალითად ქართლსა და კახეთში) უცხო სარწმუნოების გავრცელებას მოსახლეობა თავდაუზოგავად ეწინააღმდეგებოდა.
მესხეთში სარწმუნოებრივი ვითარება მაჰმადიანობის გავრცელების წინ გართულებული იყო. როგორც ივანე ჯავახიშვილმა გამოიკვლია, მესხეთში მაჰმადიანობის სწრაფ გავრცელებას გარკვეულწილად ათაბაგების უგუნურმა საეკლესიო პოლიტიკამაც შეუწყო ხელი. იმ დროს, როცა ამ მხარეში ქრისტიანობა ჰყვაოდა და მისი მკვიდრნი გულმხურვალე მორწმუნეები იყვნენ, ათაბაგებმა თითქმის ასი წლის მანძილზე (XV საუკუნის შუა წლებიდან) იბრძოლეს ქართული ეკლესიის მთლიანობის დარღვევისა და მისი წიაღიდან მესხეთის ეკლესიის გამოყოფისათვის. სამწუხაროდ, მათ ეს შეძლეს და მესხეთის ეკლესია მცხეთის საკათალიკოსოსაგან „დამოუკიდებელი“ გახადეს. ამას მაწყვერელ-საფარელი ეპისკოპოსების საეკლესიო სეპარატიზმმაც შეუწყო ხელი. მესხეთის ეკლესიის გამოყოფას ქართული ეკლესიიდან საბედისწერო შედეგი მოჰყვა. როგორც ივ. ჯავახიშვილი წერს, მესხეთის დედა ეკლესიისაგან ჩამოშორებამ გაწყვიტა ის სულიერ-სარწმუნოებრივი კავშირი, რომელიც ამ მხარეს დანარჩენ საქართველოსთან აერთიანებდა: „მესხების გათურქებას, უეჭველია, სხვათა შორის ათაბაგთა მიერ მესხეთის საქართველოს ეკლესიისაგან ჩამოსაშორებლად წარმოებულმა დაუნდობელმა ბრძოლამ და რასაკვირველია, თვით გამოყოფამაც შეუწყო ხელი. ერთი მხრივ, ამ გამწარებულმა ბრძოლამ ხალხის თვალში ეკლესიისა და ქრისტიანობის ავტორიტეტი შეასუსტა, მეორე მხრივ მესხეთის სამღვდელოებას, დედა ეკლესიას მოწყვეტილს და განმარტოებულს, მაჰმადიანობის გავრცელების წინააღმდეგ ბრძოლის უნარიანობა დაუკარგა. ხოლო იქ, სადაც ქრისტიანობამ მაჰმადიანობას დაუთმო ასპარეზი, ქართველობის ეროვნული გადაგვარება და გათურქებაც დაიწყო“ - წერს ივანე ჯავახიშვილი (იხ. ა. ჯაფარიძე საქ. სამოც. ეკლესიის ისტორია ტ. IV, გვ. 405).
ქრისტიანული ეკლესიის ავტორიტეტი მესხეთში ისე დაეცა, რომ ერთსა და იმავე პირობებში მცხოვრები ქართველები მაჰმადიანდებოდნენ, სომხები კი არა. ჰაკობ კარნეცის ცნობით, იმის შემდგომ, რაც სულთანის (იბრაჰიმ I, 1640-1648) ბრძანების მერე ქრისტიანებს გადასახადი დაუმძიმდათ, თორთომის (მესხეთის ამ კუთხის, სადაც ოშკისა და ხახულის ტაძრები იყო) ქართული მოსახლეობა გადასახადის მომატებით იმდენად შეძრწუნებულა, რომ ერთიანად მაჰმადიანობა მიუღია, ხოლო სომხებს ქრისტიანობა შეუნარჩუნებიათ. ტაშიანის ცნობით, სომხები სარწმუნოებას ახალციხის საფაშოს ცენტრსა და მესხეთის სხვა დიდ დასახლებებშიც ინარჩუნებდნენ. მართალია, ამას თავისი პოლიტიკური მიზეზები ჰქონდა, მაგრამ გადამწყვეტი მნიშვნელობა მოსახლეობის სულიერ დაქვემდებარებას ენიჭებოდა. სომეხი მეცნიერის ცნობით, მესხეთის სომხური მოსახლეობა მხოლოდ პოლიტიკურად ექვემდებარებოდა საფაშოს, სულიერად კი თავის სასულიერო ცენტრებთან, ამ შემთხვევაში ეჩმიაძინთან იყო დაკავშირებული, სომხური ეკლესიის მრევლად ყოფნა უცხოეთში მცხოვრებ სომხებს ეროვნული თვითშემეცნების მდგრადობას ანიჭებდა. მესხეთისა და საქართველოს სხვა კუთხეებში მცხოვრები ქართველებიც თავის ეროვნებას ასევე მხოლოდ და მხოლოდ დედა ეკლესიასთან კავშირით ინარჩუნებდნენ. როგორც აღინიშნა, ქართულ ეკლესიას ჩამოშორებული მოსახლეობა ქართველობას კარგავდა. ქართველების გამაჰმადიანება თავის თავში ეროვნული თვითშემეცნების შერყევასაც გულისხმობდა. XVII-XVIII საუკუნეებში არსებული ცნობიერებით „ქართველი“ ეწოდებოდა ეთნიკური წარმოშობით ქართველს, რომელიც ამავე დროს ქართული ეკლესიის მრევლიც იყო. ხოლო ეთნიკური წარმოშობით ქართველებს, რომლებიც ჟამთა ვითარებამ სომხური, ბერძნული, ანდა კათოლიკური ეკლესიების მრევლად აქცია, შესაბამისად, „სომხებს“, „ბერძნებს“ ანდა „ფრანგებს“ უწოდებდნენ.
ქართველთა გამაჰმადიანების გამო ზედიზედ გაუქმდა საეპისკოპოსოები მესხეთისა: XVI ს. მეორე ნახევარში ბანის, იშხანისა და ანჩის სამღვდელმთავროების (ეპარქიების) გაუქმების შემდგომ ასი წლის განმავლობაში თითქმის ყველა საეპისკოპოსო გაუქმდა. ისე, რომ XVII ს. 60-იანი წლებისათვის, ამ მხარეში ერთადერთი საეპისკოპოსოღა იყო დარჩენილი. უპატრონოდ რჩებოდა ეკლესიები, რომლებიც თავისი სიმდიდრით ოქრომჭედლობის, ხატების, ძვირფასი თვლების ნიმუშებითა და წიგნების სიუხვით გამოირჩეოდა. ეროვნებით ქართველმა როსტომ ფაშამ XVII ს. შუა წლებში მესხეთის ეკლესიებსა და სასახლეებში არსებული ქრისტიანული სიწმინდენი მოაგროვა, ხატებს ძვირფასი თვლები მოხსნა და ისინი დასაწვავად მოაგროვა სახარებებთან, ჯვრებთან და სხვა საეკლესიო წიგნებთან ერთად, რომელიც იმდენი ყოფილა, რომ მათგან მსგავსად წყლისა, მოედინებოდა ოქრო და ვერცხლი (იქვე, გვ. 419).
მესხეთში გაუქმებული საეპისკოპოსოებიდან დევნილი ეპისკოპოსები და საეკლესიო მოღვაწენი გურიაში, იმერეთში, ქართლში, კახეთსა თუ სამეგრელოში გადადიოდნენ. შ. ლომსაძის ცნობით, XVII ს. 30-იან წლებში საფარელი ეპისკოპოსი ტბეთში გაიქცა და „მტბევარად“ იქცა, XVIII ს. დასაწყისში აწყურის ეპისკოპოსი იმერეთში გადავიდა და ბოლოს „გენათელობა“ მიიღო.
მიუხედავად შექმნილი ვითარებისა, მესხეთში ეპისკოპოსებს ჯერ კიდევ ჰქონდათ შენარჩუნებული გარკვეული გავლენა მოსახლეობაზე. როგორც ჩანს ეს სულთანის კარზეც გაითვალისწინეს. სულთანმა მესხეთში ეპისკოპოსი საგანგებო ფირმანით დანიშნა, რის შედეგადაც ეპისკოპოსის დევნა შეწყდა.
1640 წელს სულთანს ფირმანით იშხნელობა, მაწყვერელობა და ჩანს, საფარელ-მტბევრობა გაუცია. ერთი ეპისკოპოსისათვის რამდენიმე საეპისკოპოსო კათედრის გაერთიანება იშხანის, აწყურის, საფარისა და ტბეთის ეპარქიების დამცრობით იყო გამოწვეული. მესხეთის სხვა საეპისკოპოსოები უკვე გაუქმებულნი იყვნენ. ამის შემდგომ, სულ რაღაც ასიოდე წელიწადში, სარწმუნოებრივი ვითარება კიდევ უფრო გაუარესდა. თუ XVI საუკუნის 40-იან წლებში ოსმალეთისათვის მესხეთში ქართული საეპისკოპოსოს არსებობა რამდენადმე მისაღები იყო, საუკუნის ბოლოსათვის ის მიუღებელი გამხდარა. მართლმადიდებელ ქრისტიანობაში ოსმალეთი რუსეთ-საქართველოს კავშირის საფუძველს ხედავდა და არავითარ შემთხვევაში არ სურდა მისი შეწყნარება ახალციხის საფაშოს ტერიტორიაზე. ამ მიზეზის გამო, ოსმალეთი ქართული ეკლესიის წინააღმდეგ ყოველი ღონით იბრძოდა. რუსეთის იმპერია, რომელიც ამ ქვეყნებს განადგურებით ემუქრებოდა, თავის საყრდენს კავკასიაში პოულობდა. ოსმალეთ-სპარსეთის სახელმწიფოებს რუსეთის მზარდი იმპერია სასიკვდილოდ ემუქრებოდა. რუსეთის იმპერიის საყრდენს კავკასიაში მართლმადიდებელი საქართველო წარმოადგენდა. ოსმალეთი და სპარსეთი იმედოვნებდნენ, რომ ქართული ეკლესიის დასუსტების შედეგად რუსეთის იმპერიის სარწმუნოებრივი საყრდენი კავკასიაში მოიხსნებოდა. სპარსელები და ოსმალები რომ სწორედ ქართულ ეკლესიას ებრძოდნენ, ეს იქიდანაც ჩანს, რომ უშუალოდ ამ ქვეყნებში სხვა ქრისტიანული ეკლესიები, თემები და სამრევლოები ლეგალურად იხსენიებოდნენ, როგორც ცნობილია, ოსმალეთის დედაქალაქში აქტიურად მოღვაწეობდნენ სომხური და ბერძნული საპატრიარქოები, ირანის სახელმწიფოს ტერიტორიაზე კი ეჩმიაძინის სომხური საპატრიარქო. მიღებული წესის თანახმად, ოსმალეთის ტერიტორიაზე მცხოვრები ყველა მართლმადიდებელი, ეროვნული წარმოშობის მიუხედავად, ბერძნულ საპატრიარქოს უნდა დამორჩილებოდა, ხოლო ყველა გრიგორიანელი კი - სომხურ საპატრიარქოს. ოსმალეთის იმპერიაში, მესხეთსა და ლაზეთში, იმის გამო, რომ ქართული ეკლესიის მრევლობა აკრძალული იყო, ქართველთა შორის წარმატებით ვრცელდებოდა კათოლიკური და გრიგორიანული სარწმუნოებანი. ხალხი თავს იმით ინუგეშებდა, რომ არ გმობდა ქრისტიანობას, არ იღებდა მაჰმადიანობას და მხოლოდ სხვა, თუმცა კი არაეროვნულ ეკლესიას ეკედლებოდა.
შექმნილი ვითარების გამო, ბოლო ეპისკოპოსი მესხეთისა, რომელიც როგორც აღინიშნა, ერთდროულად იყო მაწყვერელ-საფარელ-იშხნელ-მტბევარი, იძულებული გამხდარა, უარეყო მართლმადიდებლობა და კათოლიკობა მიეღო. შ. ლომსაძე წერს - „ამ ერთადერთმა საეპისკოპოსომ სამცხე-ჯავახეთში, როგორც ჩანს იარსება 1763 წლამდე. 1763 წლის ბოლოს და 1764 წლის დასაწყისში ამ მხარის ეპისკოპოსმა ვინმე გიორგიმ იძულებით დატოვა მართლმადიდებლობა... ნაცვლად მიიღო კათოლიკური სარწმუნოება, რაც საკმარისი საბაბი გამხდარა იმისათვის, რომ თურქ მოხელეებს შეეწყვიტათ საეპისკოპოსოს დევნა. სამაგიეროდ გაკათოლიკებულ ეპისკოპოსს დევნა დაუწყო ეჩმიაძინის პატრიარქმა... სომეხ პატრიარქს მოპოვებული ჰქონდა სულთანისაგან უფლება თურქეთში შემავალი კავკასიის ქრისტიანების მეურვეობისა“ (იქვე გვ. 420-421). მესხეთისა და ლაზეთის ქართულმა მოსახლეობამ ოსმალეთში შექმნილი სოციალურ-პოლიტიკური ვითარებისა და დაბალი ეროვნული თვითშეგნების გამო დედა ქართული ეკლესია უარყო და გამაჰმადიანდა, ანდა კათოლიკურ, გრიგორიანულ და ბერძნულ ეკლესიებს შეეკედლა, რამაც ქართველთა ეროვნული ცნობიერება კიდევ უფრო დაშალა. მესხეთის და ლაზეთის ქართველობა დედა ეკლესიიდან გასვლის შემდეგ სარწმუნოებრივ თემებად დაიყო და იმჟამინდელი ცნობიერების შესაბამისად სარწმუნოებრივი ნიშნის მიხედვით თათრებად (თურქებად), ფრანგებად, ბერძნებად და სომხებად დაიყო. ქართველობის შენარჩუნება მესხეთის, ერთ დროს ვრცელი ქვეყნის, მრავალრიცხოვანი მოსახლეობის მხოლოდ უმნიშვნელო ნაწილმა შეძლო, კერძოდ იმათ, რომელნიც ქართლისა და იმერეთის საზღვართან ცხოვრობდნენ და თავიანთ თავს ქრისტიანული საქართველოს საეპისკოპოსოების სამწყსოს აკუთვნებდნენ. მესხეთის ქართველობის უდიდესი ნაწილი XVIII საუკუნისათვის უკვე გამაჰმადიანებული იყო, მაგრამ ქართული ენა ჯერ კიდევ არ ჰქონდა დავიწყებული.
საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს, რომ ოსმალეთში იძულებით არ ამაჰმადიანებდნენ. იქ ისეთი სოციალურ-ეკონომიკური პირობები იყო შექმნილი, რომ ხალხი „ნებაყოფლობით“ მაჰმადიანდებოდა. იძულებით გამაჰმადიანებას მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევაში მიმართავდნენ. წათე ბაწაში წერს - „მოსახლეობის ძალდატანებითი გამუსულმანების პროცესს მასობრივი ხასიათი არ მიუღია, ეს არც შეესაბამებოდა იმპერიის სოციალურ-ეკონომიკურ ინტერესებს. ჩვეულებრივ მუსულმანობას მოსახლეობა იღებდა საკუთარი საზოგადოებრივი და ეკონომიკური პირობების გასაუმჯობესებლად“ (იქვე, გვ. 412). მესხეთისა და ოსმალეთის ხელისუფლება ყოველ ღონეს ხმარობდა, რომ ქართულ ეკლესიას ეკონომიკურ-უფლებრივი საფუძვლები გამოცლოდა და უმწყემსოდ დარჩენილი ქართველები სხვა ეკლესიას შეკედლებოდნენ. ასეთმა მდგომარეობამ მართლაც გამოიღო თავისი ნაყოფი. ქართულ ეკლესიას ზურგშექცეული ქართველები ეროვნულად გაუცხოვდნენ.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ივ. ჯავახიშვილის აზრით, მესხეთში ქართველთა სწრაფი გამაჰმადიანება ათაბაგებისა და მესხი ეპისკოპოსების უგუნური პოლიტიკის შედეგი იყო. ჯერ კიდევ იმ დროს, როცა ქვეყანა ქრისტიანი იყო, მათ სურდათ მესხეთის ეკლესიის გამოყოფა დედა ქართული ეკლესიისაგან მაწყვერელი ეპისკოპოსის მეთაურობით. საეკლესიო სეპარატიზმს თან სდევდა ლანძღვა-ცილისწამება სამღვდელოებისა და საზოგადოდ ქართული ეკლესიისა, რომელსაც მაშინ მცხეთის (პატრიარქის სასაყდრო ქალაქის მიხედვით) ეკლესია ეწოდებოდა.
მცხეთისაგან მესხეთის ეპისკოპოსების „დამოუკიდებლობას“ არა მხოლოდ ადგილობრივი ქართული ხელისუფლება, არამედ უცხოელი სასულიერო პირებიც აქეზებდნენ. ამ პერიოდში მესხეთში საგანგებოდ მიიწვიეს იერუსალიმ-ანტიოქიელი პატრიარქები და მიტროპოლიტები. მათ, თითქოსდა, ძველი სიგელ-გუჯრების შემოწმების შემდგომ დაადგინეს, რომ კანონიკურად მესხეთის ეკლესია არა მცხეთას, არამედ ანტიოქია-იერუსალიმს უნდა დაქვემდებარებოდა.
საზოგადოდ მესხეთის მთავართა სეპარატიზმი საფუძველი გახდა საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოს დაშლისა. სოფელ არადეთთან სამარცხვინო ომის შემდეგ, როდესაც საქართველოს მეფე მისმა ყოფილმა ვასალმა - მესხეთის მთავარმა დაამარცხა, მესხეთის სამთავროს გზა გაეხსნა „დამოუკიდებლობისაკენ“. საქართველოს სამოციქულო ეკლესია, როგორც წესი აქტიურად იღვწოდა სახელმწიფოს ცენტრალიზებული მმართველობის აღდგენისათვის. ამ სფეროში ქართული ეკლესიის მოღვაწეობა მესხი მთავრებისათვის სრულიად მიუღებელი იყო, მით უმეტეს, რომ მესხეთის ეკლესია-მონასტრებში წირვა-ლოცვის დროს სამღვდელოება საეკლესიო წესების შესაბამისად პირველ რიგში საქართველოს მეფის სახელს იხსენებდა და მისი დღეგრძელობისათვის ლოცულობდა. ამ დროს კი ლოცვაში მოხსენიებული მეფისა და მესხი მთავრის მხედრობა ერთმანეთს სამკვდრო-სასიცოცხლოდ ერკინებოდა. მესხმა მთავრებმა მიზნად დაისახეს სრულიად საქართველოსაგან არა მხოლოდ სახელმწიფოებრივი, არამედ ეკლესიური გამოყოფაც. მათი მიზანი მესხეთის დამოუკიდებელი სახელმწიფოს შექმნა იყო. ეკლესიური დამოუკიდებლობის აღიარებისათვის საჭიროდ ჩათვალეს საქართველოს საპატრიარქოსაგან მესხეთის ეკლესიის გამოყოფის „კანონიერების“ დადასტურება ბერძნული ანტიოქია-იერუსალიმის საპატრიარქოების მიერ. მართლაც XV-XVI საუკუნეებში მესხეთში მრავალჯერ მიიწვიეს ანტიოქიელ-იერუსალიმელი, ივ. ჯავახიშვილის სიტყვით რომ ვთქვათ „მოკალმასე“ მღვდელთმთავრები, რომელნიც უკიდურესი ეკონომიკური გაჭირვების გამო (ეს საპატრიარქოები იმ დროისათვის უკვე მაჰმადიანთა მიერ დაპყრობილ ქვეყნებში მდებარეობდნენ და ფინანსურად ძლიერ გასაჭირში იმყოფებოდნენ), იძულებულნი იყვნენ შეესრულებინათ მესხეთის უმდიდრესი მთავრის მოთხოვნები (მით უმეტეს, რომ იმ დროისათვის მართლმადიდებლობისა და ეკლესიის მოყვარული მესხი მთავრები არა თუ მტკიცედ იდგნენ სარწმუნოებაზე, არამედ მდიდარ შესაწირავსაც სწირავდნენ უცხოეთის მართლმადიდებლურ ცენტრებს; მათ ამ დროს აღადგინეს ივერთა მონასტერი საბერძნეთში).
უცხოელი მღვდელთმთავრების მოგზაურობებს მცხეთაში ეჭვის თვალით უყურებდნენ. მათ მიერ მესხეთის ეკლესიის „დამოუკიდებლობის“ აღიარებას პოლიტიკურად უნდა მოჰყოლოდა მესხეთის ეკლესიების, მონასტრების და ქრისტიანული მოსახლეობის დარწმუნება ათაბაგთა საეკლესიო პოლიტიკის სამართლიანობაში. უცხოელი მღვდელთმთავრები მესხეთის ეკლესიის საქართველოს საპატრიარქოსაგან გამოყოფის კანონიერებას ასე ასაბუთებდნენ - საქართველო ეკლესიურად მუდამ ანტიოქიის საპატრიარქოზე იყო დამოკიდებული, რადგანაც მისი ეკლესიის ავტოკეფალიას კანონიერი საფუძველი არა აქვს, ის ახლაც ანტიოქიას უნდა ექვემდებარებოდეს, ამიტომაც მესხეთი, ვითარცა ქართული ქვეყანა თუ სულიერად ანტიოქიას დაექვემდებარება, ამით სამართლიანობა აღდგება და აქედან გამომდინარე, ათაბაგების ბრძოლა მცხეთის ეკლესიიდან გამოყოფისათვის არის არა უკანონო ქმედება, არამედ საეკლესიო სამართლის აღდგენა. - ასე არწმუნებდნენ უცხოელები მესხეთის ბერებსა და საეკლესიო მოღვაწეებს.
უცხოელი მღვდელთმთავრის ერთი ასეთი ვიზიტის დროს მესხეთში საქართველოს პატრიარქი ჩავიდა. როგორც მემატიანე წერს, ავიდა „საფარის თავზე“ და „კანონქვეშ შეყარა ბერები“, რომელთაც უმასპინძლეს და მიიღეს ქართული ეკლესიის დაშლა-დანაწევრების მოწადინე მოგზაური. საფარა მესხეთის მთავრების ძვალთშესალაგ აკლდამას წარმოადგენდა, იქვე მდებარეობდა მათი სასახლე; აქ მოღვაწეობდნენ ათაბაგთა საეკლესიო პოლიტიკის აქტიურად მხარდამჭერი ბერები. „საფარის თავზე“ საქართველოს პატრიარქის ასვლა და განკერძოების მოსურნე სამღვდელოების „საეკლესიო დასჯა“ შემთხვევითი არ იყო. მაგრამ მიუხედავად საქართველოს პატრიარქის მცდელობისა „მესხეთი ეკლესიურადაც გამოეყო დანარჩენ საქართველოს, რამაც სავალალო შედეგი მოუტანა ქართველ ერს“.
ამის შემდგომ მესხეთი მალე ოსმალეთმა დაიპყრო. ვახუშტის თანახმად, მესხ თავად-აზნაურთა გამაჰმადიანების შემდგომ ოსმალეთის ხელისუფლებას მესხეთის ეკლესია-მონასტრებისათვის მამულები ჩამოურთმევია, უსახსროდ დარჩენილ სამღვდელოებას კი პატრონობა ვეღარ გაუწევია ჯერ კიდევ ქრისტიანი გლეხობისათვის. უმწყემსოდ დარჩენილი ქართველი ქრისტიანები სხვადასხვა სარწმუნოებრივ თემებს მიეკედლნენ. დროთა ვითარებაში ისინი ბერძნულმა, რომაულმა და გრიგორიანულმა ეკლესიებმა გაინაწილეს ერთმანეთს შორის.
ივანე ჯავახიშვილი წერდა, რომ მესხეთში არსებულმა სეპარატიზმმა ავტორიტეტი შეურყია ქართულ ეკლესიას. მოსახლეობის ქრისტიანული რწმენის სიმყარე ეკლესიის ავტორიტეტს ეფუძნებოდა. ქართული ეკლესიის დაცემამ გზა გაუხსნა მაჰმადიანობის გავრცელებას. მუსულმანმა მქადაგებლებმა ქართველების სარწმუნოებრივი გაორება შენიშნეს და თავიანთ სასარგებლოდ გამოიყენეს.
მესხებს გამაჰმადიანების დროს ათქმევინებდნენ ფიცს, სარწმუნოებრივ ფორმულას, რომლიდანაც ჩანს, რომ მათ არა მხოლოდ წინაპართა რწმენას, არამედ საკუთარ ეროვნებასაც აგმობინებდნენ. ჩვენამდე მოღწეულია ოსმალური დოკუმენტები, რომელთაც „ქართველთა გამაჰმადიანების წესი“ ეწოდებოდა. მასში გადმოცემულია ქართველთა გამაჰმადიანებისას სათქმელი ფორმულა, რომელშიც ქრისტიანის ფსიქიკაა გათვალისწინებული. კერძოდ, ამ დოკუმენტის თანახმად, რჯულშეცვლილი, თითქოსდა არა იესო ქრისტესა და ღვთისმშობელ დედას გმობდა, არამედ მხოლოდ „ქართველთა რჯულს“, კერძოდ დოკუმენტში ნათქვამია: „წმინდა მარიამი, იმისი შვილი, იესო მოციქული, ღმერთმა გააჩინა, დედაშვილნი მოციქულნი ღმერთის მსახურნი არიან... მუჰამედი ჩვენი წმინდა ადამიანი არი, მოციქული ღმერთის მსახური არი, იმის რჯული რომ თათრის რჯული არის, სუფთა არის, მოციქული ღმერთის რჩეული არის. - დავიჯერე, ქართველის რჯული რომ ბოროტი იყო, გონჯი იყო, ეშმაკის რჩეული იყო - გავაგდე“ (იქვე, გვ. 410).
მაშასადამე, გამაჰმადიანების დროს ქართველი ადამიანი იძულებული იყო, საჯაროდ „ქართველის რჯული“ დაეგმო და მისთვის „გონჯი, ბილწი და ბოროტი“ ეწოდებინა. ამავე დროს საჯაროდ უნდა ექო „თათრის რჯული“ და განეცხადებინა, რომ დაიჯერა მაჰმადიანური სარწმუნოების სიწმინდე. უნდა ვიფიქროთ, რომ ერთ დროს ოშკსა და ხახულში მლოცველ ქართველებს, შეძრწუნებულთ შეწერილი გადასახადის სიმძიმით, ნებაყოფლობით სარწმუნოების შეცვლისას ქართული რჯული ანუ ქართული ეკლესია დააგმობინეს და შემდგომ „გაათათრეს“, ანუ „თათრის რჯული“ მიაღებინეს.
კიდევ ერთხელ მივაქციოთ ყურადღება იმას, რომ ოსმალეთის იმპერიაში მცხოვრებ ქართველ ქრისტიანებს „გათათრების“ დროს მხოლოდ „ქართულ რჯულს“ და არა საზოგადოდ ქრისტიანულ რჯულს აგმობინებდნენ, ანუ არ აგმობინებდნენ „ბერძნის რჯულს“, „სომხის რჯულს“, „ფრანგის რჯულს“. აქედანაც ჩანს, რომ ოსმალო ხელისუფალნი თავიანთ ქვეყანაში ქართულ ეკლესიას განსაკუთრებული სისასტიკით დევნიდნენ, სხვა ქრისტიანული ეკლესიების მიმართ გარკვეულ ლოიალობას იჩენდნენ. ქართული ეკლესიის მართლმადიდებლობა, როგორც აღინიშნა, ძალზე აფრთხობდა ოსმალებსა და სპარსელებს. მათ იცოდნენ, რომ საქართველოს და რუსეთის სახელმწიფოების დაახლოება ქართული და რუსული ეკლესიის ერთმორწმუნეობას ეფუძნებოდა. სამწუხაროდ, რუსეთის სახელმწიფომ, იმის შემდგომ, რაც მან ქართველთა შემწეობით ამიერკავკასიაში ფეხი შემოდგა, მაჰმადიანი ქართველების დაბრუნება დედა ეკლესიის წიაღში არ ისურვა, თუმცა კი, მოღწეული საბუთების თანახმად, ქართველი მაჰმადიანები მზად იყვნენ, კვლავ გაქრისტიანებულიყვნენ (მათში ჯერ კიდევ იყო დაცული ქრისტიანული წეს-ჩვეულებანი), მაგრამ რუსეთის ადმინისტრაციამ ეს არ ინება, პირიქით, ფაქტიურად ქართველი მაჰმადიანების ერთი ნაწილი აიძულა სამშობლოდან ოსმალეთში გადასახლებულიყო, მათ ნაცვლად კი ქრისტიანული სომხური მოსახლეობა შემოასახლა.
შ. ლომსაძე წერს - „მხეცობა და ენით გაუგონარი, აზიაშიც კი არ სმენილი სისასტიკე, რომელიც რუსის ჯარმა მესხი მუსულმანების მიმართ გამოიჩინა, განსაკუთრებით ახალციხის აღების დროს, მთელ ოსმალეთში გახდა ცნობილი. მოსახლეობა ყველგან დაშინდა. მთელი ანატოლია პანიკამ მოიცვა“. ხანძარწაკიდებულ სახლებში იწვოდნენ ქალები, მოხუცები და ბავშვები. ქალაქის ერთ დიდ შენობაში შეკეტილი 400 კაცი შენობასთან ერთად ამოიბუგა. როგორც ახალციხის აღების თვითმხილველნი წერდნენ, რუსული ადმინისტრაციის მიერ მესხეთში გამოჩენილმა სისასტიკემ ქრისტიანული სარწმუნოების მიმართ მტრულად განაწყო ქართველი მაჰმადიანები. ამის გამო „უფრო გაცხოველდა მუსულმანური ეკლესიის საქმიანობა, სასულიერო მოძღვრებს, მოლებს სპეციალურად ანატოლიიდან იწვევდნენ, მოლები ადრე გაშლილ მუშაობას ახლა ამთავრებდნენ. ფანატიზმით შეპყრობილი ახალგაზრდობა ალაჰის ამ მოციქულებს სასოებით შეჰყურებდა და ქართულ ენას თანდათან შორდებოდა“ (იქვე, გვ. 426).
XX საუკუნეში, ათეისტების ბატონობის დამყარების შემდგომ, მესხეთში დარჩენილმა ქართველმა მაჰმადიანებმა მრავალგზის სთხოვეს მთავრობას მათთვის გაეხსნათ ქართული სკოლები. „თქვენ თათრები ხართ, თათრულად ისწავლეთ“ - ასეთი რეზოლუციით ისტუმრებდნენ ქართველ მაჰმადიანებს მოხელეები. როგორც აღინიშნა გამაჰმადიანდა სამხრეთ საქართველოს ქართველების უდიდესი ნაწილი, ამიტომაც გამაჰმადიანებულთა გვარები უთვალავია. ვერ დავასახელებთ საქართველოში ვერც ერთ საგვარეულოს, მათ თანამოგვარეს მაჰმადიანობა რომ არ მიეღო; კერძოდ, გამაჰმადიანდნენ ბარათაშვილები, ორჯონიკიძეები, ბაქრაძეები, მუხრანსკები, გურგენიძეები, აზნაუროვ-აზნაურაშვილები და სხვა მრავალი (სოფ. აწყურში), გვარამაძეები (სოფ. ტყემლანაში), მაღრაძეები (წრიოხში), ჯავახიშვილები, მჭედლიშვილები, ტალახაძეები და სხვები - (საყუნეთში), გოგოლაძეები, ნადირაძეები და სხვები - (ზიკილიაში), ჯაფარიძეები - (წინუბანში), ლოლაძეები - (გურკელაში), ჩიტაძეები და სხვები - (აგარაში) და ასე შემდეგ - ახალციხიდან - არზრუმამდე გვარები და სოფლები ათასობითაა. ასეთი შედეგი გამოიღო დედა ეკლესიისაგან მოწყვეტამ. ეს სამაგალითო უნდა იყოს ყველასათვის. ხალხი, რომელიც საუკუნეების მანძილზე ქართველი ერის ნაწილს წარმოადგენდა და თაყვანს აწყურის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ხელთუქმნელ ხატს სცემდა, სარწმუნოების შეცვლის შემდგომ მადლდაკარგული სხვადასხვა მაჰმადიანურ ქვეყნებში გაიფანტა, ზოგიერთს პასპორტში უზბეკი ან ტაჯიკი აქვს ჩაწერილი ეროვნებად, ზოგიერთს თურქი ან აზერბაიჯანელი, თუმცა გულით გრძნობენ, რომ ისინი მამა-პაპათა ღმერთის უარმყოფელი ქართველები არიან, ბიბლიური უძღები შვილის დარად თავიანთი ხვედრით მწუხარენი.
„მადლი“ №15, 1993
|
|
6 ქართველების გალეკება |
▲ზევით დაბრუნება |
კახეთის სამეფოს ყველაზე ნაყოფიერი და მოსავლიანი მიწები საინგილოში ანუ აღმოსავლეთ კახეთში მდებარეობდა. ალაზნის გაღმა მხარე (კახის, ზაქათალის, ბელაქნის და მიმდებარე რაიონების მიწა-წყალი) ზომიერი და თბილი კლიმატით, ვრცლად გადაშლილი ვენახებით, ხილის, კაკლისა და თუთის ბაღებით იყო ცნობილი; ქვეყანა დაფარული იყო ჭალა-ტყეებით. საინგილოში მდებარეობდა კახეთის სამეფოს ძველი დედაქალაქები - ძეგამი, ზაგეში და ბაზარქალაქი. აქედან იმართებოდა მთელი კახეთი. აქ ააშენა სამეფო სასახლე მერვე საუკუნეში მეფე არჩილმა (ბელაქნის წყალთან), აქვე მაწის წყალთან სხვა სამეფო სასახლეც იდგა. გიშის წყალთან იჯდა ეპისკოპოსი „მწყემსი ელისენისა, წუქეთისა და შაკიხისა“. ფიფინეთის წყალთან (ჭარი) იყო „მონასტერი გუმბათიანი, კეთილშენი“. საერთოდ აქ მრავალი ეკლესია-მონასტერი იყო „ხოლო კაცნი და ქალნი შვენიერი, ჰაეროვანი და მსგავსნი ყოველთავე ქართველთა ზნითა ჩვეულებითა და ქცევით მოსილნი ქართულად, ენითა და სარწმუნოებითა ქართლისათა და სამწყსონი ქართლის კათალიკოზნი“ - წერს ვახუშტი.
აღმოსავლეთ კახეთის ბედი იმის შემდგომ შეიცვალა, რაც შაჰ-აბასმა 1604 წელს ჯერ პოლიტიკურად ჩამოაშორა იგი კახეთის სამეფოს, ხოლო 1616 წლის შემოსევის შემდგომ კაკ-ენისელიდან 100 000 ქართველი აყარა და ირანში გადაასახლა. შაჰმა აღმოსავლეთ კახეთში (საინგილოში) ჩამოასახლა უცხო ტომი, მთებიდან ჩამოსახლება იწყეს აგრეთვე ლეკებმაც, საბედნიეროდ, ქართველმა მეფეებმა შემდგომ წლებში მდგომარეობის გამოსწორება შეძლეს. ვითარება მკვეთრად შეიცვალა 1677 წლიდან, როცა კახეთის მმართველებად მაჰმადიანი (ყიზილბაში) ხანები დასხდნენ. ისინი ლეკებში თავიანთ მოკავშირეებს ხედავდნენ და მათ კახეთში ჩამოსახლებას ხელს უწყობდნენ; ქართველთა (ქრისტიანთა) წინააღმდეგ აქეზებდნენ. თუ ლეკი ან თათარი ქართველს მოკლავდა, პასუხს არ აგებინებდნენ, ამართლებდნენ სიტყვებით „ესრეთ ჯერ არს“, ქრისტიანს კი დამნაშავე მაჰმადიანის მოკვლის უფლებაც კი არ ჰქონდა - „არა ჯერ არს გიაურისაგან მუსულმანის სიკვდილი“ - ამბობდნენ ისინი. თუ აქამდე ლეკები კახელებს ემორჩილებოდნენ (დაღესტნის დასავლეთი მთიანეთი კახეთის სამეფოს ხელდებულ ქვეყანას წარმოადგენდა), აღმოსავლეთ კახეთში ლეკთა ჩამოსახლების შემდგომ სპარსელი ხანების მხარდაჭერით ლეკებმა დაიპყრეს ალაზნისპირა დაბლობში მდებარე სოფლები და აქაური ქართული მოსახლეობა ყმებად გაიხადეს. მე-18 ს. დასაწყისში აღმოსავლეთ კახეთში ავარელ და წახურელ ლეკთა „უბატონო თემები“ ჩამოყალიბდნენ, რომელთაც კახეთის სამეფოს დიდი ნაწილი დაიმორჩილეს. მართალია, თავდაპირველად, როგორც სპარსეთი, ისე ოსმალეთი კახეთის სამეფოს აღმოსავლეთში აღმოცენებულ ჭარ-ბელაქანისა და ელისუს სასულთანოს აძლიერებდნენ, მაგრამ მალე სპარსეთისათვის ეს მიუღებელი გახდა. მიუხედავად ამისა, მე-18 ს. მეორე ნახევარში ჭარ-ბელაქანი და „თავისუფალი თემები“ მთელ ამიერკავკასიაში ძლიერ პოლიტიკურ ძალას წარმოადგენდნენ, კერძოდ, ისინი დაღესტნელებს საქართველოზე ლაშქრობისას პლაცდარმს უქმნიდნენ. ერეკლე და თეიმურაზი ოცნებობდნენ დაეპყროთ ჭარ-ბელაქანი და იქ „ქართველობა“ აღედგინათ, რისთვისაც თანახმად, პ. ბუტკოვისა, რუსეთიდან ოთხი ათას ჯარისკაცს ითხოვდნენ. „ქართველობის აღდგენაში“ იგულისხმებოდა გამაჰმადიანებული კახელების კვლავ გაქრისტიანება ალაზნის მარცხენა სანაპიროზე.
ჭარ-ბელაქნისა და თავისუფალი თემების ძირითად მოსახლეობას (უმრავლესობას) სოციალურად დიფერენცირებული ქართველები წარმოადგენდნენ. ერთი ნაწილი ქართველებისა ლეკურ თემებს მიეკედლა, რის შედეგადაც სოციალური კიბის მაღალ საფეხურზე ასვლა მოახერხა, ხოლო მეორე ნაწილს ლეკთა მორჩილების ქვეშ მყოფი გლეხობა წარმოადგენდა. სარწმუნოებრივი თვალსაზრისით, თავის მხრივ, გლეხობაც ორ ნაწილად გაიყო. უმრავლესობამ მაჰმადიანობა მიიღო, მხოლოდ მეორე ნაწილიღა დარჩა ერთგული მამაპაპეული სარწმუნოებისა - ქრისტიანობისა.
როგორც ითქვა, აღმოსავლეთ კახეთში მე-17 საუკუნეში მონღოლური ტომი მუღალები - ძველი მაჰმადიანები ჩამოასახლეს. შემდგომში აქვე ჩამოსახლნენ ლეკებიც - ძველთაგანვე გამაჰმადიანებულები, ქართველებს, რომელთაც მაჰმადიანობა მათ შემდგომ მიიღეს, ახლად მოქცეულები ანუ ინგილოები უწოდეს, რადგანაც ისინი მუღალებთან და ლეკებთან შედარებით მართლაც უფრო ახალი მაჰმადიანები იყვნენ (თუ არაფერს ვიტყვით სპარსელებსა და თურქმანულ ტომებზე).
XIX ს. დასაწყისში ჭარ-ბელაქანის დამორჩილება რუსებსაც გაუჭირდათ, ხოლო შემდგომში, აჯანყებათა თავიდან აცილების მიზნით, იძულებულნი გახდნენ აღმოსავლეთ კახეთში არსებული საზოგადოების სოციალური სახე ეცნოთ. 1830 წელს იმპერატორმა ნიკოლოზ I დაამტკიცა წესდება, რომელშიც, კერძოდ, ნათქვამია: - „ჭარის პროვინცია დღევანდელი მდგომარეობის მიხედვით განიყოფა ორ კლასად: გაბატონებულ მფლობელებად, რომლებიც უმთავრესად ლეკებისაგან შედგებიან, და მათ მიერ დამორჩილებულ ქართველებად, რომელთათვისაც ლეკებს იძულებით მაჰმადიანური სარწმუნოება მიუღებინებიათ“ (იხ. ა. ჯაფარიძის „საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია“, IV. გვ. 393), მართლაც, საინგილოში ორი უმთავრესი ჯგუფი ცხოვრობდა - ლეკები და ქართველები. ამასთან, საინგილოელი ლეკების უმეტესი ნაწილი წარმოშობით ქართველები იყვნენ. ეს რუსმა ჩინოვნიკებმაც კი იცოდნენ. ამ საკითხთან დაკავშირებით „ზაქათალის მხარის წოდებრივ-საადგილმამულო მოწყობის კომისიას“ მრავალი მასალა დაუგროვდა, ვ. ივაშენკო წერდა, რომ ქართველების გალეკება XVIII საუკუნის II ნახევარში მოხდა - „დამორჩილებული ქართველები თითქმის მთლიანად გალეკდნენ და გამაჰმადიანდნენ“ (იქვე, გვ. 374). 1801 წლის აპრილში პეტერბურგში ჩასული ქართველი ელჩები აცხადებდნენ - „ჭარელნი შთამომავლობით თვისით არიან ძველი კახეთისაგანნი და ადგილი იგი, რომელთაცა ზედა დაშენებულ არს, აწცა კახეთისაა“ (იხ. თ. პაპუაშვილი, „ჭარ-ბელაქანი“, გვ. 381). თავდაპირველად ქართველი დიპლომატები ჭარელებს ლეკებისაგან განასხვავებდნენ; მაგრამ შემდგომ მათაც ლეკები უწოდეს.
ქართველთა გალეკებას პოლიტიკურთან ერთად, სოციალური მიზეზიც ჰქონდა. გალეკება, როგორც ჩანს, არა იძულებით, არამედ თითქოს ნებაყოფლობით ხდებოდა. ლეკდებოდნენ არა მარტო ქართველი თავადები, არამედ გლეხებიც - „რაც შეეხება გლეხობას, ისინი ლეკებში თავიანთ კლასობრივ მოძმეს ხედავდნენ. ლეკების მხარეზე გადასვლით მათ იმედი ეძლეოდათ, რომ ბატონყმობის მძიმე უღელს თავს დააღწევდნენ და მდგომარეობას გაიუმჯობესებდნენ. „ლეკთა მხარეზე მთელი სოფლები გადადიოდნენ“ (იქვე, გვ. 376). ნ. ბერძენიშვილი კი ამის შესახებ ამბობდა - „კახელი გლეხები „ლეკობაში“ უბატონობას ხედავდნენ“ (აღსანიშნავია, რომ ბატონყმობის უღლისაგან თავის დასახსნელ ხერხად შიდა ქართლელ გლეხებს გაოსება მიაჩნდათ, ოდიშელებს - გააფხაზება. ნაწილობრივ ამის გამო იღებდნენ მაჰმადიანობასა და გრიგორიანობას მესხი და ქართლელი გლეხებიც. მაჰმადიანური სამყარო არ იცნობდა ბატონყმობას, ასევე გაგრიგორიანების შემდგომ ვაჭარ-ხელოსანთა კლასში შესული მოსახლეობა მეტი უფლებებით სარგებლობდა). „ლეკები, თავის მხრივ, ხერხიანად სარგებლობდნენ ბატონყმური ძარცვის ნიადაგზე გამწვავებული კლასობრივი ურთიერთობით, „ემოციქულებოდნენ“ გლეხებს, კავშირსა და მშვიდობას აღუთქვამდნენ მათ და თავადების წინააღმდეგ მოუწოდებდნენ“ - წერს ნ. ბერძენიშვილი. ვახუშტი წერს - „ამ ჟამთა იწყეს გლეხთა მძლავრებისათვის ლეკთა ლტოლვად და მისვლად ლეკთა თანა (ე.ი. ლეკების ძალმოსილების გამო ლეკთა მხარეზე გადასვლა. საფიქრალია, აფხაზთა ამჟამინდელმა ძლიერებამაც არ შეაცდინოს ჩვენი ჩაგრული მოსახლეობა აფხაზეთში, ანანია ჯაფარიძე), რამეთუ აკლიან რაიმე მეპატრონეთა თვისთაგან და მუნ მისრულნი ეტიკობდიან და დაესხმიან დაბნებთა, ასევე - მროწლეთა, კაცნი მოსრნიან, ტყვენი და საქონელნი წარიყვანიან“. მაშასადამე, როცა ქართველ საერო ხელისუფალთაგან რაიმე დააკლდებოდათ, ქართველი გლეხები თავს ანებებდნენ შრომას, ლეკების მხარეს გადადიოდნენ და ყაჩაღობას - ქრისტიან თანამოძმეთა ძარცვას იწყებდნენ.
XVIII ს. ერთ პერიოდში მთელ კახეთს „გალეკების“ საფრთხე შეექმნა, რის მიზეზადაც ამ დროის სახელმწიფო მოღვაწეები მტრის შემოსევათა გამო ილაჯგაწყვეტილი ხალხის უიმედობას მიიჩნევდნენ; მშველელი არსაიდან ჩანდა, მუდმივმა წარუმატებელმა თავდაცვამ კი ხალხს იმედი გადაუწურა; ამას თან გლეხკაცის „უჭკუობაც“ დაერთო. როგორც კახეთის მმართველი, წარმოშობით ქართველი ბაგრატიონი - იმამ ყული-ხანი ვახტანგ VI-ს წერდა: „სოფლებმა პირი მისცეს, მათ ლაშქარში ერეკებიან. ამდენი ომი და ხმლის ქვეშ ყოფნა, თქვენც მოგეხსენებათ, კაცისაგან არ გაიძლება. გლეხ კაცს ამას ემოციქულებიან - ჩვენი პირობა დაიჭირეთო და თქვენ არას შეგცოდებთო და ამავე სიტყვით ბევრი ელაპარაკათ, თქვენც მოგეხსენებათ გლეხ კაცს მოკლე ჭკუა აქვს, რასაც თვალით არ ნახავს, მის მეტი არა იციან და მერმე მეშველი ჯარი ვერსად ნახეს, მუდმივ ბრძოლისაგან შეწუხებულნი დიად უიმედოდ გახდნენ“ (იქვე, გვ. 379). მოსახლეობის გალეკების შიშით შეპყრობილი კახეთის ხანი ვახტანგს წერდა, რომ თუ კახეთს „მაშველი არ მოუვიდოდა, მაშინ, ვინც დარჩომილან და ვინც დახიზნულან, ესენიც ლეკს პირს მისცემენ“. ალავერდი, თელავი და გავაზი ლეკებმა დაიჭირეს. კახეთის ტახტზე მჯდომი კონსტანტინე (დავითის ძე) ფშავში გაიხიზნა. საბედნიეროდ კახეთი აჯანყდა, ლეკები გააძევეს, მაგრამ ალაზნის გაღმა კახეთის მიწა-წყალი ლეკებს დარჩათ.
რუსთა მმართველობის დამყარების შემდეგ მრავალმა ლეკმა გაიხსენა თავისი ქართული წარმომავლობა. თ. პაპუაშვილი წერს - „კაკ-ენისელის მთისძირა სოფლების მკვიდრი ქართული მოსახლეობა, ავარელი ლეკების აქ ჩამოსახლების შემდეგ გალეკდა, ეთნიკურად შეერწყო მათ. ამ გარემოებით აიხსნება ის ფაქტი, რომ, როდესაც „ზაქათალის კომისია“ ჭარ-ბელაქანში მუსულმანური მაღალი წოდების უფლებებს არკვევდა, პრეტენდენტთა შორის მრავალნი აღმოჩნდნენ ისეთნი, რომელნიც თავიანთ თავს კახელი თავადების ჩამომავლებად სთვლიდნენ. ამის საილუსტრაციოდ ჩვენ ბელაქანის თემში მცხოვრები გალაჯოვები გამოგვადგებიან“ (იქვე, გვ. 382).
ლეკი გალაჯოვები - ვაჩნაძეები ყოფილან წარმოშობით, შაბანოღლების წინაპარი ვინმე ივანე თავადიშვილი ყოფილა, რაჯაბოღლების წინაპრები - ზურაბიშვილები. „ზოგიერთი აქაური ლეკი დღესაც ატარებს გვარს - წეთოებს, ამბობენ, რომ მათი წინაპრები ქართველები ყოფილან - წერეთლები“- წერს მ. ყულოშვილი (იქვე, გვ. 384).
უნდა აღინიშნოს, რომ გალეკდა აღმოსავლეთ კახეთის მოსახლეობის მხოლოდ ერთი ნაწილი. მთელი მოსახლეობის გალეკება თვით ლეკებისთვისაც მიუღებელი იყო. საქმე ისაა, რომ ლეკობა - სოციალურ კლასს წარმოადგენდა, ლეკების თემი ამ ქვეყნის მიწების მფლობელი - მეპატრონე იყო. მათ მიწის მუშები ესაჭიროებოდათ, რომელთაგანაც მიწათსარგებლობის სანაცვლოდ გადასახადს იღებდნენ. ლეკთა მიწებს ინგილოები და მუღალები ამუშავებდნენ. საინგილოში მესამე ფენაც არსებობდა - ვაჭარ-ხელოსნები. XVII-XVIII სს-ში მთელ საქართველოში საშუალო ფენამ გრიგორიანული სარწმუნოება მიიღო, ანუ „გასომხდა“. ამ მხრივ არც საინგილო ყოფილა გამონაკლისი. აღსანიშნავია, რომ ინგილო სოციალური თვალსაზრისით უფრო თავისუფალი იყო, ვიდრე საქართველოს ქრისტიანულ ნაწილში მცხოვრები გლეხები (ყმები). ინგილოები მხოლოდ მიწის გადასახადს უხდიდნენ ლეკებს, სხვა მხრივ ლეკები არ ერეოდნენ მათ ცხოვრებაში. ინგილოებს ლეკებისაგან მიწის შეძენაც შეეძლოთ. ამის გამო საქართველოდან ჭარ-ბელაქანში მოსახლეობის ლტოლვა შეიმჩნეოდა. მიუხედავად შედარებითი თავისუფლებისა, ლეკთა მიერ ქართველი (ინგილო) გლეხები უფრო იჩაგრებოდა, ვიდრე მუღალები. ქართველი მაჰმადიანების (ინგილოების) სოფლებია: ალიაბადი, თასმალო, ზაგემი, ჰენგაანი, ვერხიანი, მოსული, ყანდახი, ყაპანაჩხი, მარსანი, ლალაფაშა, სუსკენტი, ყორაღანი, შოთავარი და სხვა. ქართველი ქრისტიანები (შემდგომ ისინიც ინგილოებად იწოდნენ) ცხოვრობდნენ კახში, ალიბეგლოში, მუშამბაშში, ალათემურში, ბაზართალაში, ბახთალაში, საკანში, ყარამეშაში, ქეშგუთანში, ხარაზ-თალაში, ქოთუქლოში, ყორაღანში და სხვაგან.
საინგილოს ქართველი მაჰმადიანები ფარული ქრისტიანები იყვნენ. ისინი რუსთაგან აქტიურ მხარდაჭერას, მიწებზე მფლობელობის დაბრუნებას, ლეკთა შევიწროებას ელოდნენ და ყოველივე ამის შემდეგ გაქრისტიანება სურდათ, მაგრამ ეს ასე არ მოხდა, პირიქით, ფანატიკოსი მუსულმანების შიშით მათი გამაჰმადიანების პროცესი კვლავ გაგრძელდა, ხელისუფლება კი დუმდა, რადგანაც აჯანყებისა ეშინოდა. ამის მაგალითია 1863 წლის მაჰმადიანური აჯანყება. 1850 წელს თბილისში 8 ინგილო ჩამოვიდა და მონათვლა მოითხოვა. ისინი სიონში თვით მთავარმართებელმა და უმაღლესმა არისტოკრატიამ მონათლეს. ამ გულისხმიერი დამოკიდებულების შედეგად ჭარ-ბელაქანსა და ელისუში მრავალი ქართველი მაჰმადიანი დაუბრუნდა დედა-ეკლესიას, მაგრამ ეს პროცესი მაჰმადიანი ფანატიკოსებისათვის სრულიად მიუღებელი აღმოჩნდა და 1863 წელს ისინი აჯანყდნენ, ხელისუფლებამ უკან დაიხია, გამარჯვებულმა მაჰმადიანებმა გაქრისტიანების დაწყებული პროცესი შეწყვიტეს, ხოლო ზოგიერთი გაქრისტიანებული კვლავ გაამაჰმადიანეს.
ამჟამად მაჰმადიანი ინგილოები პასპორტის მიხედვით აზერბაიჯანელებად ითვლებიან, სკოლებშიც მომავალ თაობებს აზერბაიჯანული ეროვნული სულისკვეთებით ზრდიან. განსაკუთრებით დამაფიქრებელია შემდეგი ფაქტი: მიუხედავად იმისა, რომ მათ ჯერ კიდევ აქვთ შენარჩუნებული ქართული ენა და ცნობიერება, ახალ იდეას უნერგავენ, თითქოსდა ისინი არა ქართველების, არამედ თურქული ტომის -„გახების“ შთამომავალნი არიან.
ზოგიერთი აზერბაიჯანელი მეცნიერის აზრით, ძველი ალბანეთის ხანაში მდინარე ალაზნის აღმოსავლეთით გახ-ების (კახ-ების) თურქულ-ალბანური მოდგმის ტომი ცხოვრობდა, რომლის შთამომავალიც დღეს თითქოსდა თანამედროვე საინგილოს მოსახლეობის უმეტესი ნაწილია. როგორც აზერბაიჯანელები, ისე ქართველები ამ კახ-ების შთამომავალნი არიან, მათ ადათ-წესებსა და ჩვეულებებში ძველალბანური ტრადიციის ნაკვალევი ჩანს (იქვე, გვ. 366). უფრო მეტიც, მთელი კახეთი ალბანეთის მიწა-წყლადაა მიჩნეული, ხოლო ალბანელებს (ჰერებს) რატომღაც აზერბაიჯანელთა უშუალო წინაპრებად თვლიან.
აქ უნდა ითქვას ის, რომ საინგილოს მოსახლეობა ძველად მართლაც იწოდებოდა „კახ“-ებად, მაგრამ ისინი არა თურქულ-ალბანური ტომის გახ-ების (საერთოდ, საეჭვოა ასეთი მოდგმის ტომის არსებობა) მოდგმად, არამედ ქართველთა ეთნარქის ქართლოსის ძის - კახოსის შთამომავლებად მიიჩნეოდნენ.
ჩვენი წინაპრები კახელებს (ე.ი. დღევანდელი საინგილოს მოსახლეობასაც) უპირველეს ქართველებად თვლიდნენ. სწორედ ამიტომ წარმოაჩინა ისინი მემატიანემ ქართლოსის შთამომავლებად და კახოსის ნამრავლად.
ყველა ქართველი მეცნიერი, რომელიც საინგილოს საკითხს იკვლევს, ინგილოებს კახელებად, და არა ჰერებად მიიჩნევს, ხოლო საინგილოს აღმოსავლეთ კახეთს უწოდებს და არა ჰერეთს (ინგილოებს ჰერებს რატომღაც პრესისა და ინფორმაციის მუშაკები უწოდებენ). თანამედროვე საინგილო რომ ძველთაგანვე მართლაც კახეთის მიწა-წყლად მიიჩნეოდა, ამაზე ვახტანგ გორგასლის ცხოვრებაში დაცული ცნობაც მიუთითებს, კერძოდ იმის თაობაზე, რომ თვით ახლანდელი ქალაქ შექის სანახებში მცხოვრებ მოსახლეობას „კახეთის მთიულები“ ეწოდებოდა (ქ. შექი მდებარეობს ზაქათალის აღმოსავლეთით 64 კმ მანძილზე). ვახტანგის ძემ „მეფემან დაჩი დაჰპატიჟა მთეულთა კახეთისათა, რათა აღიარონ ქრისტე, ხოლო მათ არა ინებეს და განდგეს ყოველნი ნოპატელნი“ (ქ. ცხ. I, გვ. 205). ნოპატელნი იგივეა, რაც ნუხპატელნი (იხ. იქვე, ლექსიკონი, გვ. 415). VIII ს. „კახეთის მთეულთა“ (დღევანდელი საინგილოს მიმდებარე მთიანეთის მოსახლეობა) გაქრისტიანება ინება არჩილ მეფემ - „ძმისა შემდგომად მოვიდა არჩილ კახეთად... დაჯდა წუქეთს, პოვა წუქეთის მთავარი... არა ინება მისგან წარღებად წუქეთი და აღაშენა ციხე-ქალაქი ერთი ნუხაპეტის ორთა წყალთა შუა. ხოლო ნუხაპეტელნი უწინარეს იყვნენ კაცნი წარმართნი“ (იქვე, გვ. 243). მაშასადამე, არჩილი მეფეა კახეთისა, რეზიდენცია-საჯდომი კი წუქეთში აქვს. აქედან ჩანს, რომ ძველთაგანვე „კახეთი“ მდინარე არაგვის აღმოსავლეთით მცირე კუთხეს კი არ ეწოდებოდა, არამედ მხარეს, რომელშიც კავკასიის მთისპირა ზოლი, მათ შორის საინგილოც შედიოდა. კუხეთსა და ჰერეთს კახეთი ძველთაგანვე ეწოდათ. თანახმად ვახუშტისა, სახელწოდება კუხეთი VIII-IX საუკუნეებში გაქრა, ხოლო ჰერეთი XV ს-ის შემდგომ - „განდგა გრიგოლ მთავარი, ამან მოსპო სახელი კუხეთისა და იწოდა კახთა მთავრად ანუ ქორიკოზად“; ჰერეთთან დაკავშირებით კი ამბობს: „ხოლო შემდგომად განდგომილებისა ქორონიკონს 1466 მოისპო სახელი ჰერეთისაცა და იწოდა საკუთრად კახთა მეფედ“.
აქედან ჩანს, რომ აღმოსავლეთ კახეთს (საინგილოს) XV საუკუნიდან არ შეიძლებოდა წოდებოდა ჰერეთი. მას კახეთი ეწოდებოდა იმ დროსაც, როცა 250 წლის შემდეგ (XVII ს-ში) იგი საქართველოს ჩამოაშორეს. მისი მოსახლეობის ანუ კახელების (და არა ჰერების) გამაჰმადიანება და გალეკება ძირითადად XVIII ს-ში მიმდინარეობდა. აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ჰერებიც, როგორც ჩანს, ერთ-ერთი ქართველური ტომი იყო, ისტორიითა და კულტურით ძველთაგანვე ჭეშმარიტი ქართველები, მაგრამ ჩვენი მემატიანე მაინც ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ „ჰეროსი“ „თვისი“ იყო „ქართლოსისა“, „კახოსი“ კი შვილი. ე.ი. მემატიანეს კახელები ისეთივე ქართველებად მიაჩნია, როგორც მცხეთოსისა და ქართლოსის სხვა ძეების შთამომავალნი. ქართველთა მთავარ-ეთნარქის შვილების შესახებ ნათქვამია: ხოლო შვილთა შორის მისთა გამოჩნდეს ხუთნი გმირნი, რომელთა სახელები ესე არს: „პირველსა მცხეთოს, მეორესა გარდაბოს, მესამესა კახოს, მეოთხესა კუხოს, მეხუთესა გაჩიოს ესე - ხუთნივე იყვნეს გმირნი, არამედ მცხეთოს უგმირე იყო სხვათა მათ“ (ქ. ცხ. I. გვ. 8). ძველი ქართველი ისტორიკოსები, რომელნიც საქართველოსა და კავკასიის ეთნიკურ სურათს საუკუნეთა მანძილზე აკვირდებოდნენ, მიიჩნევდნენ, რომ თბილისის არა მარტო აღმოსავლეთით, არამედ სამხრეთით მდებარე ტერიტორიაც არა ჰერების, არამედ ქართლოსის ძეთა მიწა-წყალს წარმოადგენდა, კერძოდ, არც რუსთავი მდებარეობს ჰერეთში, როგორც ეს ამჟამადაა მიჩნეული (იგი ქართლოსის ცოლმა ააშენა), არც გარდაბანი (ასე ეწოდებოდა ძალზე ვრცელ მხარეს თბილისის სამხრეთ-აღმოსავლეთით), რადგანაც გარდაბნელთა ეთნარქი გარდაბოსი ქართლოსის ძეა, არც ასევე ვრცელი მხარე გაჩიანი („გაჩიოსიც“ ქართლოსის ვაჟია) და ამავე მიზეზის გამო არც კუხეთი და, მითუმეტეს, არც კახეთი (რადგანაც „კახოსი“ მსგავსად მცხეთოსისა - ქართლოსის ძეა). მაშასადამე, ზემოთ ჩამოთვლილ ვრცელ მხარეთა მკვიდრნი ანუ კახელები, კუხელები, გარდაბნელები და გაჩიანელები არა ჰერები, არამედ ისეთივე ქართველები არიან, როგორც მცხეთელები. ზემოთ ნახსენები ყველა მხარის მცხოვრებნი - რადგანაც „მცხეთოს უგმირე იყო სხვათა მათ“ მცხეთის ირგვლივ გაერთიანდნენ; ჰერელნიც, ცხადია ენათესავებოდნენ მცხეთელებს, მაგრამ ისინი სხვა სახლის შვილებად მიიჩნეოდნენ. ცნობილია, რომ ჰერეთი ისტორიის ზოგიერთ მონაკვეთში თავისი პოლიტიკური გავლენის სფეროს აფართოებდა, ზოგჯერ კი პირიქით. იყო პერიოდი, როცა მის საზღვრებში მართლაც შედიოდა თბილისის სამხრეთი და აღმოსავლეთი მხარეები, მაგრამ ეთნიკურად ზემოაღნიშნულ მხარეთა მოსახლეობა ყოველთვის ქართველებად მიიჩნეოდა. ძველ სომეხ ისტორიკოსთა მიერაც - ყოველ შემთხვევაში - XVII-XVIII საუკუნეებში აღმოსავლეთ კახეთის (საინგილოს) მოსახლეობა კახელებს წარმოადგენდნენ და არა ჰერებს (სამწუხაროდ, ზოგიერთი აზერბაიჯანელი ისტორიკოსი, როგორც აღვნიშნეთ, ჰერებს ალბანელებად მიიჩნევს და მათი ქართული სამყაროდან გაყვანას ცდილობს. უფრო მეტიც, ამ მომენტს ნებსით თუ უნებლიეთ გამაჰმადიანებული აღმოსავლელი კახელების ქართული ოჯახიდან გასაყვანადაც იყენებენ).
საბოლოოდ უნდა ითქვას, რომ ბედი გამაჰმადიანებული მოსახლეობისა აღმოსავლეთ კახეთში ძალზე მძიმე იყო. მისი გადაგვარების უპირველეს მიზეზს სარწმუნოებრივი გაუცხოება, დედა-ქართული ეკლესიისაგან მოწყვეტა წარმოადგენდა. მათი ბედი მამა-პაპათა სარწმუნოების შეცვლამ განსაზღვრა. ქართული ეროვნული თვითშემეცნება შეერყათ იმ ქართველებს, რომელნიც მართლმადიდებლობასა და ჩვენს ეროვნულ ეკლესიას მოსწყდნენ. მეორე მხრივ, ეროვნება სწორედ იმ ინგილოებმა შეინარჩუნეს, რომელნიც ჩვენს სარწმუნოებასა და ეკლესიას ერთგულობენ.
ქართველთა დენაციონალიზაციის შემდგომ გადაგვარებული ქართველები არა მხოლოდ საქართველოს მიმართ გაუცხოვებულ მასად, არამედ ზოგჯერ მშობლიური ქვეყნის მტრადაც კი იქცნენ. ცნობილია, რომ აფხაზეთში ყოველივეს, რაც ქართულია, ყველაზე უფრო დაუნდობლად გააფხაზებული ქართველები ებრძვიან, ასევე იქცევიან გაოსებული ქართლელი მთიელები სამაჩაბლოში და გათურქებული მესხები; იმავე სურათს ვხედავთ საინგილოს ლეკებშიც. აქედან ჩანს, თუ რამდენად სახიფათოა ქართველთა დენაციონალიზაცია საქართველოშივე, ანუ რამდენად მნიშვნელოვანია ერთგულება ეროვნული ქართული ეკლესიისა, მამა-პაპათა მართლმადიდებლური სარწმუნოებისა. საერთოდ, დენაციონალიზაციის პროცესს ღრმა მეცნიერული შესწავლა, ხოლო ქართული ეკლესიის ისტორიის დაუბეჭდავ სახელმძღვანელოებს გამოცემა ესაჭიროება. საგაზეთო წერილებით ამ პრობლემის მხოლოდ გაცნობა თუ შეიძლება.
„მადლი“ №3, 1994
|
|
7 ქართველთა გაოსება |
▲ზევით დაბრუნება |
ხშირად ამბობენ, რომ ქართველებს მსოფლიოში მონათესავე ერი არა გვყავს, ძირითადად ეს მართლაც ასეა, მაგრამ თუ დავუკვირდებით, თვით საქართველოში მოსახლე სხვადასხვა ერთა შორისაც ვიპოვით მონათესავეს, მეტიც, ჩვენი სახლის ძველ განაყოფს, ჩვენი ეროვნული ოჯახიდან გასულს, ახლობელს სისხლით, ადათ-ჩვეულებებით, ცხოვრების წესით, იერსახითა და სხვა.
ვახუშტი ბაგრატიონი ოსთა შესახებ წერდა, რომ მათ ეთნოგენეზისში ძველად კავკასიურმა ტომებმა, ახალ დროში კი ქართველებმა (დვალებმა და ქართლელმა მთიელებმა) მიიღეს მონაწილეობა. თუ ოსებს ამ თვალსაზრისით შევხედავთ, ისინი ჩვენი მონათესავენი არიან. კარგია შევიცნოთ ნათესავი, რათა მასთან ერთად ვიცხოვროთ მშვიდობით, მყუდროებით, „ყოვლითა ღვთის მსახურებითა და სიწმიდით, რამეთუ ესე არს კეთილ და სათნო წინაშე მაცხოვრისა ჩვენისა ღვთისა“ (I ტომ. 2, 3).
ქართველების გაოსების შესახებ არა მარტო ჩვენი, არამედ უცხოელი მეცნიერებიც წერენ. განსაკუთრებით სანდო და მნიშვნელოვანია ცნობილი მოგზაურისა და მკვლევარის გიულდენშტედტის ცნობა, რომელიც წერს - „კავკასიელ მთიელთა შორის, განსაკუთრებით ლეკებსა და ოსებში, არიან ბევრი ქართველები, რომლებმაც რელიგიასთან ერთად ენაც დაივიწყეს“. როგორც ვხედავთ, ოსთა გარემოში მცხოვრები, „ბევრი ქართველი“ გაოსებულა. მათი გადაგვარება გამოწვეული ყოფილა იმით, რომ მათ ჯერ მართლმადიდებლური სარწმუნოება, ხოლო შემდგომ მშობლიური ენაც დაუკარგავთ.
ვახუშტის თვალსაზრისს ძველ დროს ოსთა ეთნოგენეზისში კავკასიელთა მონაწილეობის შესახებ რამდენიმე წლის წინ ქ. ორჯონიკიძეში დაბეჭდილი „ჩრდილო ოსეთის ასსრ ისტორიაც“ იზიარებს (ტ. I, 1987), რომლის მიხედვით ოსების წინაპრები, როგორც სკვითურ-სარმატულ-ალანური ტომები, ასევე კავკასიელი აბორიგენები არიან, რომლებიც ერთმანეთს ჩრდილო კავკასიის სტეპებში შეერივნენ (გვ. 5), წიგნის ავტორთა თანახმად, ალან-ოსური ეროვნების ფორმირება X-XII საუკუნეებში მოხდა მდინარეებს ყუბანსა და თეგს შორის მდებარე ველზე (გვ. 140). აქ მათ შექმნეს ძლიერი სახელმწიფო, რომელიც ხანგრძლივი ბრძოლების შემდეგ მონღოლ-თათრებმა გაანადგურეს. აღნიშნული წიგნის ავტორთა თანახმად ალანების დიდი ნაწილი მონღოლებთან ომში დაღუპულა, ხოლო გადარჩენილი მოსახლეობა მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეებში გაფანტულა. გადარჩენილთა ერთი ჯგუფი კავკასიის მთებს შეხიზვნია და ცენტრალური კავკასიის ჩრდილო კალთებზე დამკვიდრებულა. მონღოლებთან ომის შედეგად, ავტორთა თანახმად, ალანებს დაუკარგავთ თავიანთი სამკვიდრო ტერიტორია (ე.ი. ჩრდილო კავკასიის ველები) და სხვათა მიწებს, მათ შორის საქართველოს შეხიზვნიან. საქართველოში ოსებს ხელსაყრელი პირობები შეექმნათ, რაც იმდროინდელი საერთაშორისო ვითარებით იყო გამოწვეული.
XIII ს-ის მეორე ნახევარში, ორი ერთმანეთის მიმართ მტრულად განწყობილი, უზარმაზარი მონღოლური სახელმწიფო წარმოიშვა. ოქროს ურდო ჩრდილო კავკასიას, ყირიმს, ვოლგიდან დუნაიმდე გადაჭიმულ სტეპებს და სხვა ტერიტორიებს მოიცავდა ხოლო ჰულაგიდების ილხანთა ირანის მონღოლურ სახელმწიფოში ამიერკავკასია, მცირე აზიის ნაწილი, ერაყი და ირანთან ერთად თურქმენეთი და ავღანეთიც შედიოდა. ეს ორი უძლიერესი იმპერია, ერთმანეთს სასტიკად მტრობდა. მათ საერთო საზღვარი ჰქონდათ - კავკასიის ქედი, რომლის უღელტეხილებსაც დიდი სტრატეგიული მნიშვნელობა ენიჭებოდა. ოსების მიმართ ამ ორ იმპერიას სხვადასხვაგვარი დამოკიდებულება ჰქონდა. ოქროს ურდოს ლაშქარმა 1222, 1238 და 1278 წლებში სასტიკად დაამარცხა ოსები და მათი სახელმწიფო მოსპო. ოსები ცდილობდნენ ოქროს ურდოსთან ომში სამხრეთ მონღოლური სახელმწიფო გამოეყენებინათ; თავის მხრივ, ილხანებიც ენდობოდნენ და იყენებდნენ კიდეც ოსებს ამიერკავკასიასა და საქართველოში. საქმე ისაა, რომ ქართველები ილხანთა წინააღმდეგ ოქროს ურდოს გამოყენებას ცდილობდნენ, ოსები კი - პირიქით. ამით იყო გამოწვეული, რომ გიორგი ბრწყინვალემდე ილხანთა მიერ დაპყრობილ საქართველოში ოსები გაძლიერდნენ, მონღოლთა გაძევების შემდგომ საქართველოდან ოსებიც გააძევეს. აქ იგულისხმება, რომ საქართველოდან არა ოსების ეთნოსი (ისინი კომპაქტურად ჯერ კიდევ არ სახლობდნენ ჩვენში), არამედ მონღოლთა სამხედრო წყობის მსგავსად ფორმირებული ოსური ლაშქარი (ე.ი. მეომრები თავიანთი დედა-წულით), ანუ მონღოლთა დამხმარე ძლიერი სამხედრო ძალა გააძევეს.
ოსები კვლავ გამოჩნდნენ საქართველოში თემურ-ლენგის ლაშქრობათა შემდგომ, რაც საერთაშორისო პოლიტიკურ ინტერესებთან იყო დაკავშირებული. ორი მონღოლური იმპერია კვლავ სამკვდრო-სასიცოცხლოდ ერკინებოდა ერთმანეთს. თემურ-ლენგი თავის უპირველეს მოსისხლე მტრად თოხთამიშს - ოქროს ურდოს ხანს მიიჩნევდა. თემურის სახელმწიფო დერბენდიდან და კავკასიონის მთებიდან იწყებოდა (მოიცავდა საქართველოს, არმენიას, აზერბაიჯანს) და ამიტომაც ოქროს ურდოსგან მისი დაცვის მიზნით კავკასიონის უღელტეხილების ჩაკეტვას უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა. 1382 წელს კავკასიონის გადმოსასვლელის გზით თოხთამიშ-ხანი ირანს შეესია, თემურ-ლენგმა სასტიკად იძია შური თავრიზელებზე, რომლებიც თოხთამიშს დაეხმარნენ; ცხადია თემური არც საქართველოს აპატიებდა კავკასიონის გადმოსასვლელების გახსნას, რომელთა ხელში ჩაგდებასაც უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებდა, ამიტომაც 1395 წელს ჩრდილო კავკასიაში გამართულ დიდ ომში, თოხთამიშთან გამარჯვების შემდგომ, მან დერბენდი ხელახლა გაამაგრა და მცველები დაუყენა. უკან დაბრუნებისას თემურ-ლენგმა საგანგებოდ დალაშქრა ჩრდილო-კავკასიის მთიანეთი, განსაკუთრებით კი ის ქვეყნები და ხალხები, რომელთაც კავშირი ჰქონდათ საქართველოსთან, დაუნგრია მათ ეკლესიები, „ჯვარ-ხატები“, და ძალით მიაღებინა ისლამის რჯული. როგორც ვახუშტი გადმოგვცემს, ამ დროს ოსები საქართველოს მთის ერთ კუთხეში შემოსულან, რომელსაც დვალეთი ეწოდებოდა და დაუპყრიათ იგი. როგორც აღნიშნული იყო, ოსები სამხრეთელ მონღოლთა დახმარებით ცდილობდნენ გადაეგდოთ ოქროს ურდოს უღელი. ისინი თოხთამიშს მტრობდნენ და თემურ-ლენგს ეხმარებოდნენ. უნდა ვიფიქროთ, რომ თემურ-ლენგმა კავკასიონის ყველაზე მნიშვნელოვანი გადმოსასვლელების დაცვის მიზნით საგანგებოდ დაასახლა ოსები დვალეთში. საქმე ისაა, რომ დვალეთი დარიალის ხეობასა და მამისონის უღელტეხილს შორის მდებარეობდა, რაც იმას ნიშნავდა, რომ ჩრდილო კავკასიაში გამავალი ყველა მთავარი უღელტეხილი (დარუბანდის გარდა) დვალების ხელში იყო, რამაც შემდგომში განსაზღვრა კიდეც მათი ბედი. თემურ-ლენგამდე დვალეთი თავისი უღელტეხილებით საქართველოს სახელმწიფოს გამგებლობაში იმყოფებოდა, თემურის შემდეგ მდგომარეობა შეიცვალა. ვახუშტი წერს - „შემდგომად მოსვლისა ლანგ-თემურისა და აღებისა კონსტანტინეპოლისა, ემძლავრნენ ოვსთა იქით თათარხანნი და აქეთ ლანგთემურის ელნი - მაჰმადიანნი და შემოივლტოდნენ კავკასიასა შინა და დაიპყრნეს კავკასთა ნათესავნი, რომელ არიან დუალნი“.
დვალები წარმოშობით ქართულ-კავკასიურ ტომს წარმოადგენდა, რომელიც, როგორც ამას ვახუშტი გვიამბობს, ოსთა მიერ „დაპყრობის“ შემდეგ გაოსდნენ. მართალია, ოსების პირველი ტალღა კავკასიის მთებში ჩინგიზ და ბათო ყაენების დროს შესულა, მაგრამ XV ს-ის დასაწყისისათვის, თემურ-ლენგის ჟამს, ოსების ახალ ტალღას დვალეთში უკვე გაბატონებული მდგომარეობა მოუპოვებია. დვალეთის დაპყრობის შემდგომ სრულიად შეიცვალა საქართველოს ამ კუთხის ბედი. შეიცვალა დვალეთის საზოგადოების სოციალური სახე. დაპყრობის შემდგომ დვალეთში საზოგადოების მაღალ, დიდგვაროვან ფენას ოსებს უწოდებდნენ, ხოლო დაბალ, უქონელ და ღარიბ ფენას - დვალებს. ვახუშტი თავისი თანამედროვე დვალეთის მოსახლეობის შესახებ წერს: „უწყიან გვარნიცა და უწარჩინებულესნი გვარითა არიან ოვსნი“, ხოლო „უგვარონი - დვალნი“. ვახუშტი სხვაგანაც იმეორებს - „აწცა გვარიანთა მათ უწოდებენ ოსად, ხოლო სხვათა უგვაროთა - კვალად დვალადვე“. აქედან ჩანს, რომ დვალების გაოსებას საფუძვლად რელიგიურთან ერთად, რომელსაც ქვემოთ შევეხებით, სოციალური მიზეზიც ჰქონდა, კერძოდ დვალეთის დაპყრობის შემდეგ ოსებმა სოციალური პრივილეგიები მოიპოვეს, დვალებმა კი დაკარგეს. შეიქმნა ახალი ფსიქოლოგია, რომელიც როგორც ჩანს, კავკასიის ამ რეგიონის ეთნოფსიქოლოგიას დაედო საფუძვლად და რომლის მიხედვითაც ოსობა სასახელო იყო, დვალობა კი - სათაკილო; პირველი უფროსი - ბატონი იყო, მეორე - დაქვემდებარებული - მონა, - „რამეთუ დვალნი უმდაბლესნი არიან გვარითა“.
საქართველოს ისტორიული მხარე დვალეთი დღევანდელ ჩრდილო კავკასიაში მდებარე ე.წ. ნარო-მამისონის ქვაბულსა და ჯავის რაიონის მთიან ნაწილს მოიცავდა. დვალები ეთნიკურად იბერიულ-კავკასიურ ენათა ოჯახს განეკუთვნებოდნენ და სრულიად განსხვავდებოდნენ ირანულენოვან ოსებისაგან, რომელნიც ისტორიულად ჩრდილო კავკასიის ველებზე ცხოვრობდნენ. დვალები ძველთაგანვე ქრისტიანები იყვნენ და ქართული ეკლესიის სამწყსოს წარმოადგენდნენ. ვახტანგ გორგასალის დროს დვალეთი ნიქოზელი ეპისკოპოსის ეპარქიაში შედიოდა. დვალები ქართული ეკლესიისა და ქართული კულტურის აქტიური მოღვაწენი იყვნენ. მაგალითად, ცნობილნი არიან ქართული წიგნის დვალი გადამწერები და კალიგრაფები, რომელნიც არა მხოლოდ საქართველოში, არამედ უცხოეთშიც ქართული ქრისტიანობის თავდადებულ მოღვაწეებს წარმოადგენდნენ IX-XI საუკუნეებში. დვალების ბედი, როგორც აღვნიშნეთ, XIII საუკუნის შემდგომ, განსაკუთრებით კი XV საუკუნეში შეიცვალა, როცა იქ უცხოელები გაბატონდნენ. შეიცვალა დვალეთის სარწმუნოებრივი სახეც. ოსთაგან დვალების დაპყრობის შემდგომ, დვალები, როგორც ითქვა, დაბალ ფენად იქცა. ისინი ვითარცა ძველი ქრისტიანები - ქრისტიანებადვე დარჩნენ, მაღალი ფენა კი - ოსები, არაქრისტიანები ვახუშტის თქმით, მაჰმადიანები იყვნენ. „წარჩინებულნი მათნი არიან მაჰმადიანნი და დაბალნი გლეხნი ქრისტიანნი“. როგორც ცნობილია, ბიზანტიის იმპერიის დაცემის შემდგომ, მაჰმადიანურ რკალში მოქცეულ საქართველოში ქრისტიანობა გარკვეულწილად შესუსტდა, საქართველოს მთიან კუთხეებს ქართული ეკლესია ისეთ ყურადღებას ვეღარ აქცევდა, როგორც ადრე - VI-XIV საუკუნეებში, მითუმეტეს, დვალეთს, სადაც შესული ოსები არა მხოლოდ სკვითურ-წარმართული სარწმუნოების, არამედ მაჰმადიანობის მიმდევარნიც იყვნენ. ოსურ წარმართობას დვალების სარწმუნოებაზე თავისი გავლენა მოუხდენია. ამის გამო დვალეთში ვერც ოსები იცავდნენ მაჰმადიანობას და ვერც დვალები - ქრისტიანობას. ვახუშტი მათზე წერს: „გარნა უმეცარნი ორივეს სჯულისანი, რამეთუ გარჩევა მათი არის ესე: რომელნი სჭამენ ღორსა არიან ქრისტიანენი, და რომელნი სჭამენ ცხენსა ესენი არიან მაჰმადიანნი, გარნა ყოველთა უწყიან მსგავსი კერპისა, რომელსაც უწოდებენ ვაჩილას... თაყვანსცემენ ტყავსა მას დღესა შინა ეკლესიასა რათა არა მოუვლინოს ელიამ სეტყვანი და მოსცეს ნაყოფი ქვეყანისანი“.
დვალური ენა დღეს მკვდარი ენაა, ისიც კი არაა დადგენილი, იგი დამოუკიდებელი ენა იყო თუ დიალექტი ქართველური ენებისა, თუმც კი დვალური ტოპონიმები, როგორც ჩრდილო კავკასიაში, არდონის ხეობაში, ისე მის სამხრეთითაც ქართულენოვანია: „ზეკარა“, „ხოხის მთა“, „ბრუც-საბრძელა“, „კედელა“, „კასრის კარი“, „ბასიანი“ (სამხრეთ საქართველოშიც არის ეს ტოპონიმი), „ყაყიდური“, „კვირა“, „ქურთათა“, „თაგაური“, „ხეთაძე“, „ჟღელის ღელე“, „დაბის წყარო“ და სხვა.
XVIII ს-ის დასაწყისში ვახუშტის დროს დვალთა გაოსების პროცესი ჯერ კიდევ დასრულებული არ ყოფილა, მაგრამ ამ საუკუნის პირველ ნახევარში დასრულდა. XIX ს-ში დვალები, როგორც თავისთავადი ტომი, აღარ იხსენიება. VI საუკუნიდან მოყოლებული, დვალების გაქრისტიანების შემდგომ, დვალეთში - სარწმუნოების, ლიტერატურის, ქვეყანასთან (საქართველოსთან) ურთიერთობის ენა ქართული იყო და დვალები, ისევე როგორც მათი მეზობელი რაჭველები, მოხევენი, არაგვისპირელნი და ქართლელნი ქართველთა დიდი ოჯახის წევრებს წარმოადგენდნენ. მონღოლ-თათრებმა და შემდგომ სხვა მტრებმა ჩვენი ეროვნული ოჯახიდან გაიყვანა ერთ-ერთი ქართველური ტომი. აქ ჩვენი ეროვნული თვითშემეცნების საზოგადოდ დაბალმა დონემაც იქონია გავლენა.
დვალების გაოსების შემდგომ დაიწყო ახალი პროცესი ქართველების დენაციონალიზაციისა - ქართლელი მთიელების გაოსება. როგორც ცნობილია, საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოს დაშლის შემდგომ, XVI-XVIII საუკუნეებში, საქართველოსკენ დაიძრნენ და ჩვენს ქვეყანაში ჩამოსახლდნენ ჩრდილო კავკასიური ტომები, აღმოსავლეთ კახეთში (საინგილოში) - დაღესტნელები, აფხაზეთში - აფსარ-ჩერქეზები, შიდა ქართლის მთიანეთში კი - დვალები, იმ დროისათვის უკვე გაოსებულნი.
ვახუშტის დროს ოსი-დვალები ნაწილობრივ უკვე იყვნენ ჩამოსახლებულნი ქართლის მთიანეთში, კერძოდ ზოგიერთი ხეობის სათავეებში. ვახუშტი წერს: „ხოლო რაოდენნი ოსნი დავწერეთ ამ ადგილებითა შინა, პირველად სახლებულან ქართველნი გლეხნი, შემდგომად... გარდმოსახლებულან ოსნი და ქართველნი ბართა შინა ჩამოსულან“, ცხადია ყველა ქართველი ქართლის მთიანეთიდან ბარში ვერ ჩამოსახლდებოდა, მთაში დარჩენილი ქართული მოსახლეობა ოსურ გარემოში მოექცა და გაოსდა.
XVIII ს-ის 20-30-იან წლებში ქართლში გადმოსული ოსი-დვალები არაგვისა და ქსნის საერისთავოებს, მაჩაბლების სამფლობელოებს შეეხიზნენ, მცირე ნაწილი კი მუხრანელი ბაგრატიონების, ფავლენიშვილების, ფალავანდიშვილების და ხერხეულიძეების სამფლობელოებში დამკვიდრდა. უნდა ითქვას, რომ საქართველოს სახელმწიფოს დასუსტების შემდგომ მთიელი მოსახლეობა ეურჩებოდა ცენტრალურ ხელისუფლებას. 1625 წელს ოსური ორიენტაციის დვალების აჯანყება გიორგი სააკაძემ ჩაახშო, რომელმაც დვალეთში (ე.ი. ჩრდილო კავკასიაში) ილაშქრა. ვახტანგ მეექვსის პოლიტიკური მარცხის შემდეგ, როცა ქართლში ჯერ ოსმალები, შემდგომ კი ყიზილბაშები გაბატონდნენ, ოს-დვალებს, როგორც ოსმალები, ისე სპარსელები მაჰმადიანთა წინააღმდეგ აჯანყებულ ქართველ ხელისუფალთა წინააღმდეგ ბრძოლაში იყენებდნენ. 1744 წელს ქართლ-კახეთის ქრისტიანული სახელმწიფო აღდგა. თეიმურაზ II და ერეკლე II-მ, როგორც მეისტორიე პაპუნა ორბელიანი გადმოგვცემს, უპირველეს ყოვლისა, საჭიროდ ჩათვალეს დაეცხროთ არაგვისპირეთსა და ქართლში შემოსახლებული ოსების აჯანყება. მემატიანის თქმით, ამ დროისათვის „ოსები ცემდნენ ზემო ქართლს“, არაგვისა და ქსნის საერისთავოებში შესული ოსები სამეფო გადასახადს არ იხდიდნენ: „ორსავ საერისთაონი დიად ავკაცობდნენ, არც ბეგარას აძლევდნენ, არც მოხელე შეუშვეს“. მეფეები შევიდნენ ოსთა მიერ დაჭერილ ტერიტორიაზე: „მოეგებნენ ოსნი და შეიქმნა ომი. მობრძანდა ბატონიც, დაერივნენ ხმალდახმალ და გააქციეს ოსნი და მიიყვანეს, შეჰყარეს კოშკებში და შემოადგნენ კარს. განაძლიერა ჯარი მეფემ. ორმოცი კოშკი დაწვეს, თრუსი დაატყვევეს და ყოვლის გზით ყალთანი უყვეს, რომ რისხვა ღმრთისა დასცეს. რა ეს ამბავი და არაგვის ოსის წახდენის ამბავი შეიტყვეს ერისთავის ოსთა, მივიდნენ მაშინვე ვანათს და შემოეხვივნენ მეფეს. თეიმურაზს მოსთხოვეს დანაშაულის ფირმანი და მოსცეს სრული ბეგარა“. ეს იმას ნიშნავს, რომ ქართლის მთიანეთში გადმოსულ ოსებს ქართველმა მეფეებმა ორი მხრიდან შეუტიეს - მეფე ერეკლე არაგვის ხეობას აჰყვა და იქ დაამარცხა ოსები, ხოლო მეფე თეიმურაზი ქსნის ხეობაში შევიდა, არაგვისპირელი ოსების დამარცხების ამბის გაგების შემდეგ სამაჩაბლოელი ოსები შეშინდნენ, თხოვნით მიმართეს მეფე თეიმურაზს და მისგან შემორიგების ფირმანი მიიღეს. ამის შემდგომ ქართლის მთიანეთში მცხოვრები ოსები ქვეყნის მშვიდობიან მოქალაქეებად იქცნენ. მათ ისეთივე სამოქალაქო უფლებები ჰქონდათ, როგორც ქართველებს, ისინი ერთგულებდნენ ქართველ მეფეებს, რამაც გავლენა იქონია მათ ბედზე XIX ს-ში.
XIX საუკუნეში ჩვენი ქვეყნის რუსეთის იმპერიაში შესვლას თან აჯანყებები მოჰყვა, ქართლსა და კახეთში სახალხო აჯანყებათა სულის ჩამდგმელები ბაგრატიონთა სამეფო სახლის წევრები იყვნენ. თავდაპირველად ოსები ისევ ერთგულებდნენ ქართულ სამეფო სახლს და მრავალჯერ აჯანყდნენ რუს ხელისუფალთა წინააღმდეგ ფარნავაზ, იულონ და ალექსანდრე ბატონიშვილთა მხარდასაჭერად, მაგრამ შემდგომში პასკევიჩმა დიდად იღვაწა, რათა ქართულ-ოსური ერთსულოვნება გაეთიშა, რისთვისაც ოსებს გარკვეული სოციალური უფლებანი მიანიჭა, ხოლო ქართველი მემამულეების უფლებები ოს გლეხებზე საეჭვოდ მიიჩნია, რის გამოც 1830 წელს მაჩაბლებმა საჩივარი შეიტანეს გორის სასამართლოში. 1830 წლიდან 1845 წლამდე სასამართლოს გადაწყვეტილება არ გამოუტანია, შემდგომ კი გადაწყვიტა, რომ ოსები მაჩაბლების მუდმივ მფლობელობაში უნდა დარჩენილიყვნენ. ამ დროისათვის ოსები საქართველოში კომპაქტურად მხოლოდ მაჩაბლების მამულში ცხოვრობდნენ. სასამართლოს გადაწყვეტილება გლეხებმა გაასაჩივრეს, თბილისის სასამართლო პალატამ იგივე დაადგინა, ოსი გლეხების ქართველ თავადთა მფლობელობაში მოქცევა უმაღლესი ხელისუფლებისათვის მიუღებელი აღმოჩნდა. ამიტომაც საქმე პეტერბურგში - სენატში გასარჩევად გადაიტანეს. სენატმა სასამართლოთა წინა გადაწყვეტილებანი გააუქმა და ოსები მაჩაბლების ყმებად არ ცნო. ეს 1851-52 წლებში მოხდა. სენატის ეს დადგენილება ძალზე მნიშვნელოვანია ქართველთა გაოსების საკითხის გარკვევისათვის, რამეთუ ამ დადგენილებით სენატმა ოსი გლეხები ბატონყმობისაგან საქართველოში ბატონყმობის გაუქმებამდე ცამეტი წლით ადრე გაათავისუფლა. ბატონყმობისაგან ოსების გათავისუფლება ქართლელი გლეხებისათვის უდიდეს საცდურს წარმოადგენდა. ყმობისაგან განთავისუფლება ყველას სურდა, თავისუფლება კი მხოლოდ მათ ენიჭებოდათ, რომელნიც ოსებად იყვნენ ცნობილნი.
„ოსობით“ ბატონყმური უღლისაგან თავდაღწეულმა შიდა ქართლის მკვიდრმა გლეხებმა ხიზნების სახით საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებს მიაშურეს. ჩვეულებრივ გლეხებთან შედარებით ხიზნებს გარკვეული უპირატესობანი ჰქონდათ: გარდა პირადი თავისუფლებისა, მათ უფლება ჰქონდათ მემამულის მიწების უვადო მოხმარებისა გარკვეული საზღაურის გადახდით („სამხრ. ოსეთის ისტორიის ნარკვევები“ გვ. 172), მემამულის მიწაზე მცხოვრები ხიზანი თავისი საკარმიდამო მიწის გადასახადს არ იხდიდა და შეეძლო უფასოდ ესარგებლა ტყითა და სარწყავი წყლით. ეს კანონით იყო განსაზღვრული. საგლეხო რეფორმის შემდეგ მრავალი ქართველი მემამულე შეეცადა გაესახლებინა თავიანთი მიწებიდან ოსი ხიზნები, მაგრამ ვერ შეძლო: ურჩ გლეხობას ხელისუფლება არ სჯიდა, მემამულეებს კი ძალა არ შესწევდათ, უფრო მეტიც, ხიზნები ჰკლავდნენ მემამულეებს, უწვავდნენ სახლ-კარს, უჩეხავდნენ ტყეს, სარგებლობდნენ საძოვრებით, უხნავდნენ მიწებს (იქვე გვ. 198). ხელისუფალთა ფარული მხარდაჭერით ფაქტიურად ხიზნებს დარჩათ ქართველთა მიწები შიდა ქართლში, ვორონცოვ-დაშკოვის დროს არსებობდა პროექტი, რომლის მიხედვითაც შიდა ქართლი, როგორც მტკვრის მარჯვენა, ისე მარცხენა სანაპიროზე, ოსი მოახალშენეებისათვის უნდა გადაეცათ. მიწების მიღების მიზნით ქართლელი გლეხები ოსებად აცხადებდნენ თავიანთ თავს, ტოვებდნენ მამაპაპეულ სოფლებს და ხიზნების სახით დღევანდელი გორის, დუშეთის, ქარელის, ხაშურის, კასპის, ბორჯომის, მცხეთისა და სხვა რაიონებში სახლდებოდნენ. საქართველოში ოსების რაოდენობა მკვეთრად გაიზარდა, რაც მხოლოდ ბუნებრივი მატების გზით შეუძლებელი იყო.
სოციალურთან ერთად არსებობდა არანაკლებ მნიშვნელოვანი მიზეზი ქართველთა გაოსებისა. კერძოდ, რელიგიური. როგორც აღინიშნა, დვალები მე-6 საუკუნიდან მოყოლებული ქრისტიანები იყვნენ და ქართული ეკლესიის მრევლს შეადგენდნენ, XIX ს-მდე გაოსებულ დვალებსა და მთიელებს ტრადიციულად ქართული ეკლესია ემსახურებოდა. დვალეთის ეკლესიებსა და სალოცავებში XIX ს. შუაწლებამდე წირვა-ლოცვა ქართულ ენაზე ტარდებოდა და ღვთისმსახურებისათვის ქართული საეკლესიო წიგნები გამოიყენებოდა. არც თუ დიდი ხნის წინათ ისტორიულ დვალეთში (ჩრდ. კავკასიაში) ზარომაგის ეკლესიის ნანგრევში აღმოჩნდა ქართული ფსალმუნის ხელნაწერი, რომელიც X საუკუნეს ეკუთვნის. იქვეა ეკლესია ქართული წარწერებით. სოფელ წაიდან (ამჟამად ცეი ეწოდება) იყო ქართული ეკლესიის წმიდანი - ნიკოლოზ დვალი. წაი მდებარეობდა „კასრის კართან“ (ვახუშტის ცნობით, ეს „კარი არდონის ხეობაში ქართველ მეფეებს აუგიათ „ოსთა გადმოუსვლელობისათვის“). ქართულ ეკლესიასთან ათასწლოვანი კავშირის გამო დვალურიდან ოსურ ენაში საეკლესიო ტერმინოლოგიაა შესული, ოსურად უმაღლეს ღვთაებას „ხუცავი“ ეწოდება (ქართული „ხუცესიდან“). ოსური „კუირა“, „ბარასკა“, „ტარანჯელო“, „ჯიორქომა“, „სანიბა“, „მიქელგაბრიტა“, „მარიამ“ და სხვა ქართული საეკლესიო ტერმინოლოგიიდანაა გადაღებული და ფონეტიკურად სახეშეცვლილი. (შესაბამისად - კვირა, პარასკევი, მთავარანგელოზი, გიორგობა, სამება, მიქელგაბრიელი, მარიამი (იხ. ა. ჯაფარიძე საქართველოს ეკლესიის ისტორია ტ. IV, გვ. 263).
ჯავის რაიონში მრავლად იყო ე.წ. „ძუარები“ (ე.ი. ჯვრები), რომელთაც ფშავ-ხევსურთა და მთიელთა ხატ-ჯვრების მსგავსად თაყვანს სცემდა ადგილობრივი მოსახლეობა (არსებობდა საგვარეულო და სათემო „ძუარები“). აღნიშნული მოსახლეობის სარწმუნოებრივი კავშირი დედა-ქართულ ეკლესიასთან XIX ს-ში, ავტოკეფალიის გაუქმების შემდეგ, გაძნელდა. ცნობილია, რომ ჩრდ. კავკასიაში მცხოვრებ ოსთა შორის ქრისტიანობის გასავრცელებლად რუსი საეკლესიო ხელისუფლება XVIII საუკუნიდანვე იყენებდა ქართველ საეკლესიო მოღვაწეებს. 1815 წელს აღადგინეს ე.წ. „ოსეთის სასულიერო კომისია“ და მისი მოქმედების არეალში თბილისის გუბერნიის ოსებით დასახლებული მიწებიც შეიტანეს. ამ დროისათვის არდონის ხეობის ნარ-მამისონის ქვაბული თბილისის გუბერნიას ეკუთვნოდა. ეს ტერიტორია, რომელიც მუდამ საქართველოს სახელმწიფოს შემადგენლობაში შედიოდა, 1858 წელს მეფისნაცვალმა ბარიატინსკიმ თბილისის გუბერნიას ჩამოაშორა და თერგის ოლქს შეუერთა.
ხელისუფლება თუშ-ფშავ-ხევსურეთსა, ხევში და საერთოდ, საქართველოს მთიანეთში შერყეული ქრისტიანობის აღდგენას შეეცადა. მთის რთული სარწმუნოებრივი ვითარების გამოსასწორებლად რუსული ეკლესია იმ ცოდნასა და გამოცდილებას იყენებდა, რომელიც XVIII საუკუნიდანვე ჰქონდა დაგროვილი ოსეთის სასულიერო კომისიას. 1814 წლის 17 ოქტომბერს გამოიცა ბრძანება - „საქართველოში იყოს ერთი ეგზარქოსი და სამი ეპარქია - ქართლისა, ოსეთისა და სიღნაღისა, მოზდოკის ოსური კომისიის მოვალეობა დაეკისროს თელავის არქიეპისკოპოსს. ოსი უხუცესების წახალისებისათვის გაიცეს 1500 მანეთი“ (იქვე, გვ. 267). ავტოკეფალიის მოსპობის შემდეგ საქართველოს ბარში მრავალი ეპარქია გააუქმეს, მთაში კი ე.წ. „ოსეთის ეპარქია“ შექმნეს, არა მხოლოდ ეკლესიურად, ადმინისტრაციულადაც შეიქმნა „ოსეთის ოკრუგი“, რომელშიც მოხევენი, მთიულნი და სამხედრო გზისპირას მცხოვრები ქართველები შეიყვანეს. ამ „ოკრუგის“ ცენტრად მთიულეთში მდებარე ქართული სოფელი ქვეშეთი აირჩიეს (იქვე, გვ. 267). ხელისუფლებამ მიზნად დაისახა „ოსეთის ეპარქიასა“ და „ოსეთის ოკრუგში“ მცხოვრები მთიელების გაქრისტიანება (აღსანიშნავია, რომ აღნიშნული მოსახლეობა თავის თავს მტკიცე ქრისტიანად თვლიდა, მაგრამ უნათლავნი იყვნენ). პირველ ხანებში მართლაც ბევრი „გაქრისტიანდა“ (ე.ი. მოინათლა). როგორც აღინიშნა, მთიელთა გაქრისტიანების საქმე „ოსეთის სასულიერო კომისიას“ ევალებოდა, რომელიც ყველა მონათლულს ოსად აცხადებდა. ამაზე მონათლულთა კოლოსალური რაოდენობა მიუთითებს. 1815 წელს 11445 კაცი იყო მონათლული, ხოლო 1820 წელს 31.997 (მონათლულთაგან ყველა ოსი რომ არ იყო, ეს იქიდანაც ჩანს, რომ 1865 წლისათვისაც კი ჩვენში მცხოვრები ოსების რაოდენობა პ. გუგუშვილის მონაცემებით 40.000 კაცს არ აჭარბებდა).
1820 წლისათვის რუს სამღვდელოებას შეუმჩნევია, რომ მონათლული მთიელები კვლავ წარმართობას უბრუნდებოდნენ, რის გამოც დაუსახავთ ღონისძიებანი. საერთოდ უნდა ითქვას, რომ ხალხის გაქრისტიანებისას ფორმალობას იჩენდნენ. სახელმწიფო ამ დიდი საქმის აღსრულებისათვის დიდი თანხებით აჯილდოებდა სამღვდელოებასა და ადმინისტრაციას, რომელნიც თავის მხრივ მონათლულთა რიცხვის გაზრდას ცდილობდნენ. მონათლულთა კვლავ „გაწარმართების“ ერთ-ერთ მიზეზად რუსეთის საეკლესიო ხელისუფლებმა ოსურ ენაზე საეკლესიო ლიტერატურის არ არსებობა მიიჩნიეს, ამიტომაც ქართულ ეკლესიაში აღზრდილ იოანე იაღლუზიძეს ქართულიდან ოსურად წმიდა სახარება ათარგმნინეს, მაგრამ გაწარმართების საქმე მაინც არ გამოსწორდა. თავის მართლების მიზნით საეგზარქოსოში გამოიმუშავეს პოზიცია, რომელიც წმ. სინოდისადმი ეგზარქოსის მიწერილობიდან ჩანს: - „ქრისტიანობის წარმატებით გავრცელების გამაძნელებელ მიზეზთა შორის ოს ხალხში, რომელიც მონათვლის შემდგომ არაიშვიათად დაუბრუნდა კერპთმსახურებას უნდა მიეკუთვნოს: 1. ოსურ ენაზე წიგნების არარსებობა, 2. სამღვდელოების მიერ ოსური ენის უცოდინარობა და პირიქით, ოსების მიერ ქართულისა, რომელზეც სრულდება საღმრთო ლიტურგია და ქრისტიანობის სხვა წესები“ (იქვე, გვ. 269).
საეგზარქოსომ მიზნად დაისახა შეეცვალა მთიანეთში ქართული საეკლესიო მსახურება. ქართული ეკლესია კი მთის მოსახლეობის ქართველ ერთან დამაკავშირებელ ძარღვს წარმოადგენდა, ხალხიც ქართულენოვან მსახურებას იყო შეჩვეული, არ უარყოფდა ქართველ სამღვდელოებას და სიამოვნებით იღებდა მას. საეგზარქოსოს ადმინისტრაციული ჩარევა დასჭირდა - ქართველ მღვდლებს მთიანეთში სამსახური აეკრძალა. სასწრაფოდ აკურთხეს ადგილობრივი მკვიდრნი, უცოდინარნი, ერთ-ერთი ასეთი პირის დავით ბეგიზოვის ნაამბობი ჩვენი საუკუნის პირველ ნახევარშია ჩაწერილი: „ქრთამით ამიღეს დოკუმენტი „ო ბლაგონადეჟნოსტი“, მიმიყვანეს საქართველოს ეგზარქოსთან, რომელსაც აეკრძალა სამხრეთ ოსეთში ქართველის მღვდლად ან მასწავლებლად გაგზავნა. ეგზარქოსმა სწრაფად მაკურთხა, დამლოცა, ჩამიწყვეს წიგნებში ფურცლები, რა წამეკითხა ჯვრის წერაზე, რა პანაშვიდზე და რა რომელ დღესასწაულზე. მქონდა ჯამაგირი, დრამის ფულს არ ვიღებდი, ეს გადასახადი ოსებმა არ იცოდნენ. ჯავის ზევით მე ვიყავი პირველი ოსი მღვდლად და კიდევ იყო შემდეგ ორი ოსი, თორემ უწინ სულ ქართველები იყვნენ ჩვენში ამ სამსახურში“ (იქვე, გვ. 270).
საქართველოს საპატრიარქოს გაუქმების შემდეგ ქართლელ მთიელთა შორის ქრისტიანობის გავრცელების საქმეს ხელისუფლებამ სათავეში ქართველი საეკლესიო პირები ჩაუყენა. უხვად ასაჩუქრებდნენ გაქრისტიანებულ (ე.ი. მონათლულ) მთიელებს, ოღონდ იმ პირობით, რომ ისინი „ოსები“ უნდა ყოფილიყვნენ. ახლად მონათლულ ქართველს საჩუქარი არ ეძლეოდა, მხოლოდ ოსი საჩუქრდებოდა. ამის გამო გასული საუკუნის დასაწყისში შეუთხზავთ სატირა ქართველ არქიეპისკოპოს დოსითეოსზე, რომელიც დეკანოზ ალექსი პეტრიაშვილთან (კეთილშობილთა სასწავლებლის პირველ რექტორთან) ერთად უხვი საჩუქრებით ანუ როგორც სატირაშია - „ჩითით“ ნათლავდა მთიელებს.
„კანტორა რომ უწოდეს, რას ამბობენ ბილმან,
დოსითეოს ალექსით წინასწარით ბილმან...
ჩითით ნათლავენ ოსებსა, ქრისტიანად ბილმან“.
სატირაში მოხსენებულია 1814 წელს დაარსებული ქართლ-კახეთ-იმერეთის სინოდალური კანტორა, რომელთანაც ერთად განახლდა ოსეთის სასულიერო კომისია. დოსითეოსი დანიშნეს კანტორის წევრად და კომისიის ხელმძღვანელად. მას მთიელთა შორის ქრისტიანობის დანერგვა-გავრცელება ევალებოდა, მართლაც, „მოკლე ხანში ათასობით ოსი მოაქცია ქრისტიანად. რასაკვირველია, ასეთი წარმატება დოსითეოსისა და მისი ხელქვეითი პირების „მისიონერული მოღვაწეობისა“ და ოსების მაღალ სარწმუნოებრივი შეგნების შედეგი არ ყოფილა. წარმატების მიზეზი მატერიალური პირობები იყო. საქმე ისაა, რომ კომისიის დაარსებისთანავე დოსითეოსის ენერგიული შუამდგომლობით ალექსანდრე I-მა 1814 წ. 30 აგვისტოს ქსნის ერისთავებს ქსანი და გვერდისძირი ჩამოართვა. უამისოდ ქრისტიანობა ვერ გავრცელდება მთიელებშიო, ამტკიცებდა დოსითეოსი... ის არწმუნებდა ოსებს, რომ თუ ქრისტიანობას მიიღებდნენ, ერისთავის წინაშე ყოველგვარი მოვალეობისაგან განთავისუფლდებოდნენ და მხოლოდ სახელმწიფო გადასახადს გადაიხდიდნენ, რომ ქრისტიანობამიღებული ოსი უკვე არც ერთ მემამულეს აღარ ეკუთვნის, იგი მხოლოდ სახაზინო გლეხია და ქრისტიანი ბერის გარდა მათ უფროსი აღარ ეყოლებოდათ“ („აქტები“, VI, გვ. 363 იხ. გ. ბერძნიშვილი, მასალები. I. 1980, გვ. 218).
ქართველთა გაოსების საკითხი ჩვენთვის საინტერესოა თუნდაც იმიტომ, რომ ეს პროცესი მეცნიერთა თქმით ამჟამადაც გრძელდება. რ. თოფჩიშვილი წერს: „თვით ჩვენც არაერთი შემთხვევა გვქონდა შიდა ქართლის მთიანეთში გვენახა გაოსებული ან გაოსების გზაზე შემდგარი ქართველები. ასეთი პროცესები შიდა ქართლის მთიანეთში მეტნაკლებად დღესაც მიმდინარეობს“ (იქვე, გვ. 252).
ჩვენთვის გაოსებისა და ქართველთა დენაციონალიზაციის სხვა პროცესების ცოდნა საჭიროა, რათა უფრო ღრმად ჩავწვდეთ ჩვენს ეროვნულ ბუნებას, თავიდან ავიცილოთ თანამემამულეთა გადაგვარება საქართველოსა და უცხოეთში. ჩვენი ერი ერთი მხრივ - ძლიერი და მხნეა, რაზეც მისი ათასწლოვანი ისტორია მიუთითებს, მეორე მხრივ, ფაქიზი და სუსტი, ეროვნული ცნობიერების სწრაფად დამკარგველი. ქართველთა გაოსების, გაბერძნების, არმენიზაციისა და გამაჰმადიანების სურათები აჩვენებს, რომ არახელსაყრელ გარემოში ცხოვრებისას, განსაკუთრებით კი ქართულ ეკლესიასთან კავშირის გაწყვეტის შემდგომ, ქართველები დენაციონალიზაციას განიცდიან. სწორედ ამიტომ უცხოეთში ამჟამად მრავლად გასული ქართველები ყოველი ღონისძიებით უნდა ეცადონ არ გაწყვიტონ კავშირი ეროვნულ ეკლესიასთან. ეროვნული ნიშნით შექმნან თემები, საზოგადოებანი. იყოლიონ უთუოდ ქართველი ღვთისმსახური, რომელიც იერარქიულად არა რომელიმე უცხო ეკლესიას, არამედ მხოლოდ და მხოლოდ საქართველოს საპატრიარქოს ანუ ქართულ ეკლესიას დაექვემდებარება. უცხოეთში და საქართველოში მცხოვრები ქართველებისათვის ცნობილი უნდა იყოს რამდენად სახიფათოა მათთვის სხვადასხვა სექტებში შესვლა, კავშირის გაწყვეტა დედა-ქართულ ეკლესიასთან. ეროვნულმა ეკლესიამ შეუნარჩუნა ცნობიერება ჩვენს მამა-პაპათ საუკუნეთა მანძილზე.
ეჭვი არავის ეპარება, რომ ამჟამად ადამიანები, რომელთაც თავიანთი თავი ოსებად მიაჩნიათ - ოსები არიან, რადგან ადამიანის ეროვნებას წარმომავლობასთან ერთად ცნობიერებაც განსაზღვრავს.
მრავალი გაოსებული ქართველის გვარია გამოკვლეული მეცნიერთა მიერ.
აქ არ გადმოვცემთ გაოსებული ქართველების გვარების სიას, რამეთუ ამას ეხებოდა წინა წლებში გამოქვეყნებული ჩვენი წერილები („საქართველო, შენ ვინ მოგცა შვილი დასაკარგავი“, „ჩვენგან განვიშოროთ ჩვენი სისხლი და ხორცი?“), რომელნიც საგანგებოდ დაიწერა, რათა შეწყვეტილიყო სამარცხვინო დევნა საქართველოს შესანიშნავი მოქალაქეებისა - ოსებისა, რომელნიც ჩვენში დამკვიდრებულ არაქართველთა შორის ყველაზე უფრო ახლოს არიან ქართველ ერთან, მის კულტურასთან და წეს-ჩვეულებებთან.
ოსების მნიშვნელოვანი ნაწილი არა მხოლოდ ზრდიდა თავის შვილებს ქართულ სკოლებში, არამედ ოჯახებშიც უნერგავდა მათ ქართველთა სიყვარულს (იგულისხმება სამაჩაბლოს გარე საქართველოს რაიონები).
ოსთა დასაცავად გამოქვეყნებული ვრცელი წერილი გაზეთ „ერში“ სწორედ თბილისს, ბორჯომსა და სხვაგან ანტიოსური კომპანიის დროს მოვამზადე. მე არასოდეს დამავიწყდება ის ახალგაზრდები, მოხუცები, ქალები და კაცები, რომელნიც იმ გასაჭირის დღეებში უწყვეტად მოდიოდნენ ჩემთან ბორჯომის რეზიდენციაში, ვითარცა, - ოსების დამცველთან. მიჩვენებდნენ ისტორიის ინსტიტუტის მიერ გაცემულ ცნობებს მათი ქართული წარმოშობის შესახებ (ამ ცნობების ნომრები მე გადმოვეცი აღნიშნულ წერილში); სხვები მომითხრობდნენ ოჯახებში შემორჩენილ ძველ გადმოცემებს თავიანთი ქართველი წინაპრების შესახებ; ზოგიერთს ისიც კი ახსოვდა (თავიანთ წინაპართაგან), სად, საქართველოს რომელ რაიონში მოხდა მათი გაოსება (მაგალითად, ბესტავაშვილების გაოსების შესახებ მე დაწვრილებით მომითხრეს საოჯახო გადმოცემები, რაც გადმოვეცი).
ჩვენ ქრისტიანი ერი ვართ, ამიტომაც უფლება არა გვაქვს წავბაძოთ აფხაზ და ოს ფაშისტებს, რომელთაც უსაშინლესი გენოციდი მოუწყეს ქართველობას და მასობრივად დახოცეს ისინი. ჩვენი ერი ძველთაგანვე შემწყნარებლობით, ტოლერანტობით გამოირჩეოდა, ამას ავალდებულებდა მას ღვთისმშობლის წილხვედრილობა.
„მადლი“, №2, 1994
|
|
8 ქართველების არმენიზაცია |
▲ზევით დაბრუნება |
რა ბედი ელით იმ ქართველებს, რომლებიც განშორდნენ ჩვენს დედას - საქართველოს სამოციქულო ეკლესიას და უცხო ეკლესიათა მრევლად იქცნენ?
ამჟამად სხვადასხვა სარწმუნოებრივი მიმართულებანი, რომელნიც ეროვნულობას უარყოფენ, - იეღოველობა, ბაპტიზმი, ორმოცდაათიანელობა, სტაროვერობა და სხვანი, ცდილობენ ფეხი მოიკიდონ საქართველოში. ცხადია, ჩვენ პატივს ვცემთ ყოველი ადამიანის თავისუფალ სინდისს, მაგრამ ისტორიული გამოცდილება გვარწმუნებს, რომ საქართველოს სამოციქულო ეკლესიისაგან განშორებული ჩვენი თანამემამულენი ეროვნულადაც გადაგვარდნენ. ამჟამადაც ხომ არ გაუცხოვდებიან ქართველობისაგან ქართველი იეღოველები ანდა ბაპტისტები, მათი შთამომავალნი ქართველებად ჩათვლიან თუ არა თავიანთ თავს? ეს კითხვა უპასუხოდ არ უნდა დარჩეს, რამეთუ საზღვრების გახსნის შემდგომ მრავალი ქართველი მიაშურებს უცხოეთს. ისინი თავიანთი უცხოური სარწმუნოების წყალობით უცხოეთში გაითქვიფებიან, თუ თავს კვლავ დედა ქართული ეკლესიის წევრებად ჩათვლიან და ამით უფალი ღმერთის შემწეობით ქართველობას შეინარჩუნებენ?
ჩვენ გვაქვს ისტორიული მაგალითი, ისტორიული გამოცდილება, რომლის ანალიზი ზემოთ გამოთქმული დაეჭვების უფლებას გვაძლევს.
საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოს დაშლის შემდგომ ნაწილებად დაყოფილი ქვეყანა მაჰმადიანურმა იმპერიებმა ერთმანეთს შორის გაინაწილეს. მტერი ყოველი ღონისძიებით ცდილობდა ქართული ეკლესიის დასუსტებას. მართლმადიდებლებს ისეთი პოლიტიკური და ეკონომიკური პირობები შეუქმნეს, რომ ქართველების არცთუ ისე მცირე ნაწილი დედა ეკლესიას განშორდა და საქართველოში არსებულ უცხოურ ეკლესიებს შეემატა, რომლებიც არა მარტო უცხოეთიდან ფინანსდებოდნენ, არამედ ადგილობრივ ხელისუფალთა მხრიდანაც ჰქონდათ შეღავათები, რის გამოც XVII-XVIII საუკუნეებში ქართველების ერთი ნაწილი სომხური და კათოლიკური ეკლესიების მრევლად იქცა, ხოლო უფრო მომეტებული ნაწილი გამაჰმადიანდა.
უცხო ეკლესიათა ფრთებქვეშ მოქცეული ქართველები სულიერადაც გაუცხოვდნენ, ნაწილობრივ მათი ეროვნული ცნობიერებაც შეიცვალა. უცხო ეკლესიის წიაღში შესული ჩვენი თანამემამულენი თანდათან კარგავდნენ საკუთარ ეროვნულს და იმ ერის ნიშან-თვისებებს იძენდნენ, რომლის ეკლესიასაც თავიანთ თავს აკუთვნებდნენ, ითვისებდნენ უცხოურ წეს-ჩვეულებებს, ზოგჯერ ენასაც. შემთხვევითი არ იყო, რომ ხალხი ქართველ გრიგორიანელებს - „სომხებს“, ქართველ კათოლიკეებს კი „ფრანგებს“ უწოდებდა. დედა ეკლესიისაგან გაუცხოვება საუკუნეთა მანძილზე მიმდინარეობდა.
განვიხილოთ ის მიზეზები, რომელთაც ქართველების არმენიზაციას შეუწყვეს ხელი.
XVI ს. ბოლოსათვის სამეფო-სამთავროებად დაშლილი საქართველო გავლენის სფეროებად დაინაწილეს სპარსეთმა და ოსმალეთმა. ხოლო სამხრეთ საქართველო (მესხეთი და ლაზეთი), ქვემო ქართლი და აღმოსავლეთი კახეთი პოლიტიკურად მოწყვიტეს ჩვენს ქვეყანას და უშუალოდ უცხო სახელმწიფოთა მმართველობას დაუქვემდებარეს.
XVII-XVIII საუკუნეებში საგარეო-პოლიტიკური ვითარება მნიშვნელოვნად შეიცვალა. საქართველოს ჩრდილოეთით ახლად წარმოქმნილი რუსეთის იმპერია სწრაფად აფართოებდა თავის საზღვრებს. იგი კავკასიის ქედს მიუახლოვდა, ყირიმისა და ჩრდილო კავკასიის დაპყრობის შემდეგ რუსეთმა მიზნად დაისახა კონსტანტინეპოლის აღება შავი ზღვის სრუტეების ხელში ჩაგდების მიზნით, ინდოეთის ხელში ჩასაგდებად კი სპარსეთის დალაშქვრა დაგეგმა. რუსეთის იმპერიის სწრაფმა ზრდამ და აგრესიულობამ სასიკვდილო საფრთხე შეუქმნა სპარსეთისა და ოსმალეთის იმპერიებს. ჯერ კიდევ კახეთის მეფეთა წინააღმდეგ მებრძოლი დაღესტნის შამხალი აფრთხილებდა ოსმალეთის სულთანს, რომ სწორედ საქართველოს გზით და ქართველთა მეოხებით აპირებდა რუსეთი კონსტანტინეპოლის დაპყრობას, ოსმალეთის იმპერიის დაშლა-დამორჩილებას და სპარსეთის დალაშქვრას. მართლაც, კავკასიაში რუსეთის იმპერიის უპირველეს საყრდენს საქართველო წარმოადგენდა. იმ შემთხვევაში, თუ ამიერკავკასიაში რუსები გაბატონდებოდნენ, სპარსეთ-ოსმალეთის იმპერიათა მზე ჩაესვენებოდა (ეს მართლაც ასე მოხდა XIX-XX საუკუნეებში).
სპარსეთისა და ოსმალეთის მმართველებისათვის ცნობილი იყო, რომ ქართველები რუსებს ერთმორწმუნეობის გამო სიყვარულით ეკიდებოდნენ. ეს ოსმალებმაც და სპარსელებმაც იცოდნენ და დაპყრობილ ქართულ მიწებზე (მესხეთში, ლაზეთში, ქვემო ქართლში, აფხაზეთის ნაწილში, აღმოსავლეთ კახეთში) მართლმადიდებლურ სარწმუნოებას სასტიკად ებრძოდნენ, ხოლო გავლენის სფეროში მოქცეულ ქართლ-კახეთსა და დასავლეთ საქართველოში ძლიერ ზღუდავდნენ მას.
მტრები ცდილობდნენ აღმოეფხვრათ ქართველთა შორის მართლმადიდებლობა და მის ნაცვლად მაჰმადიანობა გაევრცელებინათ. ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ ამას ვერ შეძლებდნენ, ყოველ ღონეს ხმარობდნენ, რათა ქართველები მართლმადიდებლური ეკლესიის წიაღიდან მოეწყვიტათ, რადგან სომხური და კათოლიკური ეკლესიები მათთვის საფრთხეს არ წარმოადგენდა. ამის გამო საქართველოში თანდათანობით ფეხს იკიდებდა სომხური და კათოლიკური ეკლესიები.
ჩვენი ეკლესიის ისტორიკოსი ე. ნიკოლაძე წერს, რომ სპარს-ოსმალთა ხელშეწყობით საქართველოში ფრიად გაძლიერებულა სომხური ეკლესიის პროპაგანდა, რომელსაც დიდად დაუზარალებია მართლმადიდებლობა. ის წერს: „მთელი ხრამის უღელტეხილი, ბორჩალოს მაზრა და ალაზნის გაღმა მხარე სავსე იყო სომეხთა მისიონერებით, რომლებიც სქოლასტიკურად განათლებულნი, დიდად ცდილობდნენ, რომ საქართველოს პოლიტიკური უბედურებას თან მიმატებოდა სარწმუნოებრივი განხეთქილება. სომეხთა მწვალებლობა წარმატებით ვრცელდებოდა ქართველთა შორის, იმიტომ, რომ საქართველოში იყო გამოცხადებული სარწმუნოებრივი თავისუფლება და მთავრობას არ შეეძლო სარწმუნოებრივი დავის აკრძალვა“. ე. ნიკოლაძე წერს, რომ საქართველოში გრიგორიანული სარწმუნოების გავრცელების წინააღმდეგ იბრძოდნენ განათლებული კათოლიკოსები: ნიკოლოზ ამილახვარი (1675-1688 წწ.), დომენტი (1705-1724) და განსაკუთრებით უწმიდესი ბესარიონი (1724-1739) (იხ. ა. ჯაფარიძის „საქ. სამოციქულო ეკლესიის ისტორია“, ტ. II, გვ. 1097).
ქართველთა სარწმუნოებრივი გასომხების შესახებ ჩვენი ძველი საეკლესიო მოღვაწეებიც წერდნენ. ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილმა, საქართველოს ერთ-ერთმა ყველაზე უფრო გავლენიანმა სასულიერო პირმა, როსტომ მეფის წინაშე მწუხარებით განაცხადა კიდეც - „ყოველ დღე ჩვენი თვალით ვხედავთ, რომ მრავალნი ქართველნი სომხდებიან და უფრო მომეტებული მათგანი მაჰმადის სარწმუნოებას ღებულობს“ (იქვე, გვ. 1087).
როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, სომხურ ეკლესიას საქართველოში აძლიერებდა სპარს-ოსმალური ხელისუფლება, რასაც უცხოელი მოგზაურებიც ამჩნევდნენ. ფრედერიკო დე ბუა წერდა: „საოცარი ესაა, რომ მარტო ქართველებს სდევნიან და არა სომხებს“. იგულისხმება, რომ მტრები სდევნიდნენ ქართველ მართლმადიდებლებს და არ დევნიდნენ ქართველ გრიგორიანელებს და საერთოდ გრიგორიანული ეკლესიის წევრებს.
როგორც ცნობილია, კონსტანტინეპოლის დაპყრობის შემდეგ, თურქებმა სომხებს თავიანთი იმპერიის დედაქალაქში საპატრიარქო დაუარსეს, რომელსაც არა მარტო სომხები, არამედ ოსმალეთის იმპერიაში მცხოვრები სხვა ეროვნების ქრისტიანი ხალხებიც დაუმორჩილეს. შ. ლომსაძე მ. ორმანიანზე დაყრდნობით წერს: „ახლად შექმნილ სომეხთა საპატრიარქოს თურქებმა დაუმორჩილეს სომხები, სირიელები, ქალდეველები, კოპტები, ქართველები (იგულისხმება ამ დროს თურქების მიერ სამხრეთ საქართველოს დაპყრობილი პროვინციების ქართველები, ყარს-არზრუმისა და ნაწილობრივ იმიერ ტაოს მიმდებარე მიდამოების ქართული მოსახლეობა) და აბისინიელები“.
არა მარტო მესხეთში, არამედ ყველგან, მთელ საქართველოში, სადაც სპარს-ოსმალები ბატონობდნენ, სომხურ ეკლესიას უფლება ეძლეოდა ქართველ ქრისტიანებზე, ხოლო ქართული ეკლესია იდევნებოდა.შ. ლომსაძე წერს: „თითქოს გასაკვირია, მაგრამ ფაქტია, XV საუკუნის შუა ხანებში თურქეთის დაპყრობილ ტერიტორიებზე არნახულად გაიზარდა როგორც სომეხ ვაჭარ-მრეწველთა, ისე სომხურ გრიგორიანული ეკლესიის ძლიერება და ავტორიტეტი. საკუთარი სახელმწიფო დაკარგული სომეხი ხალხი თურქეთის სულთანებს თავიანთი პოლიტიკის დასაყრდენ იარაღად მიაჩნდათ“. სულთან მეჰმედ II სომხებს თავისი ინტერესების ერთგულ დამცველად თვლიდა. საერთოდ სომხური მონოფიზიტური ქრისტიანული სარწმუნოებრივი მიმდინარეობა, რომელსაც მოგვიანებით (1836 წელს) გრიგორიანელობა შეერქვა, სომხებს შედარებით პრივილეგირებულ მდგომარეობაში აყენებდა როგორც თურქეთში, ისე ირანში. ამრიგად, სომეხი ხალხი სომხური სახელმწიფოს არარსებობის პირობებში უცბად ორი საპატრიარქოს (ეჩმიაძინ-კონსტანტინეპოლის), ორი საკათალიკოსოს (სისიისა და ახტამარის) პატრონი გახდა. ამავე პერიოდში სპარსელი შაჰების ხელშეწყობით ირანში სომხურ ეკლესიებს აგებდნენ ბრწყინვალე არქიტექტურული გადაწყვეტით, მოოქროვილი ჭერითა და გუმბათებით, დახვეწილი ევროპული სტილის ფერწერით (1605-1663 წლებში). სპარსი შაჰები სომხურ საეკლესიო დღესასწაულებზე დადიოდნენ და ქრისტიანულ რიტუალებს ესწრებოდნენ. გამოსული იყო განსაკუთრებული ბრძანება, რომლის ძალითაც სჯიდნენ ყველას, ვინც სომეხ ქრისტიანს შეურაცხყოფას მიაყენებდა. ნადირ შაჰის ერთ რაყამში ვკითხულობთ: „თუ რომელიმე სომეხი ქრისტიანი მიიღებს მაჰმადიანურ სარწმუნოებას, მაშინ მას ჩამოერთმევა მთელი მისი მემკვიდრეობა“ (იხ. იქვე, გვ. 1084).
ამავე ეპოქაში, კი, შაჰ-აბასის შემოსევების შემდგომ, კახეთის მოსახლეობა მასობრივად აჰყარეს მიწა-წყლიდან და სპარსეთში გადაასახლეს, სპარსთა მიერ ხელისუფლად დადგენილმა როსტომმა საქართველოს კათოლიკოსი ედემოზ დიასამიძე კლდიდან გადააგდებინა, მესხეთში თოთხმეტი ქართული საეპისკოპოსო გააუქმეს, დასავლეთ საქართველოში ტყვეთა სყიდვა და მაჰმადიანურ ქვეყნებში გაყიდვა დაიწყო. თბილისის სიონი მეჩეთად გადაქცევას ქართველი დიდებულების თავდადების წყალობით გადაურჩა.
XVI-XVIII საუკუნეებში სომხურმა ეკლესიამ დიდ ბრწყინვალებას მიაღწია. მაჰმადიანურ სამყაროში პატივს სცემდნენ სომხებს, როგორც ვაჭარ-მრეწველებსა და ხელოსნებს. სომხური ეკლესიის მრევლი ღირსეულად იყო განფენილი ევროპისა და აზიის ქალაქებსა და რეგიონებში - ბომბეიდან ლონდონამდე. საქართველოში ხელისუფლება პატივს სცემდა სომხებს - ვითარცა ვაჭრობასა და ხელოსნობაში დაოსტატებულ მოქალაქეებს.
სომხურმა ეკლესიამ შეძლო ჩაენერგა თავისი მრევლისათვის აღებ-მიცემობის, ვაჭრობისა და ხელოსნობის სიყვარული მიწის მუშაკობასთან ერთად. საქართველოშიც სომხური ეკლესიის მრევლად ქცეული მოსახლეობაც - თანდათანობით ვაჭრობა-ხელოსნობას ჰკიდებდა ხელს. ამ ვითარების გამო თანდათან „სომხობა“ ვაჭარ-ხელოსანთა ფენის აღმნიშვნელ ტერმინად იქცა. ირანსა და თურქეთში (და მათ მიერ დამორჩილებულ საქართველოში) სომხებს როგორც სახელმწიფოს ეკონომიკური წარმატების საყრდენს ისე უყურებდნენ. სწორედ ამის გამო მათ შეღავათები ენიჭებოდათ. სომხებს ათავისუფლებდნენ სამხედრო ბეგარისაგან, ყმას - ბატონყმობის უღლისაგან; თუ ქართველი გლეხი თავის თავს სომხური ეკლესიის წევრად აღიარებდა, იგი სამხედრო სამსახურიდან თავისუფლდებოდა. გარდა ამისა, გრიგორიანელებს თავიანთ ეკლესიებთან შექმნილი ჰქონდათ ერთგვარი კორპორაციები, ურთიერთდახმარების სალაროები. ეკლესია ეხმარებოდა ღატაკს, აძლევდა ბავშვებს განათლებას, ასწავლიდა ვაჭრობას და რაც მთავარია, ტყვედ წაყვანილი ოჯახების გამოსყიდვასაც ახერხებდა და თავის საცხოვრებელ ადგილზე აბრუნებდა, რაც სომხურ ეკლესიას დიდ მიმზიდველობას ანიჭებდა. ამავე დროს კი ქართული ეკლესია უკიდურეს ეკონომიკურ სიდუხჭირეს განიცდიდა, ის თავად საჭიროებდა თავისი მრევლისაგან შეწევნას. როგორც აღინიშნა, ეს იმით იყო გამოწვეული, რომ მაჰმადიანთაგან დამორჩილებულ ქვეყანაში მტერი ყოველი ღონით ებრძოდა მართლმადიდებელ სარწმუნოებას, ვითარცა მზარდი რუსეთის იმპერიის დასაყრდენს საქართველოში, ხოლო გრიგორიანულ სარწმუნოებას, ვითარცა ნეიტრალურს, სახიფათოდ არ მიიჩნევდა, ამიტომ გარკვეულ შეღავათებსაც ანიჭებდა. „ირან-ოსმალეთისათვის შედარებით უფრო მოსათმენი იყო რუსულისაგან განსხვავებული ქრისტიანობა, რის გამოც ქართველნი ფარულად ქრისტიანობდნენ, სომეხნი კი ცხადად“ - წერს გ. მაისურაძე.
აღსანიშნავია, რომ ქართველი მეფე-მთავრებიც მზრუნველობით ეპყრობოდნენ გრიგორიანელებს, ზოგჯერ სომხურ ეკლესიებსაც კი აშენებდნენ, ეჩმიაძინს მამულებსა და ყმებს სწირავდნენ. ეს ფაქტი, გარდა ეკონომიკური მოტივებისა, იმითაც აიხსნება, რომ ირანის გავლენის სფეროში მოქცეული აღმოსავლეთი საქართველო იძულებული იყო იგივე სარწმუნოებრივი პოლიტიკა გაეტარებინა, როგორსაც ირანი ატარებდა. განსაკუთრებით გაიზარდა სომხური ეკლესიის მრევლი საქართველოში ქართლის მეფე როსტომ ხანის დროს. მალე როსტომის კარზე მაღალი სარწმუნოებრივი თანამდებობები გრიგორიანელებმა დაიჭირეს (იგულისხმება ეროვნებით ქართველები). როსტომი გრიგორიანელთა მიმართ სპარსულ პოლიტიკას ატარებდა, იცავდა და მფარველობდა მათ მაშინ, როცა მართლმადიდებლურ ეკლესიას დევნიდა; ქართლის კათალიკოსი ევდემონი დაახრჩობინა და ციხიდან გადმოაგდებინა. მან იცოდა, რომ ქართული ეკლესია და მართლმადიდებელი ქართველობა სამეფო ტახტზე მხარს მის მეტოქეს, თეიმურაზს უჭერდა.
როსტომის დროს გაიზარდა და განვითარდა საქალაქო ცხოვრება, ხელოსნური წარმოება, ვაჭრობა. დაწინაურდა თბილისი, გაჩნდა სხვა ქალაქები, მათ შორის სურამი, ახალქალაქი, რაც გრიგორიანელთა რიცხვის გაზრდასაც გულისხმობდა, რადგან ვაჭრობა-ხელოსნობას სწორედ ისინი მისდევდნენ. ამანაც შეუწყო ხელი ქართული მართლმადიდებლური მრევლის ერთი ნაწილის სარწმუნოებრივ გასომხებას. თავის მხრივ არც ეჩმიაძინი იყო გულზე ხელდაკრეფილი. იგი საქართველოში (იქვე, გვ. 1113) სოფლებს, მამულებს, ყმებს იძენდა, პატრი ამბროზის ცნობით, „სომეხთა ხელქვეითი ქართველები მალე გადადიან სომხის წესზე“. თბილისელი ვაჭრები ყიდულობდნენ მართლმადიდებლებს სახლის საჭიროებისათვის, სახელოსნოებში სამუშაოდ. სხვადასხვა კუთხეებიდან დევნილი ქართველი ყმები ეთვისებოდნენ სომხებს, ირქმევდნენ სომხურ სახელებს, „სომხობა“ მათ ბატონყმობის უღლისაგან ათავისუფლებდა.
ზ. ჭიჭინაძე წერდა: „დღეს მთელი ქართლ-კახეთი და იმერეთი სავსეა ქართველი გრიგორიანელებით, მათ ყველას კარგად ეტყობათ, რომ ისინი შთამომავლობით ნამდვილი ქართველები უნდა იყვნენ. ამას ეჭვი და ყოყმანი არ უნდა, თუკი ვინმე დააკვირდება“. „ტომით ქართველნი და სჯულით სომეხნი“ ვართო - აცხადებდა ზოგიერთი. ზ. ჭიჭინაძის თვალსაზრისით ქვემო ქართლისა და თბილისის მკვიდრი სომხების უმეტეს ნაწილს ქართველი გრიგორიანელები ე.ი. ეთნიკურად ქართველები, სარწმუნოებით კი სომხური ეკლესიის მრევლი წარმოადგენდა. ამ მხრივ აღსანიშნავია ეთნოგრაფ ნ. ვოლკოვას შრომები. ნ. ვოლკოვამ ქვემო ქართლში ეთნოგრაფიული მუშაობის შედეგად გამოავლინა, რომ „აქაური სომხური გვარის მატარებლები წარმოშობით ქართველები არიან და აქ ასიოდე წლის წინ მოსულან სხვადასხვა რაიონებიდან, ასე მაგალითად, მინასიანცების და მიქელიანცების წინაპრები დიღმელი თეთრაძეები ყოფილან, მარქაროვებისა - გორელი ნაბდიშვილები და ა.შ. აქაურებს კარგად ახსოვთ, თუ როგორ შეუცვალა ადგილობრივმა სომეხმა მემამულემ ქართველებს გვარი სომხურად“.
ზ. ჭიჭინაძის, რ. თოფჩიშვილისა და სხვა მეცნიერთა შრომებზე დაყრდნობით ჩვენ შეგვიძლია ჩამოვთვალოთ ზოგიერთი ქართველი გრიგორიანელის გვარი, რომელნიც თუმცა წარმოშობით ქართველები იყვნენ, მაგრამ სარწმუნოებრივი აღმსარებლობის გამო რუს ხელისუფალთა მიერ სააღწერო მასალებში სომხებად ეწერნენ. ასეთნი იყვნენ: ახალდაბაში პაპუაშვილები, თათრიშვილები, ნაცვლიშვილები; ახალქალაქში - მამასახლისშვილი, ქვრივიშვილი, ხუციშვილი, მეზურნიშვილი, გოგინაშვილი, ოქრომჭედლიშვილი, ჩალაშვილი, ტატანაშვილი, აბუაშვილი, გაბრიელიძე, წვერიანაშვილი, მჭედლიშვილი, ნასყიდაშვილი, ივერიანოვი, ფირალიშვილი, გოდერძიშვილი, მამაცაშვილი. ბერბუკში - გიგაურები, ვერხვიაშვილები; ვაყაში - იმედაშვილები, მამულაშვილები, მეფარიშვილები; გრაკალში - გოგინაშვილები, დურგლიშვილები, ტატიაშვილები, პაპუაშვილები; დიდ გარეჯვარში - თუშიშვილები, მუნჯიშვილები; დარბში - კულუმბეგაშვილები, დოლიაშვილები, მოძმანაშვილები, თეთრუაშვილები, ქოთუაშვილები, ბერიანაშვილები, პაატაშვილები; ზემო რეხში - კაკიტაშვილები, მამუკელაშვილები, ქართველიშვილები, კაბულაშვილები; ტყვიავში - ქარელები, მერაბიშვილები, გიგუაშვილები, ხაბაზიშვილები და მრავალი სხვა. კავთისხევში - ნანიკაშვილები, ქსოვრელები, ირემაშვილები, ბასიაშვილები, ბიჭიკაშვილები; ქვახვრელში - ბერიკაშვილები, პაპიაშვილები, გოგოლაშვილები, მათიაშვილები, ხუციშვილები, გიგოლაშვილები. ახალგორში - მზარეულოვი, მურდინოვი, ვარაყოვი, კაკილოვი, კიკოლაშვილი, ხუბაშვილები, ხოცეულაშვილი, ბერიაშვილი, ლოსეურაშვილი, გათენაშვილი, გელიაშვილი, დათიაშვილი, გრემელაშვილი, ცაგარელი. ამ სიის გაგრძელება შეიძლება 1886 წლის სააღწერო მასალების მიხედვით თბილისის, თელავის, სიღნაღის მაზრებიდან. რ. თოფჩიშვილის მიხედვით, კუმისის მოსახლეობის დიდი ნაწილი: გრიგორიანული რწმენის გამო სომხებად ჩაწერილი ქართველები იყვნენ - ბაბალაშვილი, გურასპაშვილი, საყვარელაშვილი, მათურაძე, თათარაშვილი, გზირიშვილი, გარსევანიშვილი, ხოსიტოვი, გურამოვი, გაბიევი, ჟუჟიაშვილი, ტეტიაშვილი, კახელაშვილი, ქობულაშვილი, ოლქიაშვილი, დედილაშვილი, ნონიაშვილი, სოზიაშვილი, მაისურაძე, საყევაროვი, კახუროვი, როსტიაშვილი. პატარა ენგეთში - გრიქუაშვილი (იგივე მესტვირიშვილი). სანიორეში - ოხანაშვილი (იგივე ორკოდაშვილი). სარქისაშვილი (კიკუაშვილი), ყანდაურაში - კუზანაშვილი (იგივე განმტკიცულაშვილი), ჩუმლაყში - დემუროვი (მენაბდიშვილი), ანანურში - სტეპანოვი (მუხაშვილი). ქართველ გრიგორიანელთა გვარები გაცილებით უფრო მეტია ნაშრომში. გრიგორიანელების რიცხვი განსაკუთრებით გაიზარდა XIX ს-ის II ნახევრიდან, რაც სააღწერო მონაცემებიდანაც ჩანს, როცა ესა თუ ის გვარები ჯერ ქართველებად - რამდენიმე ათეული წლის შემდეგ კი სომხებად არიან ჩაწერილნი. ამის მიზეზი იყო რუსთა ბატონობის გამო ქართული ეკლესიის დასუსტება და სომხურის გაძლიერება, ქართველი მრევლი სომხურ სარწმუნოებას მიეკედლა. ამ პროცესს შეუშფოთებია რუსეთის უმაღლესი ხელისუფლება, ამიტომაც თვით რუსეთის იმპერატორის მითითებით გადაწყვიტეს გამოეცათ ანტონ I კათალიკოსის ცნობილი წიგნი - „მზამეტყველება“, რომელიც საგანგებოდაა დაწერილი მონოფიზიტური სარწმუნოების განსაქიქებლად. მასში ყოველი კაცი იპოვის მზა პასუხს მწვალებელთა ყოველ კითხვაზე. აღსანიშნავია, რომ 1752 წელს დასრულებული აღნიშნული წიგნი მიმართულია გრიგორიანული სარწმუნოების წინააღმდეგ. ამ წიგნმა XVIII საუკუნეში უდიდესი საქმე აღასრულა საქართველოს ეკლესიის განსამტკიცებლად და სომხურ-კათოლიკური პროპაგანდის შესასუსტებლად. XIX საუკუნეშიც, როგორც აღინიშნა, იმპერატორის ნებართვით ის კვლავ გამოსცეს.
განსაკუთრებითაა აღსანიშნავი, რომ სომხდებოდნენ ის ქართველებიც, რომლებიც იღებდნენ კათოლიკურ სარწმუნოებას. ქართველი კათოლიკების გასომხებას მ. თამარაშვილი იმით ხსნის, რომ რადგან ვატიკანში ქართული ენა არ იყო დამტკიცებული ღვთისმსახურების ენად, საქართველოს კათოლიკურ ეკლესიებში ლათინური და სომხური ენები გაბატონდნენ, მაგრამ იმის შემდეგ, რაც XVI-XVII სს-ში თურქეთმა ევროპაში მისასვლელი გზები ჩაკეტა და მისიონერებს საქართველოში შემოსვლა აუკრძალა, საქართველოს კათოლიკური ეკლესიებიდან (უპირველეს ყოვლისა იგულისხმება მესხეთი) თანდათანობით განიდევნა ლათინური ენა და ქართველ კათოლიკებს წირვა-ლოცვის ენად სომხური შემორჩათ. კათოლიკურ მრევლს სომეხი კათოლიკენი ხელმძღვანელობდნენ, რაც ქართველ კათოლიკეთა სრულ დაბნევას იწვევდა. რადგანაც შინ ქართულად ლაპარაკობდნენ, აიძულებდნენ ელოცათ სომხურად, ადიდებდნენ რომის პაპს და ცხოვრობდნენ თურქული პოლიტიკის ქვეშ (იგულისხმება მესხეთი), მათ ნათლობისას არქმევდნენ სომხურ სახელებს: ავიწყებდნენ თავიანთ წარმომავლობას. მესხეთში (რომელიც საქართველოს ტერიტორიის ერთ მესამედს მოიცავდა), უამრავმა ქართველმა შეძლო ქრისტიანობის შენარჩუნება კათოლიკური სარწმუნოების მიღების გზით, მაგრამ კათოლიკე ქართველები სომეხ-კათოლიკე სამღვდელოების ხელში მოექცნენ და გასომხდნენ.
ასე რომ, ქართველები შექმნილი პოლიტიკურ-სოციალური ვითარების გამო XVII-XIX საუკუნეებში არა მარტო გრიგორიანელობის მიღებით, არამედ კათოლიკური სარწმუნოების აღიარებითაც სომხდებოდნენ. ამიტომაც ამ პროცესს ზოგადად შეიძლება ქართველების არმენიზაცია ვუწოდოთ.
ქართველების გასომხების უპირველესი მიზეზი იყო მათი გასვლა დედა-ქართული ეკლესიის წიაღიდან და შეკედლება უცხო ეკლესიათა ფრთებქვეშ. ამან არა მარტო სულიერად - ხორციელადაც გადააგვარა ისინი - დააკარგვინა ეროვნება.
ამჟამადაც, როცა ქართული ეკლესიის წიაღს ტოვებს რომელიმე ადამიანი თუ ოჯახი, კარგად უნდა ჩაუფიქრდეს კითხვას: მისი შთამომავალი შეძლებს ეროვნების შენარჩუნებას, თუ სულთან ერთად გვარ-ტომობასაც დაკარგავს?
გაზეთი „მადლი“, №11, 1993 წ.
|
|
9 ქართველების გააფხაზება |
▲ზევით დაბრუნება |
იერუსალიმის დაქცევას ჰგავდა უწყალო მტრის მიერ 1993 წელს სოხუმისა და, საერთოდ, აფხაზეთის სოფელ-ქალაქთა დანგრევა. ილტვოდნენ ქართველები, ჰგოდებდნენ უმწეო ბალღები, ქალები და მოხუცები. თითქოს საქართველოს ამ უმშვენიერესი კუთხის აოხრებას ხატავს იერემია წინასწარმეტყველი:
„ცრემლებმა დაშრიტეს თვალისჩინი, მეწვის გულ-ღვიძლი, მიწაზე დაიღვარა ჩემი ნაღველი, რადგან ღონემიხდილნი ყრიან ყმაწვილები და ძუძუთა ბავშვები ქალაქის ქუჩებში, დახოცილნი არიან მრავალსართულიანი სახლების სარდაფებში შექუჩული მცხოვრებნი, ხოლო გოდების გზებზე ჩვილები დედებს შებღავიან: სად არის პური და საჭმელი? და იკრუნჩხებიან დაჭრილებივით და სულს ღაფავენ დედის კალთებში“.
რა ვთქვა შენზე, რას შეგადარო საქართველოს ასულო აფხაზეთო, რას მიგამსგავსო, რომ განუგეშო ცხუმის ქალაქო, რადგან ზღვასავით დიდია შენი დაქცევა, ვინ არის შენი განმკურნებელი? ტაშს შემოჰკრავს შენზე ყოველი გზად ჩამვლელი მთიელი და ჩრდილოელი, დაუსტვენს და თავს გააქნევს ჩემი ერის ასულზე - ეს ის ქალაქია, რომელზეც ამბობდნენ სრულქმნილი მშვენიერებააო, მთელი საქართველოს სიხარულიაო?
ხახა დააღეს შენმა მტრებმა, უსტვენენ, კბილებს აღრჭიალებენ, ყვირიან: ჩავყლაპავთ უკვე! აჰა, ეს დღე, რომელსაც ველოდით, მოვესწარით, ვხედავთო მას!
სოხუმის კედლებო, ნიაღვარივით ღვარეთ ცრემლი დღედაღამ, შვებას ნუ მოიცემთ, ნურც შეშრება თქვენი თვალის გუგები, იღაღადე ღამით, ყოველ განთიადს, წყალივით დაღვარე შენი გული უფლის წინაშე, გაიწოდე ხელები მისკენ, შენი ჩვილების სიცოცხლისათვის, შიმშილით რომ იხოცებიან გზაჯვარედინებზე.
მოიხედე, უფალო, და დაინახე, ყრიან ქუჩის მტვერში ყმაწვილი და მოხუცი, შენი ქალწულები და მოყმეები ტყვიით დაეცნენ. დაიხოცნენ შენი რისხვის დღეს, დაკლეს, არ დაინდეს...
ვიხსენებ ამას და მიღონდება სული, ვპასუხობ ჩემს გულს - იმედი მაქვს არ დაილევა უფლის მადლი, არ შეწყდება მისი წყალობა. ჩემი ხვედრია უფალი, ამბობს ჩემი სული, ამიტომაც მაქვს სასოება მისი, კეთილია უფალი მისი მძებნელი სულისათვის.
გაიხსენე, უფალო, რაც დაგვემართა, მოგვხედე და დაინახე ჩვენი დამცირება - ჩვენი სამკვიდრო უცხომ დაიმკვიდრა, ჩვენი სახლები - გადამთიელებმა, ობლები გავხდით, მამა არა გვყავს, დაქვრივდნენ ჩვენი დედები, უცხოელთ ვუშვერთ ხელს, უცხოთ, რომ პურით გავძღეთ, ჩვენმა მამებმა შესცოდეს, აღარ არიან, ჩვენ კი მათ სასჯელს ვიხდით, დაპყრობილ მიწაზე ჩვენს ხალხს მონებად ამუშავებენ, ბიჭები ფორთხავენ მძიმე ტვირთის ქვეშ, აღარ მღერიან ყმაწვილები აფხაზეთში, მოხუცები კარიბჭესთან აღარ სხედან, შემწყდარია ჩვენი გულის სიხარული, გლოვად გადაიქცა ჩვენი ცეკვა-თამაში, გაუკაცრიელდა აფხაზეთი, ტურები დარბიან იქ, სიკვდილს გადარჩენილნი კი „აფხაზებად“ ეწერებიან, რათა სიცოცხლე შეინარჩუნონ.
შენსკენ მოგვაქციე უფალო და მოვიქცევით, განგვიახლე დღეები, როგორც ძველად იყო.
ნუთუ საბოლოოდ შეგვიძულე და უსაზომოდ გაჯავრდი ჩვენზე? - ასე გოდებდა იერემია და სიტყვები დავესესხეთ მას, ამჟამად ჩვენი საგლოვი აფხაზეთის დამხობისას.
აფხაზეთი დაიპყრეს...
მტრის სისასტიკით თავზარდაცემული ასეულ ათასობით ქართველის ლტოლვამ მშობლიური კუთხიდან იქნებ დაანახოს ჩვენს ერს სახარებისეული სიმართლის დაცვის საჭიროება - „სცანით ჭეშმარიტი და ჭეშმარიტება განგათავისუფლებთ თქვენ“. იქნებ ახლა მაინც ვირწმუნოთ, რომ სიმართლის თქმა ყოველთვის და ყველა პირობებში - ქრისტიანის მოვალეობაა, რომ ყოველგვარი სიცრუე შეუთავსებელია ქრისტიანის სახელთან, რადგან ჭეშმარიტება ღმერთია, ხოლო მამად ტყუილისა ეშმაკი იწოდება. უფალი ამბობს: მე ვარ გზა და მე ვარ ჭეშმარიტება და ცხოვრება. პავლე მოციქული კი გვასწავლის: - „განიშორეთ სიცრუე და თითოეულმა თქვენთაგანმა თავის მოყვასს ჭეშმარიტება ელაპარაკოს“ (ეფეს. 4, 25).
სიცრუეს შეაგონებდნენ ჩვენს ხალხს „აფხაზთა“ ეთნიკური წარმოშობისა და ვინაობის შესახებ, სიცრუემ მოადუნა მისი ყურადღება, რამეთუ ასეთ დაუნდობელ გაწირვას „ძმათაგან“ არ ელოდა, სიცრუემ დაგვაკარგვინა აფხაზეთი, რეალობა კი ქართველთა მასობრივი გენოციდია.
კიდევ ერთხელ უწევს ჩვენს ქრისტიან ხალხს წარმართთა და მაჰმადისმოყვარე მტრისაგან ტანჯვა-წამება, ხოცვა და ჟლეტა, შეშინებული, პანიკით მოცული ხალხი, ისევე როგორც წინა საუკუნეებში, მთებს, ხეობებს, ტყეებსა და გამოქვაბულებს აფარებს თავს, ტოვებს სახლ-კარს, ქონებას და გაურბის მტრებს, რომელნიც ბავშვებს ხელ-ფეხს ამტვრევენ და სარზე აცვამენ, ერთად შერეკილ ქალებს მანქანის საბურავების ცეცხლში ცოცხლად წვავენ, ჭაბუკებს ძარღვებს უხსნიან და მათ სისხლს სვამენ...
რატომ? რა დანაშაული მიუძღვის მათ წინაშე მშვიდობისმოყვარე ჩვენს ხალხს? რით დაიმსახურეს ჩვენმა თანამემამულეებმა ასეთი სისასტიკით მოპყრობა, იქნებ ეს შურისძიების, სამაგიეროს გადახდის წყურვილია?
არა, მტერი ჩვენს ხალხს სამაგიეროს არ უხდის, მტრის სისასტიკე სხვა ვითარებითაა გამოწვეული. რაც დღეს ხდება, ეს საუკუნოვანი მტრული შემოტევების გაგრძელებაა.
XVII-XVIII საუკუნეებში აფხაზეთსა და ოდიშს ჩრდილო-კავკასიური ადიღე-ჩერქეზული ტომები (ჯიქები, აბაზები, აფსარები ანუ აფსუები) შემოესივნენ. იმ დროისათვის ისინი ან წარმართები, ან კიდევ მაჰმადიანები იყვნენ და მკვიდრ ქართულ მოსახლეობას იმგვარი სისასტიკით ეპყრობოდნენ, რისი მოწმენიც ჩვენ დღეს გავხდით. ქართველი მემატიანენი და უცხოელი მოგზაურები ხშირად აღწერდნენ დაუნდობელი რბევის საზარელ სურათებს. შემოსეულმა მთიელებმა შეძლეს ოდიშის ძლიერი სამთავროს დამარცხება, თანდათანობით ჩამოაჭრეს მას აყვავებული მიწა-წყალი ბიჭვინთიდან ენგურამდე და დაპყრობილ ტერიტორიაზე „აფხაზთა“ სახელწოდებით გაბატონებულ ეთნოსად ჩამოყალიბდნენ. გაბატონების შემდეგ მთიელებმა მკვიდრი მოსახლეობის ერთი ნაწილი, რომელიც დახოცვას გადაურჩა - მონებად აქციეს. მონებს აფსუათა ენაზე „აგირუა“ ერქვა, რაც მეგრელს ნიშნავს, ხოლო მეორე ნაწილმა კი მომხდურების გაუგონარი სისასტიკით დაშინებულმა, სიცოცხლის, ოჯახისა და ქონების გადარჩენის მიზნით თავისი თავი „აფხაზად“ გამოაცხადა, თანდათანობით შეითვისა რა შემოსეულთა ენა, ჩვეულებები და ადათები. გააფხაზებულთა რიცხვი აფხაზთა სამთავროს ტერიტორიის გაზრდის კვალდაკვალ (ოდიშის ხარჯზე) XVII-XVIII საუკუნეებში თანდათან მრავლდებოდა.
საქართველოში შემოსვლის შემდეგ რუსებმა აფხაზთა რიცხვი შეამცირეს (დიდი ნაწილი თურქეთში გადაასახლეს), აფხაზეთში დარჩენილ აფხაზებს კი ქართველებთან შედარებით ყოველგვარი უპირატესობანი მიანიჭეს, არ დაბეგრეს სამხედრო სამსახურით (არ მიჰყავდათ ჯარში), რამაც „აფხაზობა“ ქართველთა თვალში მიმზიდველად აქცია. XX ს-ში კი აფხაზობა აფხაზეთში ეთნოკრატიას წარმოადგენდა, პოლიტიკურ უპირატესობათა მქონე, მკვიდრ ქართველებზე გაბატონებულ ფენას. აფხაზეთში მცხოვრებ ყოველ უნიჭო და ზოგჯერ კი ნიჭიერ ქართველს ნანატრი კარიერისათვის ადვილად შეეძლო მიეღწია თავისი თავის „აფხაზად“ გამოცხადებით.
ფაქტიურად აფხაზეთში აფხაზობა ეთნოკრატიას წარმოადგენდა XVIII ს-დან დღემდე, ჩვენში როგორც რუსების დამკვიდრებამდე, ისე მის შემდეგაც.
ბოლო წლებში აფხაზეთის ეთნოკრატიამ, ანუ როგორც ჩვენ ვუწოდებთ „აფხაზობამ“, სასიკვდილო საფრთხე იგრძნო - აღორძინდა საქართველოს სახელმწიფო, რის შედეგადაც პირველი დემოკრატიული არჩევნების ჩატარებისთანავე დაკარგავდა ბატონობას აფხაზეთში, რადგან ჩაგრულთა ფენა - ქართველობა უმრავლესობას წარმოადგენდა, მსოფლიოში აღიარებული თანაცხოვრების წესი კი ითხოვს ყველა მოქალაქის უფლებათა გათანაბრებას. აფხაზებისათვის უფლებათა გათანაბრება ნიშნავს ეთნოკრატიის ანუ „აფხაზობის“, როგორც სხვებზე ბატონობის ჩამოყალიბებული სისტემის მოსპობას. ეთნოკრატიისათვის ამ სასიკვდილო საფრთხის თავიდან აცილების მიზნით აფხაზ სეპარატისტთა მეთაურებმა შეიმუშავეს გეგმა - ჩაეტარებინათ ეთნიკური წმენდა აფხაზები აფხაზეთის მოსახლეობის უმრავლესობად ექციათ.
ასე, რომ აფხაზთა არგაგონილი სისასტიკე წარმოადგენს არა შურისძიებასა და სამაგიეროს გადახდას, არამედ წინასწარ შემუშავებულ ღონისძიებას ქართველთა მოსასპობად და დასაშინებლად, მათგან აფხაზეთის ტერიტორიის „გასაწმენდად“.
მიაღწიეს მიზანს, და ვაი, რომ უფრო უარესია მოსალოდნელი: გარკვეული ხნის შემდგომ, მსოფლიო საზოგადოებრივი აზრის შეცდენის მიზნით აფხაზები უკანვე დააბრუნებენ ლტოლვილი მოსახლეობის გარკვეულ რაოდენობას, ამავე დროს კი მალული თუ აშკარა ხერხებით უკანდაბრუნებულებს პირობად დაუდებენ „აფხაზად“ ჩაწერას, მოსალოდნელია ქართველთა გააფხაზების საუკუნეთა წინ დაწყებული პროცესის გაღრმავება, მითუმეტეს, რომ როგორც უკვე ამბობენ, გალის რაიონში დარჩენილი ქართული მოსახლეობის ნაწილი, სიცოცხლის გადარჩენის მიზნით, თავს აფხაზად აცხადებს. თუ აფხაზეთის მდგომარეობა არ გამოსწორდა და დღეს იქ შექმნილი ვითარება არ შეიცვალა, ეთნიკური წარმოშობით ქართველების ახალ თაობას აფხაზური სულისკვეთებით გაზრდიან და მათ ქართველ ერს დაუპირისპირებენ. მტერი ჩვენი გენით გაძლიერდება და საქართველოს ჭრილობა განგრენად იქცევა.
აფხაზეთის დაპყრობამ კიდევ უფრო შეავიწროვა მაჰმადიანური რკალი, რომელიც შემორტყმული აქვს საქართველოს. გენოციდმა საფრთხე შეუქმნა აფხაზეთში ქრისტიანობას, განსაკუთრებით კი - ქართულ ეკლესიას. ძველად საქართველოს დაპყრობილ კუთხეებში მტერი ქართულ მოსახლეობას უკრძალავდა ყოველგვარ კავშირს დედა ქართულ ეკლესიასთან. ამჟამადაც მოსალოდნელია, რომ დაპყრობილ აფხაზეთში დედა ქართული ეკლესიის ნაცვლად გააბატონებენ არაქართულ ეკლესიებს, სექტანტურ ქრისტიანულ მიმდინარეობებს, გააძლიერებენ მაჰმადიანობას, რაც გამოიწვევს ჩვენი ეკლესიის მრევლის (ქართველებისა და არაქართველების) ჩვენგან გაუცხოებას, გადაგვარებას, უფრო მეტად საწუხარი კი ისაა, რომ ქრისტეს დაეკარგება სამწყსო, სულს წარიწყმედს ასეული ათასობით ადამიანი. აფხაზეთის დამპყრობლები, უპირველეს ყოვლისა, ქრისტიანობის მტრები, მისი ამომძირკველები არიან.
ქრისტიანობის მტერთა წინააღმდეგ მსოფლიო ეკლესიის წმინდა მამები მძაფრი სიტყვით ქადაგებდნენ, „უფლის ფეხით დასათრგუნელ ასპიდსა და ვასილისკოს“ უწოდებდნენ მათ. ქართული ეკლესია თავდადებით იბრძოდა მთის წარმართულ-მაჰმადიანური ტომების საქართველოში შემოჭრის წინააღმდეგ. ეპისკოპოსები და საეპისკოპოსო ჯარები უშუალოდაც კი გადიოდნენ ბრძოლის ველზე ქრისტიანობის მტრებთან საბრძოლველად არა მხოლოდ სიტყვით, არამედ ხმლითაც.
საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოს დაშლისთანავე ჩრდილო-კავკასიურმა ტომებმა შემოუტიეს საქართველოს სხვადასხვა მიმართულებით, მათ შორის განსაკუთრებით გამოირჩეოდა დაღესტნელების შემოსევები აღმოსავლეთ კახეთში (საინგილოში), გაოსებული დვალების ჩამოსახლება შიდა ქართლში და ჩერქეზული ტომის - ჯიქების (აფსუების ანუ თანამედროვე აფხაზების ერთ-ერთი წინაპრების) შემოსევები. ჯიქები თავს ესხმოდნენ გურია-ოდიშ-აფხაზეთის ზღვის სანაპირო ზოლს და აოხრებდნენ. იმერეთის მეფის ბაგრატის თაოსნობით გადაწყდა ლაშქრობა მათ დასასჯელად და ჩრდილო-დასავლეთის მხრიდან გზის ჩასაკეტად. 1533 წლის იანვარში გურიელი და დადიანი სალაშქროდ გაემართნენ. პირველ ბრძოლაში ჯიქები დამარცხდნენ, მაგრამ შემდგომ ბრძოლაში ღალატის შედეგად დამარცხება ქართველებმა განიცადეს. დადიანი ბრძოლაში დაიღუპა, გურიელი კი თავისი ძმებით, ეპისკოპოსითა და ჯარით ტყვედ ჩავარდა.
ეპისკოპოსის მონაწილეობა ამ ომში მოწმობს, თუ რა დიდ ყურადღებას უთმობდა ქართული ეკლესია მიწა-წყლის დაცვას ამ მიმართულებით. მართლაც, ამ მარცხის შემდეგ ჩვენი უდიდესი საეკლესიო ცენტრი ბიჭვინთა - დაუცველი დარჩა. რამდენიმე ათეული წლის შემდეგ ბიჭვინთის სანახები უკვე ჩერქეზებს ჰქონდათ დაჭერილი, რის გამოც საკათალიკოსო ტახტი ბიჭვინთიდან გელათში იქნა გადატანილი. ადიღეელმა წარმართებმა მოსპეს ქართული ქრისტიანობის საუკუნოვანი ცენტრის - ბიჭვინთის ცხოველმყოფელი მოღვაწეობა.
განსაკუთრებით ძლიერი იყო ადიღე-ჩერქეზების მეორე შემოტევა XVII საუკუნეში. მათ 1640-იანი წლებიდან სულ რამდენიმე ათეულ წელიწადში შეძლეს ოდიშის ტერიტორიის დაპყრობა კოდორიდან ენგურამდე. მტერი, უპირველეს ყოვლისა, სპობდა მოსახლეობას, ქრისტიანობას, მოსპო იქ არსებული საეპისკოპოსოები მოქვისა, დრანდისა და ბედიისა. ვახუშტი წერდა - „იყო ჭირი დიდი ოდიშს, ვითარცა აღვწერეთ და უმეტეს აფხაზთაგან, რამეთუ მოვიდოდიან ნავებითა და ხმელითა და სტყვევნიდიან, დაიპყრეს ვიდრე ეგრისის მდინარემდე და დაეშენებოდნენ თვით აფხაზნი და არღარა იყო დრანდას და მოქვს ეპისკოპოსი“. იტალიელი მისიონერი წერდა - სამეგრელო სამეგრელო აღარ არის, ომების გამო უკანასკნელ სიგლახაკეშია ჩავარდნილი. დაქცეული და აოხრებულია, კაცს აღარ შეუძლია უშიშრად იყოს - მუდამ აფხაზების შიშიაო.
ჩერქეზ-ჯიქ-აფსარები ატყვევებდნენ, ყიდდნენ, ხოცავდნენ მოსახლეობას, აყვავებულ მხარეს - უდაბნოდ აქცევდნენ (ერთ დროს ზემოაღნიშნული საეპისკოპოსოების მრევლით მჭიდროდ დასახლებული მხარე კოდორსა და ენგურს შორის - გაუდაბურებულ კუთხედ იქცა), ამ უბედურების თავიდან ასაცილებლად ლევან II დადიანმა და ქართველმა ეპისკოპოსებმა 100 კილომეტრიანი თავდაცვითი ნაგებობის - ციხე-გალავნის (ე.წ. „აფხაზეთის კედელი“) მშენებლობა წამოიწყეს, დიდი საზღაურის ფასად ააგეს კიდევაც, მაგრამ მტრის შეკავება მაინც ვერ შესძლეს. ამის შესახებ აღნიშნავდნენ არქანჯელო ლამბერტი, კასტელი და ვახუშტი (იხ. ა. ჯაფარიძე, საქ. სამოციქ. ეკლ. ისტორია, IV, გვ. 278).
ქრისტიანობის მტრების შემოსევებმა სრულიად მოსპო და აღმოფხვრა მოქვის, დრანდისა და ბედიის საეპისკოპოსოები. როგორც ეს აღინიშნა, უცხოელი მოგზაურები და დამკვირვებლები დაბეჯითებით წერდნენ, რომ ამ საეპისკოპოსოთა მოსახლეობას წარმოადგენდნენ ქართველები. ნ. ბერძენიშვილი ცნობების ანალიზის შედეგად ასკვნის: „მე-17 საუკუნის დასაწყისში მოქვის რაიონი არა მარტო პოლიტიკურად სამეგრელოა, ის ეთნიკურადაც მეგრელებითაა დასახლებული. დრანდა, ისევე როგორც ბედია - სამეგრელოშია, იგულისხმება, რომ დრანდის რაიონი, როგორც ბედიისა, ქართველებითაა დასახლებული“ (იქვე, გვ. 272).
ამ კუთხის დაპყრობის შემდეგ აფხაზებმა ზედიზედ მოსპეს ქართული საეპისკოპოსოები. თვით ი. ვორონოვიც წერს, რომ დრანდის ბოლო ეპისკოპოსი თავისი კათედრიდან აფხაზეთის სამთავროს გაფართოების შედეგად, ე.ი. იმის გამო იქნა განდევნილი, რომ დრანდის საეპისკოპოსო აფხაზ მთიელთა ხელში მოექცა და ამის გამო ეპისკოპოსს იქ აღარ ედგომებოდა (იქვე, გვ. 272).
ნ. ბერძენიშვილი განსაკუთრებულ ყურადღებას საეპისკოპოსოების გაუქმებას აქცევდა. ის უარყოფდა მოსაზრებას, რომ ძველი და ახალი აფხაზები ერთი წარმოშობის ხალხია: „აფხაზეთში უქმდება ზედიზედ საეპისკოპოსოები, ქრება ქრისტიანობა, რა უნდა ყოფილიყო ამის მიზეზი? რა მოხდა? მოხდა ის, რასაც ადგილი ჰქონდა არაერთგან საქართველოს მთისა და ბარის ურთიერთობაში - ფეოდალური ბარის დასუსტების შედეგად ჩამოწვა მთა“.
„ჩამოწვა მთა“ ნიშნავს იმას, რომ ბარში არაქართული წარმოშობის წარმართულ-მაჰმადიანური ტომები ჩამოსახლდნენ, რომელთაც, ცხადია, საეპისკოპოსოები არ ესაჭიროებოდათ. XVI-XVII საუკუნეებამდე ბიჭვინთის, დრანდის, მოქვისა და ბედიის საეპისკოპოსოების არსებობისას აფხაზეთში წირვა-ლოცვა მხოლოდ ქართულენოვანი იყო, ამას მოწმობს უამრავი წარწერები ეკლესიებსა და საეკლესიო ნივთებზე, შემონახული საბუთები: ლიხნის ტაძრის, ბედიის ბარძიმის ქართულენოვანი წარწერები, მოქვის სახარება და სხვა. მაგალითად მოქვის სახარებას აქვს ასეთი წარწერები - „მოქვისა ღვთის მშობელო, შეიწყალე სული მოქველ მთავარეპისკოპოსისა“, „ჩვენი სახარებანი პირველთაგან წმიდად თარგმნილია და კეთილხანმეტნიცა და საბაწმიდურიცა“ - აქედან ჩანს, რომ სახარების მეპატრონენი მოქველი ღვთისმსახურნი „ჩვენ სახარებას“ უწოდებენ IV-VI და VIII საუკუნეების შემდეგდროინდელ სახარების ძველქართულ ხანმეტსა და საბაწმიდურ რედაქციებს.
განსაკუთრებით მძიმე დანაკლისი იყო ქრისტიანობისათვის, ქართველი ერისა და მთლიანად საქართველოსათვის მთიელთა შემოსევის შედეგად ბიჭვინთის საკათალიკოსო ცენტრის გაუქმება.
ბიჭვინთის ტაძარში იდგა ტახტი აფხაზეთის კათალიკოსისა და ამიტომაც იგი ქართული ეკლესიისათვის მცხეთის ტოლ დედაქალაქად მიიჩნეოდა. განსაკუთრებული მოწიწება, სიყვარული და პატივისცემა ჰქონდა ქართველთაგან ბიჭვინთის დედა ღვთისმშობლის ხატსა და ტაძარს. საუკუნეთა მანძილზე, როგორც ეს დოკუმენტებიდან ჩანს, ქართველი ღვთისმსახურნი ასე ადიდებდნენ მას:
„ეჰა ასულო შვენიერო, იოვაკიმის ნაყოფო, სიტკბოებით აღსავსეო, ანას მორჩო, რტო გარდაფენილო, სოლომონის ვენახო, რქა მეწამულო, დავითის ყვავილო, დაბადებულთა სულნელ მყოფელო, იესეს კვერთხო, დიდებით აყვავებულო, იუდას შროშანო, იაკობის კიბეო ზეცად აღმართებაო, ისაკის ვარდო უბიწოებით აყვავებულო, აბრამის კვირტო, დიდებით აღმოფრჩვენილო...“ და სხვა.
საუკუნეთა მანძილზე სწირავდნენ ბიჭვინთას შესაწირს ქართველი მღვდელმთავრები და საერთოდ, ასეულ წლობით ნაგროვები განძი იყო დაცული აფხაზეთის ეკლესიებში, ერთი-ორი საბუთიდანაც კი ჩანს, თუ რა აურაცხელი განძის პატრონი იყო ქართული ეკლესია ამ მხარეში. მაგალითად, აი რა ქონება შესწირა ქართველმა მამათმთავარმა ბიჭვინთას 1600 წელს - „ნებითა ღმრთისათა არს ევდემონ კათალიკოზის შეწირული: ერთი ოქროს ხატი, ერთი ოქროს ჯვარი მოთვალ-მარგალიტული, ერთი ბარძიმი ოქროისა მოთვალ-მარგალიტული, ერთი ოთხთავი ოქროთ მოჭედილი მოთვალ-მარგალიტული“ ანდა „შევწირე აფხაზეთსა კათალიკოზმან ეფთვიმი საყვარელიძემან ბიჭვინთისა ღვთისმშობელსა - გვირგვინი ოქროისა მოთვალ-მარგალიტული, ომოფორი მძიმედ მოთვალ-მარგალიტული, ბისონი სტავრისა ოქროს ღილებიანი, ქამარი ოქროსაი, ენქერი სირმისაი მოთვალ-მარგალიტული, ოქროს ხატი მძიმედ მოთვალ-მარგალიტული, ერთი ფეშხუმი ოქროისა და ერთი ვერცხლისაი, ერთი ქამარი ოქროისა მოთვალული, ოქროს კონდაკი, ოქროს დოსტაქანი“. აფხაზეთის კათალიკოზმა მალაქიამ ბიჭვინთას შესწირა: - „ერთი მურასა გულსაკიდი ხატი, ერთი დიდი ლანბაქი ოქროისა ოთხასს ფლერისა, ბისონი მოთვალ-მარგალიტული, ოქროს ომოფორი მძიმედ მოთვალ-მარგალიტული ერთის დიდის ლალითა, ბისონი სტავრისა ორმოცდაექვსი ყირმიზი იაგუნდი, სხვა მრავალი თვალითა და მარგალიტითა“; ბიჭვინთას გურია-ოდიშში, იმერეთში და დასავლეთ საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებში სწირავდნენ მამულებს, სოფლებს, ყმებს, უთვალავ ქონებას, რომელთა აღწერილობით ავსილია საეკლესიო საბუთები, რომელთაგან მხოლოდ უმცირესი ჩამოვთვალეთ. მხოლოდ შეწირული წიგნების სათაურების ჩამოთვლაც კი შეუძლებელია, იმდენად მრავალია ისინი. ბიჭვინთის საკათალიკოსო ცენტრი სავსე იყო საუკუნეების მანძილზე ნაგროვები საეკლესიო განძით, რომელთა გამრავლებაზეც განუწყვეტლივ ზრუნავდნენ აფხაზეთის კათალიკოსები - მალაქია აბაშიძე (1529-1557), ევდემოზ ჩხეტიძე (1557-1578), ექვთიმე I საყვარელიძე (1578-1605), ევდემონ საყვარელიძე (1600-იანი წლები), მალაქია გურიელი (1616-1639), მაქსიმე მაჭუტაძე (1639-1657), ზაქარია ქვარიანი (1657-1660), სვიმონ ჩხეტიძე (1660-1666), ევდემოზ II საყვარელიძე (1666-1669), ექვთიმე II საყვარელიძე (1669-1673), დავით ნემსაძე (1673-1696), გრიგოლ ლორთქიფანიძე (1696-1742), გერმანე წულუკიძე, ბესარიონ ერისთავი, იოსებ ბაგრატიონი და სხვები.
მთიელი წარმართებისათვის, რომელნიც უკიდურესად უქონელნი, ჩამორჩენილნი იყვნენ და უცხოელ მისიონერთა აღწერით არ ეწეოდნენ მიწათმოქმედებას, არ ჰქონდათ ქალაქები, სოფლები და უმეტესად ტყეებში ცხოვრობდნენ, გორაკებზე აგებულ პატარა მოწნულ ფაცხებში - აფხაზეთის საეკლესიო განძი - ზღაპრულ სიმდიდრეს წარმოადგენდა. ამ განძის მოსაპოვებლად და მის დასატაცებლად ისინი ძალას, ენერგიას და სიცოცხლესაც კი არ იშურებდნენ. ისევე როგორც პირველ საუკუნეებში რომში დაცული სიმდიდრის ხელში ჩასაგდებად დაიძრა ჩრდილო ევროპისა და აზიის ტომები, მე-18 ს-ში აფხაზეთში დაცული განძის დასატაცებლად მთელმა ჩრდილოკავკასიურმა, ადიღე-ჩერქეზულმა ტომებმა გამოილაშქრეს; განძის დატაცებისა და ეკლესია-მონასტრების მოსპობის შემდეგ მათ აფხაზეთის მკვიდრი ქართველი მოსახლეობის მოტაცებასა და ტყვეებად გაყიდვას მოჰყვეს ხელი. აფხაზებმა მთელი სოფლები აჰყარეს და გლეხები ცოლ-შვილიანად ტყვეებად და მონებად წაასხეს. იმდროინდელ საბუთებში ვკითხულობთ: - „ნაყანევს სოფელი აბხაზებს აეყარა“, ანდა „ბებია ბოლქვაძე აფხაზს ცოლ-შვილიანად წაეყვანა“. აფხაზეთის სამღვდელოება „აფხაზებს“ თანხას უხდიდა და ამ გზით ათავისუფლებდა ტყვეობიდან ქრისტიანებს. ასეთ რთულ ვითარებაში აფხაზეთის კათალიკოსებს მიზნად დაუსახავთ აფხაზეთიდან „აყრილი“ ქართული მოსახლეობა საქართველოს შედარებით დაცულ კუთხეებში - იმერეთსა და სამეგრელო-გურიაში დაესახლებინათ, რისთვისაც დიდი გასაჭირის მიუხედავად, მიუღწევიათ კიდევაც (იხ. იქვე, გვ. 266).
მთიელ-აფსარული ტომების შემოჭრის შემდგომ კათალიკოსმა ევდემონ ჩხეტიძემ ბიჭვინთა დატოვა და გელათში გადმოინაცვლა, თუმცა ბიჭვინთას, როგორც ერთ-ერთ საეკლესიო ცენტრს, არც ამის შემდეგ შეუწყვეტია არსებობა.
XVII-XVIII საუკუნეების ყველა მოგზაურისათვის ცნობილი იყო, რომ აფხაზეთში ომი მკვიდრ ქართველთა და მთიდან ჩამოსულ ჩერქეზთა შორის მიმდინარეობდა. ქათიბ ჩელებს ჩერქეზები და აბაზები (აფხაზები) ერთი ხალხის ტომებად მიაჩნია (იქვე, გვ. 300). მე-19 საუკუნეში ევროპელი მოგზაური სპენსერი იმ ხალხს, რომელსაც ჩვენ ამჟამად „აფხაზებს“ ვეძახით, ჩერქეზებს უწოდებს. ბიჭვინთა მის დროს უკვე ჩერქეზების ხელში ყოფილა. ჟ. გამბას ცნობით, ტერიტორია ენგურსა და კოდორს შორის აფხაზების განუწყვეტელი შემოსევების გამო უკაცრიელ უდაბნოდ (მცირედ დასახლებულ მიწად) ქცეულა. ის წერს: „ლეკებისა და აფხაზების სახელმწიფოთა საზღვრებზე უდაბნოებია გადაჭიმული. ამდენად გასაკვირი არ არის, რომ ენგურსა და კოდორს შორის მოქცეული ქვეყანა დაუსახლებელია და მიწები გამოუყენებელია“.
XIX ს. ბოლოსა და XX საუკუნეში ქართველობა აფხაზეთში კვლავ გამრავლდა. შრომისმოყვარე ქართველებმა დააშრეს ჭაობები, ქვეყანა ბაღებითა და პლანტაციებით დაამშვენეს, მაგრამ როგორც კი აფხაზებმა საქართველოს სახელმწიფოს სისუსტე იგრძნეს, კვლავ ძველ გზას დაადგნენ, კერძოდ, ქართველთა სრული მოსპობა მოისურვეს.
თუ როგორი შემართებით იბრძოდნენ აფხაზები სხვისი მიწა-წყლის მისატაცებლად, ამის შესახებ ერთ მოგზაურს მოვუსმინოთ:
„აქაური მრავალრიცხოვანი მცხოვრებნი კავკასიის ყველა ტომს შორის ცნობილნი იყვნენ, როგორც ყველაზე მეომარი ბუნებისა და რუსეთის დაუძინებელი მტრები, როცა ჩერქეზები (გულისხმობს აფხაზებს - ა. ჯაფარიძე) თვალს მოჰკრავდნენ ნაპირისაკენ მოახლოებულ გემს, თითქოსდა ჯადოსნური ჯოხის დაქნევაზე, გორაკები თვალის დახამხამებაში ივსებოდა შეიარაღებული ხალხით, მათი კივილი ერთგვარად წააგავს ტურების ყმუილს. იგი იმდენად შემაზრზენი და არაადამიანურია, რომ თუ ის პირველად ესმის ადამიანს, შეიძლება გონებაც კი დაკარგოს. პანიკური შიში იპყრობს ჩერქეზების საბრძოლო ყიჟინაზე რუსების არმიას, საზარელია გამძვინვარებულ მთიელთა ბრბოს ყიჟინა“.
ამიტომაც არაა გასაკვირი სოხუმელთა და აფხაზეთის ქართველთა პანიკური შიში და გაქცევა აფხაზეთიდან თოვლიანი მთებისაკენ სიცოცხლის გადასარჩენად.
ისტორია შემობრუნდა და გრძელდება. შეუძლებელია აფხაზეთის დაპყრობამ, ქართველებისაგან ამ კუთხის დაცლამ საუკუნოდ არ ააღელვოს ჩვენი ერი, არ შეიძლება ამ უბედურების მიმართ უგრძნობი იყოს რომელიმე ადამიანი. „მკვდარია უგრძნობი კაცი, უსაზარლესი მკვდარზედა“ - ამბობდა ვაჟა, ასევე მკვდარია ერი, რომელიც საკუთარი უბედურების მიმართ უგრძნობი დარჩება. ერმა, ახალგაზრდობამ უნდა გააცნობიეროს ის სირცხვილი, რომელიც აფხაზეთის დაკარგვით თავს დაგვატყდა. საქართველო მთლიანი სახით მიიღო ჩვენმა თაობამ - ასევე უნდა გადავცეთ მომავალ თაობებსაც. ჩვენ პირნათელნი უნდა ვიყოთ როგორც გიორგი მთაწმინდელისა, რომელიც ამ კუთხეს „ქვეყანასა ჩვენსა“ უწოდებდა და სხვა სულკურთხეულ წინაპართა წინაშე, ასევე თვით აფხაზეთში ამჟამად დაღუპულ ახალგაზრდათა, ყრმათა და დედათა წინაშეც.
კიდევ უფრო უდიდესი სირცხვილია ქართველების აფხაზებად ჩაწერა, რაც მიუთითებს ჩვენს უკიდურესად დაბალსა და შეზღუდულ ეროვნულ ცნობიერებაზე, თუმცა ისიც აღსანიშნავია, რომ ამას საფუძვლად უიმედობა და აფხაზეთში ქართველად ყოფნის გაუსაძლისობა უდევს. შეიძლება ყველაფერს შევურიგდეთ, მაგრამ არ შეიძლება შევურიგდეთ აფხაზეთში მცხოვრებ ჩვენს თანამემამულეთა, ჩვენი სისხლისა და ხორცის ჩვენგან გაუცხოვებას, ქართველთა გააფხაზების პროცესს. გააფხაზებული ქართველობა, გამაჰმადიანებული მესხებისა (ე.წ. თურქი-მესხების) და გაოსებული დვალების მსგავსად მრავალ მოუგვარებელ პრობლემას შეუქმნის საქართველოს.
მსგავსად ეპიდემიებისა და შიმშილობისა, ომი დიდი საზოგადოებრივი უბედურებაა, ღვთის მიერ დაშვებული ერის გამოსასწორებლად და გონზე მოსაყვანად. რწმენისა და მამულისათვის ომში მკვლელობას ეკლესია არ თვლის ადამიანის პირად ცოდვად, მითუმეტეს რომ ომში თითოეული მეომარი ქრისტეს მცნების თანახმად მზადაა თავისი სიცოცხლე სამშობლოს, ხალხისა და სარწმუნოების დასაცავად გასწიროს. ერისა და მამულის დასაცავად ომში კაცის კვლა მეექვსე მცნების დარღვევად და ცოდვად არ ითვლება, პირიქით, ცოდვაა, როდესაც მტრის მიერ სამშობლოს თუნდაც ერთი კუთხის დაპყრობის ჟამს კაცი თუ ქალი მთელ თავის ძალას, უკანასკნელ სისხლის წვეთს არ იღებს ქვეყნისათვის, თავისი ყოველდღიური თავდადებული შრომითა და მორჩილებით არ აძლიერებს სახელმწიფოს, არ ემზადება სამშობლოს გასათავისუფლებლად, არ ზრდის მომავალ თაობას, არ უნერგავს მას სულისკვეთებას მამა-პაპათა სისხლით მორწყული მიწის დასახსნელად, დღენიადაგ არ წვრთნის მას ფიზიკურად და ზნეობრივად ეროვნული მიზნის აღსასრულებლად.
ჩვენ არ მოვუწოდებთ ახალგაზრდებს შურისძიებისაკენ; ჩვენი ხალხის ქრისტიანულმა სულმა შეთხზა ამბავი დედისა, რომელიც შვილის მკვლელის დედას უთანაგრძნობს, ილიას მოთხრობის გმირმა ნიკოლოზ გოსტაშაბიშვილმა სწორედ იმიტომ არ მოკლა მრავალი ქართველი ვაჟკაცის მკვლელი, რომ ისიც ვაჟკაცი იყო.
ჩვენი ერი, რომელსაც შენდობის უნარი აქვს, ალბათ ძალას მოიკრებს და განაცხადებს, რომ წარსულს დაივიწყებს, ოღონდ ერთი პირობით - საქართველოს წმიდა მიწაზე, აფხაზეთში ქართველებმა და აფხაზებმა თანაბარი სამოქალაქო უფლებებით უნდა იცხოვრონ.
გაზეთი „მადლი“, 1994, №16.
|
|
10 საეკლესიო ცხოვრება |
▲ზევით დაბრუნება |
|
|
10.1 სიტყვა წარმოთქმული ახალციხის ეკლესიაში 1981 წლის სექტემბერში |
▲ზევით დაბრუნება |
წმიდა მარინეს ტაძარში, საზეიმო წირვის
შემდეგ, უწმიდესსა და უნეტარესს, საპატიო
სტუმარსა და მამამთავარს ილია II-ს სიტყვით
მიმართა ახალციხისა და მესხეთ-ჯავახეთის
ეპარქიის ეპისკოპოსმა ანანიამ.
თქვენო უწმიდესობავ და
უნეტარესობავ!
ჩვენი ერის კეთილო მწყემსო,
წმიდა სინოდის წევრნო,
მოძღვარნო და შვილნო ქართული
ეკლესიისა,
მორწმუნენო!
ამ დღეებში ზეიმია მესხეთის მიწისა. ჩვენი ეროვნული კულტურის ძველი მედროშე და სამჭედლო - მესხეთი სიხარულის ცრემლებით შეხვდა ერის მამათმთავარის, უწმიდესი და უნეტარესი პატრიარქის ჩამობრძანებას.
დღეს სიხარულისა და ბედნიერების დღეა.
თქვენ, თქვენო უწმიდესობავ და უნეტარესობავ, საქართველოს არცერთ ეპარქიას არ აკლებთ მზრუნველობასა და ყურადღებას. თქვენ ყველა ეპარქიის არა იშვიათი სტუმარი ბრძანდებით, მაგრამ სულ სხვა აზრი და მნიშვნელობა აქვს თქვენს - საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის - ჩამობრძანებას ამ კუთხეში, მესხეთში. უკვე რამდენიმე ასეული წელი გავიდა, რაც მესხეთს არ სწვევია საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი, როგორც ოფიციალური სტუმარი. დიახ, რამდენიმე ასეული წელი.
ეს გამოწვეული იყო მესხეთის - საქართველოს ამ ძველი ეროვნული ბურჯის - ტრაგიკული ბედით. ჯერ კიდევ რამდენიმე ასეული წლის წინ, ყვარყვარე და მზეჭაბუკ ათაბაგების დროს, მესხეთის ეკლესია გავიდა მშობლიური თბილი კერიდან, იხეტიალა, იგვემა მრავლად და ბოლოს ისევ ჩვენთან, საქართველოს ერთიან წმიდა სამოციქულო ეკლესიასთან, ჩვენს წმიდა კალთასთან დაბრუნებით ხარობს. როგორც კი მესხეთის მოსახლეობის ერთმა ნაწილმა იძულებით მიიღო მაჰმადიანობა, მან დაკარგა არა მარტო ქრისტიანობა, არამედ ეროვნებაც; მაშინ, როცა ქრისტიანმა ქართველებმა მტკიცედ შემოინახეს თავიანთი ქართველობა, ჰზიდეს ქრისტეს ჯვარი და დღემდე მოიტანეს საქართველო.
ჭეშმარიტად განუზომელია სიდიადე ქრისტიანული სარწმუნოებისა. თავისი სრულქმნილებით, კაცთმოყვარეობითა და სიყვარულით, ის აყალიბებს ადამიანის მაღალ ზნეობას.
ქრისტიანის შინაგანი ბუნება თავისი სარწმუნოებით ისეა აღზრდილი, რომ მას არა მარტო თავისი მოყვასი, არამედ თავისი მოძულეცა და მაჭირვებელიც უყვარს. ქრისტიანმა იცის, რომ მისი მტერიც ღვთისგანაა შექმნილი. ამიტომ ღვთის სიყვარულით იხსენიებს მას.
უნდა ითქვას ისიც, რომ საქართველოში არასოდეს ჰქონია ადგილი სარწმუნოებრივ დევნას. საქართველოს ისტორია მოიცავს ათასწლეულებს, მაგრამ, როგორც დიდი ივანე ჯავახიშვილი წერს, - მთელი ისტორიის მანძილზე ქართულ სახელმწიფოში ერთნაირი უფლებებით ცხოვრობენ ქართველებიცა და არაქართველებიც. ქართველ ერს არასოდეს არ დაუჩაგრავს სხვა ერი. განსაკუთრებით უცხო იყო ჩვენში სარწმუნოებრივი დევნა. ეს უსათუოდ უნდა ითქვას სწორედ აქ, მესხეთის მრავალნატანჯ მიწაზე, მის წმიდა სალოცავში.
მაცხოვარმა, უფალმა იესო ქრისტემ, თავისი ჯვარცმით და აღდგომით აღადგინა ცოდვით დაცემული კაცობრიობა. მაცხოვარმა იხსნა ყოველი ადამიანის სული, ამიტომ გვიყვარს და გვწამს ჩვენ ჩვენი უფალი იესო ქრისტე. აქაც, საქართველოს ამ ულამაზეს მხარეშიც, რუსთაველისა და აშოტ კურაპალატის, გრიგოლ ხანძთელის, სერაპიონ ზარზმელის, არსენ საფარელისა და სხვა ღირს მამათა სამშობლოშიც განსაკუთრებით უყვარდათ იგი.
მესხები იყვნენ დიდი კაპადოკიელები და დიდი ათონელი მამები: იოანე, ექვთიმე და გიორგი მთაწმინდელები - მნათობები სრულიად საქართველოსი, თორნიკე ერისთავი, ძმები ბაკურიანის ძენი.
მესხეთი ბურჯი იყო ქრისტიანობისა. აქ ჰყვაოდა არა მარტო სულიერი, არამედ მატერიალური კულტურა, ხელოვნება. იქმნებოდა ორიგინალური ნაწარმოებები, მაგრამ როგორც კი ქრისტიანობა დაჰკარგა, მას შემდეგ აქ აღარაფერი ღირებული და მნიშვნელოვანი აღარ შექმნილა. ადამიანები იგივენი დარჩნენ, მოსახლეობა არ შეცვლილა, სულიერი და მატერიალური კულტურა კი ჩაკვდა. რა იყო ამის მიზეზი? მიზეზი იყო ის, რომ ქართველი კაცი თავისი შინაგანი ბუნებით ქრისტიანია. მისთვის ქრისტიანობა მშობლიური გარემოა. ამ გარემოში ის თავისუფლად ამჟღავნებს ქართული ბუნების სიდიადეს. სხვა სარწმუნოება მისთვის ბორკილი აღმოჩნდა. მაჰმადიანობის მიღება იყო ქართველი ადამიანის შინაგანი არსის შერყევა.
დღეს ზეიმის დღეა. თავისი შვილი ისევ დაუბრუნდა მშობლიურ კერას - ქართულ ეკლესიას. თქვენი, როგორც საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, მსოფლიო ეკლესიათა საბჭოს პრეზიდენტის ჩამობრძანებით, გახარებულია არა მარტო ხალხი, მესხეთის აურაცხელი ტაძრების ჩუქურთმიანი ქვებიც კი მღერიან და ღაღადებენ სიხარულისაგან. თქვენი ჩამობრძანება - ეს არის ნიშანი იმისა, რომ მესხეთი დღეს არა მარტო ფიზიკურად, არამედ სულიერადაც განუყოფელია ერთობლივი საქართველოსაგან. დღეს ძველი მესხეთის დიდება კვლავ ბრწყინავს.
მადლიერი მესხეთის, ჩვენი ეპარქიის ყველა მორწმუნის სახელით, გმადლობთ თქვენ, თქვენო უწმიდესობავ.
„ჯვარი ვაზისა“ №2, 1981 წ.
|
|
10.2 მოგზაურობა ათონზე |
▲ზევით დაბრუნება |
1981 წლის 19 სექტემბერს საბერძნეთში ივერთა მონასტრის მოსალოცად გაემგზავრა ჩვენი ხუთკაციანი ჯგუფი. მარშრუტი ასეთი იყო: თბილისი - მოსკოვი - სოფია - ათენი - თესალონიკი - ურანოპოლისი - ივერონი. ურანოპოლისიდან ათონის ნახევარკუნძულისაკენ გავემგზავრეთ პატარა გემით. ათონის ნახევარკუნძულზე, ანუ მთაწმიდაზე განლაგებულია ორი ათეული მონასტერი. მათ შორისაა ივერონის მონასტერიც. ინტენსიური სამონასტრო ცხოვრება აქ დაწყებულა ადრეულ შუა საუკუნეებში და უწყვეტად მიმდინარეობს დღემდე. ათონის მონასტრებში დაცულია მსოფლიო მნიშვნელობის მატერიალური და სულიერი კულტურის ძეგლები, უამრავი ხელნაწერი, მინიატურა, ისტორიული საბუთი, მხატვრობა, მდიდარი სამონასტრო განძი, ისტორიულ პირთა მემორიალური ნივთი და წმიდანთა ნაწილები. ათონის ნახევარკუნძული ნამდვილი განძთსაცავია. ამიტომაც არავის უშვებენ სპეციალური ნებართვის გარეშე. პირველ რიგში საჭიროა კონსტანტინეპოლის პატრიარქის ნებართვა. ამ ნებართვის საფუძველზე საბერძნეთის შინაგან საქმეთა სამინისტრო იძლევა ათონის ნახევარკუნძულზე შესასვლელ საშვს. ჩვენ კონსტანტინეპოლის პატრიარქის ნებართვა თბილისშივე მივიღეთ, ხოლო ათენში ქორეპისკოპოს ქრიზოსტომოსის თავაზიანი დახმარებით მივიღეთ საშვი.
ათონის ნახევარკუნძულის პატარა ნავმისადგომ „დაფნისში“ დაგვხვდა ივერთა მონასტრის ერთ-ერთი წინამძღვარი პროიღუმენი, არქიმანდრიტი კალინიკე.
დიდი, მომქანცველი გზის გავლის შემდეგ მასპინძლის შეხვედრამ ძალზე გაგვახარა. დაფნისიდან ივერონისაკენ გავემგზავრეთ ავტობუსით. პროიღუმენმა კალინიკემ შორიდან დაგვანახა ივერონი, დიდებული ივერთა მონასტერი.
„მამანი ჩვენნი... მოიწინეს... განმამრავლებლად ნათესავისა ჩვენისა... აღაშენეს დიდებული ესე ლავრა სამკვიდრებლად ქართველთა“ - წერს გიორგი მთაწმინდელი. საუკუნეთა მანძილზე მოღვაწეობდნენ ქართველი ბერები ივერონში. მათი ღვაწლის შედეგი იყო ის, რომ „შეიმკო და აღყვავდა ენა ჩვენი“, „განათლდა ქართველთ ქვეყანა და ენა“.
ივერთა მონასტრის შესასვლელ მშვენიერ კარიბჭესთან შეგვხვდნენ მონასტრის მმართველი უხუცესთა საბჭოს წევრები, ბერები. მღვდელთმთავართან შეხვედრის ტრადიციული წესის შესაბამისად, მეუფე კონსტანტინეს მოახურეს მანტია, მიართვეს სამღვდელმთავრო კვერთხი, ამთხვევინეს სახარებაზე და დარეკეს ზარები. მონასტრის ეზოში შეგვიძღვა ორი ახალგაზრდა ბერი. ანთებული გრძელი სანთლებით, მასპინძლებთან ერთად, საზეიმო საგალობლით შევედით ივერთა მონასტრის მთავარ ტაძარში. უცებ სხვა სამყაროში მოვხვდით. ესაა ყავისფერ-ოქროსფერი უსასრულობა, რომელიც იწვევს სასოებისა და მოკრძალების გრძნობას. აქ სრულებით იცვლება ადამიანი. დიდებულია ტაძრის ინტერიერი - კანკელი, ჭაღები, დიდი ქორკანდელი, გამოქანდაკებული შანდლები, მშვენიერი უძველესი, მოოქროვილ-პერანგიანი სასწაულთმოქმედი ხატები, ფრესკები, მდიდარი საეკლესიო სამკაულები.
ტაძრის გუმბათი ეყრდნობა 4 მძლავრ მარმარილოს სვეტს. მის ცენტრში გუმბათის ქვეშ დამაგრებულია „კიკლო“ - მრგვალი სპილენძის რკალი, რომელზედაც წერია: „მე დავამყარე ოთხი ბოძი და არ შეირყევა უკუნითი უკუნისამდე - გიორგი მონაზონი, ივერი ქტიტორი“.
დიახ, ქართველებმა ავაგეთ ივერონი. ივერონი სიამაყეა ათონის წმიდა მთისა, საბერძნეთისა და მთელი მართლმადიდებლობისა. ჩვენ ივერები ვართ. ამიტომაც ვართ აქ ასეთი ყურადღებისა და მზრუნველობის ქვეშ.
ივერონის მთელი მონასტერი საქართველოს ისტორიისა და ქართველი ერის კულტურის ნამდვილი მუზეუმია. გასაოცრად ცოცხლდება აქ ჩვენი ერის წარსული, თითქმის უწყვეტად, X ს-დან დღემდე. მონასტრის ყველა შენობა უკავშირდება რომელიმე ქართველ საეკლესიო, სახელმწიფო ან საზოგადო მოღვაწეს.
ტაძარი, რომელშიც დასვენებულია ივერიის სასწაულმოქმედი ღვთისმშობლის ხატი - „პორტაიტისა“, აგებულია აშოტ მუხრანბატონის მიერ. იგი ამავე ტაძარშია გამოხატული, დასავლეთის კედელზე. აქვე, კარიბჭის შესასვლელთან, ექვთიმე მთაწმინდელის ცნობილ კოშკში, იწერებოდა ქართული სახარება. მთავარი ტაძარი აგებულია გიორგი მთაწმინდელის მიერ. მონასტერს იცავს უმშვენიერესი, ძალზე დიდი კოშკი, ბიზანტიური სტილისა, აგებული ყვარყვარე ათაბაგის მიერ. მასვე აუშენებია სატრაპეზო. მესამე ტაძარი აგებულია ყველაზე უფრო ადრე, იოანე მთაწმინდელის მიერ. ქართველების აგებულია სამრეკლოც და საერთოდ, ძველი ნაგებობების უმრავლესობა. მონასტრის გარშემო არის XIX და წინა საუკუნეებში ქართველი ბერების მიერ აშენებული სამლოცველოები და „სკიტები“.
ივერონში განსაკუთრებული მოწიწებით უყვართ ამ მონასტრის დამაარსებელნი. ყოველი წირვა-ლოცვის დროს, მონასტრის ტიპიკონის შესაბამისად, ჩამოლოცვისას აუცილებლად დღეში რამდენჯერმე მოიხსენიება იოანე, ექვთიმე, გაბრიელ, გიორგი მთაწმინდელები. მათ შესახებ ერთმანეთსა და სტუმრებს უყვებიან ძველ გადმოცემებს. ისინი არიან წმიდანები ღირსი მამები, რომელთაც თხოვენ შველასა და დახმარებას, მეოხებას ღვთის წინაშე. სიხარულითა და სიამაყით უჩვენებენ მლოცველებს მათ ნივთებს, თუ წერილებს. მათი ხსოვნა არა მარტო ივერონში, არამედ მთელს ათონის მთაზე ცოცხლობს.
ათასი წლის წინ მოღვაწე ჩვენი წმიდა მამები გზას გვიკვალავდნენ საბერძნეთსა და ათონზე. მაგალითად, ათონზე ერთი მონასტრის მოლოცვისას გზაზე შემოგვხვდა ბერი, რომელმაც არ იცოდა ჩვენი ვინაობა. ავუხსენით, მაგრამ ვერ გაიგო. შემდეგ ვუთხარით, რომ იმ ქვეყნიდან ვართ, საიდანაც იყვნენ იოანე, ექვთიმე და გიორგი მთაწმინდელები. მაშინვე მიხვდა, რომელ ქვეყანაზე იყო ლაპარაკი და ჩვენს მიმართ აშკარა მოწიწებისა და პატივისცემის გრძნობით განიმსჭვალა. ივერონის მონასტრის ათასი წლის აღსანიშნავად მოჭრეს სამახსოვრო მედალი, საკმაოდ დიდი დიამეტრისა. მასზე გამოხატულნი არიან ქართველი წმიდა მამები: - იოანე, ექვთიმე და გიორგი მთაწმინდელები.
ათონზე ოცზე მეტი მონასტერია. შევძელით მოგველოცა ათიოდე მონასტერი, სადაც ჩვენ, ივერიელ ეპისკოპოსებს, გასაოცარი სიყვარულითა და სიხარულით, ტიპიკონის სრული დაცვით გვხვდებოდნენ. ზოგიერთ მონასტერში გაკვირვებასაც კი გამოთქვამდნენ, რატომ არ იყვნენ ივერთა მონასტერში ივერიელი, ქართველი ბერები.
მთელს ათონზე გაბნეულია ქართული წიგნები და ნივთები. მაგრამ სულ სხვაა ივერონი, ესაა ქართული კულტურის ცენტრი. უამრავი ქართული ეროვნული, ისტორიული, საეკლესიო ნივთით, შენობით, წიგნით. ძალზე საგულისხმო იყო ჩემთვის ქართული დრო. დიახ, ივერონი მუშაობს დროის სადღეღამისო აღრიცხვის საკუთარი სისტემით, რომელსაც ქართულ დროს ეძახიან. ეს მოდის ძველთაგანვე. საერთოდ, ათონის მონასტრებში დროის აღრიცხვა განსხვავებულია საბერძნეთისა და მთელი ევროპის დროისაგან. ათონის მონასტრები მუშაობენ ბიზანტიური დროით. მათგან განსხვავებით მხოლოდ ივერონი მუშაობს, როგორც აღვნიშნეთ, დროის საკუთარი აღრიცხვით - ქართული დროით. ეს დრო, როგორც გვითხრეს, მიღებული ყოფილა ძველ საქართველოში.
ყველაფერი მნიშვნელოვანია ივერონში, უბრალო წვრილმანიც კი, მაგრამ მაინც შეუძლებელია განსაკუთრებით არ აღინიშნოს ივერონის სამი სიამაყე - ივერიის ღვთისმშობლის სასწაულთმოქმედი ხატი - „პორტაიტისა“, ბიბლიოთეკა - ქართული ხელნაწერი წიგნებით და მუზეუმი - ქართული ნივთებით.
საყოველთაოდ ცნობილია, თუ რა დიდი სიყვარულით სარგებლობს ყოველ მართლმადიდებელ ქრისტიანს შორის ივერიის ღვთისმშობლის ხატი. წარმოუდგენელია ივერთა მონასტერი ამ უწმიდესი სიდიადის გარეშე. ჩვენ მოწმენი ვიყავით იმისა, თუ როგორ ამხნევებს და სულიერად აძლიერებს „პორტაიტისა“ მონასტრის ბერებს. ამ ხატთან ყოველ დილით სრულდება პარაკლისი ივერიის ღვთისმშობლისა. ივერიის ღვთისმშობელი მოჭედილია. ახალი მოჭედილობის ქვეშ ჩანს ძველი ქართული მოჭედილობა. ხატზე ჩამოკიდებულია ოქროსა და ძვირფასი ლითონების ნაკეთობანი, მედალიონები, ჯვრები და სხვა. ეს შემოწირულობაა. ასე ყოფილა ძველ საქართველოშიც. ცნობილია, რომ ხახულის ღვთისმშობლის ხატსაც სწირავდნენ ჩვენი მეფეები და მლოცველები ძვირფას ნივთებს. ძნელი ასაწერია ის ზემოქმედება, რომელსაც ახდენს „პორტაიტისა“ მთელს ივერონსა და ათონზე. როგორც ვთქვით, იგი არის სიამაყე, სიქადული, ღირსება ივერონის მონასტრისა და არა მარტო ივერონისა, შეიძლება ითქვას, მთელი საბერძნეთისა და ყველა მართლმადიდებელი ქრისტიანისა. და რაოდენ სასიხარულოა ჩვენთვის, ქართველებისათვის, რომ ეს ცნობილი ხატი დაკავშირებულია ქართველი ბერის - გაბრიელის და ივერონის ქართველი მამების სახელთან.
ივერონის ქართული ბიბლიოთეკა შედარებით კარგადაა ცნობილი საქართველოში. ამ ბიბლიოთეკის ხელნაწერების მნიშვნელობის შესახებ ინფორმირებულია ჩვენი საზოგადოებრიობა. ამ ხელნაწერების მიკროფილმები ჩამოტანილია საქართველოში.
ჩვენში ყველაზე ნაკლებადაა ცნობილი ივერონის მუზეუმი; პირიქით კი უნდა იყოს; აქ იმდენი ძველი, ღირებული, მნიშვნელოვანი ქართული ნივთია. გვიჩვენეს მონასტრის სიგელები, ქართული მინაწერებით. მინაწერების უმრავლესობა ისეა გამქრალი, რომ მათი ფოტო, ან კინოფიქსაცია შეუძლებელია. მინაწერების ამოკითხვა იქვე, ადგილზე შეუძლია მხოლოდ სპეციალისტს. მაგალითად, სიგელ № 8-ზე არის ქართული წინადადება; უფრო ზუსტად, წინადადების ფრაგმენტები
„ყოვლისა (?) მთისაგან (?) დაწერილი
რომელს (?) ერის ას არავინ
გარდახდებოდეს“
ასევე არის №10 და №11 ხელნაწერზე. ეს ხელნაწერი სიგელები ბერძნულია, მინაწერები კი - ძველ ქართული. მუზეუმში გვაჩვენეს ქართული დაფარნები ქართული წარწერებით. ერთ დაფარნას აქვს წარწერა - ეპისკოპოსი ელისე. გვიჩვენეს ქართული ენქერები, ბარძიმ-ფეშხუმები ქართული წარწერებით, მოჭედილი სახარებები ასევე ქართული წარწერებით. არის ბერძნული სახარება, აგრეთვე, აღსავლის კარებზე ჩამოსაფარებელი კრეტსაბმელი, რომელზეც გამოხატულია თორნიკე ერისთავი. არის უამრავი ქართული ოქრომკედით შესრულებული სამღვდელო და სამღვდელმთავრო სამოსელი, ქართული უმშვენიერესი პეტრახილები, სამაჯურები და სხვა.
ქართული შესამოსელით ყოველ აღდგომის დღეს აუცილებლად უნდა შეიმოსოს მთავარ ტაძარში მწირველი მღვდელმთავარი, - ასეთია ტრადიცია. მუზეუმში ინახება ქართული წმიდა ნაწილები.
ივერონში 30-მდე ბერია. ყველაზე ახალგაზრდა ბერი, იოაკიმე, 24 წლისაა, ყველაზე მოხუცი, დამიანოსი - 90-ის. იგი ივერონში მივიდა 1910 წელს და 71 წელი გაატარა მონასტერში და ამჟამადაც ერთ-ერთი ყველაზე საპატიო მეთაურია ივერონისა; ძალზე გამჭრიახი და ნათელი გონებისაა. მონასტერში ერიდებიან ახალგაზრდა ბერების მიღებას. მსურველმა ჯერ უნდა გაიაროს კურსი სპეციალურ სკოლაში. ასეთი სკოლა არის ათონის „დედაქალაქ“ კარიესში. სკოლის დამთავრების შემდეგ გაანაწილებენ რომელიმე მონასტერში, სადაც მან მორჩილად უნდა დაჰყოს მნიშვნელოვანი დრო (1 წელი მაინც). მორჩილების ვადა დამოკიდებულია თვით მორჩილზე, მის ქცევაზე, ბერობისათვის მზადყოფნაზე. თუ მორჩილი გამოიჩენს თავს, მას ბერად აღკვეცავენ. ბერი დიდი პატივისცემით სარგებლობს. ის გამორჩეული ადამიანია. როგორც გვითხრეს, ივერიის მონასტერის ბერი ევსევიოსი თეოლოგიის პროფესორია, ბერი გენადიოსი - ენათმეცნიერების დოქტორი, ბერი გერასიმე - ფილოლოგი, ერთი ბერი ექიმია. საერთოდ, ბერები ნათელი გონების, ძალზე განვითარებული, ერუდირებული ადამიანები არიან. მათ ყველა პირობა აქვთ შექმნილი მუშაობისა და შემოქმედებისათვის. აქვთ მშვენიერი ბინები მონასტრის შენობაში, მიწის საკუთარი ნაკვეთები საცხოვრებელთან ახლოს, საკუთარი ბაღები. ისინი ცხოვრობენ ცალ-ცალკე, დამოუკიდებლად, მაგრამ ქმნიან ერთ მთლიან შემჭიდროებულ კოლექტივს. უმთავრესად მათ აერთიანებთ წირვა-ლოცვა, რომელსაც დღე-ღამეში დაახლოებით 8 საათი ეთმობა. დანარჩენ დროს სრულებით თავისუფლები არიან.
მონასტრები ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან ტიპიკონის მიხედვით. ტიპიკონი - ესაა მონასტერში ბერების ცხოვრების წესი. ცხადია, ბერს რომელი მონასტრის ტიპიკონიც მოსწონს, იმ მონასტრის ძმობაში შევა. მაგალითად, მონასტერ სტავრონიკიტაში უფრო მკაცრი ტიპიკონის ბერები არიან, მონასტერ სიმონ-პეტრეში კი პირიქით, ნაკლები სიმკაცრეა. სამაგიეროდ, აქ ყურადღება გამახვილებულია სასულიერო ხელოვნების შესწავლა-განვითარებაზე.
ათონი სარგებლობს ავტონომიით. ათონის ადმინისტრაციულ ცენტრში, კარიესში, ანუ კარეაში, არის ათონის მთის გუბერნატორის რეზიდენცია, ქალაქის ხელისუფლება და ათონის წმიდა მთის მონასტრების მმართველი საბჭო - კინოტი. საბჭოს წევრებს ირჩევენ დიდი მონასტრებიდან ყოველწლიურად. 1982 წელს ამ საბჭოში უფროსი იქნება ივერონის წარმომადგენელი.
ოთხშაბათს კარეაში ვეწვიეთ წმიდა კინოტს, სადაც მოგვიწყვეს ოფიციალური, ძალზე საზეიმო შეხვედრა. გადავიხადეთ საერთო პარაკლისი „დედაქალაქის“ მთავარ ტაძარ პროტატში. შემდეგ მიგვიწვიეს რეზიდენციაში. მმართველმა მოგვმართა სიტყვით. დიდი სურვილი აქვთ, უფრო მჭიდრო კავშირი ჰქონდეთ საქართველოს სამოციქულო ეკლესიასთან.
ხუთშაბათს გავემგზავრეთ დიდ, ანუ ათანასეს ლავრაში. გზად მოვილოცეთ მონასტერ კარაკალაში. მონასტერში სულ 12 ბერია, მაგრამ მათი სამონასტრო ცხოვრება და სულიერი სიმაღლე სამაგალითოა. კარაკალას შემდეგ მოვილოცეთ მონასტერი ფილოთეოსი. ეს მონასტერი საინტერესოა ქართველი კაცისათვის.
შეგვხვდნენ განსაკუთრებული ზეიმითა და სიხარულით. როგორც შემდეგ შევიტყვეთ, ეს სიხარული გამოწვეული ყოფილა იმით, რომ ჩვენ ვიყავით საქართველოს ეკლესიის წარმომადგენლები. ქართველებს დიდად უმოღვაწიათ ამ მონასტრის აღდგენასა და გამშვენიერებაზე, მისი სულიერი განმტკიცება-აყვავებისათვის. პარაკლისის შემდეგ მიგვიწვიეს სადილზე. შევედით მშვენიერ, დიდ სატრაპეზოში. სწორედ აქ შევიტყვეთ ქართველთა ღვაწლის შესახებ. სატრაპეზოს კედელზე გამოხატულნი არიან კახეთის მეფეები: ლევანი და მისი ძე - ალექსანდრე. მათ ხელში უჭირავთ მოდელი მონასტრისა (არა ერთი ტაძრისა, არამედ მთელი სამონასტრო ანსამბლისა). ეს იმას ნიშნავს, რომ მათ მთელი მონასტრის აღდგენა-გამშვენებაშიც მიუძღვით დიდი ღვაწლი. მონასტრის თავდაპირველი მაშენებელი იყო ფილოთეოსი, რომლის სახელსაც ატარებს მონასტერი. ჩვენს კითხვაზე, იყო თუ არა მონასტერში ქართული წიგნები, ან რაიმე ნივთი, გვიპასუხეს, რომ არის ერთი ქართული წიგნი, რომელშიც ჩაწერილია სია იმ პირებისა, რომელთაც იხსენიებდნენ წირვა-ლოცვის დროს. ეს წიგნი ვერ ვნახეთ, რადგან მონასტრის იღუმენი იმჟამად არ იყო მონასტერში. ჩვენც ვჩქარობდით. ყველა მათ სიტყვაში იგრძნობოდა სიყვარული საქართველოსა და ქართველების მიმართ. ხალისით გვაჩვენეს შავი ყურძენი, გვითხრეს ქართულიაო. იგი გავრცელებულია მთელს ათონზე. აქვე გამოთქვეს წუხილი ივერონში ქართველი ბერების არყოფნის გამო. „ფილოთეო“ ძალზე დიდი მონასტერია, - სუფთა, მდიდარი, გამორჩეული. აქ არის 70-მდე ბერი. აქ ჩვენი მკვლევარი ძალზე ბევრ ქართულს აღმოაჩენდა და შეისწავლიდა. აუცილებლად საჭიროა ქართველი მკვლევარის მივლინება.
ათანასეს დიდი ლავრა ათონზე მთავარი ლავრაა არა სიდიდით, არამედ თავისი მნიშვნელობით, იგი წმიდა ათანასემ, ათონზე სამონასტრო ცხოვრების დამწყებმა დააარსა. ამიტომაც ამ მონასტერს განსაკუთრებული ავტორიტეტი აქვს. როგორც გვითხრეს, წმ. ათანასეს დედა ქართველი ყოფილა, ლაზი. მისგან ჰქონდაო ათანასეს სიყვარული ქართველების მიმართ. ამით ასაბუთებენ განსაკუთრებულ მზრუნველობასა და მფარველობას, რომელსაც წმ. ათანასე იჩენდა წმ. იოანე მთაწმინდელის, „ივერონის“ დამაარსებლისადმი. წმ. ათანასემ მისცა იოანეს მონასტრის აშენების ნებართვა. ეს ნებართვა ახლაც შენახულია. ათანასეს ლავრა განთქმულია თავისი ბიბლიოთეკითა და მუზეუმით. ბიბლიოთეკაში რამდენიმე ქართული ხელნაწერი გვიჩვენეს, ერთი ქართული ხელნაწერის ნომერი იყო Z1-37. ამას გარდა, სხვა ქართული ხელნაწერებიც არის. ყველა ხელნაწერის მიკროფილმია გადაღებული. ისინი ინახება სალონიკში. მუზეუმში არის ქართული ნივთები, ძალზე იშვიათნი და ძალზე საინტერესონი. ზოგიერთი გამოფენილია ვიტრინაში. მაგალითად, აქ არის XVI საუკუნის ეპიტრახილი ქართული წარწერებით. როგორც გვითხრეს, ძალზე ბევრია აქ ქართული ნივთები. მათი უმრავლესობა ჩაწყობილია ყუთებში და არაა გამოფენილი.
ათანასეს ლავრა ათონის ნახევარკუნძულის ბოლოშია, ყველაზე ძნელად მისასვლელ ადგილზე. ამჟამად იქამდე მიდის ახლად გაყვანილი მოუკირწყლავი გზა.
სამაგიეროდ, ივერონი ყველაზე კარგ ადგილზეა. აქ მიდის ყველაზე უკეთესი გზა. ახლოა ცენტრთან. ათონზე ჩამოსული სტუმარი აუცილებლად უნდა ეწვიოს ივერონს. ეს გამოწვეულია სიახლოვით და ივერონის გამორჩეული სტუმართმოყვარეობით. ივერთა მონასტრის პროიღუმენი კალინიკე ხუმრობდა - წმ. ათანასე ბერძენი იყო, ცხადია, ძუნწი და არა სტუმართმოყვარე; ამიტომაც დააარსა თავისი მონასტერი ხალხისათვის ძნელადმისადგომ და ძნელადმისაგნებ ადგილზე. სამაგიეროდ, იოანე მთაწმინდელი ქართველი კაცი იყო, სტუმართმოყვარე, ამიტომაც ადვილად მისადგომ ადგილზე დააარსაო მონასტერი. ივერონში ნებისმიერი სტუმარი აუცილებლად უნდა მიიღონ, ღამე გაათევინონ და კარგად გაუმასპინძლდნენ. ასეთია საუკუნოვანი ტრადიცია. ამ ტრადიციით ეს მონასტერი განსხვავდება სხვა მონასტრებისაგან. ეს ცნობილია საყოველთაოდ.
პარასკევს ივერონის მთავარ ტაძარში წირვა შესრულდა ქართულ ენაზე. ამავე დღეს თაყვანი ვეცით ივერიონის წმიდა ნაწილებს. წმიდა ნაწილებით, საერთოდ, მდიდარია ივერონი. ისინი აქ, მთავარი ტაძრის ერთ-ერთ ოთახში, ვიტრინებშია გამოფენილი. ვიტრინებს მთელი ოთახი უკავიათ. აქ არის წმ. გიორგის ქვედა ყბა.
თითქმის ყველა წმიდანის წმიდა ნაწილი ინახება ათონზე. ნებისმიერი მონასტრის უმთავრეს სიმდიდრედ წმიდა ნაწილები ითვლება. მაგალითად, მონასტერი „ქსიროპოტამი“ სახელგანთქმულია იმით, რომ აქ ინახება ცხოველმყოფელი ჯვრის (ანუ იმ ჯვრის, რომელზედაც დამსჭვალეს უფალი იესო ქრისტე) ყველაზე დიდი ნაწილი, ხოლო მონასტერი სიმონ-პეტრე ამაყობს მარიამ მაგდალინელის ხელის ნაწილით. ეს ნაწილი ხანდახან თბება. ეს მარიამ მაგდალინელის დიდი სიყვარულის სითბო არისო, გვითხრეს ბერებმა. ჩვენ გვქონდა ბედნიერება, გველოცა სულ სხვადასხვა წმიდანის წმიდა ნაწილებთან. მონასტრის მოლოცვისას სტუმარს თუ წმიდა ნაწილს აჩვენებენ, ეს ნიშნავს, რომ ის მიღებულია ძალზე საპატიო სტუმრად.
ათონელები ძალზე არიან დაინტერესებულები საქართველოში საუკუნეთა მანძილზე დაცულ წმიდა ნაწილთა ბედით. ბერები გვეკითხებოდნენ მათ შესახებ. მაგალითად, აინტერესებდათ, ამჟამად სად ინახება ღვთისმშობლის სარტყლის ნახევარი. ამ სარტყლისათვის XIX საუკუნეში, ზუგდიდში აუშენებიათ სპეციალური ტაძარი. სარტყლის მეორე ნახევარი ამჟამად დაცულია საბერძნეთში და ქვეყნის მთავარ სიწმიდედ ითვლება. აინტერესებდათ, სად ინახება ამჟამად წმიდა საბა განმწმედელის დიდი ნაწილი, რომელიც XX ს. დასაწყისში საფარის მონასტერში იყო დაცული. გვეკითხებოდნენ სხვადასხვა უამრავ ნაწილთა შესახებ. აინტერესებდათ ბედი იმ ცხოველმყოფელი ჯვრის ნაწილისა, რომელიც ლევან კახთა მეფემ იერუსალიმიდან ჩამოასვენა ალავერდის მონასტერში, აგრეთვე, ლანგრისა, რომელიც საიდუმლო სერობის დროს იხმარეს და თომა მოციქულის თავის ქალასთან ერთად ჯერ კიდევ XIX ს-ში დაცული ყოფილა ქვათახევის მონასტერში, გვეკითხებოდნენ ფერხთა ფიცრისა და ქრისტეს სამსჭვალთა შესახებ, რომელიც ჯერ კიდევ ადრევე გაუტანიათ საქართველოდან, მაგრამ ისევ დაუბრუნებიათ ქართველებს შუა საუკუნეების დროს და სხვა.
ათონის საზოგადოებრიობა ძალზე დაინტერესებულია საქართველოში დაცული წმიდა ნაწილების ბედით. შეიძლება ითქვას, დაინტერესებულია ისევე, როგორც ჩვენი, ქართველი საზოგადოებრიობაა დაინტერესებული ათონზე დაცული ქართული ხელნაწერებითა და ნივთებით. ჩვენ შეგვეძლო ერთმანეთს შორის გაგვეცვალა ინფორმაცია ამ სიწმიდეთა შესახებ. ეს ჩვენთვის ძალზე სასარგებლო იქნებოდა, რადგანაც ათონზე გაბნეულია უამრავი ქართული ნივთი და ხელნაწერი წიგნი.
შაბათს მე ვწირე „პორტაიტისას“ ტაძარში. ამ მცირე, აშოტ მუხრანბატონის მიერ აგებულ ტაძარში მართლმადიდებელ ქრისტიანთა საუნჯე - ივერიის ღვთისმშობლის სასწაულთმოქმედი ხატი არის დასვენებული. აქ უწყვეტად მიმდინარეობს წირვა-ლოცვა და პარაკლისი. თვით ის გასაოცარი ფაქტი, რომ ჩვენ ამ წმიდა ტაძარში ნება დაგვრთეს ქართული წირვისა, მეტყველებს ქართული ეკლესიის ახლანდელი დიდი ავტორიტეტის შესახებ. ეს იყო ნიშანი მოკრძალებისა და პატივისცემისა ივერიელი ქტიტორებისადმი. ჩვენ წინასწარ რამდენჯერმე გაგვაფრთხილეს, გვეწირა მხოლოდ და მხოლოდ ქართულ ენაზე. მათ მიაჩნდათ, რომ ქართული წირვის შემდეგ იოანე, ექვთიმე, გიორგი და გაბრიელ მთაწმინდელები უფრო მეტი მეოხნი და მფარველნი იქნებოდნენ ღვთის წინაშე ივერთა მონასტრისა, რომ ქართულ მონასტერში, ქართული წირვის შემდეგ, ღმერთი უფრო მეტ მოწყალებას გაიღებდა მონასტრისადმი. ვწირე მარტო, რადგანაც საკურთხეველის სიმცირის გამო სხვების თანამონაწილეობა წირვაში უხერხულობას შექმნიდა.
მე შემმოსეს XVI საუკუნის ქართული შესამოსელით. ეს ჩემთვის იყო დიდი ბედნიერება და მოწყალება ღვთისა. ვმადლობ უფალს, რომ ღირსი გამხადა ქართულად მეწირა ივერთა ღვთისმშობლის უწმინდესი ხატის ტაძარში.
შაბათს, წირვის შემდეგ, მოვილოცეთ ათონის მონასტერი - სიმონ-პეტრე, ქსიროპოტამი, პანტელეიმონი, სტავრონიკიტა.
სიმონ-პეტრეს მონასტერი აშენებულია უზარმაზარ კლდეზე და შორიდან ციხე-ქალაქს ჰგავს. დაუვიწყარია სიმონ-პეტრეს ბერები. ყველა უმაღლესი განათლებითაა. ამით ეს მონასტერი გამორჩეულია. კდემამოსილება, სიყვარული და სათნოებაა აღბეჭდილი მათ ფერმკრთალ სახეებზე. მიუხედავად განათლებისა და სულიერი სიმაღლისა, ისინი ყველანი მორჩილნი და თავმდაბალნი არიან. სიმონ-პეტრედან წასვლისას ჩვენს გასაცილებლად მონასტრიდან ბერები გამოიშალნენ. ისინი ჩვენი დელეგაციის წევრმა, მამა ალექსანდრე შათირიშვილმა შეადარა ბარტყებს მერცხლის ბუდეში. სიმონ-პეტრე მართლაც ჰგავს კლდეზე აშენებულ მერცხლის ბუდეს, ხოლო ბერები შავი შესამოსლით და საყელოზე თეთრი ზოლით - მერცხლებს. აქ 50 ბერია.
„პანტელეიმონის“ რუსთა მონასტერში დიდი სიხარულით შეგვხვდნენ. ვემთხვიეთ წმიდა პანტელეიმონის ნაწილებს. ღვთისმშობლის საფარველის ტაძარში თაყვანი ვეცით იერუსალიმის ღვთისმშობლის ხატს. პარაკლისის შემდეგ მიგვიწვიეს სადილზე.
მონასტერი სტავრონიკიტა პატარა, მაგრამ ცნობილი მონასტერია. ის მდებარეობს ივერონის მონასტრის მეზობლად. ივერონელები მის ბერებს დიდ პატივს სცემენ.
კვირას ივერონის მთავარ ტაძარში ჩავატარეთ შერეული, ქართულ-ბერძნული წირვა. მწირველები ვიყავით ყველანი. ყველა ჩვენთაგანმა ვიგრძენით, როგორ გარდამოვიდა ჩვენზე მადლი ღვთისა - ეს გამოიხატა ერთმანეთის მიმართ მომეტებული სიყვარულისა და პატივისცემის შეგრძნებით. წირვის შემდეგ მიგვიწვია ივერონის უხუცესთა საბჭომ. გამოითქვა სურვილი ჩვენს შორის ურთიერთობის კიდევ უფრო გაღრმავებისა. აქვე დაადგინეს, საპასუხო ვიზიტით გამოეგზავნათ ივერონის სამი ბერი საქართველოში. მართლაც, საქართველოში ჩვენი დაბრუნების შემდეგ, ჩვენს სამოციქულო ეკლესიას ეწვია სამი მეთაური - პროიღუმენი მაქსიმე, პროიღუმენი კალინიკე და საქმეთა მმართველი ანთიმოზი.
კვირა საღამოს გამოსათხოვარი ქართული პარაკლისი გავმართეთ ივერონის ღვთისმშობლის ხატთან. ჩვენ ვეთხოვებოდით დედა-ღვთისას - მფარველს და მეოხს ქართველი ერისას, ვეთხოვებოდით ივერონსა და ათონს. ამ დროს ძნელი იყო ცრემლის დამალვა. ჩვენ ცრემლით, ტირილით ვთხოვდით დედა-ღვთისას შემწეობასა და მფარველობას მისდამი წილხვედრი ივერთა მიწისა და ერისა.
ორშაბათს პროიღუმენმა კალინიკემ ნავსადგურ დაფნიმდე მიგვაცილა. თესალონიკში ოფიციალური მიღება გვქონდა თესალონიკის მიტროპოლიტ პანტელეიმონთან. მან მოგვმართა სიტყვით, რომელშიც გაგვაცნო თესალონიკის ეკლესიის ახლანდელი მდგომარეობა. ის მეთაურია თესალონიკის უნივერსიტეტისა. მან გამოთქვა ამ უნივერსიტეტში 2 ქართველი სტუდენტის მიღების სურვილი. საქართველოს ეკლესიიდან წარმოგზავნილ ორ ახალგაზრდას უნივერსიტეტში ჩვენივე ხარჯებით და სტიპენდიით მივაღებინებთ განათლებასო. მანვე გაგვაცნო გეგმა, რომლის მიხედვით გადაწყვეტილი აქვს შექმნას მართლმადიდებლობის შემსწავლელი თეოლოგიური ცენტრი თესალონიკში, ყველა ეკლესიიდან წარმომადგენლების მონაწილეობით. მან გამოთქვა სურვილი, საქართველოს ეკლესიამაც წარგზავნოს მუდმივი წარმომადგენელი ამ ცენტრშიო. საპასუხო სიტყვაში ვუსურვეთ აყვავება თესალონიკისა და საბერძნეთის ეკლესიას. მიტროპოლიტმა პანტელეიმონმა დაგვაჯილდოვა წმიდა სიმონის მედლებით.
თესალონიკში ვილოცეთ სამიტროპოლიტო და დიმიტრი თესალონიკელის უძველეს, დიდებულ ტაძარში.
ათენში დავყავით რამდენიმე დღე. ვცხოვრობდით ათენის ახლოს, პენდელის მონასტერში, ჩვენი კეთილი მასპინძელი იყო ამ მონასტრის წინამძღვარი, ელადის ეკლესიის მეთაური ქორეპისკოპოსი ქრიზოსტომოსი. ის ადრე იყო სინას მთის მონასტრების იღუმენი - მეთაური. მას ხელი მიუწვდება სინას მთის ქართულ ხელნაწერებზე.
რამდენიმე დღე გვქონდა ათენის დასათვალიერებლად, მისი შემოგარენის, მონასტრებისა და ეკლესიების მოსალოცად. ათენში 1000 მოქმედი ეკლესიაა. ეკლესიები დიდებულადაა მოვლილი. ჩვენზე განსაკუთრებული შთაბეჭდილება დატოვა ქალთა მონასტერმა - დაუპენდელმა. ეს მონასტერი მეათე საუკუნემდე დაუარსებიათ ტაოდან ჩამოსულ ქართველ ბერებს - ასეთია ადგილობრივი გადმოცემა. მონასტრის მთავარი ტაძრის ერთი ნაწილი მართლაც ჰგავს ქართულ ტაძარს - ჯვრის ტიპისას. ასეთივეა ათონზე, ტყეში ჩაკარგული ერთი ტაძარი - ესაა ორმეოც მოწამეთა ეკლესია - ასევე მსგავსი ჯვრის ტიპისა. ძალზე კარგად არის მოწყობილი სამონასტრო ცხოვრება ქალთა მონასტერ დაუ-პენდელში. აქაური მონოზვნები ხატავენ ხატებს, ქარგავენ, გამოჰყავთ მცენარეთა და ყვავილთა ნერგები, ჰყავთ მსხვილფეხა და წვრილფეხა საქონლის ფარები, კეთილად აწყობენ ეკლესიასა და საცხოვრებელ ბინებს. გასაოცარია მათი ლოცვა-მორჩილება. აქ დაინტერესდნენ ქალთა ქართული მონასტრების ცხოვრებით. მათ შემოგვთავაზეს ჩვენთვის ძალზე საინტერესო აზრი: გამოცდილების გასაზიარებლად მიიწვიონ საქართველოდან 2-3 მონოზონი. ეს მონოზნები იცხოვრებენ დაუ-პენდელში, მცირე ხნით.
ათენში საქართველოს ეკლესიის წარმომადგენლები ოფიციალური ვიზიტით ვეწვიეთ საბერძნეთის ეკლესიის მეთაურს - ათენისა და სრულიად ელადის მთავარეპისკოპოს სერაფიმეს.
„ჯვარი ვაზისა“ №2, 1981 წ.
|
|
11 ქართლის ცხოვრების ფურცლები |
▲ზევით დაბრუნება |
|
|
11.1 მესხეთის წარსულიდან |
▲ზევით დაბრუნება |
დაახლოებით 1270 წელს ცნობილი სახელმწიფო მოღვაწე სარგის ჯაყელი ბერად აღიკვეცა. სამეფოში ერთ-ერთი პირველი კაცი, ერთდროულად ათაბაგი, მეჭურჭლეთუხუცესი და სპასალარი, მფლობელი ვრცელი ქვეყნისა „ტასისკარიდან კარნუ-ქალაქამდე“ მონასტერში საბას სახელით შევიდა. მან ერისთავის წითელი, ოქროსარშიებიანი შესამოსი თავის ვაჟს, მანდატურთუხუცეს ბექას, გადასცა. ეს ახალი ხელისუფალი ღვთისმოყვარე იყო „მაშენებელი ქვეყანათა, ეკლესიათა, მონასტერთა“, დიდად აფასებდა თავის მამას - საბა სარგისყოფილს, და გადაწყვიტა მის პატივსაცემად წმიდა საბას სახელზე საფარაში აეშენებინა დიდებული ეკლესია.
ბექა მანდატურთუხუცესს საფარის მონასტრის წმიდა საბას მშვენიერი ეკლესია მოუხატვინებია კიდეც; თვითონაც შიგაა დახატული მამასთან, საბა ათაბაგთან ერთად. საბას ბერის შესამოსი აცვია, ბექას კი წითელი, მთავრისა.
საფარის მონასტრის მნახველი ვერასოდეს იფიქრებს, რომ ეს ბრწყინვალე მრავალჩუქურთმიანი ტაძარი მონღოლობის დროსაა აშენებული. იგი მიგვანიშნებს, რომ ჭირთა შიგანაც არ შემდრკალა ქართველი კაცის სული.
მრავალი წარწერა შემოუნახავს საფარას. იგი გვაცნობს რომ ხუროთმოძღვართა - ფარეზისძეებს „საძირკველითვე ყოვლითა ფერით“ აუშენებიათ და სრულუქმნიათ ტაძარი. ქვებზე სხვა შემომწირველთა და მშენებელთა სახელებიცაა აღბეჭდილი - გაბაცაძისა, ღავასაშვილისა, სვიმონ ბერისა... ხალხს კი ისინი აღარ ახსოვს, დავიწყნია. დიდი დრო გავიდა XIII საუკუნის შემდეგ. დღეს თუ იკითხავთ საფარის ახლომახლო სოფლებში საფარის მაშენებლის სახელს, ვერ გიპასუხებენ, არ იციან; არც ბექა და სარგისი ახსოვთ... მაგრამ შეიძლება გიამბონ ამბავი საფარის მაშენებელი ხარისა. სახელიც ახსოვთ იმ ხარის, რომელიც ქვებს ტაძრის ასაშენებლად ეზიდებოდა. ინდუშა ხარი ერქვა თურმე. მის თავდადებას და ამაგს ახლაც, 700 წლის შემდეგ, სიყვარულით და მოწიწებით, გულიდან ამოსული სითბოთი ჰყვებიან. ლეგენდა ასეთია (მთქმელი ანდრიაწმიდელი თამარ ინასარიძე):
„სოფელ ანდრიაწმიდას საფარასთან ახლოს აქვს ყანები. ამ ყანების ბოლოში არის ერთი ვაკე ადგილი, სადაც უნდა აშენებულიყო საფარის მონასტერი. დაიწყეს შენება; ერთ დღეს იმუშავეს, საღამოს დატოვეს სამუშაო ხელსაწყოები და წავიდნენ სახლში. მეორე დღეს კი ხელსაწყოები ადგილზე არ დახვდათ. ასე განმეორდა რამდენჯერმე. დაინტერესდნენ, დაუწყეს ძებნა და ბოლოს იპოვეს. ხალხი ამბობს, ეს იარაღები წაიღეს ანგელოზებმა იმ ადგილას, სადაც დღეს არის საფარა. ანგელოზების არჩეულ ახალ ადგილზე დაუწყიათ საფარის მშენებლობა. სამშენებლო ქვას ეზიდებოდნენ ანდრიაწმიდის ახლო მთიდან - ელიას გვერდიდან. იყო ერთი ხარი... არც მეურმე, არც არავინ არ მიჰყვებოდა, დაუდებდნენ ტვირთს და წაიღებდა. მრავალ წელს იმუშავა, ერთხელაც დაიღალა და დაეცა. გზაზე მოკვდა. როცა ხარი არც საფარაში და არც ელიასგვერდზე არ მივიდა, ორივე ადგილიდან წავიდნენ მის მოსაძებნად და ნახეს, რომ მკვდარია, ქვა კი მარხილზე დევს. ეს ქვა დღესაც გდია გზაზე და მას „ინდუშას ქვას“ ეძახიან. ამ ხარს ინდუშა ერქვა“.
ასეთია ლეგენდა. მთქმელმა ამ ამბავს მოაბა ცნობილი ლექსი იმის შესახებ, თუ ადამიანის შენახვა როგორ „იდო თავზედ“ ხარმა. ამით გახარებულმა ანგელოზებმა კაცის მარჩენალ ხარს რქებზე სანთლები დაუნთეს. ხარი იმიტომ უყვართ, რომ კაცის ერთგულია, კაცის მარჩენალია.
ანდრიაწმიდა პატარა სოფელია, ოთხმოცამდე კომლი ცხოვრობს, მაგრამ აქ რამდენიმე ეკლესია და მრავალი წმიდა ადგილია. ბევრი ნაეკლესიარია ანდრიაწმიდის ირგვლივ ნასოფლარებში. არის წმიდა ანდრიასა და წმიდა თევდორეს ეკლესია (დღესასწაულობენ დიდმარხვის I კვირის შაბათს), სოფლის ახლოს, ელიასმთის წვერზე წმიდა ილიას ნაეკლესიარია (დღესასწაულობენ 2 აგვისტოს), სოფელთან ახლოა საფარა (მორწმუნე ანდრიაწმიდელები აქ 28 აგვისტოს „მარიამობას“ დღესასწაულობენ, 18 დეკემბერს კი საბაობას), აქვეა ნასოფლარები „ულვა“ და „ოხუმი“ (აქ ამაღლებას დღესასწაულობენ), ნასოფლარი „ბორჯმები“ მახლობლადაა. ჰყვებიან ლეგენდას, თითქოსდა, ულველები და ოხუმელები ბათუმში გადასახლდნენ და ასე დააარსეს ეს ქალაქი, ხოლო ბორჯმელებმა - ბორჯომი. მრავალ საინტერესო ლეგენდას მოისმენთ აქ. მაგალითად, როგორ გააქვავა წმიდა თევდორემ თათრები. საინტერესოა „ნამდვილი ამბავი“ წმიდა ილიას შესახებ, რომელსაც თურმე ჰყვებოდა აწ გარდაცვლილი ერთი ანდრიაწმიდელი.
„თივას ვთიბავდი, ხორბლის დამწიფებას ერთი კვირაღა აკლდა. ამასობაში ელიასმხრიდან (ელიასმხარე ჰქვია მაღალ მთას) წამოვიდა შავი ღრუბელი, შემდეგ წამოვიდა სეტყვა. ჩვენ ბუჩქებს შევეფარეთ, ერთმა ჩვენმა ამხანაგმა კაცმა მოიხადა ქუდი, გაიხადა ფეხზე და ურბენდა თავის ყანას გარშემო და ეხვეწებოდა ელიას - „წმიდა ელია, ნუ დამიტოვებ ცოლშვილს მშიერს, ამდენი შვილები როგორ გამოკვებო“, ჩვენ კი ბუჩქებში ვიჯექით და ვიცინოდით. სეტყვამ რომ გადაიღო, ვნახეთ, რომ ამ კაცის ყანაში ერთი მარცვალი არ იყო ჩავარდნილი, ჩვენი კი გაოხრებულიყო. ახლა ამ კაცმა იცინა ჩვენზე“. ანდრიაწმიდელი მორწმუნეები დიდ პატივს სცემენ წმიდა ანდრია მოციქულს, რომლის სახელიც ჰქვია მათ სოფელს. ისინი წმიდა ანდრიას ეკლესიაში დღესასწაულ - „ანდრიაობას“ ლიტონიობითა და ღამის თევით ატარებენ, მრავალ სასწაულს ჰყვებიან, რომელნიც წმიდა ანდრიას მიეწერება. ეს არ მოგვეჩვენება გასაოცრად, თუ გავიხსენებთ, რომ წმიდა ანდრია მოციქული მართლაც იყო ამ მხარეებში, მესხეთში და, ალბათ, ამ სოფელშიც.
ქართული ქრისტიანობა აქედან დაწყებულა, ამ მხარეებიდან, პირველი ქრისტიანები აჭარლები და მესხები ყოფილან.
ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის, იესო ქრისტეს შობის წელს საქართველოს სამეფო ტახტზე ასულა მეფე ადერკი. მან, მემატიანის ცნობით, „დაიპყრა ყოველი ქვეყანა: ქართლი და ეგრისი, ხოლო პირველსავე წელსა მეფობისა მისისასა იშვა უფალი ჩვენი იესო ქრისტე ბეთლემს ურიასტანისა“.
ძველი ისტორიკოსი შემთხვევით არ უკავშირებს ერთმანეთს მაცხოვრის შობას და ადერკის მეფობას. ადერკის დროს საქართველოდან იერუსალიმში ჩავიდნენ და ჯვარცმას დაესწრნენ მცხეთელები; იქვე შეიძინეს უფლის კვართი და ჩამოასვენეს საქართველოში. ადერკის მეფობაშივე საქართველოში შემოვიდნენ წმიდა მოციქულები. ადერკის დროსვე მოხდა ქრისტიანობის პირველი დევნა საქართველოში.
წმიდა მოციქული ანდრია პირველწოდებული მესხეთში დიდაჭარიდან გადმოსულა, სადაც მას ღვთისმშობლის სახელზე ეკლესია დაუფუძნებია. საქართველოში პირველი ეკლესია აჭარაში დაფუძნებულა, პირველი მღვდლები და დიაკვნებიც აქვე უკურთხებია წმიდა ანდრიას - „დაადგინა მღვდელნი და დიაკონნი, და დაუდვა წესი და საზღვარი სარწმუნოებისა“. აჭარისა და მესხეთის სასაზღვრო მთაზე წმიდა ანდრიას აღუმართავს დიდი რკინის ჯვარი. ჩაუვლია ოძრხეს (აბასთუმნის) ხევი და მისულა სამცხის სოფელ ზადენ-გორაში, სადაც კერპებს სწირავდნენ მსხვერპლს. აქედან ის მისულა აწყურში, რომელსაც ადრე სოსანიგეთი ეწოდებოდა.
ანდრიას საქართველოში პირველი საეპისკოპოსო აწყურში დაუარსებია, იქვე უკურთხებია პირველი ეპისკოპოსი. აწყურის საეპისკოპოსოში I საუკუნეში ერთი ეპისკოპოსი და რამდენიმე მღვდელ-დიაკონი ყოფილა. ამ საეპისკოპოსოს მრევლისათვის წმიდა ანდრიას უსწავლებია - „...ყოველი წესი სჯულისა და სარწმუნოებისა და დაუდგინნა ეპისკოპოსი, მღვდელნი და დიაკონნი...“
აქ მასთან ერთად ყოფილან სხვა მოციქულებიც: სიმონ კანანელი და მატათა. აწყურში მათ დაასვენეს ღვთისმშობლის ხელთუქმნელი ხატი. ანდრია პირველწოდებულმა მოუთხრო აწყურთან ახლოს „საქრისის ველზე“ შემოკრებილ ქართველობას, თუ რატომ მიენიჭა მათ ქვეყანას ასეთი მადლი.
უფლის ამაღლების შემდეგო - უამბობს იგი ქართველობას - ჩვენ, მოციქულებმა წილი ვიგდეთ, თუ ვის რომელ ქვეყანაში გვექადაგა, „... მაშინ ყოვლადწმიდასა ღვთისმშობელსა წილად ხვდა მოქცევად ქვეყანა საქართველოისა და ჩვენებით ეჩვენა მას ძე მისი, უფალი ჩვენი, და რქუა: ჰოი, დედაო ჩემო, არა უგულებელ ვყო ერი იგი საზეპურო უფროს ყოველთა ნათესავთა, მეოხებითა შენითა მათთვის, ხოლო შენ წარავლინე პირველწოდებული ანდრია ნაწილსა მას შენდა ხვედრებულსა, და თანა-წარატანე ხატი შენი ვითარცა პირსა შენსა დადებითა გამოისახოს და შენ წილ ხატი იგი შენი მკვიდრობდეს მცველად მათდა უკუნისამდე ჟამთა“. წმიდა ანდრიამ შემოკრებილ ქართველებს გადასცა ხატი და უთხრა - „ხატი ესე თვით ყოვლად წმიდისა ღვთისმშობლისა პირსა ზედა დადებით გამოსახული არს“. და მიუთხრა ყოველივე... ვითარ-იგი ყოვლად წმიდასა ღვთისმშობელსა წილ-ხვდა ქვეყანა ესე... და მის მიერ წარმოგზავნილ არს ხატი იგი სასოდ და მცველად წილხდომილთათვის“.
აჭარის, ტაოს, კლარჯეთის, სამცხის გარდა წმიდა მოციქულებმა: ანდრიამ, სვიმონ კანანელმა და მატათამ იმოღვაწეს დასავლეთ საქართველოშიც - სამეგრელოსა, სვანეთსა და აფხაზეთში. იქვე აღესრულნენ კიდეც მატათა და სვიმონ კანანელი. ორი მოციქულია დაკრძალული საქართველოში, სვიმონ კანანელის განსასვენებელი საყოველთაოდ ცნობილია, მოციქული მატათა კი დაკრძალული ყოფილა ზღვისპირეთში ბათუმიდან სამხრეთით 10-15 კილომეტრზე, პუნქტში, რომელსაც „აფსარი“ ეწოდებოდა.
სამხრეთ და დასავლეთ საქართველოში მოსახლეობის გაქრისტიანება შეუმჩნეველი არ დარჩენია წარმართ მეფე ადერკის. მან მაშინვე მკაცრი ზომები მიიღო ქრისტიანთა წინააღმდეგ, მოსახლეობა კვლავ „მიქცეულა“ წარმართობისაკენ - „ხოლო ვითარცა ესმა მეფესა ადერკის მეგრელთაგან სჯულისა დატევება, განუწყრა და წარავლინა ერისთავნი მისნი და იძულებით კუალადვე მიაქცევინა მეგრელნი. და დამალნეს ხატნი და ჯვარნი და შერისხნა მეფე ადერკი ერისთავსა კლარჯეთისასა, რომელმაც მშვიდობით განუტევა ანდრია მოციქული“.
მეფე ადერკის ანდრია მოციქულის მოკვლა სდომნია, ხოლო მოსახლეობას არა მთლიანად განუგდია ქრისტიანობა, არამედ „დაუმალავთ“ ქრისტიანობის ნიშნები - ხატები და ჯვრები.
გავიდა დრო. ქრისტიანობა ქართული სახელმწიფოს მიერ აკრძალულ სარწმუნოებად იქცა, მაგრამ მოსახლეობაში ქრისტიანთა რიცხვი თურმე იზრდებოდა, ამაზე მიუთითებენ ლათინური წყაროები. ზოგიერთი ამ წყაროს თანახმად, ქრისტიანობას ჩვენში ავრცელებდნენ რომის იმპერიიდან კოლხეთსა და ბოსფორში გადმოსახლებული ქრისტიანები. კერძოდ, საქართველოში ქრისტიანობის გამავრცელებლად ამ წყაროებს მიაჩნიათ რომის პაპი კლიმენტიოსი, და შავი ზღვისპირეთში იმპერატორ ჰალენიუსის დროს (253-268) გადმოსახლებული ქრისტიანები. ქართველთა გაქრისტიანების ეპოქად II-III საუკუნეები მიაჩნიათ ლათინურ წყაროებს. ამას თითქოსდა, ეხმიანება იოანე საბანისძის „აბო ტფილელის წამება“, სადაც VIII საუკუნის ავტორი ამაყად აცხადებს, ქართველები უკვე 500 წლის ქრისტიანები ვართო.
მიუხედავად იმისა, რომ დასავლეთი საქართველო ქართული ქრისტიანობის უპირველესი კერათაგანია, მესხეთი მაინც განსაკუთრებული მადლით არის აღბეჭდილი. თუ წმიდა ნინოს შემოსვლამდე ქრისტიანობა ქართველთა ერთ-ერთი რელიგიათაგანი იყო წარმართობასთან ერთად, წმიდა ნინომ ქრისტიანობა ჩვენს ერთადერთ ეროვნულ სარწმუნოებად აქცია. მესხეთის მიწა იყო პირველი მასპინძელი ჩვენი მოციქულთა-სწორი ღირსი დედისა, წმიდა ნინოსი. გზა, რომელიც წმიდა ნინომ გაიარა ჯავახეთიდან მცხეთამდე, ცნობისწადილს აღუძრავს ჩვენს მორწმუნეებს. წმიდა ნინო პირველად ჯავახეთში შემოვიდა, ფარავნის ტბასთან. მემატიანე გადმოგვცემს - „მესხეთის ბუნების სიმკაცრემ ისე შეაკრთო ნაზი ქალწული, სიცოცხლე აღარ უნდოდა“ - და წარმოვიდა მუნით წმიდა ნინო... და თვესა მეოთხესა, რომელ არს ივნისი, წარმოემართა და მოიწია მთათა ჯავახეთისათა, სადაც იგი მიემთხვია ტბასა დიდსა გადამდინარესა, რომელსაც ჰქვია ფარავნა, ხოლო მიხედა რა მუნით და იხილნა მთანი ჩრდილოსანი; რამეთუ დღეთა მათ ზაფხულისათა იყვნენ სავსენი თოვლითა და ჰაერითა სასტიკითა და შეძრწუნდა წმიდა ნინო და თქვა. „უფალო, უფალო, მიიღო სული ჩემი ჩემგან“.
ფარავნის ტბასთან წმიდა ნინომ ორი დღე დაჰყო, გაესაუბრა მცხეთელ მწყემსებს, რომლებიც თაყვანს სცემდნენ არმაზს და ზადენს.
მისი საბოლოო მიზანი იყო მისულიყო მცხეთაში, სადაც ცხოვრობდა ქართველთა მეფე და იგი ქრისტეს რჯულზე მოექცია. ეს დავალება წმიდა ნინომ თვით უფლისაგან მიიღო. ამიტომ კითხულობს, სად მდებარეობს მცხეთა და როგორ მივიდეს იქ. მატიანის თანახმად, წმიდა ნინო გაჰყვა ფარავნის ტბიდან გამავალ მდინარეს. მიაღწია ქალაქ ურბნისს, აქედან კი მცხეთაში ჩავიდა.
მემატიანე აღწერს წმიდა ნინოს გზას - „და შემდგომად ამისა წარემართა მდინარესა მას ტბისასა, და იყო დინება მისი დასავლეთ - კერძო და მიუდგა გზათა... ვიდრეღა მიიღწია ადგილსა მას, სად წყალმან აღმოსავლით იწყო დინება... მიიწია ქალაქსა მას, რომელსა ეწოდების ურბნისი“.
მატიანის თანახმად, წმიდა ნინო ფარავნისა და მტკვრის ხეობას გაჰყოლია ურბნისამდე. ამჟამადაც ჯავახეთიდან სამცხემდე და შემდგომ ხაშურამდე დღევანდელი გზა ამ ხეობებს გასდევს. ეს ერთადერთი საგზაო ადგილია, სხვაგან გზის გაყვანა მოუხერხებელია. შუა საუკუნეების საქარავნო გზაც ამ ხეობებზე გადადიოდა. ხეობა ძალზედ ვიწროა და ტყითაა დაფარული. წმიდა ნინომაც, თურმე „... ნახა ჭირნი დიდნი გზითაგან და შიში დიდი მხეცთაგან, ვიდრეღა მიიწია ადგილსა მას, სადა წყალმან აღმოსავლით იწყო დინება“. ახალციხე-აწყურთან მტკვარი გაივაკებს და ჩრდილო-აღმოსავლეთით მიედინება. აქედან წმიდა ნინო ურბნისში ჩასულა, შემდეგ მცხეთაში.
წმიდა ნინოს გზა ქართული ეკლესიის სიწმიდეა, სიმონ კანანელისა და მატათა მოციქულის საფლავებთან და ანდრია მოციქულის მიერ გავლილ გზასთან ერთად.
ფარავნის ტბასთან წმიდა ნინომ „...დაიდვა ლოდი სასთუმალ, დაწვა და დაიძინა გარდასადინელსა მას ტბისასა. და ვითარ ეძინა, მოვიდა კაცი ერთი ჩვენებითა... და მოსცა მან წიგნი დაბეჭდული წმიდასა ნინოს და რქუა: „მიართუ ესე მცხეთას მეფესა მას წარმართთასა“. ხოლო წმიდამან ნინო იწყო ტირილად და ვედრებად მისა: „უფალო მე დედაკაცი ვარ უცხო და უმეცარი...“, წიგნში, რომელიც წმიდა ნინომ მიიღო მეფისათვის გადასაცემად, სხვათა შორის, ესეც ეწერა - „არც მამაკაცება არს, არც დედაკაცება, არამედ თქვენ ყოველნი ერთ ხართ“. - ეს ქრისტიანობის მიერ მოცემული სრულებით ახალი იდეაა, უცნობი წარმართული მსოფლიოსათვის. იდეა ქალისა და მამაკაცის თანასწორობისა, რომელიც წმიდა ნინომ შემოიტანა, ქრისტიანობის სხვა მცნებებთან ერთად აიტაცა ქართულმა აზროვნებამ, გაითავისა, განავითარა და დიდ შოთას ათქმევინა - „ლეკვი ლომისა სწორია, ძუ იყოს, თუნდა ხვადია“. ქალებმა ძალზე დიდი საქმე იტვირთეს ქართველი ერისა და ეკლესიის ისტორიაში. მათ შორის, ჩვენი მემატიანე გამოკვეთილად გადმოგვცემს ორი დედოფლის ამბავს, რომელთაგან ერთმა სიკვდილის შიშითაც არ უარყო წმიდა ნინოს რჯული, მეორემ კი უარყო, რითაც არა მარტო თავისი სული დაიღუპა, არამედ მთელი თავისი კუთხე - მესხეთი.
XVI საუკუნის შემდეგ, დაპყრობილ ქართლ-კახეთსა და მესხეთში, ზოგჯერ, იძულების გამო, გავლენიანი ოჯახის მეთაური მამაკაცი „თათრდებოდა“ - მაჰმადიანდებოდა, მაგრამ ოჯახის დედა - ქალი მტკიცე ქრისტიანი იყო; როგორც წესი, შვილები ქრისტიანები იყვნენ, ამიტომ ქვეყანაც ქრისტიანული რჩებოდა. მაგალითად, ქართლის მაჰმადიანი „მეფე“ როსტომის მეუღლე მარიამი ბურჯად ედგა ქრისტიანობას. ასე იყო სხვა ოჯახებშიც.
მესხეთის ათაბაგები იძულებულნი გახდნენ მაჰმადიანობა მიეღოთ, რისთვისაც ფაშობა ებოძათ. მათი ოჯახები კი ქრისტიანული იყო, ვიდრე ფაშამდე. ფაშას მეუღლის „გათათრება“ თვით ოსმალეთის ხონთქარმა მოითხოვა.
საქართველოს ორი დედოფალი: კახეთისა - ქეთევანი და მესხეთის დედოფალი - დედისიმედი ერთ ეპოქაში ცხოვრობდნენ. თუ ოდესმე გამოჩნდება მწერალი, რომელიც დაწერს ამ ორი ქალის პარალელურ ბიოგრაფიას, მკითხველი დედისიმედის ფონზე ნათლად დაინახავს წმიდა ქეთევანის უდიდეს ღვაწლს. ერთმა თავისი უხასიათობითა და უნებისყოფობით ხელი შეუწყო მესხეთის „გათათრებასა“ და გადაგვარებას, მეორემ კი პირიქით, თავისი მაგალითით კახეთი და ქართლი შეამჭიდროვა და განამტკიცა.
უცნაურად მოიქცა დედოფალი დედისიმედი... როცა მას სარწმუნოების დაგმობა და „გათათრება“ აიძულეს, გადმოცემის თანახმად, განაცხადა: მე რომ გავთათრდე, მესხეთის ყველა ქალ-რძალის დასაცინი გავხდები. ჯერ ყველა გაათათრეთ და მერე მეც გავთათრდებიო. მართლაც, ერთი ხელის დაკვრით, როგორც მემატიანე გადმოგვცემს, მესხეთის ზედა ფენა გაათათრეს; ამის შემდეგ კი დედისიმედიც მაჰმადის რჯულზე მიიქცა „...გამოჰგზავნა კაცი ხონთქარმან და დაპატიჟეს სჯული მაჰმადისა ცოლსა როსტომ ფაშისა, ხოლო მას ესმა, შეძრწუნდა ფრიად და ზარი დაეცა და განიგულა სიკვდილი თავისა თვისისა და არა დატევება სჯულისა... ჰყვანდათ შეპყრობილი და სულს იქით ღონე აღარა ჰქონდა. და რა მისჭირდა ქალსა მას, მაშინ უთხრა: „უკეთუ ყოველსავე საათაბაგოში შინა მყოფსა ქალსა და კაცსა ყველაკას გაათათრებ, მეცა გავთათრდებიო, და უკეთუ არა, თავს მოვიკლავო და არა ვიქო. მაშინ დაათათრეს ყოველივე და იგიცა გათათრდა: და ყოველთავე მუნ მყოფთა დაუტევეს სჯული ქრისტიანობისა და იქმნეს მოჰამედიან“.
მართალია, მესხეთის გამაჰმადიანებას სხვა, უფრო სერიოზულმა მიზეზებმაც შეუწყვეს ხელი; კერძოდ, მიწაზე საკუთრების წესის შეცვლამ, უმიწო გლეხობას კი ქრისტიანობის შენარჩუნებისათვის გამხნევება და გვერდში ამოდგომა ესაჭიროებოდა, ასეთი კაცი კი არ ჩანდა ...ქართველი ფეოდალები ან გამოიქცნენ ან გამაჰმადიანდნენ. ამგვარად, ოსმალურ საათაბაგოში ქართველ გლეხს ბატონი გამოეცალა. ამ დროიდან დაიწყო სამხრეთ საქართველოს „გათათრება“ ... მე-16 საუკუნის მიწურულში დაწყებული ეს პროცესი მე-19 საუკუნის დასაწყისშიც არ ყოფილა დასრულებული. ოსმალობის დამყარება სამცხე-საათაბაგოში ფეოდალური საქართველოს უდიდესი მარცხი იყო... გადაგვარების გზას დაადგა ერთი ყველაზე უფრო დაწინაურებული და კულტურულ-შემოქმედებითი უნარით დაჯილდოებული ნაწილი; სამშობლო ექვთიმე და გიორგი მთაწმინდელებისა, ბექა ოპიზარისა და შოთა რუსთაველისა.
ქეთევანმა კი არ უარყო ქრისტიანობა, არამედ თავი თვისი მსხვერპლად შესწირა ქრისტეს სჯულსა და თავის მრავალტანჯულ ქვეყანას. მემატიანე გადმოგვცემს - „გაუბეს ხელ-ფეხი და გააშიშვლეს წმიდა ქეთევან დედოფალი და გახურებული გაზებით დაგლიჯეს ძუძუები და გახურებული საჯები ნაგლეჯ ხორცზე შემოაწყვეს და დაგლიჯეს. გაახურეს ლურსმნები და დაუყარეს ქვეშ და ზედ გაატარეს. დააწვინეს და შიშველს შემოაყარეს ლურსმნები გახურებული, კვალად გახურებული შამფურები გაავლეს მუცელსა და ძუძუ-მკერდში. გახურებული ქვაბი დაარქვეს თავზე, კვალად გახურებულ ქვაბში ჩასვეს და თავსაც დახურეს, შემოუწყვეს გახურებული ბარები შუბლზე და იხეთქა თავისა კეფა...“
წმიდა ქეთევანის სიკვდილი იყო გაცნობიერებული სიკვდილი. მან წინასწარ იცოდა, თავისი რწმენის დაცვისათვის რა საშინელი ტანჯვით მოკლავდნენ. პატიმრობაში დიდი დრო ჰქონდა ფიქრისა და არჩევანისათვის და ტანჯვით სიკვდილი არჩია თავისი მრწამსის, მეობის უარყოფას.
ორივე დედოფლის მაგალითი გადამდები იყო. მათ ერი შეჰყურებდა.
დედისიმედს ნაკლებად ჰქონია ქრისტიანული მორალი, კერძოდ, თავის დადება და სიკვდილი მოყვასის სიცოცხლისა და გადარჩენისათვის, რაც ამ სიტყვებითაა გადმოცემული წმიდა სახარებაში - „...უმჯობესია მოკვდეს ერთი ადამიანი ხალხისათვის, ვიდრე მთელი ერი დაიღუპოს“ (იოანე. 11,50), ხოლო რუსთაველმა ასე გამოხატა: „მე იგი ვარ... ვის სიკვდილი მოყვრისათვის თამაშად და მიჩანს მღერად“. თვით უფალმა იესო ქრისტემ მოგვცა პირველი მაგალითი ხალხისათვის თავდადებისა, მან თავისი ნებით ინება ჯვარცმა და სიკვდილი კაცობრიობის გადარჩენისა და საუკუნო სიცოცხლისათვის. იესო მაგალითი იყო წმიდა ქეთევანისათვისაც. „გათათრება“ ხალხის გადაგვარებას და სხვა ხალხებში გაქრობას ნიშნავდა.
ამ დროს ძალზე უჭირდა მესხეთს. ვინც მაჰმადიანობას არ მიიღებდა, არა მარტო საგანგებო - „ურწმუნოთა“ გადასახადი უნდა ეხადა სხვა გადასახადებთან ერთად, არამედ განეცადა სასტიკი დევნაც. მთელ ქრისტიანულ სოფლებს ჟლეტდნენ. ამის შესახებ სოფელ მუსხში ჰყვებიან ლეგენდას, რომელსაც „ახდილა“ ჰქვია.
„ახდილა თურმე იმ სოფელს ერქვა, რომელსაც დღეს მუსხი ჰქვია. ადრე სოფელი მუსხი გზიდან მოშორებით მთაზე მდებარეობდა. მაშინ მხოლოდ მთებში, მიუვალ ხრიოკებში შეეძლო მართლმადიდებელთა სოფელს არსებობა. „ახდილაში“ სულ რამდენიმე ათეული წლის წინ ჩასახლებულან მუსხელები. ისინი სოფლის სახელის წარმოშობას ასე ხსნიან:
მეზობელ მაჰმადიანებს გაუწყვეტიათ ამ სოფლის ყველა მცხოვრები ქრისტიანი. შემთხვევით გადარჩენილა ახალგაზრდა ქალ-ვაჟი. მათ სოფლის მიწისქვეშა ეკლესიაში ჯვარი დაუწერიათ და სახლში გვიან დაბრუნებულან. ცეცხლი დაუნთიათ. დილით მაჰმადიანებს დაუნახავთ, რომ ერთი ბუხრიდან კვამლი ადიოდა; გაოცებულან, უთქვამთ, ამ სოფელში ყველა დავხოცეთ და კიდევ დარჩენილანო. შესულან სახლში და ახალჯვარდაწერილი ცოლ-ქმარი მოუკლავთ. ამის გამო თქვეს თურმე „ახ, დილა, დილაო“. სოფელსაც „ახდილა“ დაარქვეს“. - ასეთია ლეგენდა.
მესხეთის ტრაგედია იმაშიც მდგომარეობდა, რომ ძველი ხალხი ერთმანეთისაგან ვერ არჩევდა ეროვნებასა და სარწმუნოებას. სარწმუნოებაშეცვლილი, გამაჰმადიანებული ქართველები სულ სხვა ხალხად თვლიდნენ თავს და მტრობდნენ თავიანთ ყოფილ ნათესავებს თავიანთ სისხლსა და ხორცს - ქრისტიანებს. ის მაჰმადიანები, რომლებსაც „ახდილას“ ქრისტიანები დახოცეს, ქართველები იყვნენ, მაგრამ მათ არ იცოდნენ ამის შესახებ. გამაჰმადიანების შემდეგ მესხეთის ეთნიკური სახე არ შეცვლილა, მოსახლეობა კვლავ ქართული დარჩა, მაგრამ შეიცვალა ეთნოფსიქოლოგია.
დიდი ივანე ჯავახიშვილი დაინტერესდა, თუ რა იყო მიზეზი მესხეთის გამაჰმადიანებისა, ხოლო საქართველოს სხვა კუთხეთა მიერ ქრისტიანობის შენარჩუნებისა. გამოიკვლია და დაასკვნა, რომ „მესხეთის გამაჰმადიანებას, საქართველოსაგან ჩამოშორებას და მისი უდიდესი ნაწილის გათურქებას უეჭველია, სხვათა შორის, ათაბაგთა მიერ მისი საქართველოს ეკლესიისაგან ჩამოსაშორებლად წარმოებულმა დაუნდობელმა ბრძოლამ და, რასაკვირველია, თვით გამოყოფამ შეუწყო ხელი“. საქართველოს სამ სამეფოდ და ხუთ სამთავროდ დაყოფის შემდეგ, მესხეთის ათაბაგები სჯიდნენ და ასახელებდნენ იმ ეპისკოპოსებსა და სამღვდელოებას, რომელნიც ერთიანი საქართველოსა და მცხეთის საპატრიარქოსადმი დაქვემდებარებისათვის იღვწოდნენ. ივ. ჯავახიშვილი წერს - „...კათალიკოს-პატრიარქიღა იყო საქართველოსა და ქართველი ერის მთლიანობის გამომხატველი. დედა ეკლესიისაგან ჩამოშორება მაშინ იმ სულიერ სარწმუნოებრივ კავშირსა წყვეტდა, რომელიც მხოლოდ აერთებდა დანარჩენ საქართველოსთან ამა თუ იმ პოლიტიკურად უკვე განკერძოებულ ნაწილს... კათალიკოსები სრულიად, განუყოფელი საქართველოს შენარჩუნებისათვის იბრძოდნენ“.
დაშლილი და დაქუცმაცებული საქართველოს პირობებში ეკლესიის მთლიანობის დაცვას უფრო მეტი პოლიტიკურ-ეროვნული მნიშვნელობა მიენიჭა. ათაბაგებმა იცოდნენ ეს, იცოდნენ, რომ ისინი ვერ შესძლებდნენ საქართველოსაგან მესხეთის გამოყოფას, თუ ეკლესიურად არ ჩამოშორდებოდნენ მას; ამიტომაც არ მოერიდნენ პატრიარქთა და მის მომხრე ეპისკოპოსთა ცილისწამებას. ამან „...ხალხის თვალში ეკლესიასა და ქრისტიანობას ავტორიტეტი შეუსუსტა, მეორე მხრით, მესხეთის სამღვდელოებას, დედაეკლესიას მოწყვეტილსა და განმარტოებულს, მაჰმადიანობის გავრცელების წინააღმდეგ ბრძოლისუნარიანობა დაუკარგა; ხოლო იქ, სადაც ქრისტიანობამ მაჰმადიანობას დაუთმო ასპარეზი, ქართველობის ეროვნული გადაგვარება და გათურქებაც დაიწყო“. აი, თურმე, რა ყოფილა მიზეზი მესხეთის გადაგვარებისა - შინაური შუღლი.
XV საუკუნის შემდეგ მართლმადიდებლობას მესხეთში ბედი არ სწყალობდა. თუ დაპყრობამდე ცილისწამებით იყო სახელგატეხილი, დაპყრობის შემდეგ თურქეთის სახელმწიფომ აქ საერთოდ აკრძალა მართლმადიდებელი ქრისტიანობა.
თურქეთში თითქმის ყველა სარწმუნოება - რელიგიას ითმენდნენ მართლმადიდებლობის გარდა. განსაკუთრებით აფრთხობდათ მართლმადიდებლობა საქართველოში, რადგანაც ის მიაჩნდათ მართლმადიდებლური რუსეთის ერთმორწმუნედ. მართალია, კონსტანტინეპოლის აღების შემდეგ თურქებს მართლმადიდებელთა ბერძნული საპატრიარქო არ გაუუქმებიათ, მაგრამ სრულებით დაიმორჩილეს ის, გამოსცეს განკარგულება, რომლის ძალითაც თურქეთის სახელმწიფოში მცხოვრები ყველა მართლმადიდებელი უნდა დაქვემდებარებოდა ბერძნების ამ საპატრიარქოს. მესხეთში მცხოვრები მართლმადიდებლები ამის შემდეგ კონსტანტინეპოლის პატრიარქს უნდა დაქვემდებარებოდნენ. როგორც შ. ლომსაძე წერს, თურქებმა კონსტანტინეპოლში სომხური საპატრიარქოც დააარსეს და მართლმადიდებელთა პატრიარქს დაალოცვინეს, რითაც მსოფლიოს დაანახვეს, თითქოსდა ისინი ქრისტიანებს არ დევნიდნენ. გრიგორიანულ სარწმუნოებას თურქეთი და სპარსეთი პატივისცემით ეკიდებოდნენ, რადგანაც ნეიტრალურ სარწმუნოებად მიაჩნდათ - ის არც მართლმადიდებლური იყო, არც კათოლიკური. მართლმადიდებლურ და კათოლიკურ სახელმწიფოებს კი თურქეთი განუწყვეტლივ ეომებოდა XVI-XIX საუკუნეებში. თურქეთში ასე გადაიჭრა ეროვნულ-სარწმუნოებრივი საკითხი - ქრისტიანი, რომელიც ექვემდებარებოდა კონსტანტინეპოლის ბერძნულ საპატრიარქოს - ითვლებოდა „ბერძნად“; ქრისტიანი, რომელიც ექვემდებარებოდა გრიგორიანულ საპატრიარქოებს - ითვლებოდა „სომხად“, ქრისტიანი, რომელიც ემორჩილებოდა რომის პაპს - ითვლებოდა „ფრანგად“.
კათოლიკობას ქართველთა შორის ფეხი მონღოლების დროს მოუკიდნია. მ. თამარაშვილს თავის ცნობილ წიგნში მოჰყავს ამონაწერი ა. ხახანაშვილის წერილიდან, სადაც, კერძოდ, აღნიშნულია - „XIII საუკუნიდან იწყება ქართველი კათოლიკების ეკლესიის დაფუძნება...“ ამ დროს მათი რიცხვი ძალზე მცირე იყო, მდგომარეობა შეიცვალა XVI საუკუნის შემდეგ, როცა აქ მართლმადიდებელთა დევნა დაიწყო. გათათრებისაგან გადარჩენის მიზნით, მართლმადიდებლები იღებდნენ კათოლიკობას. ასეთი მდგომარეობა იყო არა მარტო მესხეთში, არამედ აღმოსავლეთ საქართველოში მთლიანად, განსაკუთრებით XVII-XVIII საუკუნეებში. ამ დროს, სპარს-ოსმალთა მიერ დაპყრობილ ქართლ-კახეთსა და მესხეთში დევნილი მართლმადიდებლები მასობრივად იღებდნენ გრიგორიანობას ან კათოლიკობას. მ. თამარაშვილს მოჰყავს სიტყვა ცნობილი ქართველი დიპლომატისა ნიკოლოზ ირბახისა, რომელიც მან 1634 წელს სასამართლოზე წარმოთქვა: „ყოველდღივ ჩვენის თვალით ვხედავთ, რომ მრავალნი ქართველნი სომხდებიან და უფრო მომეტებული მათგანი მაჰმადის სარწმუნოებას ღებულობს, მაშ ვისაც კი უნდა გაფრანგება, რაღად უნდა დაეშალოს?“, აქვე ცნობილ მეცნიერს მოყვანილი აქვს მისიონერ ამბროზის მოხსენება, გაგზავნილი რომში 1640 წელს, სადაც მისიონერი სთავაზობს რომს, კათოლიკებმა შეიძინონ საქართველოში მამულები, სოფლები და ყმები. მან იცის, რომ ამ სოფლებსა და მამულებში მცხოვრები მოსახლეობა ამ გზით გაკათოლიკდება; რადგანაცო, წერს ის, აქ მდიდარმა გრიგორიანებმა და იუდეველებმა შეიძინეს მამულები და სოფლები, რომელთა მცხოვრებლებმაც თავიანთი ბატონების ხელქვეით მყოფებმა, მიიღეს და აღიარეს გრიგორიანობა, ანდა იუდეველობაო. ქართველებიო, - წერს ის „...რაკი მათი ხელქვეითი გახდებიან, ბევრი მათგანი გადადის სომხის წესზედ, ამაზედ უარესიც ვნახეთ, ზოგიერთმა საქართველოში მცხოვრებმა მდიდარმა ურიებმა გააურიავეს რამდენიმე თავიანთი ყმა და მოსამსახურე“.
ეს პროცესი ქართლ-კახეთში არ გაღრმავებულა, რადგანაც ასე თუ ისე, დამოუკიდებლობა შეინარჩუნა და აქ საქართველოს საპატრიარქოს სიძლიერე-გავლენა არ შერყეულა; მესხეთში კი თურქეთის ბატონობის ხანაში ქართველობა დაიშალა. მესხები ან გამაჰმადიანდნენ, ან გაგრიგორიანდნენ, ან გაკათოლიკდნენ, ხოლო ის მცირერიცხოვანი მართლმადიდებლები, რომლებიც ქართლის საზღვართან მოშორებით ცხოვრობდნენ, ბერძნებად განიხილებოდნენ. შ. ლომსაძე წერს, რომ ანტიოქიელი პატრიარქის, მაკარის მტკიცებით, საქართველოს სამხრეთი საზღვარი მის დროს (XVII ს.) იყო მდინარე ევფრატი. ამას მოწმობს თურქი ისტორიკოსი ჩელები და კონსტანტინე პორფიროგენეტი. XVIII ს. შუა წლებში ტიმოთე გაბაშვილმა გიუმიშხანეში (საიდანაც XIX საუკუნეში ბერძნები ჩამოსახლდნენ საქართველოში), დაადასტურა არა მარტო ქართული ეკლესიის არსებობა, არამედ მოსახლეობაში შერჩენილი ხსოვნაც, რომ ადრე იგი საქართველოდ ითვლებოდა. ასევე ლაზეთის დიდი ქვეყანა მართლმადიდებლური იყო. თურქეთის სახელმწიფოსათვის ყველა მართლმადიდებელი, რა ეროვნებისაც არ უნდა ყოფილიყო ის, „ბერძენი“ იყო. ასე იქცნენ მართლმადიდებელი ლაზები და მესხები - „ბერძნებად“, მხოლოდ საქართველოს (ქართლის) საზღვართან ახლოს, ახალციხესა და მის შემოგარენში - სამცხესა და ჯავახეთში მცხოვრებ მართლმადიდებლებს უწოდებდნენ - ქართველებს, მესხეთის სამხრეთი ნაწილის მართლმადიდებლებს „ბერძნები“ უწოდეს.
ამის შემდეგ მესხეთში მაჰმადიანი ქართველები იწოდებოდნენ „თათრებად“, კათოლიკე ქართველები - „ფრანგებად“, გრიგორიანი ქართველები - „სომხებად“, მართლმადიდებლები ქართველების ერთი ნაწილი - „ბერძნებად“, მეორე ნაწილი კი - „ქართველებად“. თურქეთის ბატონობის დროსაც სარწმუნოებრივი აღმსარებლობის შესაბამისად დაშლილ ქართველებს - საბედნიეროდ გააჩნდათ ერთი საერთო რამ, რაც მათ აერთიანებდა და აგონებდა ნამდვილ ვინაობას - ეს იყო დედაენა. ყველა მათგანს საოჯახო, საშინაო, მშობლიურ ენად ჰქონდა ქართული ენა. ყველას ახსოვდა საქართველო და ქართველობა. მათ შორის ხანდახან იბადებოდნენ ხოლმე ჭეშმარიტი ქართველი პატრიოტები. XVIII საუკუნის ბოლოს ისეთი სურათი იხატებოდა, რომ თითქოს მთელი მესხეთის მოსახლეობა ქართველობისაკენ იხრებოდა, ისე ჩანდა, თითქოს გადაგვარება ნიღაბი იყო, თუ შესაბამისი მომენტი დადგებოდა, ყველაფერი კვლავ ძველებურად აღსდგებოდა.
XIX საუკუნემ ვითარება შეცვალა. ამ დროს სხვადასხვა მიზეზების გამო გაძლიერდა მუსულმანური (და საერთოდ, სარწმუნოებრივი) ფანატიზმი. ფანატიკოსებმა ქართული ენა ქრისტიანობის ენად გამოაცხადეს და შეიძულეს ის. დ. ბაქრაძე და სხვა მოგზაურები აღნიშნავდნენ, რომ მშობლებმა და ბებია-ბაბუებმა კარგად იცოდნენ ქართული ენა, შვილებმა კი აღარ, ან ძალზე ცუდად. მესხეთის ეს მაგალითი გვიჩვენებს, რომ ხალხის მიერ მშობლიური ენის დავიწყება, თურმე, შესაძლებელი ყოფილა 20-30 წლის განმავლობაში, იმ შემთხვევაში, თუ ამ ენას მისი მომხმარებელი არაფრად ჩააგდებს, ან შეიძულებს.
სიმტკიცესა და ქართული ენის სიყვარულის დიდი მაგალითი გვიჩვენეს ქართველმა კათოლიკებმა. ჭეშმარიტად დევნილი ქართული ენა მათ შეიფარეს და თავიანთი მტკიცე, შეურყეველი, უტეხი ხასიათის წყალობით წმიდად მოაქვთ დღემდე.
სოფელი უდე მესხეთის შეურყეველი სოფელია. ის სხვა, სულ რამდენიმე სოფელთან ერთად, ქრისტიანობის შენარჩუნების გამო, თავისთავად არის ძეგლი სულიერი სიძლიერისა, მოთმინებისა და გამძლეობისა. ამ სოფლებში მრავლად არიან მორწმუნენი, განსაკუთრებით მოხუცებულნი, რომელნიც, მტკიცედ და უდიდესი სიყვარულით ინახავენ მრავალჭირგამოვლილ სარწმუნოებას, მესხეთის დღევანდელი ქრისტიანობა მიაგავს დიდი ტაძრის ნანგრევებში აქა-იქ მიმოფანტულ უმშვენიერეს ჩუქურთმიან ქვებს, რომელნიც, თავის მხრივ, დასრულებული შედევრები არიან, მაგრამ ისინი მაინც ნაწილნი არიან მთელისა, რომლის აღდგენა ოცნებას თუ შეუძლია. აქაურ თითოოროლა მოხუცს, აღვსილთ ღვთის მადლით, ეკლესიურობითა და სულიერობით, სრულყოფილად შემოუნახავთ არათუ ქრისტიანული სარწმუნოება, არამედ სრული საეკლესიო ტიპიკონი. ზეპირად იციან უამრავი გალობა, ლოცვა, საეკლესიო წესი. ისინი წარმოადგენენ ცოცხალ ეკლესიას, არა ახლად შექმნილს, არამედ ძველქართულს, შემონახულს დღემდე. ერთი ასეთი მოხუცია უდელი ელენე პარუნაშვილი-მერაბიშვილისა, მტკიცე, უტეხი ქრისტიანი, მრავალჭირნახული, კარგად ახსოვს თურქების ბოლო თავდასხმა მესხეთში, მაშინ ხუთი წლის ვიყავიო, ჰყვება (დაბადებულია 1913 წ.), მახსოვს ზამთარში, ღამით, მთელი სოფელი ავიყარეთ და ახალციხეში გაჭირვებით ჩავედით ლტოლვილები. დედაჩემმა ხელში ქათამი მომცა თბილია, ხელები აღარ გაგეყინებაო. კარგად იცის ძველი გალობები, ლოცვები, თქმულებები, გადმოცემები. მისგან 1985 წელს ჩავიწერე ანბანთქება, როგორც თვითონ უწოდებს „ღვთისმშობლის ლოცვა“. ეს არის გამჭვირვალე ლექსი, აღვსილი პოეზიით.
ანბანთქება ძალზე პოპულარული იყო საქართველოში XVII-XVIII საუკუნეებში. ჩანს, ლოცვებიც კი ანბანზე იყო გაწყობილი. მთქმელი ანბანის ასოებს უწოდებდა არა ან, ბან და ა.შ., არამედ ანო, ბანო, განო... (წოდებითი ფორმით). მისთვის ასე უსწავლებიათ „ტანტრაზე“ - ანბანის სასწავლო დაფაზე, რომელიც საკუთრად ჰქონია ყოველ მოსწავლეს. მას ეს ლოცვა კარგად აღარ ახსოვს, ზოგიერთ ადგილს კი რამდენჯერმე იმეორებს. ეს მესხური ანბანთქება ასეთია -
„ლოცვა - ავსილხარ, ყოვლად წმიდაო,
ღვთისმშობლისა
ანო - ავსილხარ, ყოვლად წმიდაო, ყოვლისა მადლით უფლისა,
ბანო - ბახჩა ხარ, აღყვავებული, სადგომად სულის წმიდისა,
განო - გაბრიელის ხარებითა მოგვევლინა ძალი ხვთისა,
დონო - დედა ხარ იესო ქრისტესი, ქალი ზეციერ მამისა.
ენო - ემანუილ შენგნით იშვა, მიზეზად ჩვენი დახსნისა,
ვინო - ვარდი ხარ მეტად ლამაზი, მოსაწონარი უფლისა,
ზენო - ზიხარ მუდამ შენს ძესთანა, მეოხევ ცოდვილებისა,
თანო - თვალი შენი ჩვენზედ იყოს, შიში არ გვქონდეს მტერისა.
ინო - იგი ძუძუ დაილოცოს, რომ აწოვე ქრისტეს პირსა,
კანო - კურთხეული ხარ მარიამ, დედა ხარ მოწყალებისა,
ლასო - ლამპარი ხარ ანთებული, გამნათებელი ბნელისა,
მანო - მარიამ, მიმადლებულო, სიტყვა გაქვს ანგელოზისა.
ნარო - ნეტარელი ხარ მარიამ, ხილვა გვაღირსე ზეცისა,
ონო - ორნი გზანი მიგვაჩნია, გვიწინამძღვრებს სამოთხესა,
პარო - პილწსა ეშმაკსა ნუ მიგვცემ, შეგვახვეწე მაცხოვარსა,
ჟანო - ჟამი იგი დაილოცოს, რომ აწოვე ქრისტეს პირსა.
რაე - რა ღირს ვართ, რომ ჩვენ შენ გაქოთ, თუ შენ არ მოგვცემ ენასა,
სანო - სანთელი ხარ ანთებული, გამნათებელი ბნელისა,
ტარო - ტიტველი ვარ მე ცოდვილი, კაბა ჩამაცვი ნათლისა,
უნო - უშენოდ არ შემიძლია ხილვა წმიდა სამებისა.
ფარო - ფარფოთლიანი ვარდი ხარ, სუნი გაქვს უკვდავებისა,
ქანო - ქვეყნის მცველად გაჩენილო, სამყარო ჩვენი ზეცისა,
ღანო - ღრუბელი ხარ უწვიმარი, წვიმა გაქვს შვიდმაისისა,
ყარო - ყოვლის ფერადად შემკულო, ტაძარო სოლომონისა,
შინო - შიშველი ვარ მე ცოდვილი, კაბა ჩამაცვი ნათლისა,
ჩინო - ჩვენთვის შენს ძეს შეგვახვეწე, ნუ გვკითხავს ჩვენ ცოდვილებსა,
ცანო - ცამ - ქვეყანამ განიხარა, იესო ქრისტე შობილა,
ძინო - ძე ღვთისა ქვეყნად მობრძანდა...
წილო - წყალობის კარი გაგვიღე, ღირსი გაგვხადე ზეცისა
ჭარო - ...
ხანო - ...
ჯანო - ...
ჰაე - ...
ჰოი - ჰოი, რა ტკბილი დედა ხარ, ხილვა გვაღირსე ზეცისა,
ამინ“...
ასეთია ეს ანბანთქება. შეიძლება ეს ლოცვა ანბანის დასამახსოვრებლად, მოსწავლეებისათვის იყო განკუთვნილი. 72 წლის მოხუც მთქმელს ის უნაკლოდ აღარ ახსოვდა. საინტერესოა, ასევე მისგან ჩაწერილი ძალზე კარგი მელოდიის მქონე გალობის „მარიამ შენა ხარ“ ზოგიერთი სტროფი - „მარიამ შენ ხარ ხვთის ტკბილი დედა, ჩვენ გაქებთ გულით, დიდება შენდა, გლოცავთ, გლოცავთ, გლოცავთ მარიამ (2-ჯერ), ივერი უსმენს ამ ჩვენს გალობას...“ და ა.შ. ამ გალობაში წმ. ნინო იხსენიება.
დღეს მესხეთის ქრისტიანებს ემსახურება ახალციხის წმიდა მარინეს ეკლესიის სამღვდელოება. ახალციხის იმ უბანს, სადაც ეს ეკლესიაა, რაბათი ჰქვია. რაბათში იმყოფებოდა ჯერ ათაბაგების, მერე ფაშების რეზიდენცია.
ამჟამად მესხეთში წმიდა მარინეს ეკლესიაა ერთადერთი მემკვიდრე ტაო-კლარჯეთის უბრწყინვალესი ქრისტიანული კულტურისა, ათასობით და ათიათასობით წმიდა მამისა, რომელნიც ერისა და სულის უკვდავებისათვის იღვწოდნენ.
წმიდა მარინეს ეკლესია 1980 წელს გაიხსნა ჩვენი დიდი მეუფის, საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქ ილია II-ის ლოცვა-კურთხევითა და ხელისუფლების დახმარებით. როცა ჩვენი ეკლესია გაიხსნა, ახალციხის რაიონში უკვე მოქმედებდა იუდეველთა სინაგოგა, გრიგორიანთა და სომეხ-კათოლიკეთა ეკლესიები.
ტაძრის შენობა ძველი არ არის, როგორც მისი ძუნწი წარწერა გვამცნობს, შენება 1869 წელს დაუწყიათ და 1893 წელს დაუმთავრებიათ. XX საუკუნის დამდეგს გამოცემული ერთი წიგნიდან ჩანს, ამ დროს ტაძარში ქართულენოვანი წირვა-ლოცვის გაუქმება და ბერძნულის დაწესება სდომებიათ, რასაც ახალციხის ქართველთა საზოგადოება აღუშფოთებია. ეგზარქოსის ჩამოსვლის შემდგომ, მდგომარეობა გამოსწორებულა. ტაძარი მისი ცხონებული თავმჯდომარის, პარმენ ჯაფარიძის გადმოცემით, 1923 წლამდე მოქმედებდა; მაგრამ მისი ფაქტიური ახალი ცხოვრება 1982 წლიდან დაიწყო - შეკეთების შემდეგ. 1982-83 წლებში მთლიანად შევცვალეთ სახურავი, შეილესა, დამონტაჟდა ელექტრობა, გათბობა. ჩვენ ვლოცავთ და საშვილიშვილოდ ვაკურთხებთ ყველა იმ მორწმუნეს, ვინც ეწეოდა ამ საქმეს. ამჟამად, თუმცა მრავალი საქმეა გასაკეთებელი, მაგრამ საერთო მდგომარეობა დამაკმაყოფილებელია. XIX საუკუნეში ახალი ეკლესია ძველის ადგილზე აუშენებიათ. აქვე ასიოდ მეტრში ფაშების მთავარი მეჩეთია, რამდენად მოსათმენი იყო მათთვის, მეჩეთთან ახლოს, მართლმადიდებელთა ეკლესიის არსებობა? ჩანს, ვერც ითმენდნენ. ამაზე ნათლად მიუთითებს ადამიანის ძვლების გასაოცარი სიმრავლე, რომელიც კეთილმოწყობის დროს აღმოჩნდა ეზოს ყოველ კუთხეში. მართალია, საერთოდ, ეკლესიების ეზოები დროთა განმავლობაში სასაფლაოებად იქცეოდნენ ხოლმე, მაგრამ წმ. მარინეს ეზოში ერთმანეთზე უწესრიგოდ დაყრილი ძვლების უზომო რაოდენობა გვაფიქრებინებს, რომ აქ იმ ქრისტიან მართლმადიდებელთა საძმო საფლავი იყო, რომელთაც მასობრივად ხოცავდნენ. დახოცილებს ალბათ, თავიანთ ეკლესიაში ერთად მოასვენებდნენ ურმებით ან სხვა საშუალებით და ერთად ასაფლავებდნენ. აღსანიშნავია, რომ ძვლები თითქმის მიწის ზედაპირზეა, ბარის ერთ პირზე.
XIX საუკუნის მშენებლებს ძველი წარწერიანი ქვები სამშენებლო მასალად გამოუყენებიათ საძირკვლის ზემოთ. საინტერესოა მასში ჩაყოლებული ერთი საფლავის ქვის ეპიტაფია, რომელიც შაირით ყოფილა დაწერილი - (სამუშაოთა დროს ამ წარწერის მეორე ნახევარი გამოჩნდა, ნახევარი კედელშია მოქცეული) - „თავადთა შორის მეც ვიყავ აბაშიძობით თქმულიო, ხუთ წელს ვიცხოვრე ნიკოლოზ ოსმალშიდ დაკარგულიო...“, ახალციხე მაშინ ოსმალეთის ტერიტორიაზე იყო, ჩანს თავადი ნიკოლოზ აბაშიძე საქართველოდან გაქცეულა და ოსმალეთში „დაკარგულა“, სადაც ხუთი წელი უცხოვრია. აქ წარწერიანი ქვების არცთუ დიდი რაოდენობაა.
ყოველი საღმრთო ლიტურგიის დროს ჩვენ ვლოცავთ და ვაკურთხებთ მესხეთის მიწას, შევთხოვთ უფალ ღმერთს აქ ქართველი ერის გამრავლებას, რომ მესხეთი კვლავ იქცეს ქართული კულტურის ბრწყინვალე კერად, რომ მისი ნათელი დრომ ვერ გაანელოს.
„ჯვარი ვაზისა“, №2, 1986
|
|
11.2 პირველი წირვა უდეს ტაძარში |
▲ზევით დაბრუნება |
საქართველოს ერთ-ერთ უძველეს და უდიდეს სოფელ უდეში ამოქმედდა ეკლესია. სსრ კავშირის მინისტრთა საბჭოსთან არსებულმა რელიგიების საქმეთა საბჭომ ამა წლის 14 (27) მაისის დადგენილებით რეგისტრაციაში აიყვანა ამ სოფლის მორწმუნეთა საზოგადოება.
7 (20) ივნისს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ლოცვა-კურთხევით, ეკლესიის კურთხევისათვის უდეში აბრძანდა ახალციხისა და სამცხე-ჯავახეთის ეპარქიის მმართველი ეპისკოპოსი ანანია (ჯაფარიძე). ეკლესიის ეზოში ეპისკოპოსის მოლოდინში შეკრებილიყვნენ სოფლელები და მესხეთის სხვა კუთხეებიდან ჩამოსული მორწმუნეები. მათ ორმოცდაათი წლის უქმობის შემდეგ ეკლესიის გახსნით გამოწვეული სიხარულის დამალვა არ შეეძლოთ. დაირეკა ეკლესიის ზარი და ეპისკოპოსი ანანია ახლადდანიშნულ დეკანოზ სტეფანე ნადირაძის თანხლებით ტაძარში შებრძანდა. დაიწყო ტაძრის კურთხევა, რის შემდგომაც მორწმუნე მრევლთან ერთად სამღვდელოებამ სამგზის შემოუარა ეკლესიას. ეპისკოპოსი აიაზმას ასხურებდა ტაძარსა და ხალხს, ისმოდა გალობა. კურთხევის დასრულებისა და ჩამოლოცვის შემდეგ ტაძრის ამბიონიდან მან სიტყვით მიმართა მორწმუნეებს.
ეპისკოპოს ანანიას ქადაგება უდეს ეკლესიაში
სახელითა მამისათა, და ძისათა, და წმიდისა სულისათა. პატიოსანნო და დიდებულნო ქართველნო, მორწმუნენო, ქრისტესმიერ საყვარელო შვილებო!
დღეს დიდი სიხარულისა და ბედნიერების დღეა. ათეული წლების უქმობის შემდგომ ღმერთმა ინება გახსნა და კურთხევა უდეს დიდებული ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ეკლესიისა.
დღევანდელი დღე სახელოვანია, დღევანდელი დღე ისტორიულია. ჩვენ ახლა, ამ წუთებში საფუძველი დავუდეთ ქართული ეკლესიისა და ქართველი მრევლის ერთიანობას მესხეთში. ინებოს ღმერთმა, რომ თქვენმა შთამომავლობამ სიამაყით მოიგონოს ეს დღე უდეს ეკლესიისა. ტაძარი, რომელიც ჩვენ დღეს ვაკურთხეთ, ერთ-ერთი მშვენიერია საქართველოში, ისევე ცნობილია რომ თქვენ, უდელები, ქრისტეს მცნებათა მტკიცე და ერთგული დამცველი ქრისტიანები იყავით წარსულში. მრავალი ტანჯვისა და გარემომხდური მტრის მოძალების მიუხედავად, წმიდად მოიტანეთ დღემდე თქვენი სარწმუნოება, დედაენა, მშობელი ქვეყნისადმი მამულიშვილური სიყვარული: ამიტომაცაა, რომ ღმერთმა არ დაივიწყა ჩვენი მხარე, მოხედა წყალობით და ინება გახსნა თქვენი ეკლესიისა.
ჩვენს წმიდა წიგნში - „ქართლის ცხოვრებაში“ ნათქვამია, რომ წინა დროებაშიც ღმერთი მოწყალებით მოხედავდა ხოლმე ქართველობას და დედა ღვთისმშობელი კი თავის კალთას აფარებდა. სწორედ ასე განაცხადა, ამ მხარეში, მესხეთში შემოსულმა ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტეს უპირველესმა მოწაფემ - მოციქულმა ანდრია პირველწოდებულმა. თქვენს წინაპრებს, ქართველთა შორის პირველ ქრისტიანებს, თავის გარშემო შემოკრებილ მესხებს ანდრია მოციქულმა ამცნო, რომ ივერია ღვთისმშობლის წილხვედრი ქვეყანაა, ხოლო ივერიელებს ყურადღებას არასდროს მოაკლებდა უფალი ღმერთი.
სწორედ ანდრია პირველწოდებულმა დაუდო საფუძველი ქართულ ეკლესიას. ჩვენი ეკლესია დაარსებულია წმიდა ანდრიას მიერ. ეს არის სამოციქულო ეკლესია. მეოთხე საუკუნეში კი აქ, მესხეთში შემოვიდა თვითონვე მესხი - კაპადოკიელი ქალი, მოციქულთასწორი წმიდა ნინო. მან გაიარა სამცხე, ჩავიდა მცხეთაში, ქრისტეს სარწმუნოებაზე მოაქცია ივერიის მეფე-დედოფალი მირიანი და ნანა, რის გამოც ერთიანად მოინათლა მთელი ქართველი ერი. გაიზარდა წმიდა ანდრიას მიერ დაარსებული ქართული ეკლესიის მრევლი.
წმიდა ნინომ იცოდა, რომ ქართული სამოციქულო ეკლესიის ცენტრი უნდა ყოფილიყო მცხეთაში, საქართველოს მაშინდელ დედაქალაქში, სადაც შენახული იყო და ცხადია დღესაცაა კვართი უფლისა. მისი ნებით დადგენილი იქნა სრულიად საქართველოს მთავარეპისკოპოსი, რომელსაც შემდგომში კათოლიკოს-პატრიარქის ტიტული მიენიჭა. „კათოლოს“, რომლისაგანაც წარმომდგარა სიტყვები „კათოლიკოსი“ და „კათოლიკე“ - ბერძნულია და ქართულად ნიშნავს - „საყოველთაოს“. „კათოლიკოს-პატრიარქი“ იგივეა ქართულ ენაზე, რაც - საყოველთაო მამათმთავარი. მესხეთის ქრისტიანები, თქვენი წინაპრები, ისე როგორც სხვა კუთხეთა ქართველები, მუდამ, მხოლოდდამხოლოდ მცხეთას ექვემდებარებოდნენ. მცხეთის საკათოლიკოსო - საპატრიარქოს მრევლი იყვნენ თქვენი წინაპრები საუკუნეთა მანძილზე.
I-X საუკუნეებში მსოფლიო ეკლესია იყო ერთიანი, მთლიანი და დაუყოფელი. ამ მთლიან ეკლესიას მაშინ ეწოდებოდა საყოველთაო ანუ „კათოლიკე“ ეკლესია. მოციქულთა მრწამსში, რომელიც ყოველი მორწმუნის კრედოა, ნათქვამია - „მრწამს ერთი წმიდა კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესია“. რას ნიშნავს ეს? ეს იმას ნიშნავს, რომ ყოველ ქრისტიანს სწამს, რომ მთელ მსოფლიოში არსებობს ერთიანი ანუ საყოველთაო სამოციქულო ეკლესია... ჩვენ ეს კარგად უნდა ვიცოდეთ, ჩვენი მრწამსის თანახმად ჩვენ გვწამს არა რამდენიმე, არა სხვადასხვა ეკლესია, არამედ ერთი საყოველთაო მსოფლიო ეკლესია. მსოფლიოში არსებობს ერთი ეკლესია, რადგანაც ერთი იყო იესო ქრისტე - დამაარსებელი და მეთაური მსოფლიო, ანუ საყოველთაო, კათოლიკე ეკლესიისა.
ეს მრწამსი, რომელსაც დღეს აღიარებს ქართული ეკლესია, საქართველოში იქადაგეს და გაავრცელეს თვით მოციქულებმა. სხვადასხვა ქართულ და უცხოურ წყაროთა თანახმად, საქართველოში ქადაგებდა არა მარტო ანდრია, არამედ სხვა მოციქულებიც, კერძოდ, სვიმონ კანანელი, მატათა, ბართლომე, თადეოზი და თომა. ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის 12 მოციქულიდან ექვსი მოციქული საქართველოში ქადაგებდა. ეს იმითაც იყო გამოწვეული, რომ მოციქულთა დროს იბერია იყო რომის იმპერიის მეტოქე ძლიერი სახელმწიფო, რომლის ხელშიც იყო პართიასა, სკვითიასა და ნაწილობრივ პონტოში შემავალი სავაჭრო გზები. ორი მოციქული კი მატათა და სვიმონ კანანელი საქართველოში არიან დაკრძალულნი. მოციქული მატათა აქ, ჩვენთან, დასავლეთ საქართველოში, ბათუმთან ახლოს განისვენებს. როგორც მოციქულებმა ქართველ ხალხს მისცეს მრწამსი, რომელსაც ახლაც უბიწოდ და უმწიკვლოდ იცავს ქართული ეკლესია.
ქართული სამოციქულო ეკლესია არა მარტო მრწამსის იმ ნაწილს იცავს მტკიცედ, რომელშიც ნათქვამია: „მრწამს ერთი წმიდა კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესია“, არამედ მთლიან მრწამსსა და სარწმუნოების საერთო სისპეტაკეს. დიდმა გიორგი მთაწმინდელმა, რომელიც ჩვენი მხრიდან, ჯავახეთიდან იყო, ღირსეულად განუცხადა ბიზანტიის იმპერატორს - „ეს არის სარწმუნოება ჩვენი ნათესავისა - რაჟამს ღმერთი ერთგზის გვიცნობიეს, არ მივდრეკილვართ არც მარცხნივ და არც მარჯვნივ და არც მივდრკებით, თუ ღმერთს უნდესო“, არსენ იყალთოელი წერდა: „ყოველი ერი ჩვენი მტკიცედ და შეურყევლად სდგას მართალ სარწმუნოებაზე“... ამასვე ამბობდნენ სხვა მამებიც. ამის თქმის უფლებას ქართველ სამღვდელოებას აძლევდა ის, რომ მაშინ, როცა მსოფლიო ეკლესია XI საუკუნეში ორად გაიყო, ბიზანტიისა და დასავლეთის ეკლესიებად, ამ ეკლესიათა მეთაურების შუღლისა და ერთმანეთისადმი ქიშპობის გამო, ქართული ეკლესია მოციქულთა სწავლების ერთგული დარჩა. მსოფლიო ეკლესიის ორად განყოფის იმ ქარიშხლიან დროს გიორგი მთაწმინდელმა გამოიკვლია ქართული ეკლესიის, აგრეთვე დასავლეთის, ბიზანტიისა და მონოფიზიტთა ეკლესიების სარწმუნოებრივი მიმართულებანი და დაასკვნა, რომ მთელ მსოფლიოში ერთადერთი ქართული ეკლესია იყო ჭეშმარიტად ერთგული მოციქულთა სწავლისა. მართლაც, დასავლეთის ეკლესია განვითარების თავისი გზით წავიდა, ბიზანტიის ეკლესიაში თავიდანვე მრავალი წვალება და ერესი იყო დანერგილი, ხოლო მონოფიზიტთა შეცდომები თავიდანვე იყო დაგმობილი მსოფლიო მამათა მიერ.
ქართული სამოციქულო ეკლესია საუკუნეთა მანძილზე არ შეცვლილა, ის ისევე წმიდა და უბიწოა, როგორც იყო მოციქულთა დროს.
სწორედ ამაში გამოიხატა ჩვენზე მონიჭებული მადლი იესო ქრისტესი და დედა ღვთისმშობლის მფარველობისა.
მესხეთი ყოველთვის ქართული ქრისტიანობის ბურჯი იყო, მესხეთს მსოფლიო ქრისტიანობის წინაშეც მიუძღვის ღვაწლი. ამ დალოცვილმა კუთხემ მსოფლიო ეკლესიას აღუზარდა ისეთი დიდი წმიდანები და მამები, როგორებიც იყვნენ: წმიდა გიორგი, წმიდა ნინო, ბასილი დიდი და მისი ძმა დიდი გრიგოლი. ასევე მრავალი სხვა წმიდანი. ისინი კაბადოკიიდან იყვნენ. კაბადოკია კი ქართულ კოლონიად ითვლებოდა. მათ მიანიჭეს სიმტკიცე მესხეთისა და მთელი საქართველოს ქრისტიანობას.
აქ ტაო-კლარჯეთის „ქართველთა სამეფოს“ დაარსების შემდეგ მოღვაწეობდნენ წმიდა მამა გრიგოლ ხანძთელი და მისი მოწაფენი, მესხეთიდან ჩასული ბერები ავსებდნენ ათონის ივერთა და პეტრიწონის მონასტრებს. ჰყვაოდა აქ ქართული ქრისტიანობა... ხოლო მესხეთში არსებული თოთხმეტივე საეპისკოპოსო მთელი თავისი მრევლით სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის სამწყსოში შედიოდა.
ოსმალთა მიერ მესხეთის დაპყრობამ XVI საუკუნის შემდეგ ბოლო მოუღო ქართულ ქრისტიანობას ამ კუთხეში. თურქი დამპყრობლები პირველ რიგში ებრძოდნენ და ანადგურებდნენ ქართველ სამღვდელოებას. სამასი წლის მანძილზე ანგრევდნენ (XVI-XVIII საუკუნეებში) ქართულ კულტურასა და საეკლესიო ცხოვრებას. მტერი მოითხოვდა ქართველ სამღვდელოებას გაეწყვიტა კავშირი საქართველოს საკათოლიკოსოსთან. თურქები დევნიდნენ არა მარტო ყველა ქრისტიანს, არამედ იმას, ვინც მცხეთის საკათოლიკოში შედიოდა. მაგალითად, მესხეთის 14 საეპისკოპოსოდან 1764 წლისათვის დარჩენილი იყო მხოლოდ ერთადერთი, რომლის ეპისკოპოსი გიორგი ჩამოშორდა საქართველოს ეკლესიას და დაუკავშირდა დასავლეთის ქრისტიანობას. მისი სასტიკი დევნა მაშინვე შეწყვიტეს.
მესხებს ნება მიეცათ მიეღოთ ნებისმიერი სარწმუნოება, ოღონდ აუცილებლად უნდა უარეყოთ ქართული. მათ კავშირი უნდა გაეწყვიტათ საქართველოს ეკლესიასთან. მართლაც მესხების ძალზე დიდმა ნაწილმა იძულებით მიიღო მაჰმადიანობა. ოსმალებმა ნება მისცეს უცხოეთის სამღვდელოებას შემოსულიყო მესხეთში. ასე გაჩნდნენ მონოფიზიტები და კათოლიკენი. ძველ დროს, სამწუხაროდ, ხალხი ერთმანეთისაგან ვერ არჩევდა ეროვნებასა და სარწმუნოებას, ამიტომაც იმ ქართველებს, რომელთაც მაჰმადიანობა მიიღეს - „თათრები“ უწოდეს, იმ ქართველებს, რომელთაც მონოფიზიტობა მიიღეს - „სომხები“, ხოლო იმათ, რომელნიც ევროპულ ქრისტიანულ ცენტრს დაუკავშირდნენ - „ფრანგები“. იმ დროს მთელ ევროპას ოსმალეთში „საფრანგეთს“ უწოდებდნენ. თურქების შემოსევამდე მესხეთში არ ცხოვრობდა ქართველების გარდა არც ერთი სხვა ხალხი. ისინი არც შემდგომ ჩამოსახლებულან მესხეთში, მაგრამ, როგორც აღვნიშნეთ, „თათრები“ მაჰმადიან ქართველებს უწოდეს; ის ქართველები კი, რომელთაც მაჰმადიანობა არ მიიღეს, მაგრამ არც ქართული ეკლესიის წევრად დარჩენა შეეძლოთ, ქრისტიანობის შენარჩუნებისათვის იძულებულნი გახდნენ ევროპელი მისიონერების მრევლად ქცეულიყვნენ.
აღნიშნული მდგომარეობის უკეთ დანახვის მიზნით მე მინდა მოგაწოდოთ ამონაწერი შოთა ლომსაძის წიგნიდან „სამცხე-ჯავახეთი“ (გვ. 502). „ქართველ კათოლიკებში, იმის გამო, რომ ვატიკანში კონგრეგაციის მიერ ქართული ენა არ იყო დამტკიცებული ღვთისმსახურებისათვის მოქმედ ენად, გაბატონდა ლათინური და სომხური... ქართული კათოლიკური ეკლესიებიდან გამოიდევნა ლათინური ენა და ქართველი კათოლიკენი შერჩნენ სომხურ ენას. ხშირ შემთხვევაში, ქართველ კათოლიკეთა მრევლს სომეხ კათოლიკეთა წარმომადგენლები თუ გასომხებული ქართველები წინამძღვრობდნენ. ასეთი ვითარება ქართველ კათოლიკეთა სრულ დაბნევას იწვევდა, რადგანაც მეტყველებდნენ ქართულად, აიძულებდნენ ელოცათ სომხურად, ადიდებდნენ რომის პაპს და ცხოვრობდნენ თურქული პოლიტიკის ქვეშ. სომხურ-კათოლიკური ეკლესია ხელმძღვანელობდა მათ ჯვრისწერა-მონათვლას. მონათვლისას არქმევდნენ სომეხი კათოლიკე ეპისკოპოსის მიერ რეკომენდებულ სახელებს და, ასე თანდათან, იცვლებოდა მათი ნამდვილი ვინაობა. ხშირად ახალ სახელს ახალი გვარის ხელოვნურად შექმნა და გადაკეთებაც მოსდევდა. შოვინისტი კათოლიკე მოძღვარნი ყველაფერს აკეთებდნენ იმისათვის, რომ ქართველ კათოლიკებს დაევიწყებინათ მშობლიური ენა, გვარი, წარმომავლობა და ბოლოს, რადგანაც კონგრეგაციას მათ საეკლესიო ენად სომხური ენა ჰქონდა დამტკიცებული, სომხებად გამოეცხადებინათ. სამწუხაროდ, როგორც ზემოთ ვნახეთ, სოფელ ვალეს მაგალითზე, მესხეთის სინამდვილეში ეს ნაწილობრივ კიდეც გაკეთდა. ამას თითქმის აღარაფერი ეშველებოდა, რომ ეს საქმე თვით მესხეთის ქართველ კათოლიკებს არ გადაეჭრათ. ისინი: იოანე ხუცესი, პეტრე ხარისჭირაშვილი, ივანე გვარამაძე, მიხეილ თამარაშვილი და სხვანი გმირული შემართებით აღუდგნენ ყალბისმქმნელებს და მეცნიერული საბუთიანობით ყველაფერი სააშკარაოზე გამოიტანეს.
დიახ, საუკუნეთა მანძილზე აქაური ქართველი ქრისტიანები ვალდებულნი იყვნენ წირვა-ლოცვისას, ჯვრის-წერისა და ნათლობისას ეხმარათ სომხური ენა, ქართული ენა აკრძალული, უხმარი და გამოუყენებელი იყო. ამან გამოიწვია ამ მხარის ეთნიკური სახის შეცვლა. თურქი მოხელეებისა და მათი აგენტების მიერ სასტიკად იდევნებოდა არა მარტო ქართული, არამედ ყველა პირიც, ვინც გაბედავდა და ქართული ენის გამოყენებას მოითხოვდა.
ქართული ენის დაცვისათვის XVIII საუკუნეში მესხეთიდან განდევნილი იოანე ხუცესი, იძულებული გახდა იმერეთისათვის შეეფარებინა თავი; ასევე, ქართული ენის დაცვისათვის მესხეთიდან გააძევეს პეტრე ხარისჭირაშვილი და უცხოეთში გადახვეწეს. რისი გაკეთების ნებაც მას თავის სამშობლოში არ მისცეს, უცხოეთში შეძლო - ქართული მონასტერი დააარსა სტამბოლში.
მამა მიქაელ თამარაშვილი, საქართველოდან გაძევებული, ჩაუჯდა რომის არქივებს და დაამტკიცა, რომ მესხეთის კათოლიკენი ეროვნებით ქართველები არიან.
„ირეკდევ და განგეღოთ თქვენ, ეძიებდეთ და ჰპოვეთ“ - ნაბრძანებია წმიდა სახარებაში, თანდათან სრულდება ამ კუთხის საუკუნოვანი ოცნება, იღვიძებს ქართული წირვა-ლოცვა მესხეთში.
აღსრულდა დიდი მამის, პეტრე ხარისჭირაშვილის ოცნება - უდის ღვთისმშობლის ეკლესიაში დღეიდან წირვა-ლოცვის ენა იქნება არა სხვათა ენა, არამედ - ქართული.
თქვენ ხართ ბედნიერი, რადგან თქვენივე მოწადინებითა და მონდომებით შესძელით ის, რისთვისაც თქვენი წინაპრები საუკუნეთა მანძილზე იღვწოდნენ.
გიხაროდენ, ქართულად მონათლავთ თქვენს ბავშვებს.
გიხაროდენ, ამ წმიდა ტაძარში ამიერიდან მკვიდრდება ქართული ენა, ქართული გალობა.
შევთხოვ უფალს, უკუნითი უკუნისამდი იყოს თქვენი სიხარული. აღსრულდა ის, რისთვისაც მთელი სიცოცხლის მანძილზე იბრძოდნენ ამ კუთხის სახელოვანი შვილები. ხელისუფლება მზრუნველობითა და ყურადღებით მოეკიდა ჩვენს მრავალგზის სათხოვარს; თქვენი სარწმუნოებრივი მოთხოვნილებანი დაკმაყოფილებულია.
დიდი ილია ჭავჭავაძე იმდროინდელი ქართველობის შესახებ წერდა: დავიშალენით, გავითიშენით დავცალცალკევდით იმერლებად, მესხებად, ქართლელებად, მეგრელებად, კახელებად... მხოლოდ ჩვენი კუთხენი გვახსოვს. ერთიანი ერი კი გადაგვავიწყდაო. ასეთ დაყოფას სარწმუნოებრივი სისუსტეც იწვევს, რადგანაც ეშმაკი ძლიერია მცირე სარწმუნოების მქონე ადამიანთან. ღმერთი შეაერთებს, ეშმაკი კი განყოფს. ღმერთის ნებაა გაერთიანება მესხეთის ქრისტიანებისა მთელ ქართველ ქრისტიანებთან, ეშმაკის სურვილია განაცალკეოს მესხეთის ქრისტიანები საქართველოსაგან, მაგრამ სუსტდება იგი.
ერთიანია ჩვენი ერი, ერთიანია ჩვენი ეკლესია. წმიდა ანდრიას მიერ დაარსებული ქართული სამოციქულო ეკლესია საქართველოს ყველა კუთხის ქრისტიანებს ემსახურება და მწყემსავს I საუკუნიდან დღემდე. თანდათან აღსდგება ერთიანობა ქართული ეკლესიისა, ამიტომაც დღევანდელი სიხარულის - ამ ეკლესიის კურთხევის დიდებულ დღეს, მე ვლოცავ მესხეთსა და მთელ საქართველოს, გლოცავთ თქვენ, თქვენს ოჯახებს, შევთხოვ უფალ ღმერთს თქვენს გამრავლებას.
სიხარული, სიძლიერე და მშვიდობა მოგანიჭოთ უფალმა, მრავალ სიხარულს დაესწარით, ამინ.
„ჯვარი ვაზისა“, №2, 1987
|
|
11.3 პირველი წირვა საფარაში |
▲ზევით დაბრუნება |
1988 წლის 28 აგვისტოს ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის მიძინების დღეს საფარის მონასტრის წმიდა საბას ტაძარში სწირა ახალციხისა და სამცხე-ჯავახეთის ეპისკოპოსმა ანანიამ (ჯაფარიძე). ეს იყო პირველი ლიტურგია 20-იანი წლების შემდეგ. ზიარებისას ეპისკოპოსმა ქადაგებით მიმართა მორწმუნეებს.
ეპისკოპოს ანანიას ქადაგება
პატიოსანნო და დიდებულო ქართველნო, მარად აღავსებს მადლი ყოვლადწმიდა დედა ღვთისმშობლისა ჩვენს მორწმუნე ერს. ყოვლადწმიდის მფარველობით დღეს საფარის წმიდა ტაძარში პირველად, ოციანი წლების შემდეგ, კვლავ შეიწირა წმიდა წირვა თითქმის სამოც წლისთავზე.
ჩვენმა უფალმა და მაცხოვარმა იესო ქრისტემ თავის დედას - ყოვლადწმიდა ღვთისმშობელს განუცხადა (თანახმად „ქართლის ცხოვრებისა“), რომ არასოდეს მოაკლებდა თავის მფარველობასა და წყალობას „საზეპურო“ ქართველ ერს, და მართლაც, ქრისტიანობა კვლავ ჩვენი ეროვნული ნიშან-თვისებაა, ჩვენი მორწმუნე ხალხი კვლავ იმ გზით მიდის, რომელი გზითაც წინაპრებს უვლიათ. ენა, მამული და ქრისტიანული სარწმუნოება - აი, დიდი ილია მართლის მიერ დატოვებული ანდერძი. ქრისტიანობა ჩვენთვის არა მარტო საზოგადო რელიგიაა, არამედ ჩვენი სუბიექტური თვისება, ჩვენი პირადობა და მეობა. ჩვენს წინაპრებსაც ასევე მიაჩნდათ და იმ ქართველს, რომელიც ქრისტიანობას უარყოფდა, ქართველად აღარც კი თვლიდნენ. ეს ჩვენი კუთხის ტრაგედიაც იყო, როგორც ამას უჩვენებს მაგალითი მესხების იმ მნიშვნელოვანი ნაწილისა, რომელთაც ნებსით თუ უნებლიეთ მაჰმადიანობა მიიღეს.
დღევანდელ წირვისას მე თქვენთან ერთად მოვიხსენიე ამ წმიდა ტაძრის აღმაშენებელთა სულნი, საბა-სარგისყოფილ და ბექა ჯაყელებისა და ასევე, სულნი ათასობით ბერისა, რომელნიც ამ მონასტერში საუკუნეთა მანძილზე მკვიდრობდნენ. საფარაში თვით თურქების საშინელი გაბატონების დროსაც კი, წირვა-ლოცვა არ შეწყვეტილა. „აწ ხუცის ამარააო“ - წერდა XVIII საუკუნეში ვახუშტი ბატონიშვილი. შემდეგ საუკუნეებშიც აქ კვლავ დაემკვიდრნენ ბერები, ჩვენი საუკუნის პირველ მეოთხედში კი სასულიერო ცხოვრება სრულიად ჩაკვდა.
თქვენც ხედავთ, რა შედეგი გამოიღო ამ ეკლესიის უმოქმედობამ. ჩვენს წინაა სრულებით მოუვლელი, უპატრონო ეკლესია, აღარსადაა კანკელი და ხატები, წვიმის წყალს გაუჟონავს კედელში, ათხრილა იატაკი, უსუფთაობის დაღი აძევს ყოველივეს და, რა თქმა უნდა, არ ისმის ზარის ხმა.
ბევრი თქვენგანისაგან მსმენია, როგორ გამოიყურებოდა ეს ეკლესია 50-60 წლის წინ - მშვენივრად ნაჩუქურთმევი, მოოქროვილი კანკელი, მაღალმხატვრული, უძვირფასესი ხატები - მშვენიერი ჩარჩოებით, თითქმის მთელი დარბაზის შემავსებელი ბრინჯაოსაგან ოსტატურად ჩამოსხმული ქორკანდელი, მოჭედილ-მოთვალულ ყუთებსა და კოლოფებში პატივისცემით ჩალაგებული წმიდათა აურაცხელი ნაწილები, საგანგებო შანდლები და სასანთლეები და აქაური ბერებისათვის განსაკუთრებით თაყვანსაცემი საბა განწმედილის (VI ს.) წმიდა ნაწილები. უცხოეთში - საბერძნეთშიც კი მკითხეს, ამჟამად სად ინახება განძი მსოფლიო მართლმადიდებლობისა - ნაწილები წმიდა საბასიო? ვინ იცის, თვალთაგან მიეფარა ჩვენი ურწმუნოების გამო.
ვინ უნდა დავადანაშაულოთ? მხოლოდ ჩვენი თავი. ყველამ, ყველა ჩვენგანმა უნდა ჩავიხედოთ გულში, ვაღიაროთ ჩვენი შეცოდებანი. სინანული, აღსარება და ცოდვებისაგან განწმენდა აღადგენს ჩვენს ქრისტიანობას. არა ცუდმედიდობა, ცუდმეტყველება, სხვისი განკითხვა და აუგი, არამედ სიწმიდე, სიმდაბლე, მოთმინება და სიყვარული. ეს, და მხოლოდ ეს, კვლავ აღგვამაღლებს. წმიდა წიგნებში ნაბრძანებია, ტაძარი შეიძლება დაინგრეს და თავისი ქვებითვე აღადგინონ, მაგრამ ადამიანის დაშლილი სულის აღდგენა აღარავის ხელეწიფებისო. ჩვენ უნდა ვიფიქროთ ადამიანის სულზე. არ უნდა დაირღვეს ადამიანის სულის მთლიანობა, სახარებაც ასევე ბრძანებს - გწამდეს ღმერთი და გიყვარდეს ადამიანი, ტაძარს კი სულმთელი ადამიანი კვლავ აღაშენებს. დიახ, უნდა ვიზრუნოთ ტაძარზე, მაგრამ ისიც უნდა ვიცოდეთ, რომ ტაძრები ადამიანისათვის, მისი სულის ცხონებისათვის არის აგებული.
1828 წლისათვის ათასობით ჩვენი სისხლი და ხორცი, ჩვენი ხალხი, ვალაშკერტის, ანისის, არზრუმის თუ კარის ქართული საეპისკოპოსოების ყოფილი მრევლი, იმ დროისათვის უკვე ჩამოშორებული ქართულ დედა ეკლესიას, ჩამოსახლდა სამცხე-ჯავახეთში, თრიალეთსა და წალკაში. მათ დედაენაც დავიწყნოდათ და თურქულად ლაპარაკობდნენ, მაგრამ ქრისტიანული სული შენარჩუნებული ჰქონდათ.
თურქეთში ყველა მართლმადიდებელს „ბერძენს“ უწოდებდნენ, მიუხედავად მათი ეროვნებისა, კონსტანტინეპოლის ბერძნული საპატრიარქოს მრევლად მიიჩნევდნენ. ყველა გრიგორიანს - „სომეხს“, ყველა კათოლიკეს „ფრანგს“, სამხრეთ მესხეთშიც - არზრუმსა, გიუმიშხანეს, ვალაშკერტსა თუ ბასიანში მცხოვრებ ქართველ მართლმადიდებლებს „ბერძნებს“ უწოდებდნენ, ლაზებსაც კი, რომლებმაც მაჰმადიანობა არ მიიღეს და მართლმადიდებლობა დაიცვეს, თურქები „ბერძნებს“ უწოდებდნენ. იმის შემდეგ, რაც ეს „ბერძნები“ თურქეთიდან საქართველოში გადმოსახლდნენ, ჩვენშიც გაუგებრობა მოხდა, ჩვენც აღარ ვუწოდეთ მათ თავიანთი ნამდვილი სახელი. საუკუნეთა მანძილზე სხვადასხვა სოციალურ, კულტურულ და პოლიტიკურ გარემოში მცხოვრებმა თანამორწმუნეებმა ერთმანეთი ვერ შევიცანით.
დღევანდელ დღეს ისე, როგორც ყოველწლიურად, ალბათ კვლავ ინება ყოვლადწმიდამ ჩვენი მორწმუნეების შეკრება ვარძიის კედლებთან. წლევანდელ ვარძიობაში მონაწილეობის სურვილი, სოფელ ტურცხში მცხოვრებმა კათოლიკებმა - ე.წ. „ფრანგებმაც“ გამოთქვეს. საყოველთად ცნობილია და მეცნიერული გამოკვლევებიც არსებობს იმის შესახებ, თუ თურქეთის საზღვრებში მოხვედრილი სოფელ ველის ქართველობა 1828 წლის გადმოსახლების დროს როგორ დაესახლა ჯავახეთის რამდენიმე სოფელში - ხულგუმოში, ტურცხში, ბავრასა, კარტიკამსა და სხვაგან. მათ ამ დროს იცოდნენ თავიანთი დედაენა.შ. ლომსაძე შრომაში „სოფელ ველის ისტორიიდან“ წერს, რომ მათ 1841 წლამდე ეკლესიებში ქართული ტიპიკონი ჰქონდათ, ხოლო შემდეგ კი - სომხური. ზოგიერთ ზემოთ ჩამოთვლილ სოფელში ჩვენი საუკუნის 50-იან წლებამდის ქართული სკოლები არსებობდა. დღეს ასე აღარ არის. ამ სოფლებში ჩასახლებულ ველელ ქართველებს ქართული ენა დედაენად აღარ მიაჩნიათ და თითქმის აღარც იციან. მათ საქართველოშივე, ჩვენს შორის დაკარგეს დედაენა და ქართული ტიპიკონი. სწორედ ამის გამო, მათ მონაწილეობას ვარძიის დღესასწაულში დიდი მნიშვნელობა უნდა მიეცეს. ვარძიის ამოქმედებას იმედით ელიან ჯავახეთში შემორჩენილი სულ რამდენიმე ქართული სოფლის მცხოვრებნი. პლატო, რომელიც ვარძიას გადმოჰყურებს - ჯავახეთის ზეგანი - ძალზე მჭიდროდაა დასახლებული, აქ ახალქალაქის და ბოგდანოვკის რაიონებში 120 ათასზე მეტი ადამიანი სახლობს, მაგრამ მათგან მხოლოდ სამიათასამდეა ქართველი. სწორედ მათ, გოგაშნელებმა, კოთელიელებმა, პრეტენელებმა და ჩუნჩხელებმა ითხოვეს ვარძიის ეკლესიის ამოქმედება. ეს ეკლესია მათ მართლმადიდებლობის (ანუ ქართველობის) შენარჩუნებისათვის აუცილებლად ესაჭიროებათ.
შევთხოვოთ ყოვლადწმიდას, მიხედოს თავის მოწყალე ჯავახეთს. ჩვენც ხელი შევუწყოთ და ქრისტიანული სითბო ვაგრძნობინოთ თანამორწმუნეებს. ჯავახეთის ქართველობას უსათუოდ უნდა დავეხმაროთ - თუ მათთვის წყლისა და გზის გაყვანა არ შეგვიძლია, ის ხომ მაინც შეგვიძლია, უბრალოდ ავიდეთ, მოვინახულოთ, ვესაუბროთ. ამით მათ გულის სითბოს ვაგრძნობინებთ, მართლმადიდებლობასა და ქართულ ენას არ დავავიწყებთ! იქ ამჟამად არა მარტო ბავშვებს, მოზრდილებსაც უჭირთ ქართულად გამართული ლაპარაკი. ასეა ახალქალაქის ახლო მდებარე ქართულ სოფელ ხოსპიოშიც. ამ სოფელში მითხრეს, ეს რაა, სოფელ მურჯახეთში ქართველებმა ქართული სრულებით არ იციანო. ახალგაზრდებიც ტოვებენ ამ სოფლებს. თითქმის ერთი საათი ვესაუბრებოდით და მშობლებთან ერთად ვარწმუნებდით ერთ ხოსპიოელ ახალგაზრდას, არ წასულიყო საცხოვრებლად სხვა რესპუბლიკის რომელიღაც ქალაქში, დარჩენილიყო თავის რაიონში, მაგრამ ამაოდ. უფალი წმიდა სახარებაში ბრძანებს - „ეძიებდეთ და ჰპოვეთ, ირეკდეთ და განგეღოთ თქვენ“, რასაც უფალ ღმერთს წმიდა რწმენით შევთხოვთ, უთუოდ აგვისრულდება, მაგრამ ჩვენი უბედობა სწორედ ჩვენს ურწმუნოებაშია, ღმერთს სასოებითა და სიწმიდით აღარაფერს ვთხოვთ, მაშასადამე, აღარც სიკეთის მიღების უნარი გვაქვს და თუ უფლისაგან სიკეთეს არ ვიღებთ, გვაქვს ის, რასაც ჩვენ თვალით ვხედავთ - სამცხე-ჯავახეთის დღევანდელი დემოგრაფიული ყოფა.
ეს, უპირველესად ყოვლისა, ითქმის გამრავლებაზე. მუცლის მოშლა და დედის წიაღში ბავშვის მოკვლა უდიდესი ცოდვაა. მინდა ერთი მაგალითი მოგიყვანოთ. მე ვკითხე ერთ მაჰმადიან ინტელიგენტს, ცხრა შვილის მამას და მეათის მომლოდინეს, სურდა თუ არა მის მეუღლეს ამდენი ბავშვი. მან მიპასუხა - ჩემს მეუღლეს ღმერთი სწამს და ბავშვის მოკვლით თავის თავზე ღვთის რისხვას არ დაიტეხს, თავისი ცოდვით ღმერთს არ განარისხებს. საერთოდ, ყველა ჩვენი ქალი ასეთია - ყოველი ბავშვი ღვთისაგან მონიჭებულ ძღვნად მიაჩნია და რასაც ღმერთი აძლევს, სიხარულით იღებსო. ასეთი ღვთის რიდი რომ ჰქონდეს არა მარტო სამცხე-ჯავახეთის, არამედ მთელი საქართველოს დედებს, დემოგრაფიული პრობლემაც აღარ იარსებებდა. უღმერთობამ და ურწმუნოებამ არა მარტო ზნეობრივად შეგვცვალა, ღვთის იმ მოჭარბებული მადლის მიღების უნარიც გამოგვაცალა, რითაც ასე უხვად აჯილდოებს უფალი ყოველ ქართველს.
აი, ახლა ჩვენ საფარის წმიდა ტაძარში ვიმყოფებით, რომელიც ამავე დროს, საუკუნეთა მანძილზე საძვალეც იყო წარჩინებული ქართველი არისტოკრატიისა და საეკლესიო მოღვაწეთა, ამჟამად კი, თქვენც ხედავთ, ღვთისმშობლის მიძინების ეკლესიაში იატაკი ათხრილია, საფლავები ღიაა, ამოყრილი ძვლები აქამდე კუთხეებში იყო მიწყობილი, ახლა საერთოდ აღარ ჩანს; ეს სულ უკანასკნელი წლების „ნაღვაწია“. მე გეკითხებით, განა მათი სულები, რომელთა საფლავებიც ასე უდიერად ხელვყავით, ილოცებენ ღვთის წინაშე ჩვენთვის? მაგრამ ღმერთი მოწყალეა, ხოლო დრო ყოველივეს მკურნალი. შევთხოვ ღმერთს, ჩვენს სულსა და გულში ღრმა სარწმუნოებით დაემკვიდროს ქრისტე.
მორწმუნენო, დღეს არის, აგრეთვე, თაყვანისცემა აწყურის ღვთისმშობლის ხატისა. აწყურის ღვთისმშობლის სასწაულმოქმედ ანუ როგორც მესხეთში იტყვიან, „სასწაულიან“ ხატს თაყვანს სცემენ სხვა ქვეყნების ეკლესიებიც. მაგალითად, რუსეთის საპატრიარქოს კალენდარში აღნიშნულია, რომ ეს ხატი არის I საუკუნისა. „ქართლის ცხოვრების“ თანახმად, ის მოციქულმა ანდრია პირველწოდებულმა ჩამოასვენა იერუსალიმიდან აწყურში, სადაც ამ ხატს უდიდესი ტაძარიც აუგეს. ეს არის ღვთისმშობლის ხელთუქმნელი ხატი.
ჩვენში ცნობილია მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატიც - ანჩისხატი. ხშირად იბადება კითხვა, შეიძლება თუ არა ხატი იყოს ხელთუქმნელი? დიახ, შეიძლება. თუ ჩვენს წინაპრებს ამის შესახებ გააჩნდათ რწმენა, ჩვენ გვაქვს ცოდნაც. ეკლესიაში დაცულია მრავალი გადმოცემა, თუ როგორ გადადიოდა ქრისტეს ღვთაებრივი სახე ტილოზე, ფიცარზე ან კეცზე (გამომწვარი თიხა). ავადმყოფი მეფე აბგარის მხატვარმა ვერ შეძლო იესოს სახის სრულყოფილად გადატანა ტილოზე, მაშინ უფალმა მიიდო სახეზე ნაჭერი და მასზე აღბეჭდილი გამოსახულება გაუგზავნა მეფეს. ეს იყო იესოს პირველი ხატი.
ანდრია მოციქულმაც ასევე ფიცარზე აღბეჭდილი ღვთისმშობლის ხელთუქმნელი ხატი ჩამოასვენა. როგორც მეცნიერების ერთ ნაწილს მიაჩნია, ტურინის სუდარაზე გადასულია იესო ქრისტეს სხეულის სრული ანაბეჭდი. ამ სუდარაში იყო ის გახვეული გარდამოხსნიდან აღდგომამდე. თუ ყურადღება მიაქციეთ წლევანდელ გაზეთ „ზა რუბეჟომ“-ს, მის ერთ ნომერში აღწერილია ის დაინტერესება, რომელსაც იჩენენ მსოფლიოს მეცნიერები ამ სუდარის მიმართ. მსოფლიოს უმსხვილესმა სამეცნიერო კვლევითმა ცენტრებმა ყველაზე თანამედროვე ხელსაწყოებითა და სხვა საშუალებებით გამოიკვლიეს სუდარა. 50-მე გამოჩენილმა ამერიკელმა მეცნიერმა, აგრეთვე, ფრანგმა და იტალიელმა სპეციალისტებმა ყოველმხრივი ანალიზით (სპექტრომეტრიულით, რენტგენულით თუ სხვა ხერხებით) დაადგინეს, რომ ტურინის სუდარაზე აღბეჭდილი გამოსახულება არ წარმოადგენს ადამიანის ხელით დახატულს, ეს არის „ხელთუქმნელი ხატი“. აღსანიშნავია, რომ ტურინის სუდარის გამოსახულების ფოტოგრაფია შეიტანეს კოსმოსური კვლევის საგანგებო ხელსაწყოში - ე.წ. „გამოსახულების ანალიზატორში“, რომლის უმთავრესი კომპონენტი არის მიკროელექტროგამომთვლელი მანქანა. აქ თვით მეცნიერთა თქმით, მოხდა შეუძლებელი და დაუჯერებელი რამ - მანქანის დისპლეეზე გამოჩნდა ადამიანის სამგანზომილებიანი გამოსახულება, რომელიც იყო ნაგვემი მათრახით და ჯვარცმით. მას გრძელი თმა და წვერი ჰქონდა და თავის მრავალრიცხოვანი ჭრილობებიდან გამომავალი სისხლის ნაკვალევი აჩნდა. აღნიშნულ დისპლეეზე მიღებული გამოსახულების ფოტო გაზეთის ამავე ნომერშია დაბეჭდილი.
სწორედ ტურინის სუდარის მსგავსი ხელთუქმნელი ხატია აწყურის ღვთისმშობლის ხატი, რომელსაც დღეს თაყვანს ვცემთ. აწყურის ხატმა საუკუნეთა მანძილზე სრულიად გაიზიარა მესხეთის ბედი. აწყურის ტაძრიდან ის ორჯერ გაიტაცეს სპარსელებმა, მაგრამ სასწაულით ყოველთვის სამცხეს უბრუნდებოდა, მესხეთის გამაჰმადიანების შემდეგ კი ის გელათში გადაასვენეს. საუბედუროდ, აწყურის ხატის მრევლი (მესხეთი) ქრისტიანობას განუდგა (მოსახლეობის ერთი ნაწილის გარდა), რომელთა წინაპრებიც თაყვანს სცემდნენ ჭეშმარიტ ღმერთს მოციქულთა დროიდან. ისინი რამდენჯერმე გადაასახლეს კიდეც და ახლა მათ „თურქ-მესხებს“ უწოდებენ. 1944 წელს მესხეთიდან გადასახლების დროს კი ისინი თავიანთ თავს „მუსულმანებს“ „ბინალებს“ ე.ი. ადგილობრივებს უწოდებდნენ. რუსეთის იმპერიის აღწერის წიგნში, კერძოდ 1870 წელს გამოცემულ „თბილისის გუბერნიის აღწერის მასალების კრებულში მათ ეწოდებათ არა თურქები, არამედ „ქართველი სუნიტები“ (ახლანდელი ადიგენის, ახალციხის, ასპინძისა და ახალქალაქის რაიონებში). სწორედ მათ, ქართველ მაჰმადიან სუნიტებს უწოდებენ ახლა „თურქ მესხებს“. ეს სახელი მათ მხოლოდ გადასახლების შემდეგ მიიღეს, თუმცა ზოგიერთებს ქართული გვარები შემონახულიც კი აქვთ და ქართულიც იციან. შესაძლებელია, მათი ერთი ნაწილი კვლავ დაუბრუნდეს თავის ქვეყანას. როგორ უნდა შევხვდეთ მათ? წმიდა სახარებაში ნაბრძანებია - „ღმერთი სიყვარულია“. მაშასადამე, უსიყვარულობა მხოლოდ უღმერთობის ნიშანია. თუ ჩვენ სიყვარული გვაქვს, თუ ღმერთი გვწამს, ჩვენ უნდა ვიცნოთ ჩვენი ძმები, ჩვენი სისხლი და ხორცი, გზასაცდენილი, ნატანჯი შვილები ქართველი ერისა, თავიანთი თავის შეცნობის უნარიც რომ აღარა აქვთ და თავიანთი სახელიც არ ახსოვთ. ვაპოვნინოთ თავიანთი თავი, დავუბრუნოთ ისინი მშობელ ერს.
მე მინდა დღევანდელ ღვთივკურთხეულ დღეს საფარის წმიდა ტაძარში შევთხოვო უფალს, მოწყალე თვალით გადმოხედოს სრულიად საქართველოს, მესხეთს. შევთხოვ თქვენს სიხარულსა და გამრავლებას, ღმერთმა დაგლოცოთ.
„ჯვარი ვაზისა“ №4, 1988
|
|
11.4 წირვა ვალეს ეკლესიაში |
▲ზევით დაბრუნება |
ახალციხიდან თორმეტიოდე კილომეტრზე, სოფელ ვალეში, მდინარე ფოცხოვის ნაპირზე დგას პატარა ლამაზი სამნავიანი ბაზილიკა. თავდაპირველად ის გუმბათიანი ტაძარი ყოფილა. ფასადებზე ახლაც შემორჩენილია ძველი, მეათე საუკუნის მდიდრული დეკორი, წმიდა გიორგისა და სხვა ცხენოსანი წმიდანების რელიეფური ქანდაკებები, ქვაში გამოკვეთილია საერო პირთა ფიგურები. ეს ტაძარი ღვთისმშობლის სახელობისაა. ვალელები აქ დღესასწაულობენ ღვთისმშობლის შობას. 1988 წლის 21 სექტემბერს ღვთისმშობლის შობის სადღესასწაულო წირვის შემდეგ სოფლელებს სიტყვით მიმართა ახალციხისა და სამცხე-ჯავახეთის ეპისკოპოსმა ანანია ჯაფარიძემ.
ეპისკოპოს ანანია ჯაფარიძის ქადაგება
ვალეს ეკლესიაში
სახელითა მამისათა და ძისათა და წმიდისა სულისა.
ყოვლადწმიდა ღვთისმშობელი მარად სათაყვანებელია ჩვენთვის. მისი სახელის ხსენებაც კი იმედით აღავსებს ყოველ ჩვენთაგანს. რამეთუ დედა ღვთისა არა მარტო მფარველია ჩვენი ქვეყნისა და დედა ყოველი ქრისტიანისა, იმედი მლოცველისა და მკურნალი სნეულისა, შემწე გაჭირვებულისა და პატრონი ობლისა, არამედ დიდი მაგალითის მიმცემი არის ყოველი ჩვენგანისათვის.
დედა ღვთისამ ამ ქვეყნად იცხოვრა სამაგალითო ცხოვრებით. წმიდა სახარების თანახმად, ის განსაკუთრებული თვისება, განსაკუთრებული მადლი, რომლის გამოც უფალი მიეახლა მას, იყო უმანკოება, ლოცვა და შრომისმოყვარეობა.
კურთხეულია უფლის მიერ შრომისმოყვარეობა.
მშრომელთა ოჯახში ინება შობა ჩვენმა მაცხოვარმა იესო ქრისტემ, თუმცა, ცხადია, მას სხვაგვარადაც შეეძლო. მართალი იოსები დამწინდველი ქალწულ მარიამისა - მშრომელი კაცი იყო, ხოლო დედა ღვთისა თავისი სიყმაწვილიდანვე გასაოცარი სიბეჯითით და შრომისმოყვარეობით გამოირჩეოდა.
პატიოსანმა და მართალმა იოაკიმემ და ანამ თავიანთი პატარა შვილი - მარიამ ღმერთს შესწირეს და ოთხი წლისა ეკლესიას მიაბარეს. აქ მას ლოცვასა და უბიწოებასთან ერთად შეაყვარეს შრომა და გარჯა, ხელსაქმე, ქსოვა, ქარგვა...
იმ დროს ყოველდღიური შრომა ძალზე მძიმე იყო, მაგრამ მიუხედავად ამისა, კვირაში ექვს დღეს თავდადებით შრომობდნენ, ერთ დღეს უქმობდნენ, გულით ლოცულობდნენ და ზომიერ გართობა-თამაშობასაც არ ივიწყებდნენ. ხელსაქმე და დაუზარელი შრომა ქალწულ მარიამს დაწინდვის შემდეგაც უყვარდა. ძველი მხატვრები ანგელოზის მიერ ხარების დროს ღვთისმშობელს ხელსაქმით ხელში ხატავდნენ. ყოვლადწმიდას მიბაძვით თვით თამარ მეფეც ხელსაქმესა და შრომას არ უკადრისობდა, თუმცა მისი სახელმწიფოს ხაზინა უმდიდრესი იყო. ეს წმიდა მეფე უხვად გასცემდა მოწყალებას, პირად შემწეობას არ აკლებდა გაჭირვებულსა და ქვრივ-ობოლს, მაგრამ მათ აძლევდა არა სახელმწიფო ხაზინიდან, არამედ თავისი ხელსაქმის გაყიდვით მიღებულ თანხას გასცემდა. თავის მხრივ სახელმწიფოც თავისი შემოსავლის მეათედს დახმარებისათვის გასცემდა. მეფე თამარი ეკლესიისთვისაც არ იშურებდა მადლიან შრომას - მღვდლებს თავისი ხელით უკერავდა წირვის შესამოსელს - „ქართლის ცხოვრების“ თანახმად ის ამით შრომისმოყვარეობისა და გარჯის საჭიროების მაგალითს აძლევდა თავის ხალხს.
გამრჯელი იყო ჩვენი ხალხი, დაუზარელი, მშრომელი, ამის უტყუარი მაგალითია უთვალავი ციხე-ტაძარი გადაშლილი ძველ საქართველოში. ამის მაგალითი ერთი ქართული ხალხური ნოველაც არის, რომელსაც ჰქვია - „მეფობა ხელობა არ არის“ ...ერთ ახალგაზრდა მეფეს უბრალო ოჯახის შვილი შეუყვარდა, მაგრამ გოგონამ იუკადრისა. როცა მიზეზი ჰკითხეს, თქვა - მართალია ის მეფეა, მაგრამ მეფობა ხელობა არ არის, მან არც ერთი ხელობა არ იცისო.
მეფემ გოგონას სიყვარულით ხალიჩების ქსოვა ისწავლა. ამ ხელობამ ის შემდეგ სიკვდილს გადაარჩინა. გონიერი გოგონა კი დედოფალი გახდა.
„ხელობას“ ჩვენი ხალხი ეძახდა იმას, რასაც ამჟამად „სპეციალობას“ ვუწოდებთ. ჩვენს ერში ხელობის მცოდნე კაცს დაფასება ჰქონია. ყველა წოდების ადამიანი რაიმე ხელობას ფლობდა. უნდა ვიფიქროთ, რომ თუ მეფობაც კი ხელობად არ ითვლებოდა, მითუმეტეს, არც უმაღლესი განათლების დიპლომის ქონება ჩაითვლებოდა ძველ დროს ხელობად. ამასთან დაკავშირებით მინდა ჩემი დაკვირვების შესახებ მოგახსენოთ:
ახალციხეში, რაბათში, ჩვენს ეკლესიასთან ბევრი სომეხი და ბერძენი ცხოვრობს. ყოველი ადამიანი, რა ეროვნებისაც უნდა იყოს ის, ღვთისაგან დაბადებულია, ღვთის შვილია, სასიყვარულო და დასაფასებელი. ჩვენი ხალხი ყოველთვის პატივს სცემდა სხვა ერის ადამიანებს, მათგან კარგ მაგალითსაც გადმოიღებდა ხოლმე. ახლაც უნდა გადმოვიღოთ მათგან კარგი მაგალითი. მე დიდად ვაფასებ მათ შრომისმოყვარეობას, თქვენც მათ შრომისმოყვარეთ უწოდებთ. ხელობის ანუ „სპეციალობის“ შეძენის მხრივ თუ შევადარებთ ჩვენს და მათ ახალგაზრდებს, ძალზე დიდ სხვაობას დავინახავთ. ხშირად ვხედავ, ჩვენი ქალ-ვაჟი 18-25 წლისანი „დიპლომატებით“ და საქაღალდეებით დადიან ქუჩაში - „ემზადებიან“ უმაღლეს სასწავლებელში შესასვლელად. მათი 14-18 წლის ყმაწვილები კი უთუოდ რაიმე ხელობას სწავლობენ, არ ეთაკილებათ, არ ეზარებათ შრომა და გარჯა, პირიქით, ხელობის ცოდნა სასახელო და სახელოვან საქმედ მიაჩნიათ. 14-17 წლის ასაკში ეუფლებიან და უკვე იციან ასაკის შესაბამისად ლესვა, შენება, დურგლობა და სხვა. სამუშაოდ მიწვევა და „საქმის აღება“ სიამოვნებთ, ესახელებათ, ამიტომაცაა, რომ უკვე 17-18 წლის ასაკში მათი ვაჟები ეკონომიკურად დამოუკიდებელი პიროვნებები არიან. დაგროვილი აქვთ მცირეოდენი თანხა, უკვე აქვთ სამსახური - ხელოსნები არიან. ამ ასაკშივე ირთავენ ქალებს და ...თავისივე ხელით იწყებენ საკუთარი სახლის შენებას, რამდენიმე წელში ამთავრებენ კიდეც თავიანთი ტოლი ყმაწვილების - ხელოსნების დახმარებით. ამიტომაცაა, რომ, ახალგაზრდობაშივე გახარებულნი, ხალისიანნი, მხნენი, ენერგიულნი, საქმიანნი, თავის თავში დაჯერებულნი არიან. ჩვენი თვალით ვხედავთ, აქვთ კიდეც მშვენიერი სახლები, ახალგაზრდობაშივე ჰყავთ არა ერთი და ორი, არამედ ოთხი-ხუთი კარგად ჩაცმულ-დახურული ბავშვი. ამაში მესხეთის ყველა მკვიდრი დამეთანხმება. იმაშიც დამეთანხმებით, რომ არც წვეულებანი და სმა-ჭამა იციან უზომო და ხალხმრავალი.
დიახ, სწავლა-განათლების მოყვარეა ჩვენი ხალხი, მაგრამ წინათ მას სწავლასთან ერთად შრომაც დიდად ჰყვარებია. ქართველი ერის მიერ მსოფლიო საგანძურში მიტანილი საკაცობრიო მნიშვნელობის უთვალავი ღირებულება მხოლოდ შრომითაა შექმნილი. განა ახლაც ყოველგვარი ღირებულების შექმნა მხოლოდ შრომით და გარჯით არ ხდება? განა უშრომელად რაიმეს მივიღებთ? განა მხოლოდ შრომა და მხოლოდ გარჯა არ დაგვაყენებს სწორ გზაზე - ჯანმრთელობისა, სიმდიდრისა და გამრავლებისაკენ? განა დანაშაულს არ სჩადის ის კაცი, რომელსაც შეუძლია მუშაობა და კი არ მუშაობს, არამედ დიპლომის საძიებლად საქართველოდანაც კი მიემგზავრება? განა ხარბად არ უნდა ჩაითვალოს კაცი, რომელიც დიპლომის წყალობით ცდილობს სხვისი შრომის მითვისებას?
მადლობა ღმერთს, ეს ყველაზე არ ითქმის. ჩვენი ახალგაზრდები ძირითადად შრომისმოყვარენი არიან, მაგრამ, ალბათ, სწორად არ არის მიმართული მათი უსაზღვრო ენერგია. სწავლის წყურვილი და ცოდნის მიღების სურვილი დიდად დასაფასებელია, მაგრამ რაღაც სხვაა საჭირო, სხვა. ეს „სხვა“ დიდმა ილია მართალმა ადრევე განსაზღვრა და თქვა - „ხმლით მოსულმა ვერა დაგვაკლო რა - შრომით და გარჯით, ცოდნით და ხერხით მოსული კი თან გაგვიტანს“ („რა გითხრათ, რით გაგახაროთ“).
მაშასადამე, გვესაჭიროება არა მარტო აკადემიური ცოდნა, არამედ შრომა, გარჯა, ცოდნა და ხერხი ერთად.
სწავლა მხოლოდ დიპლომისათვის - უსარგებლო შრომაა.
ჩვენებური გამრჯე კაცი სიამაყით იტყვის ხოლმე - „მე შრომის ფასი ვიცი“. მისთვის შრომა სასახელო და სასიამოვნო საქმიანობაა და არა უსიამოვნო იძულება. შრომას სიყრმიდანვე უნდა შეეჩვიოს ბავშვი. ძველად 7-8 წლის ყმაწვილებს პატარა თოხს გაუკეთებდნენ და მუშაობის დროს გვერდში ამოიყენებდნენ. პატარა ხელურემს გაუკეთებდნენ, პატარა ნამგალს მისცემდნენ, ბავშვს შრომა ეხერხებოდა, არ ეზარებოდა, სიამოვნებდა, არ ეთაკილებოდა. ამით იგი შრომას ეჩვეოდა. ხელით შრომა, მითუმეტეს, ხელოსნობა ჩვენში სათაკილო არასოდეს არ ყოფილა, პირიქით, სათაკილო ის იყო, თუ კაცს შრომა არ ეხერხებოდა და ხელობა არ იცოდა. დიდი ილია ამბობს - „შრომა პატიოსანია, თავმოსაწონია, შრომა ნამუსიანია, თავგამოსაჩენი, შრომა ვაჟკაცობაა“.
„ვაჟკაც გულადზე მშრომელი სამის გაფრენით მეტიაო“.
აი, ეს მინდოდა მეთქვა თქვენთვის შრომისა და ხელოსნობის შესახებ. ჩვენი მესხეთი - არა დიდი ქალაქების, არამედ პატარა სოფლების მხარეა. თქვენი სოფელი ვალეც ასეთია. სოფელს მშრომელი, გამრჯე ხელოსნები სჭირდება და არა ქვეყნის დასალიერში დიპლომისათვის წასული ახალგაზრდები.
მე მინდა გაკურთხოთ: - გაუფრთხილდით ბავშვებს. მათ მაგალითსა და შრომას ნუ მოაკლებთ. წმიდა მოციქულ პეტრეს გამონათქვამი საქვეყნოდაა ცნობილი - „ვინც არ მუშაობს ნუ ჭამს“. მან ისიც თქვა - „გააკეთე შენი საქმე საკუთარი ხელებით“. ჩვენს საქმეს ჩვენს ნაცვლად არავინ არ გააკეთებს.
მე მინდა მოგახსენოთ საეკლესიო ენის შესახებაც. ვალეში, უდესა და არალში, საერთოდ, სამხრეთ საქართველოში, ძალზე მწვავედ იდგა საეკლესიო ენის საკითხი ბოლო საუკუნეთა მანძილზე. ეს საკითხი ამ კუთხის ზოგიერთ მორწმუნეს ახლაც მნიშვნელოვნად მიაჩნია. საქმე იმაში მდგომარეობს, რომ ამ კუთხეში ბატონობის დროს თურქებმა ქრისტიანული ეკლესიებიდან განდევნეს მხოლოდ ქართული ენა და ქართველი ქრისტიანებისათვის სომხურ-ლათინური ტიპიკონის დაწესებას ხელი არ შეუშალეს, მაგრამ ეს იყო არა ნება და სურვილი ქრისტიანთა უმაღლესი ხელისუფლებისა, როგორადაც მიაჩნია ზოგიერთს, არამედ მხოლოდ მაჰმადიანური ქვეყნის ქმედება, გამიზნული ამ მხარის მოსახლეობის გათიშვისათვის.
უნდა ითქვას ჭეშმარიტება საეკლესიო ენის შესახებ საქართველოში, სადაც უძველესი დროიდანვე წირვა-ლოცვის აღსრულება ნებადართული იყო მხოლოდ ძველქართულ ენაზე. ძველქართული ენა მთლიანი, სრულიად საქართველოში ერთადერთი საეკლესიო ენა იყო, მიუხედავად იმისა, რომ აქ არაქართველი ქრისტიანებიც ცხოვრობდნენ. მსგავსადვე იყო სხვაგანაც - ევროპაში დიდხანს ერთადერთი საეკლესიო ენა იყო ლათინური ენა, მიუხედავად მისი მრავალეროვნულობისა, ასევე მრავალეროვნულ აღმოსავლეთ ევროპაში ერთადერთი საეკლესიო ენა იყო და არის სლავური ენა. ყოველივე ამას აქვს თეოლოგიური საფუძველი, მაგალითად, ძველქართული საეკლესიო ენა აერთიანებდა და მომავალშიც უნდა გააერთიანოს სრულიად საქართველოში მცხოვრები ქრისტიანები ერთ სამწყსოდ, ერთ ეკლესიად. ეკლესია ეს არის ცოცხალ მორწმუნეთა ერთობა, მაგრამ არ იარსებებს არავითარი ერთობა ერთი ენის გარეშე. საქართველოს ქრისტიანებისათვის ასეთი ენა იყო ძველქართული ენა. მუდამ, როგორც დასავლეთ ისე აღმოსავლეთ საქართველოს ყოველი კუთხის ეკლესიაში, სადაც უნდა ყოფილიყო ის, მთაში თუ ბარში, მოქვსა და დრანდაში, ლარგვისსა თუ იკორთაში, თბილისსა თუ ქუთაისში, ბიჭვინთასა თუ აწყურში, ცხინვალსა თუ ჯავაში და ცხადია, აქაც, ვალეშიც, ერთდაერთი საეკლესიო ენა იყო ძველქართული ენა. მერვე საუკუნეში, 720 წელს დაარსდა თანახმად „ქართლის ცხოვრებისა“ აფხაზეთის საკათალიკოსო. ამ დროიდან რვაასი წლის მანძილზე - მეჩვიდმეტე საუკუნემდე აფხაზეთის კათალიკოსი ბიჭვინთაში იჯდა. მთელი ამ ხნის მანძილზე, ისე როგორც შემდეგ საუკუნეებში, ამ საკათალიკოსოში ერთადერთი საეკლესიო ენა იყო მხოლოდ და მხოლოდ ძველქართული ენა. ეს არის ისტორიული ჭეშმარიტება. ასევე იყო, ცხადია, მესხეთშიც თურქების შემოსვლამდე, ასევე იყო ჩვენი ქვეყნის ყოველ კუთხეში. თუმცა ისიცაა აღსანიშნავი, რომ მეცხრამეტე საუკუნეში ეგზარხოსობის დროს ზოგიერთი ქალაქის ეკლესიაში ქართულთან ერთად სლავურიც დაწესდა, ამიტომაც ოციან წლებში ეკლესიების მასობრივი დახურვის დროს დაიხურა ამ ენებზე დაწერილი საეკლესიო წიგნები. არც ერთ სხვა ენაზე, ამათ გარდა, ჩვენს ეკლესიაში წირვა-ლოცვა არც არსებულა და არც გაგონილა.
ქართული ენა ღვთისმშობლის ენაა, საღვთო ენაა. დღეს ღვთისმშობლის დღესასწაულია და ამიტომაც უნდა გავიხსენოთ ეს.
აი, რას გვიამბობს წმიდა ექვთიმე მთაწმინდელის მამა წმიდა იოანე მთაწმინდელი: „ათონზე ჩემი შვილი - ყრმა ექვთიმე შეიპყრო მძაფრმა სენმა - სასიკვდილოდ დაავადდა - „სიკვდილს მიეახლა“, მეგონა სული ამოხდებოდა, ვინაიდან აღარც სიტყვის თქმა შეეძლო და აღარც ხმის ამოღება, დავკარგე სასოება მისი სიცოცხლისა, ასე შეშფოთებული წავედი ღვთისმშობლის ტაძარში, დავვარდი წმიდა დედოფლის ხატის წინ და მხურვალე ცრემლით ვევედრებოდი უხრწნელ მარადის ქალწულ ღვთისმშობელს, რათა შეწეოდა და ეშველა. ვამცნე მღვდელს სწრაფად ამოსულიყო და ეზიარებინა. სწრაფადვე გავეშურე ექვთიმეს სახილველად თუ რა დაემართა, გავაღე სენაკის კარი სადაც ის მწოლიარე დავტოვე. და უცებ ვიყნოსე სუნი სურნელებისა საკვირველი, რამეთუ იქმნა მოხედვა წმიდა ღვთისმშობლისა. და ვიხილე ექვთიმე მისი მადლით აღდგომილიყო და იჯდა საწოლზე ყოველმხრივ ჯანმრთელი და უვნებელი. შეკრთა ჩემი გონება და ვკითხე მას - „რა არის ეს, შვილო?“ მიპასუხა: - „ახლახან წარმომიდგა ვინმე დიდებული დედოფალი და მითხრა ქართული ენით - რა არის, რა გტკივა ექვთიმე?“ - ხოლო მე ვუთხარ - „მოვკვდები დედოფალო“, და ეს რომ ვთქვი, მომიახლოვდა, მომკიდა ხელი და მითხრა - „აღარავითარი ვნება შენთან აღარ იქნება, ადექი, ნუ გეშინია და ქართულად უნაკლოდ ილაპარაკე!“ - და აჰა, როგორც მხედავ სრულებით არაფერი მტკივა“. და ამბობდა ხოლმე ნეტარი იოვანე, რომ - ამ ჟამამდე ექვთიმე ძნელად საუბრობდა ქართულად და ფრიად მწუხარე ვიყავი ამის გამო, ხოლო მის შემდეგ შეუწყვეტლივ, როგორც წყარო ამოდის მისი პირიდან ქართული სიტყვა, ყველა ქართველზე უფრო წმიდად“.
„ქებაი და დიდებაი ქართულისა ენისაი“ გვამცნობს რომ ყოველი „სიყვარული საიდუმლო ამ ენაშია შენახული (დამარხული). ქართული ენის ერთ-ერთი საღვთო საიდუმლო ალბათ ის არის, რომ ძველად შეძლო და კვლავ უნდა შეძლოს საქართველოს ქრისტიანთა გაერთიანება, ერთ მრევლად შეკვრა, ერთიან ეკლესიად ქცევა. გიორგი მერჩულე, მკვიდრი მესხეთის, ბრძანებს - „ქართლად ფრიადი ქვეყანა აღირაცხების, რომელსაცა შინა ქართულითა ენითა ჟამი შეიწირვის და ლოცვა ყოველი აღესრულების“, მაშასადამე, ქართლს ვეღარ ვუწოდებთ ქართლს, თუ მის ყოველ კუთხეში წირვა-ლოცვას ქართულ ენაზე არ შევასრულებთ. ქართლი კი სრულიად საქართველოს ეწოდებოდა ძველ ქართულ ენაზე, იმ ენაზე, რომელსაც „სახარებასა შინა ლაზარე ჰქვია“, და „ესე ენაი, შემკული და კურთხეული სახელითა უფლისათა, მდაბალი და დაწუნებული - მოელის დღესა მას მეორედ მოსვლასა უფლისასა“ - ნაბრძანებია „ქებაი და დიდებაი ქართულისა ენისაიში“.
პატიოსანო მორწმუნენო, დღევანდელ დღეს მინდა შევთხოვო უფალ ღმერთს, ყოვლად წმიდა ღვთისმშობელს კურთხევა და გამრავლება მესხი ქართველებისა. სიცოცხლე და მადლი უფლისა ჩვენისა იესო ქრისტესი თქვენ ყოველთა თანა.
ამინ.
|
|
11.5 მესხეთის შესახებ (პოლემიკა) |
▲ზევით დაბრუნება |
27 მარტს გაზეთ „ერის“ კორესპონდენტი ესაუბრებოდა კათოლიკური წმიდა მოციქულების პეტრესა და პავლეს ეკლესიის მოძღვარს პატრ იან სნიჟინსკის:
„- პატრ იან, გთხოვთ მოგვითხროთ, თუ რამდენი კათოლიკური ეკლესიაა საქართველოში?
- საქართველოში გასაბჭოებამდე რამდენიმე მოქმედი კათოლიკური ეკლესია იყო, დღესდღეობით კი მხოლოდ ერთი - წმიდა მოციქულების პეტრე და პავლეს ეკლესიაა“.
ამ წინადადებამ ჩვენში, მესხეთში, გაუგებრობა დაბადა. საქმე ისაა, რომ მხოლოდ მესხეთში დღეისათვის ხუთი კათოლიკური ეკლესია მოქმედებს: ესენია: 1. სხვილისის კათოლიკური ეკლესია, რომელიც მუდამ, კერძოდ, მაშინაც კი მოქმედებდა, როცა მესხეთის ყველა მართლმადიდებლური ეკლესია დაკეტილი იყო; 2. წყალთბილას კათოლიკური ეკლესია (ახალციხის რაიონი); 3. ტურცხის კათოლიკური ეკლესია (ახალქალაქის რაიონი); 4. ვალეს კათოლიკური ეკლესია; 5. ნაოხრების კათოლიკური ეკლესია (ახალციხის რაიონი). ამათ გარდა ათეულობით არარეგისტრირებული კათოლიკური ეკლესია მოქმედებს ნინოწმინდის (ბოგდანოვკის), ახალქალაქის და ახალციხის რაიონებში, ყველა კათოლიკურ სოფელში (ამის შემოწმება ადვილია).
ეს ეკლესიები უმოძღვრებოდ კი არ არიან მიტოვებულნი, არამედ მათ ემსახურებიან საქართველოს საზღვარგარეთიდან მოწვეული მღვდლები - პატრები. ზოგიერთი მათგანი უკვე საკმაო ხანია (მაგალითად, სხვილისის მღვდელი ათ წელზე მეტია) რაც თავის მრევლს ემსახურება.
დღესდღეობით მესხეთში იმყოფება და მოღვაწეობს სამი კათოლიკე მოძღვარი. ისინი ცხოვრობენ სოფლებში - სხვილისში, წყალთბილასა და ტურცხში, აქედან ისინი მთელ სამცხე-ჯავახეთის რეგიონს სწვდებიან.
სულ ახლახან, 31 მარტს რეფერენდუმის წინ, ჩენ საგანგებოდ მოვიარეთ ეპარქიის სოფლები, ეკლესიები, სადაც პარაკლისის გადახდის ჟამს წინასწარ ვლოცავდით ყველა მორწმუნეს, რომელიც ხმას მისცემდა სამშობლოს თავისუფლებას, რამეთუ „თავისუფლება თავისითა სისხლითა მოგვანიჭა ჩვენ იესო ქრისტემან, განმათავისუფლებელმან ყოველთა კაცთა“); შევედით ზოგიერთ სომხურ სოფელშიც, კერძოდ, წყალთბილას კათოლიკურ ეკლესიაში ჩვენს ქადაგებას ესწრებოდა სამცხე-ჯავახეთის სამი (!) კათოლიკე მოძღვარი, მოწმე ამისა არის ახალციხისა და ვარძიის ორი მართლმადიდებელი მღვდელი, ერთი თბილისელი მოღვაწე ბერი, ახალციხის სასულიერო სასწავლებლის მოსწავლეები, რომელნიც გალობდნენ პარაკლისის გადახდის დროს. ამიტომაც აღარ ვიცით, რას მივაწეროთ ზემოთ მოყვანილი განცხადება, რომ საქართველოში მხოლოდ ერთი კათოლიკური ეკლესიაა.
1981 წლამდე, იმის გამო რომ საქართველოს სამოციქულო (მართლმადიდებლური) ეკლესია განსაკუთრებით იყო დევნილი ხელისუფლების მიერ, მესხეთში, ანუ სამცხე-ჯავახეთის ეპარქიაში, რომელშიც შედიან ბორჯომის, ახალციხის, ადიგენის, ასპინძის, ახალქალაქის, ნინოწმინდის რაიონები, არ მოქმედებდა არც ერთი ქართული ეკლესია, მაშინ, როცა მუდამ მოქმედებდა და მორწმუნეებს ემსახურებოდა ომამდე და ომის შემდეგაც სომხურ-გრიგორიანული ეკლესიები ახალციხესა და ახალქალაქში, აგრეთვე ზემოთ აღნიშნული კათოლიკური ეკლესია სოფელ სხვილისში (ეს სოფელი დღეს ფაქტიურად ახალციხის გარეუბანს წარმოადგენს და ერთ-ერთი ყველაზე შეძლებულია ამ მხარეში).
ქართული ეკლესიების უმოქმედობის გამო ქართული მოსახლეობა იძულებული იყო ბავშვები მოსანათლად თბილისსა თუ ხაშურში ჩაეყვანა. ვისაც ამის შესაძლებლობა არ ჰქონდა, იძულებული იყო ბავშვები მესხეთის სომხურ ეკლესიაში მოენათლა. თვით 1944 წლის შემდეგ მესხეთში ჩამოსახლებული იმერლების დიდი ნაწილი ზემოთ აღნიშნული იძულების გამო ბავშვებს სომხურ ეკლესიაში ნათლავდა (ბავშვის მოუნათლავად დატოვება უფრო დიდ ცოდვად მიაჩნდათ ამ ახლად დასახლებულ, ღარიბ ადამიანებს, რომელთა უმრავლესობას თბილისში ბავშვის მოსანათლად ჩაყვანა უდიდეს ფუფუნებად მიაჩნდა და არც შეეძლო). სწორედ აღნიშნული უკუღმართი ფაქტი დაედო საფუძვლად ახალციხელების განუწყვეტელ სათხოვარს, რომლის შემდეგაც მთავრობამ ინება წმიდა მარინეს ეკლესიის გახსნა აღნიშნულ წელს. ამ ათი წლის წინ ეს ეკლესია ერთადერთი მოქმედი ეკლესია იყო მთელ სამცხე-ჯავახეთში (ღვთის შემწეობით ამჟამად აქ მრავალი ეკლესია ახლად ვაკურთხეთ, მონასტრები და სასულიერო სასწავლებლებიც კი, მაგრამ მღვდელმსახურთა ძლიერ ნაკლებობას განვიცდით; მაშინ, როცა ჯავახეთში თავის კათოლიკურ მრევლს საქართველოს ფარგლებსგარედან საგანგებოდ ჩამოსული პატრი ემსახურება, ქართველთა შორის ერთი მღვდელიც კი არ გამოჩნდა აქ მოღვაწეობის სურვილის მქონე, ადგილობრივი კადრი კი არ არის, თვით ჩვენს საეპარქიო სასწავლებელში არც ერთი მესხი ვაჟი არ სწავლობს, სწავლობენ თბილისელი, რუსთაველი, საქართველოს სხვადასხვა რეგიონებიდან - სამეგრელოდან, ქართლიდან, იმერეთიდან - ჩამოსული ახალგაზრდები: ჩვენ ახალი სასწავლო წლისათვის იმედი გვაქვს, მესხი ვაჟებიც შეავსებენ ჩვენს სასულიერო სასწავლებელს.
მესხეთში ქართული ეკლესიის გახსნამ და საეპისკოპოსო ცენტრის დაარსებამ სარწმუნოებრივი ვითარება შეცვალა. ჩვენთან მოსანათლად მოდიოდნენ არა მარტო მართლმადიდებლები, არამედ ქართველი კათოლიკენიც, მიუხედავად იმისა, რომ მესხეთში, როგორც აღინიშნა, უკვე არსებობდა ძლიერი, მოქმედი კათოლიკური ეკლესია (სოფელ სხვილისისა). ქართველი კათოლიკენი აშკარად ერიდებოდნენ თავიანთ კათოლიკურ ეკლესიას და ჩვენთან - საქართველოს სამოციქულო-მართლმადიდებლურ ეკლესიასთან - ცდილობდნენ დაკავშირებას. რატომ? იმ მიზეზის გამო, რომ ისტორიულად მესხეთში კათოლიკობა მხოლოდ სარწმუნოებრივ მიმართულებას არ ნიშნავდა, ისტორიულად ის ამ მხარეში (ოსმალოს საქართველოში), სომხურ-კათოლიკური ეკლესიის ბატონობის გამო ქართველი კათოლიკების გასომხებას უწყობდა ხელს; ასევე იყო რუსთა მპყრობელობისა და კომუნისტების მმართველობის დროსაც. სხვილისის ეკლესიაც სომხურ-კათოლიკურია.
ვისაც მიქაელ თამარაშვილის „ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის“ თუ „პასუხი სომხის მწერლებს“ წაუკითხავს, მიხვდება, რატომ არიდებენ თავს ქართველები აღნიშნულ კათოლიკურ ეკლესიას, იმასაც მიხვდება, რატომ ილტვიან ისინი ჩვენკენ - საქართველოს სამოციქულო ეკლესიისაკენ. მათ კარგად იციან, რომ სომხურ-კათოლიკური ეკლესიის წიაღში ყოფნა, ჯავახელთა მსგავსად, მათ გასომხებას გამოიწვევს დროთა ვითარებაში, თანდათან.
გასული საუკუნის დასაწყისში თურქეთის სოფლებიდან (ველიდან, გუგუბოდან, არტანიდან და სხვ.), ჯავახეთში გადმოსახლდნენ ქართველი მართლმადიდებლები. ჯავახეთში დასახლების შემდეგ ეს ქართველობა კათოლიკური ეკლესიის მრევლად იქცა. კათოლიკური ეკლესია კი მესხეთში როგორც აღინიშნა, სომხური ორიენტაციისა, სომხურენოვანი წირვა-ლოცვით, სომხური კულტურისადმი დაქვემდებარებით. სომხურ-კათოლიკური ეკლესიის წიაღში მოქცეული ჯავახეთში გადმოსახლებული ქართველები გამრავლდნენ, მრავალი სოფელი დააარსეს, ამავე დროს კი ეროვნული სახეცვლილებაც განიცადეს; ამის გამო XIX საუკუნის ბოლოსვე ველელი თუ არტაანელი ქართველების ეროვნული კუთვნილება სადავო გახდა. სომხები მათ სომხებს აკუთვნებდნენ, ქართველები - ქართველებს, მთავრობა რუსეთისა იძულებული გახდა საგანგებო კომისიების მეშვეობით დაედგინა მათი ეროვნული ვინაობა. „1883 წ., როცა სომეხ და ქართველ კათოლიკეთა წრეში „ტომობრიობასა და გვაროვნებაზე“ კამათი ატყდა, ველიდან გადმოსახლებულთა საკითხის შესასწავლად გამოიყო კომისია სახელმწიფო გამომძიებლის იგნატიევის თავმჯდომარეობით, რომელმაც დაკითხა სოფლის მოხუცები, მათ უპასუხეს, რომ 1841 წლამდე ქართულ ტიპიკონს ვხმარობდით და ქართულად ვგალობდითო, რომ ჩვენი მამა-პაპა მართლმადიდებელი ქართველები იყვნენო. საკითხის დაზუსტებისათვის 1885 წ. ამავე სოფლებში გაიგზავნა მეორე კომისია დონდუროვისა და კორსანოვის შემადგენლობით, მეორე კომისიამაც თითქმის იგივე გაიმეორა - ველელები წარმოშობითა და ყოფაქცევით ქართველები არიან - ახლა ასწავლიან სომხურ ენასაო. სამწუხაროდ, ამ კომისიების მიერ წარმოდგენილ დასკვნებს ჯეროვანი შედეგი არ მოჰყოლია“ (შ. ლომსაძე, სამცხე-ჯავახეთი, 1975, გვ. 364). კერძოდ, რით გამოიხატა კომისიის დასკვნების უშედეგობა? გამოიხატა იმით, რომ ველელები ამჟამად სომხებად აღირიცხებიან. ქართველი მართლმადიდებლები, რომელთა ქართველობა თვით რუსეთის მთავრობის საგანგებო კომისიების მიერ იყო დადგენილი, ასი წლის განმავლობაში კათოლიკური ეკლესიის წიაღში მოქცევის წყალობით სომხებად იქცნენ და ამჟამადაც სომხებად აღირიცხებიან. ისინი ალბათ ჯავახეთის მოსახლეობის 10 %-ს მაინც შეადგენდნენ, თუ უფრო მეტს არა.
ველელები, გუგუბოელები და სხვები ჯავახეთში გადმოსახლების შემდეგ დასახლდნენ სოფლებში - ტურცხში, ბავრაში, სულგუმოში, უარტიკამში და სხვაგან. საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ ჯავახელ კათოლიკებს ეკლესიებში დანერგილი სომხურენოვანი ტიპიკონის ანალოგიით ბოლშევიკებმა სომხურენოვანი სკოლები გაუხსნეს, სადაც მათ შეისწავლეს და გაითავისეს სომხეთის დიდებული ისტორია, შეიყვარეს ბრწყინვალე სომხური კულტურა.
აი, რატომ ილტვის ქართველი კათოლიკების ინტელექტუალური ნაწილი და ახალგაზრდობა ჩვენი ეროვნული, დედა ეკლესიისაკენ. საოცარია, მაგრამ ფაქტია ის, რომ ქართველი (მესხი) კათოლიკების სწრაფვას, დაუბრუნდნენ წიაღს ქართული (მართლმადიდებლური) ეკლესიისა, რომლიდანაც ერთ დროს (ძირითადად XVII-XVIII სს-ში) გავიდნენ მათი წინაპრები, გარკვეულწილად აფერხებდნენ თბილისის ზოგიერთ წრეებში, მაგალითად, რამდენიმე წლის წინ სოფელ ვალეს მცხოვრებნი, კათოლიკებად სახელდებულნი, დაბეჯითებით და ხვეწნა-მუდარით თხოვდნენ მთავრობას, გაეხსნა მათთვის ეკლესია, სადაც იმოღვაწებდა ქართველი მღვდელი, ამასვე ითხოვდნენ ისინი ჩვენგანაც - დაგვენიშნა მათთვის მღვდელი, მაგრამ ამისათვის საჭირო იყო მინისტრთა საბჭოს საგანგებო ორგანოს მიერ ამ ეკლესიის, როგორც საქართველოს საპატრიარქოში შემავალის, რეგისტრაცია. მინისტრთა საბჭომ კი სოფელ ვალეს ეკლესია ფაქტიურად გადასცა სომხურ კათოლიკური სხვილისის ეკლესიის სამრევლოს თავისი შეუსაბამო რეგისტრაციის წყალობით, წინააღმდეგ ქართველი მორწმუნეების თხოვნისა. უნდა აიხსნას თუ რას ნიშნავს ეს:
ზემოთ ნახსენები პატივცემული პატრი იან სნიჟინსკიც აღნიშნავდა, რომ რომის კათოლიკურ ეკლესიას საქართველოში საეპისკოპოსო არ გააჩნია, ამიტომაც საქართველოში არსებული კათოლიკური სამრევლოები ექვემდებარება ბალტიისპირეთში არსებულ კათოლიკურ საეპისკოპოსოს, რომელსაც საქართველოში ორი სამრევლო აქვს, ერთი თბილისში და ერთიც მესხეთში. მესხეთის კათოლიკური სამრევლოს ფაქტიური ცენტრი მდებარეობს სოფელ სხვილისში. ვალეს ეკლესიაც ამ კათოლიკურ სამრევლოში შეიყვანეს. ეს იმას ნიშნავს, რომ სხვილისის სომხურ-კათოლიკური ეკლესიის პატრი ადის ვალეს ეკლესიაში, აყენებს იქ წირვა-ლოცვას, ემსახურება ქართულ მრევლს. მართალია, ეს პატრი ეროვნებით არაა სომეხი, მაგრამ ის სომხურ-კათოლიკური ეკლესიის წინამძღვარია და მისი მეშვეობით ქართველ კათოლიკეთა ერთი ნაწილი სომხურ -კათოლიკური სულიერი დაქვემდებარების ქვეშ მოექცა. არა მარტო ვალელები, აღნიშნული პატრი არალისა და ივლიტას ქართულ სოფლებსაც ემსახურება. ამ გზით კი მესხეთის ქართველობა ისტორიულად განიცდიდა არმენიზაციას. მითუმეტეს, რომ სომხური ეკლესიის იურისდიცქიის სფეროში მოხვედრილ ქართველ კათოლიკეებს სომხური მხარე ეროვნულადაც სომხებად აცხადებს ხოლმე. რამდენი შრომა დასჭირდა ჩვენს სულკურთხეულ დიდებულ წინაპრებს ივანე გვარამაძეს, მიქაელ თამარაშვილს, პეტრე ხარისჭირაშვილს და სხვებს, რათა ქართველი კათოლიკების ეროვნებით ქართველობა დაემტკიცებინათ. მათი შრომა კი დღეს წყალშია გადაყრილი აღნიშნულ ქართულ სოფლებში სომხურ-კათოლიკური ეკლესიის მღვდლის მუშაობის წყალობით, ანუ მინ. საბჭოს უსამართლო რეგისტრაციის მეოხებით, რომელიც აქაურ ქართველებს არაეროვნულ ეკლესიას უქვემდებარებს.
ჩვენი ეროვნული (მართლმადიდებლური) ეკლესიის შესახებ მიქაელ თამარაშვილი წერდა, რომ საქართველოს ეკლესიას „მტკიცედ აქვს დაცული მსოფლიო კრებათა დადგენილი ყოველა დოგმები, ამიტომ რომის ეკლესია მას არ უწოდებს ერეტიკ-მწვალებლად. არამედ უხმობს მარტო გაყრილად... სწორედ ამ დოგმატობრივი ერთგვაროვნების მიზეზია, რომ დღესაც კონსტანტინეპოლში ქართველთა კათოლიკის ტიპიკონის ბერები ხმარობენ შეუცვლელად ყველა იმ ლიტურღიის ქართულ წიგნებს, რაც დაბეჭდილია რუსეთსა და საქართველოში და რასაც დღეს საქართველოს მთელი სამღვდელოება ხმარობს“ (მ. თამარაშვილი, ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა შორის. 1902, გვ. 54-55). ეს იმას ნიშნავს, რომ „დოგმატობრივი ერთგვაროვნების“ გამო ქართველი კათოლიკენი უნდა ხმარობდნენ იმ საეკლესიო წიგნებს, წირვა-ლოცვისა და საეკლესიო მსახურების იმ წესებს, რაც იხმარება ჩვენს დედა-ქართულ ეკლესიაში და არა უცხოქვეყნიურს.
ასე რომ, საქართველოში არა ერთადერთი, არამედ მრავალი კათოლიკური ეკლესიაა.
3 აპრილი, 1991, ახალციხე.
(გაზ. „ერი“ I.V.1991 წ.)
|
|
11.6 ენკენია აბასთუმნის ეკლესია |
▲ზევით დაბრუნება |
ქართული სატაძრო არქიტექტურის ერთ-ერთ ცენტრს - მესხეთს ეკლესიათა მშვენიერებით ვერ გააკვირვებ, მაგრამ აბასთუმნის ეკლესია მართლაც რომ ულამაზესია სამცხე-ჯავახეთში ვითარცა ქაშუეთი თბილისში. ქაშუეთივით, აბასთუმნის ეკლესიაც, ახალ ტაძრად ითვლება (აშენებულია XIX საუკუნეში რუსეთის საიმპერატორო კარის დაკვეთით, ოდნავ გადაკეთებული ასლია ზარზმის დიდებული მონასტრისა). ქაშუეთივით ისიც თავისი დროის უდიდესი მხატვრის მიერაა მოხატული (მოხატა ცნობილმა ნესტოროვმა) და მასაც მარმარილოს კანკელი ამშვენებს. ეს დიდებული ტაძარი ბოლო 70 წლის მანძილზე ბარბაროსული მოპყრობის, წირვა-ლოცვის გაუქმებისა და უპატრონობის შედეგად ძალზე დაზიანდა და აი, უფალმა ღმერთმა ინება ეკლესიის ამოქმედება. 1991 წლის 14 აპილს ტაძარი ხელახლა აკურთხა და პირველი საღმრთო ლიტურგიის ჟამს უსისხლო მსხვერპლი შესწირა სამცხე-ჯავახეთის ეპარქიის მმართველმა ეპისკოპოსმა ანანია ჯაფარიძემ, რომელმაც წირვის შემდეგ სიტყვით მიმართა აბასთუმნელ და მახლობელი სოფლებიდან ამ დღისათვის საგანგებოდ მოსულ მრავალრიცხოვან მორწმუნეებს.
|
|
11.7 ეპისკოპოს ანანია ჯაფარიძის ქადაგება აბასთუმნის ეკლესიაში |
▲ზევით დაბრუნება |
პატიოსანნო და დიდებულნო ქართველნო, საქართველოს საყვარელო შვილებო, პირველი სიტყვა, რომელსაც აღმოთქვამს ჩვენი მძიმე ბაგე თქვენს განახლებულ, ახლად ნაკურთხ ეკლესიაში პირველი წირვის შემდეგ არის სადიდებელი ღვთისა: დიდება შენდა უფალო, ქრისტე ღმერთო ჩვენო, დიდება შენდა. ჩვენი ენა არ დადუმდა შენს სადიდებლად, რამეთუ მოგვასწარ ამ წმიდა ტაძრის აღდგენას, ქართველი ერის გამოღვიძებას, საქართველოს განახლებას.
ვინ იფიქრებდა თუ დაემხობოდა საშინელი ბოროტება, რომელიც გვიკრძალავდა არა მარტო ამ ტაძარში შემოსვლასა და ლოცვას, არამედ ვარძიაშიც, საფარასა, ზარზმასა თუ სხვა ეკლესიებში, არა მარტო მორწმუნეებსა და სამღვდელოებას, ეპისკოპოსსაც კი. ამჟამად, ღვთის მადლით, მოქმედებს მესხეთის ყველა მნიშვნელოვანი ეკლესია. ორიოდე წლის წინ ვაკურთხეთ იქამდე უპატრონოდ მიტოვებული თქვენს რაიონში მდებარე ზარზმის მონასტერი, ახლა კი იქ ყოფნას არაფერი შეედრება, სამოთხის ბაღივითაა აყვავებული მისი ეზო-გარემო, პატრონის ხელი დაეტყო, ასევეა საფარასა და ვარძიაში.
დღევანდელი დღე მარად მოსაგონარი საზეიმო დღე უნდა იყოს თქვენთვის, რამეთუ ტაძრის განახლება დიდი დღესასწაულია. ძველქართულად მას - ენკენია ერქვა, ამ დღეს საგანგებო ლოცვები იკითხებოდა და დღესაც შევთხოვთ უფალს - „...მოეც ტაძარსა ამას ენკენიაი სულის მიერ წმიდისა, რათა დაუსჯელად ამას შინა თაყვანს გცემდეთ და გადიდებდეთ შენ მხოლოსა ჭეშმარიტსა ღმერთსა, რადგან მოავლინე იესო ქრისტე... აწ აღშენებული ტაძარი ესე განაახლე და წინაშე შენსა შეწირულ ჰყავ... მოგვხედე ჩვენ ცოდვილთა და უღირსთა მონათა შენთა და დაამტკიცე სახლი ესე ცადამდე აღწევნილი და ამას შინა საღმრთო ქადაგებაი და მსხვერპლის შეწირვაი განამრავლე და დაამტკიცე სადიდებლად დიდებისა შენისა... აღავსე დიდებითა და სიწმიდითა და მადლითა საკუთრხეველი ესე... და აწ აღმართული ტაძარი ესე შენი და სულითა შენითა წმიდითა განაახლე ესე...“
ჩვენ დიდხანს ვფიქრობით თუ ვის სახელზე გვეკურთხებინა განახლებული ტაძარი, ამისთვის ვლოცულობდით და ბოლოს ჩვენი დედა ღვთისმშობლის სახელზე ვაკურთხეთ იგი. მართალია, ძველად სხვა წმინდანის სახელობისა იყო, მაგრამ მორწმუნე მრევლი ამ ტაძრის უქმობის დროსაც ეზოში ღვთისმშობლობას ზეიმობდა, გარდა ამისა, სწორედ აქ, ამ კუთხეში განაცხადა ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის მოციქულმა ანდრია პირველწოდებულმა, რომ საქართველო ღვთისმშობლის წილხვედრი ქვეყანაა.
თქვენ მოგეხსენებათ ანდრია პირველწოდებული აჭარიდან გადმოვიდა ოძრხეში, სადაც აღმართულია აბასთუმნის ტაძარი, შემდეგ კი მან სამცხეში - აწყურში შემოკრებილ ქართველობას განუცხადა დედა ღვთისმშობლის დანაბარები, რომ ქართველ „საზეპურო ერს“ უფალი ღმერთი არ მოაკლებდა თავის სიყვარულს, მარიამ ღვთისმშობელი კი - პატრონობას, ამიტომაც ვაკურთხეთ მის სახელზე განახლებული ტაძარი.
დღეს ასევე ჩვენი მორწმუნე ერი აღნიშნავს კვირაცხოვლობას ანუ აღდგომის განახლებას, მას ასევე თომას კვირა ეწოდება. აღდგომის შემდეგ ჩვენი მაცხოვარი იესო ქრისტე თავის მოციქულებს გამოეცხადა, მათ შორის არ იყო თომა მოციქული. ამბის გაგების შემდეგ მან განაცხადა „არ დავიჯერებ იესოს აღდგომას, სანამ ჩემს თითს არ ჩავყოფ მის ხელთა ნალურსანევში და დალახვრული გვერდის ჭრილობაში“.
იესო კვლავ გამოეცხადა თავის მოციქულებს, მათ შორის იყო „ურწმუნო“ თომაც. უფალმა მოუწოდა მას და უთხრა - მოდი თომა და იხილე ჩემი ჭრილობები და ჩაჰყავი მათში შენი თითი. უფლის აღდგომით აღფრთოვანებულმა და გახარებულმა თომამ წამოიძახა - უფალი ჩემი და ღმერთი ჩემი, იესომ მას უთხრა ნეტარი ხარ შენ რომელმაც მიხილე და ირწმუნე, უფრო ნეტარია, ის, ვინც ვერ მიხილავს, მაგრამ ირწმუნებსო. მათში თქვენ, მორწმუნენი იგულისხმებით, რომელნიც უხილავი ღმერთის სიყვარულითა და მადლით ხართ აღვსილნი.
დღევანდელ დღეს - 14 აპრილს ჩვენი ერი ზეიმობს - „ქართული ენის დღეს“. ჩვენი, საქართველოს ეკლესიის წმიდანმა ილია მართალმა ენა, მამული და სარწმუნოება ქართველთათვის ტოლფარდ კატეგორიებად მიიჩნია, ამ წმიდა ტაძარში (სანამ მოქმედებდა ძველ დროს) წირვა-ლოცვა რუსულ-სლავურ ენაზე ტარდებოდა და რუსი წმიდანის სახელიც ერქვა ეკლესიას, განახლების შემდეგ კი, დღეიდან აქ მხოლოდ ქართული ენით ვადიდებთ უფალ ღმერთს. შევთხოვ მას თქვენს დღეგრძელობასა და ჯანმრთელობას, მრავალს დაესწარით.
IV. 1991 წ.
|
|
11.8 პირველი წირვა კიმოთესუბანში |
▲ზევით დაბრუნება |
1992 წლის 19 აგვისტოს, ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტეს ფერისცვალების დღეს, 70 წლის უქმობის შემდეგ პირველი წირვა, ანუ პირველი ლიტურგია კიმოთესუბნის ტაძარში აღავლინა მესხეთის
ეპისკოპოსმა, ყოვლადუსამღვდელოესმა მეუფე ანანია ჯაფარიძემ. ზიარების შემდეგ მან სიტყვით მიმართა შემოკრებილ მორწმუნეებს.
პატიოსანნო და დიდებულნო ქართველნო, ქრისტეს მიერ საყვარელო შვილებო, დღეს ჩვენთვის ორმაგი დღესასწაული და სიხარულია. დღეს მსოფლიო მართლმადიდებლობა დიდებით აღნიშნავს ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტეს ფერისცვალებას, ხოლო ჩვენთვის განსაკუთრებით საზეიმოა ეს დღესასწაული, რამეთუ 70 წლიანი უქმობის შემდეგ ვაკურთხეთ და პირველი წირვა დავაყენეთ კიმოთესუბნის ეკლესიაში, დიახ, 20-იან, 30-იან წლებში ამ წმიდა მონასტერში ქრისტიანობის მტრებმა აკრძალეს წირვა და ლოცვა, ღვთისმსახურება, ქადაგება, ნათლისღება, მირონცხება, ზიარება, ყოველი ქრისტიანული საიდუმლოს აღსრულება, მოხსნეს და მოშალეს წმიდა ტრაპეზი, კანკელი, ხოლო ტაძრის წმიდა საკურთხეველი, რომელშიც ძველად ათასი წლის მანძილზე ჩვენი სამღვდელოება უფალ ღმერთს ადიდებდა, სწირავდა უსისხლო მსხვერპლს, აქციეს საკონცერტო სცენად, სადაც ფსევდოპატრიოტი მუშაკები აიძულებდნენ ჩვენს ყმაწვილებს ემღერათ და ეცეკვათ მმართველთა საამებლად და სასეიროდ. დაივიწყეს, რომ მხოლოდ უფალი ღმერთია სადიდებელი.
და აი, მოვესწარით პირველ წირვას, „დიდება მაღალთა შინა ღმერთსა, ქვეყანასა ზედა მშვიდობა და კაცთა შორის სათნოება“, ამ სიტყვებით დავიწყეთ წირვა.
ვმადლობდეთ უფალს ჩვენზედ მოვლენილი სიკეთისათვის. დღეს, როგორც აღვნიშნეთ, ვდღესასწაულობთ თაბორის მთაზე თავის მოციქულთა და მოწაფეთა წინაშე უფლის ფერისცვალებას, ოდეს ზეცაში ამაღლებული უფლის სახე იქმნა ვითარცა მზე და უბრწყინვალეს მზისა, ხოლო სამოსი მისი სპეტაკ, ვითარცა თოვლი. სიმბოლურია, რომ ამ წმიდა ტაძრის კურთხევით დასრულდა ჩვენი სამცხე-ჯავახეთის, ეპარქიის ფესცვალებაც, ამ ათიოდე წლის წინ მესხეთში არ მოქმედებდა არც ერთი ქართული ეკლესია, მაშინ, როცა მოქმედებდნენ ყველა სხვა ერების ეკლესიები, სომხურნი - ახალციხესა და ახალქალაქში, კათოლიკური ეკლესია, სინაგოგაც კი, მართლმადიდებლურ ეკლესიათა უმოქმედობის გამო ფაქტიურად ჩვენი ეპარქიაც არ არსებობდა, ხოლო ადგილობრივი ქართველების მნიშვნელოვანი ნაწილი სომხურ ეკლესიებში ინათლებოდნენ ახალციხესა და ახალქალაქში.
ბედნიერი ვარ რომ ღვთის მადლით პირველი წირვები დავაყენე, ვაკურთხე და ამოქმედდა საფარის, ვარძიის, ზარზმის, ბორჯომის, საყუნეთის, ასპინძის (ხვილიშას), ვალეს და აბასთუმნის ეკლესიები, ვაკურთხე ახალი მღვდლები: მამა სერაფიმე ვარძიელი, მამა გიორგი ზარზმელი, მამა იოანე ასპინძელი, ამჟამად ვარძიელი, მამა ეფრემი აბასთუმნელი, ახლახან კი ვაკურთხეთ მამა გიორგი - კიმოთესუბნელი, ვაკურთხეთ მრავალი სხვა მღვდელიც, მათ შორის ბორჯომშიც.
ჩვენს ეპარქიაში, დიდ ტაძართა შორის მხოლოდ კიმოთესუბანიღა იყო დარჩენილი კურთხევის გარეშე და აი, ეს დღეც დადგა, დღევანდელ ფერისცვალება დღეს, უკვე მოქმედებს მესხეთის ყველა დიდი ტაძარი, დიდება შენდა უფალო, ამ დღესაც მოგვასწარი.
თქვენ მოგეხსენებათ, ბოლშევიკები დაოსტატებულნი იყვნენ საეკლესიო ქონების ძარცვაში. კიმოთესუბნის ეკლესია საფუძვლიანადაა გაძარცულ-გაპარტახებული მათი პარტიის ყოფილი წევრების მიერ, ამიტომაც ამ წმიდა ტაძარში პირველი წირვის დაყენებისათვის დიდი მზადება და შრომა დაგვჭირდა ისევე, როგორც სხვა ტაძრების ამოქმედებისას.
აღვადგინეთ კანკელი, დაქცეული და გაუქმებული, დავაგეთ ხის იატაკი საკურთხეველში, აღვმართეთ ტრაპეზი, გავაწყეთ ხატებით საკურთხეველი და კანკელი, აღვადგინეთ სამკვეთლო, შევიძინეთ შანდლები, შესამოსელი, წირვა-ლოცვისათვის საჭირო უთვალავი საეკლესიო ინვენტარი, მაგრამ, ცხადია, ეკლესიას აკლია მრავალი ნივთი; რაც ათეისტურმა ხელისუფლებამ 70 წლის მანძილზე ეკლესიიდან გაზიდა, ერთბაშად ვერ შეივსება, მაგრამ საერთო მონდომებით ყველაფრის მიღწევაა შესაძლებელი.
ეკლესია ერის სულიერი სახლია, ის არის ტახტი ჩვენი შემოქმედისა, კერა მართლმადიდებლობისა, რომელმაც ჩვენ, ქართველებს ეროვნება და ნაციონალური სახე შეგვინარჩუნა, ამიტომ განა ყოველი ადამიანი მოვალე არაა დაეხმაროს და შეეწიოს დედა ეკლესიას, ვინც უნდა იყოს ის ხელისუფალი თუ მიწის მუშა?
გარეგნულად, სიტყვიერად ყველა ეხმარება, მაგრამ საქმით კი არავინ, მაგალითად, კანკელისა და საკურთხევლისათვის საჭირო ხის მასალა არავინ გამოგვიყო, და იძულებული გავხდი სულ სხვა ეკლესიისათვის საჭირო ხის მასალა 5 კუბური მეტრი გამოგვეყენებინა ამ საქმისათვის.
„საღმრთო კლდეზეა დაფუძნებული დედა ეკლესია და ბრჭენი ჯოჯოხეთისანი ვერ მოერევიან მას“. არა მას ესაჭიროება ჩვენი დახმარება, არამედ პირიქით, ჩვენ ადამიანებს გვესაჭიროება ეკლესიის დახმარება, სწორედ ასე ესმოდათ ეს საკითხი ჩვენს წინაპრებსაც.
ჩვენი დიდებული მამა-პაპანი ეკლესიებს აშენებდნენ არა იმისათვის, რათა რაიმე „ისტორიის“ ანდა „კულტურის ძეგლი“ (როგორც ახლა უწოდებენ) აეშენებინათ, არამედ ისინი მთელი შეგნებით აშენებდნენ საღმრთო სახლებს, რომელშიც მლოცველ სამღვდელოებას საუკუნეთა მანძილზე უნდა მოეხსენებინათ ეკლესიის მშენებელ-არქიტექტორთა სულები.
ადამიანი, როგორც მოგეხსენებათ, ორი საწყისისაგან, ორი სუბსტანციისაგან შედგება: სულისა და ხორცისაგან, სული უკვდავია, სწორედ ისაა ჩვენი „მე“, ის იმყოფება ხორცში (სხეულში), ვითარცა ჭურჭელში, დროთა ვითარებაში ჭურჭელი იმსხვრევა ანდა იშლება, ანუ ადამიანის სხეული კვდება, ხოლო სული თავისუფლდება, ის განაგრძობს არსებობასა და სიცოცხლეს.
სხეულისაგან განთავისუფლების შემდეგ სული მიილტვის ღვთაებრივი ნათლისაკენ, ღმერთისაკენ, სულის ნეტარებაა ცათა სასუფევლის დამკვიდრება, ხოლო სულის ტანჯვა ღვთაებრივი ნათლისაგან განშორება, სწორედ ამისათვისაა საჭირო სამღვდელოების ლოცვა სულისათვის, სულს ესაჭიროება მიწაზე დარჩენილი ადამიანების ლოცვა, განსაკუთრებით ეკლესიებში, სწორედ ამიტომ აშენებდნენ ჩვენი წინაპრები ეკლესიებს, ამკობდნენ და ამშვენებდნენ, მათ იცოდნენ, რომ ლიტურგიის, ანუ წირვის დროს სამღვდელოება შესაბამის „კვერექსსა“ თუ „ასამაღლებელში“ უთუოდ მოიხსენებდნენ მშენებელთა სულს.
აი, დღევანდელი წირვის დროსაც ითქვა ლოცვა: „საუკუნითგან აღსრულებულნი მონანი და მხევალნი ღვთისანი, აღმაშენებელნი წმინდისა ამის ტაძრისანი, მოიხსენოს უფალმა ღმერთმა სასუფეველსა თვისსა, ყოვლადვე, აწ და მარადის და უკუნითი უკუნეთამდე, ამინ!“
დღეს მრავალ ადამიანს აღარ სწამს სულის უკვდავება, აღარ ზრუნავს თავის უკვდავი სულის მოხსენიებისათვის, ამიტომაც აღარც ტაძართა აშენება-შემკობას ცდილობს.
ქრისტესმიერ საყვარელნო შვილნო, სულ რამდენიმე დღის შემდეგ 28 აგვისტოს მსოფლიოს ქრისტიანობა დღესასწაულობს „მარიამობას“ ანუ ყოვლადწმიდა დედა ღვთისმშობლის „მიძინების“ დღეს.
ეს დღე კიმოთესუბნის ტაძრის დღესასწაულიც იქნება, რამეთუ ტაძარი ღვთისმშობლის სახელზეა ნაკურთხი, თქვენ მოგეხსენებათ, რომ ვარძიისა და საფარის ტაძრები ღვთისმშობლის მიძინების სახელობისაა, ამიტომაც ამ დღეს ვდღესასწაულობთ ვარძიობას, საფარობას, ასევე კიმოთესუბნობაც იდღესასწაულება.
ყოვლადწმიდა დედა ღვთისმშობელი მიძინების წინ ფიქრობდა საქართველოზე და ლოცულობდა ქართველი ერისათვის, ჩვენ ამას გვამცნობს „ქართლის ცხოვრება“.
ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესო ქრისტეს ამაღლებისა და სულიწმიდის მოფენის შემდეგ მოციქულებმა და ღვთისმშობელმა წილი იყარეს, თუ ვის რომელ ქვეყანაში უნდა ექადაგნა ქრისტიანობა. ღვთისმშობელს წილად ხვდა ივერიაში ქადაგება, სწორედ ამიტომ ეწოდა საქართველოს ღვთისმშობლის წილხვედრი ქვეყანა, საქართველოში გამომგზავრების წინ დედა ღვთისას ეჩვენა მისი ძე - ჩვენი უფალი იესო ქრისტე და უთხრა: „ჰოი დედაო ჩემო. მე არ უგულველვყოფ ყველა ხალხზე უფრო საზეპურო ქართველ ერს. შენ კი შენს წილხვედრ საქართველოში წარავლინე ანდრია პირველწოდებული“. მართლაც დედა ღვთისამ თავის ნაცვლად ჩვენთან ქრისტიანობის საქადაგებლად გამოგზავნა ანდრია მოციქული, მიზეზი ის იყო, რომ მოახლოებული იყო მიძინება ყოვლადწმიდა მარიამისა, ანუ გარდაცვალება. ანდრიას დედაღვთისამ უთხრა - „მე მარად ვიქნები ქართველთა ცხოვრების განმგებელი. მარად შევეწევი, არავინ მტერთაგან მძლე ექმნას მათ“.
ღვთისმშობლის დღესასწაულის შესახებ ნათქვამია:
ყოვლადწმიდა ქალწულ მარიამის მიძინების დღესასწაულს ეკლესია აღასრულებს ყოველწლიურად, „რამეთუ იგი უკუე უაღრეს არს ყოველთა ბუნებასა ანგელოსთა და კაცთასა იგი არს კვერთხი, რომლისაგან აღმოსცენდა ყვავილი ქრისტესი, მისთვის თქვა წინასწარმეტყველმან: აჰა, ქალწულმან მუცლად იღოს და შვეს ძე“.
მრავალ დღესასწაულს აღვასრულებთ ღვთისმშობლის მოსახსენებლად, მაგრამ მიძინების დღესასწაული ყველას აღემატება - „რამეთუ მიიცვალა იგი ცხოვრებად არა მხოლოდ სულითა, არამედ ხორცითაც“, ვითარცა ილია წინასწარმეტყველი ხორცეულად ამაღლდა ზეცად.
დედა ღვთისამ 15 წლის ასაკში შვა ძე თავისი და ჩვენი მაცხოვარი იესო ქრისტე. უფლის ჯვარცმისა და ამაღლების შემდგომ ცხოვრობდა იოანე ღვთისმეტყველის სახლში და მიიცვალა ანუ მიიძინა მოხუცებულმა.
მიძინებისას ღვთის განგებით მასთან შეიკრიბა ყველა მოციქული თომას გარდა. ის დაკრძალეს გეთსამანიის ბაღში, დაფლვის შემდეგ, მესამე დღეს მოვიდა თომა მოციქულიც, რომელიც დიდად წუხდა დაკრძალვაზე არ ყოფნის გამო, სურდა საფლავის ხილვა, მივიდა სხვა მოციქულებთან ერთად მის საფლავზე და „ვერა პოვეს გვამი ყოვლად წმიდისა ღვთისმშობელისა, მაშინ ყოველთა რწმენა, რამეთუ ხორცითა საკვირველთა განგებითა ღვთისათა, საფლავისაგან ზეცისა სუფევასა აღიყვანა“.
როგორც ითქვა 28 აგვისტო (მიძინება) დღესასწაულია კიმოთესუბნისა, ამ დღეს აქ ჩატარდება მღვდლის მიერ ლიტურგია, წირვა, ხოლო ჩვენ ვარძიაში ვწირავთ.
ტაძარში წირვა-ლოცვის დაყენებისათვის უთუოდ საჭირონი არიან მგალობლები, მედავითნეები, მნათეები, ეკლესიური ადამიანები. დღეს ჩვენს საზოგადოებას მათი მოცემა არ შეუძლია, ამიტომაც ახალციხის სასულიერო სასწავლებელს დავაკისრეთ მედავითნეებისა და მგალობლების აღზრდა. რაიონის ახალგაზრდებს ქალებსა და ვაჟებს სიამოვნებით მივიღებთ ჩვენ სასწავლებელში.
ისტორიულად თორი - მესხეთის ადმინისტრაციულ ცენტრს წარმოადგენდა, რამეთუ ამ კუთხიდან იყო მესხეთის მმართველი ერისთავების საგვარეულო - თორელ-ციხისჯვრელები.
მათ საუკუნო სავანეს წარმოადგენდა ეს წმიდა ტაძარი, შალვა ახალციხელი, ერთ-ერთი ქტიტორი ამ ტაძრისა, რომლის ხსენებაც რამდენიმე კვირის წინ აღვნიშნეთ, წმიდა მოწამეა რომელმაც თავი დადო თავისი ერისათვის.
ჯალალედინთან ომის დროს მტერს შეერკინა მესხთა მოწინავე ლაშქარით, მაგრამ მხარგრძელთა ღალატის გამო შეიპყრეს, შალვამ არ უარყო ქრისტიანობა, მტკიცედ დაიცვა სარწმუნოება უსასტიკესი ტანჯვის მიუხედავად. დღეს გახარებულია მისი სული, ისევე, როგორც ამ ტაძარში ასწლეულობით მოღვაწე ბერთა და მონაზონთა სულები, რამეთუ აღსდგა ღვთისმსახურება. დიდება უფალს.
გაზ. „ბორჯომი“, 28.VIII.1991 წ.
|
|
11.9 ეპისკოპოს ანანია ჯაფარიძის სიტყვა წარმოთქმული პანაშვიდისას ეკლესიაში მეფე სოლომონ მეორის ნეშტის ქ. ახალციხიდან გადასვენების შემდეგ |
▲ზევით დაბრუნება |
პატიოსანნო და დიდებულნო ქართველნო, ახლახანს ახალციხიდან გავაცილეთ ნეშტი საქართველოს კეთილმსახურისა მეფისა, რომელმაც აღასრულა მცნება ჩვენისა მაცხოვრისა იესო ქრისტესი და სული თვისი დასდო ერისა თვისისათვის.
უფალმა ღმერთმა კაცთა მოდგმა თავისუფალი ნებისყოფის ყოფით შეჰქმნა. თავისუფლება თვისითა სისხლითა მოგვანიჭა ჩვენ იესო ქრისტემან განმათავისუფლებელმან ყოველთა კაცთა, ამიტომაც მარადჟამს, ყველგან და ყოველთვის მეცადინეობა ერისა და ქვეყნის განთავისუფლებისათვის წმინდა საქმედ ითვლებოდა, ხოლო საქართველოს სამოციქულო ეკლესია სამშობლოს თავისუფლებისათვის მებრძოლ ყოველ კაცს დიდი ღმერთის საკურთხევლის სიახლოვეს ადგილს უბოძებდა ხოლმე.
პირველქმნილი სიკეთითა და მშვენებით აღსავსე მეფე სოლომონ მეორე ჩვენი ქვეყნისა და ერის თავისუფლების დაცვისათვის მხნედ და შეუდრეკლად ებრძოდა უზარმაზარ, უძლიერეს იმპერიას, რომლის წინაშეც ძრწოდნენ მსოფლიოს მრავალრიცხოვანი ერები. დედამიწის მეექვსედის მპყრობელი იმპერია ჩვენს კეთილმსახურ მეფე სოლომონ მეორეს ებრძოდა არა ერთი და ორი, არამედ უხანგრძლივესი ათი წლის განმავლობაში - 1801 წლიდან 1810 წლის ჩათვლით. მეფეს გვერდით ედგა მთელი ქართველი ერი, მაგრამ უხეშმა ძალამ დათრგუნა ის და მეფე სოლომონმა უცხოობაში დალია სული.
თავისუფლებისმოყვარე ქართველ ერს მარად გააჩნდა თავისი ეროვნული სახელმწიფო. ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს პირველი მეფის ფარნავაზის შემდგომ სახელოვანი სამეფო სახლი ფარნავაზიანებისა თითქმის ათასსამასი წელი მართავდა საქართველოს, მეფე ადერკი, რომლის დროსაც იშვა ჩვენი მაცხოვარი იესო ქრისტე, მეფე რევ მართალი, რომელიც ჯერ კიდევ III საუკუნეში აღასრულებდა მაცხოვრის ზოგიერთ მცნებას, მეფე მირიანი - რომლის წყალობით წმიდა ნინოს მიერ გაქრისტიანდა ქართველი ერი. წმიდა მეფე ვახტანგ გორგასალი - ფარნავაზიანთა სამეფო სახლის შვილები იყვნენ. ამ სახელოვანი დინასტიის ნათესავსა და მემკვიდრეს წარმოადგენდა კიდევ უფრო სახელოვანი სამეფო სახლი ბაგრატიონებისა, რომელიც ათას წელზე მეტ ხანს წარმართავდა ქართველთა ცხოვრებას და მათ დროს ჩვენი სამშობლო ბედნიერი იყო. საქართველო თავისი ერის ბუნებითი კანონების მიხედვით იმართებოდა. ქვეყანა თავისუფალი და დამოუკიდებელი იყო, საჭიროების შემთხვევაში კი მხნედ იბრძოდა თავისუფლებისათვის. ხალხი ეკონომიკურად შეძლებული, ეკლესია აყვავებული, ბერი ბერობდა, ერი ერობდა, ქალი ქალობდა, ვაჟი ვაჟობდა, - „მით იყვის უკედო“ - ამბობდა დიდი ილია მართლის ლელთ ღუნია.
ქართველ ხალხს უყვარდა თავისი მეფეები. სწორედ ამ დღეებში ჩვენმა წმიდა ეკლესიამ აღნიშნა ხსენება მეფისათვის თავდადებული იოთამ ზედგინიძისა, რომელმაც მეფის სიკვდილს არჩია თავად მომკვდარიყო და თავი დაედო მეფის გადასარჩენად. საქართველოს თავისუფლების მომსპობი ხელისუფლება ეძებდა მკვლელს მეფე სოლომონ მეორის მოსაკლავად, მაგრამ ქართველთა შორის მკვლელი ვერ მოძებნეს. „ქართველები თავიანთ მეფეს ეთაყვანებიან, არც ერთი ქართველი არავითარ საფასურად მეფეს არ მოკლავს, ისევ თქვენში მოძებნეთ ასეთი მკვლელიო“ - წერდნენ მათ. უფრო მეტიც, ქართველები თავს დებდნენ მეფე სოლომონისათვის, ასე მოხდა თბილისშიც, საიდანაც გამოაპარეს შეპყრობილი მეფე და ახალციხეში პატივითა და ღირსებით შეხვდნენ. აქ ის სულკურთხეულ ალექსანდრე ბატონიშვილთან ერთად ეძიებდა გზებს საქართველოს ხსნისათვის.
ჩვენმა დიდმა წინაპრებმა ერთმორწმუნეობის გამო კავკასიის კარი გაუხსნეს უცხო სახელმწიფოს, რომლის ჩინოვნიკებმაც ქალები და ბავშვები უღლის ქვეშ შეყარეს, რამაც მთიულეთი ააჯანყა 1804 წელს, 1812 წლის კახეთის აჯანყების ჩაქრობისას თვით ოთხმოც წელს მიტანებული მონაზონიც არ დაინდეს და სხვებთან ერთად ჩამოახრჩეს, ხოლო ჯარის შესაგებებლად ჯვრით ხელში მდგარი სამღვდელოება ხიშტებზე წამოაგეს, 1820 წლის იმერეთის საეკლესიო აჯანყების მოთავეობისათვის ეპისკოპოსებიც არ დაინდეს, დოსითეოს ქუთათელს ხიშტითა და ცემით სული ამოხადეს, იმავე ხელისუფლებამ ერთი საუკუნის შემდეგ მსგავსადვე მიწაში ცოცხლად დამარხა მიტროპოლიტი ნაზარი, ხოლო ეკლესია-მონასტრები დაანგრია, სამღვდელოება მოსპო. ვითომდა ერთმორწმუნეებმა სინამდვილეში შეარყიეს საფუძველი ქრისტიანობისა და ქართველობა სარწმუნოების მიმართ გააგულგრილეს. ხალხური ლექსიც კი არსებობს, რაჭის სოფელ ფუტიეთში გამოთქმული, რომელიც აუჯანყდა სისასტიკეს - „...მოხვედით ქრისტეს სახელით, მაგრამ გვინგრიეთ საყდრები, შებღალეთ ყოვლად წმიდანი, ჩვენი სალოცავ-ხატები...“, ყოველივე ამას წინასწარ სჭვრეტდა ჩვენი კეთილმსახური მეფე სოლომონ მეორე.
განმეძარცვა მე პირველქმნილი სიკეთე და მშვენებაო, ნაბრძანებია მისი საფლავის ეპიტაფიაში, და, აი, მეფეო შენი საქართველოში ჩამობრძანებით კვლავ გმოსავს ქართველი ერი პირველქმნილი სიკეთით, რომლითაც აღვსილი იყო ბაგრატიონთა სამეფო გვარი.
მოგიხსენოს შენ უფალმა სასუფეველსა თვისსა და საჯოს უფალმან წინააღმდგომნი შენნი.
საუკუნო იყავნ ხსენება შენი ღირსო ნეტარებისაო სამარადისოდ ხსენებულო მეფევ ქართველთა.
ხსენება და კურთხევა შენი.
|
|
11.10 ნუ დაანაწევრებთ! |
▲ზევით დაბრუნება |
წარსულში საქართველოს სამოციქულო ეკლესია მუდამ ესწრაფოდა ჩვენი ქვეყნის ერთიანობას, მხარს უჭერდა ძლიერი ცენტრალიზებული სახელმწიფოს არსებობას, დაქუცმაცებული, ურთიერთდამოუკიდებელ ტერიტორიებად დაშლილი საქართველო მოუთმენელი იყო, ვინაიდან ერთობა აძლიერებდა ერსა და ქვეყანას, დანაწევრება კი ასუსტებდა.
მართლაც, XVI-XVIII საუკუნეებში ერთიანი ცენტრალიზებული სახელმწიფოს დაშლის შედეგად წარმოქმნილი კუთხური დაუძლურებული სამეფო-სამთავროები მეზობელმა იმპერიებმა ერთმანეთს შორის გაინაწილეს და ქართული სახელმწიფოებრიობაც მოისპო.
და, აი, ორასწლოვანი იძულების შემდეგ, ქართველმა ერმა კვლავ შექმნა ახალქართული სახელმწიფო. პარლამენტს ჯერ კიდევ არ გამოუცია კანონი საქართველოს ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული მოწყობის შესახებ... საზოგადოება მსჯელობს.
თავის სტატიაში პატივცემული ბატონი ამბროსი გრიშიკაშვილი (იხ. გაზ. „საქართველოს რესპუბლიკა“ 27.II.93) საქართველოს ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფის შესახებ წერს - „სასურველია, თუ ამას საფუძვლად დაედება საქართველოს ისტორიულ-ეთნიკური დაყოფა - ქართლი, კახეთი, იმერეთი და ასე შემდეგ, ისე როგორც ეს იყო ისტორიულ საქართველოში და როგორც არის ამჟამად საფრანგეთში, გერმანიაში, ავსტრიაში და სხვაგან“.
მას სურს ჩამოყალიბდეს - „დამოუკიდებელი, მაქსიმალური უფლებების მქონე ტერიტორიულ-ადმინისტრაციული ერთეულები - ქართლ-კახეთ-იმერეთ-გურია-სამეგრელო და ასე შემდეგ“, რომელთაც უნდა გააჩნდეთ - „რეანიმირებული, ეთნიკურ ქარგას მორგებული მმართველობა“.
ავტორი არა მარტო აღიარებს ერის შიგნით „ეთნიკური ჯგუფების“ არსებობას, არამედ მიიჩნევს, რომ ძველქართული სახელმწიფოც „ეთნიკურ ტერიტორიებად“ იყო დაყოფილი. ჩვენ უნდა განვაცხადოთ, რომ საქართველოს სახელმწიფოს თავისი ერთიანობის დროს ცენტრალიზებული მმართველობა გააჩნდა და ის „ეთნიკურ ტერიტორიებად“ დაყოფილი არ ყოფილა. საქართველოს მეფეს ყოველ კუთხეში თვითმპყრობელი ხელმწიფის უფლებები ჰქონდა. სამეფო კარი და უმაღლესი საეკლესიო იერარქია სახელმწიფოს მკაცრად ცენტრალიზებულ მმართველობას ხელმძღვანელობდა. ამ მხრივ სამაგალითოა ჭყონდიდელი ეპისკოპოსების უფლებების გახსენება.
ქართლის, კახეთის, იმერეთის სამეფოები, მესხეთისა და სხვა სამთავროები წარმოიქმნენ ერთიანი სახელმწიფოს რღვევის შემდგომ, ამ რღვევის შედეგად. ამ „დამოუკიდებელი“ სახელმწიფოებრივი ერთეულების გაქრობისათვის ანუ მათი გაერთიანებისათვის საუკუნეთა მანძილზე იღვწოდნენ ქართველი ერის საუკეთესო შვილები. ამის უარყოფა შეუძლებელია.
რამდენიმე წლის წინ მოსახლეობის ბოლო „საკავშირო“ აღწერის დროს, ერთი ლენინგრადელი „მკვლევარი“ ამტკიცებდა, რომ საქართველოში ცხოვრობენ ქართველებად სახელდებული, მაგრამ სინამდვილეში თავისთავადი „ეთნიკური ჯგუფები“ (ფშავლები, ხევსურები, მოხევენი, ქართლელნი, კახელნი, გურულნი, მეგრელნი და სხვანი) და მოითხოვდა სააღწერო მონაცემებში მათი „ეთნიკური თავისთავადობის“ ჩაწერას: მაშინ ამ ხელოვნურმა დაყოფამ მთელი ქართველი ერი აღაშფოთა. XIX ს-ის რუსი მოხელენიც იგივეს ამტკიცებნენ. რუსული მიდგომა გამომდინარეობდა „დაყავი და იბატონეს“ პრინციპიდან და ემსახურებოდა რუსეთის იმპერიის განმტკიცებას, ეს ნათელი იყო ჩვენი სულკურთხეული წინაპრებისათვის, ამიტომაც ილიასა და ერის სხვა მამებს არ უჭირდათ ამ საკითხზე რუსის მოხელეებთან ბრძოლა. მაგრამ ამჟამად, როცა ქართველების ერთი ნაწილი ახალქართული სახელმწიფოს მშენებლობის საძირკვლად დებს „ეთნიკური დაყოფის“ პრინციპს - ერი გაურკვევლობის ბურუსში ეფლობა.
არსებობს თანამედროვე მიდგომა ერისა და სახელმწიფოს ცნებებისადმი. დღეისათვის მიჩნეულია, რომ ერთ სახელმწიფოში ერთი ერი ცხოვრობს, გამომდინარე პრინციპიდან - ყოველ ერს თავისი სახელმწიფო უნდა ჰქონდეს - ამჟამად ერსა და სახელმწიფოს ერთმანეთთან აიგივებენ. ერს ქმნის სახელმწიფოს ყოველი მოქალაქე. მაგალითად ფრანგ ერს - საფრანგეთის მოქალაქენი ქმნიან ეთნიკური წარმომავლობის მიუხედავად. აქედან გამომდინარე საფრანგეთში, გერმანიასა და ავსტრიაში ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული მმართველობა არ ეფუძნება „ეთნიკური“ დაყოფის პრინციპს, როგორც აღნიშნული ავტორი წერს. საფრანგეთის რომელიმე კუთხეში შეიძლება არსებობდეს ისტორიულად ჩამოყალიბებული ადმინისტრაციული ერთეული, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ იქ ფრანგი ერის რომელიმე ეთნიკური ჯგუფი ცხოვრობს, რამეთუ ფრანგი ერი ერთიანია, ის შედგება საფრანგეთის მოქალაქეებისაგან (როგორც ითქვა) და არ არის დაშლილი ეთნიკურ ჯგუფებად. ასეთი ჯგუფების არსებობა თანამედროვე საფრანგეთის სახელმწიფოსათვის უცნობია (თუ სახელმწიფო თავის ტერიტორიაზე ცნობს რომელიმე ეთნიკური ჯგუფის არსებობას, კიდეც უნდა მისცეს ავტონომიური მმართველობის რაიმე ფორმა - კულტურული, თუ ტერიტორიული), ასევეა გერმანიასა და ავსტრიაშიც (მართალია II მსოფლიო ომში გერმანიის დამმარცხებელმა სახელმწიფოებმა, გერმანიის საბოლოო დაუძლურების მიზნით, გადაწყვიტეს ქვეყნის დაყოფა ეთნოტერიტორიებად, მაგრამ გერმანელთა ეროვნული თვითშეგნების მაღალი დონის გამო მოწინააღმდეგის მიზანი მიუღწეველი აღმოჩნდა).
გერმანია ცენტრალიზებულ სახელმწიფოდ გაცილებით უფრო გვიან ჩამოყალიბდა, ვიდრე საფრანგეთი, ინგლისი და ევროპის სხვა სახელმწიფოები. ქვეყნის დაყოფამ დამოუკიდებელ სამთავროებად, გერმანელ ერს მრავალი ტრაგიკული განსაცდელი მოუვლინა შემდგომ საუკუნეებშიც, რადგანაც გაერთიანების შემდგომ აღმოჩნდა, რომ მსოფლიო ბაზარი უკვე მეზობელ ცენტრალიზებულ სახელმწიფოებს ეჭირათ, გერმანიის ინდუსტრია კი გეოპოლიტიკურ სივრცეს ითხოვდა. ევროპის ყველა ქვეყანამ გაერთიანების შემდგომ უჩვეულო წარმატებას მიაღწია (აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ეს ეტაპი ქართულ სახელმწიფოს ჯერ კიდევ არ გაუვლია, რუსეთის მიერ საქართველოს დაპყრობამდე ჩვენი ქვეყანა დაშლილი იყო, ამჟამად განთავისუფლებულ და ახლადშექმნილ ქვეყანას ესაჭიროება არა კვლავ დანაწევრების, არამედ ცენტრალიზაციის ეტაპის გავლა).
გაერთიანებისა და ცენტრალიზებულ სახელმწიფოდ ჩამოყალიბების შემდგომ (XV ს.) საფრანგეთის ცალკეული ოლქები და ეთნიკური რეგიონები ერთმანეთს შეერწყა სავაჭრო ურთიერთობისა და ერთიანი მეურნეობის განვითარების შედეგად. ძლიერმა ხელისუფლებამ უზრუნველყო წესრიგი, შეწყდა შინაომები, ცენტრალიზებულ სახელმწიფოში ჩამოყალიბდა საერთო ფრანგული კულტურა. ადრე სამხრეთ საფრანგეთის მცხოვრებნი, როგორც ეს ისტორიის სასკოლო სახელმძღვანელოდანაცაა ცნობილი, თავიანთ თავს განკერძოებულ ეთნოჯგუფად თვლიდნენ, მათ ცუდად ესმოდათ ჩრდილოეთ საფრანგეთის მცხოვრებთა ენა. ქვეყნის გაერთიანებასთან ერთად XV ს. დასასრულისათვის ჩამოყალიბება იწყო ერთიანმა ფრანგულმა ენამ, ჩამოყალიბდა ერთიანი ერი.
საფრანგეთი არაა გამონაკლისი. ყველა ქვეყანა და ერი ისტორიის კანონზომიერებას ექვემდებარება - ქვეყნის გაერთიანების შემდგომ ყოველი ცენტრალიზებული სახელმწიფოს შიგნით ხანგრძლივი ისტორიული თანაცხოვრების შემდგომ ყალიბდება ერთიანი ერი, ერთი ენა, ერთი კულტურა და პირიქით - ქვეყნის დაშლა-დანაწევრება ხელს უწყობს ერთიანი ერის ტომებად და „ეთნიკურ ჯგუფებად“ დაშლას, ერთიანი სალიტერატურო სახელმწიფოებრივი ენის დასუსტებას. ცალკეულ „დამოუკიდებელ“ პროვინციებში დიალექტების და შემდგომ ახალი ენების წარმოქმნას.
საუბედუროდ, საქართველოს ცენტრალიზებულმა სახელმწიფომ დაშლა მაშინ იწყო, როცა ევროპაში ასეთნი იქმნებონენ. ერთიანი ქართული სახელმწიფოს დაშლას შედეგად მოჰყვა დიალექტების წარმოქმნა-გაღრმავება, ცალკეულ კუთხეთა შორის ეთნოგრაფიული სხვადასხვაობის წარმოჩენა.
ამასთან დაკავშირებით ილია წერდა: -
„განვთვითეულდით, ცალ-ცალკე დავიშალენით, ასო-ასოდ დავიჭერით... დიდებული ქართველობის აზრი, ის საყოველთაო სახელი გონებიდან გამოგვეცალა, სახელი ჩვენის ხალხობისა ხუთ თუ ექვს ნაჭრად დავყავით, ქართველს რომელსაც საზოგადო მნიშვნელობა ჰქონდა, კერძოობითი მნიშვნელობა მიეცა“ (ი. ჭავჭავაძე, რჩეული I, 1975).
„იმერელი, გურული, მეგრელი, ქართლელი, კახელი - ეს ცალ-ცალკე მითვისებული კერძოობიდან მიღებული განმყოფელი სახელები ჩემის ზემოხსენებულის სიტყვის ცხადი მაგალითია“ (იქვე, გვ. 141).
ილიას თვალსაზრისით საქართველოს ცენტრალიზებული სახელმწიფოს დაშლის შემდგომ XV ს-დან XIX ს-ის II ნახევრამდე ერთიანი ქართველი ერი კუთხურ-ტომობრივად დაიყო: „ქართველი ჩვენის ტომის საერთო სახელი აღარ არის, აღარც შინა და აღარც გარეთ, არც მახლობელთათვის და არც უცხოთათვის. იმერელი - იმერელია, გურული - გურულია, მეგრელი - მეგრელია, ქართლელი - ქართლელია და სულ ყველანი კი ერთად ქართველნი არ არიან. ვაი იმ ხალხს, რომელსაც საერთო ძარღვი გაუწყდა“ (იქვე, გვ. 142).
ასე დანაწევრდა ქართველი ერი ერთიანი ცენტრალიზებული სახელმწიფოს კუთხეებად დაყოფის შემდგომ. მაგრამ უფრო ადრე, წინა საუკუნეებში, ერთიანი სახელმწიფოს არსებობისას - ერი მთლიანი იყო, კუთხობრივი ნიშნით დაყოფილი არ ყოფილა. თვალი გადავავლოთ ჩვენს ათასწლოვან საეკლესიო და საისტორიო ლიტერატურას. გიორგი მთაწმინდელის „იოანესა და ეფთვიმის ცხოვრება“ თვალნათლივ გვიჩვენებს, რომ ცენტრალიზებული სახელმწიფოს არსებობის დროს ეროვნული მთლიანობის გრძნობა შეუდარებლად მაღლა იდგა, ვიდრე ქვეყნის დაშლის შემდგომ.
იოანე მთაწმინდელი მესხი იყო. მას რომ ეცხოვრა XV-XVI საუკუნის შემდეგ, აუცილებლად აღნიშნავდნენ მის მესხობას, მაგრამ აგიოგრაფი საერთოდ არ აღნიშნავს წმიდანის კუთხურ წარმომავლობას. ის წერს: - „იოანე იყო ნათესავით ქართველი“ (ძველი ქართ. ლიტ. ძეგ. გვ. 225), იმიტომ, რომ „მესხი“ - ტომობრივი ერთეული იმ დროს არ არსებობდა. არსებობდა მესხეთი, მაგრამ მკვიდრი მესხეთისა იყო ქართველი. ამან მესხეთის მეზობელ ხალხთა შორისაც ჰპოვა ასახვა. ისინი (მაგ. ოსმალები) მესხეთის მკვიდრთ „გურჯებს“ უწოდებდნენ და არა „მესხებს“, მაგრამ მას შემდეგ, რაც ჩამოყალიბდა მესხეთის დამოუკიდებელი სამთავრო, ასწლეულთა მანძილზე სამთავროს შიგნით მცხოვრებ ქართველებს გამოუმუშავდათ ტომობრივი სახე.
ივერთა მონასტერში მთაწმინდელთა დროს მოღვაწეობდნენ არსენი ნინოწმიდელი და იოანე ხახულელი, ნინოწმიდა კახეთშია და არსენიც ჩანს კახელი იყო წარმოშობით, მაგრამ მისი კახელობა ისევე, როგორც იოანე ხახულელის მესხობა, არასოდეს არსად არ აღინიშნება ეროვნული თვითშემეცნების გაუბზარველობის გამო, მაგრამ სახელმწიფო მთლიანობის მოშლის შემდეგ XVI-XVII საუკუნეებში, როცა ივერონის ახლოს მონასტერი „ფილოთეო“ აღადგინეს კახეთის მეფეებმა ლევანმა და ალექსანდრემ, მასპინძლებმა მათი ქართველობა დაივიწყეს, კახელობა კი მოიხსენიეს. წააწერეს კიდეც სატრაპეზოში გამოხატულ მათ ფრესკას ბერძნულად - „ალექსანდრე და ლევანი კახეთის მეფეები“. მაღალი იყო ეროვნული მთლიანობის გრძნობა საქართველოს გაერთიანების წინაც - IX საუკუნის მსოფლიო მართლმადიდებლობის ცნობილი მოღვაწე - ილარიონი - კახელი იყო, კახელები იყვნენ მისი მშობლები, მაგრამ მას ეკლესია და ბიზანტიური სამყარო იცნობდა სახელით - „ილარიონ ქართველი“. ამ წმინდანს რომ ეცხოვრა XVI ს-ის შემდგომ, მის სახელს ალბათ კუთხურ ელფერს მიანიჭებდნენ, მსგავსადვე VIII ს. მოღვაწენი, არგვეთის მთავრები დავით და კონსტანტინე „ქართველებად“ იწოდებოდნენ თანამედროვეთა მიერ და არა „იმერლებად“, ასევე განა ოდესმე აღნიშნულა გიორგი ჭყონდიდელის მეგრელობა? განა სვანები სახელმწიფოებრივი მთლიანობის დროს „ერთობლივი საქართველოსათვის“ არ ლოცულობდნენ, როგორც ამას სვანეთში დაცული წარწერა გვამცნობს?
კიდევ ერთხელ უნდა დავასკვნათ, რომ ცენტრალიზებული სახელმწიფოს არსებობის დროს ქართველთა ეროვნული თვითშემეცნება შეუდარებლად უფრო მაღლა იდგა, ვიდრე ქვეყნის დაშლის შემდგომ.
ზემოთ მოყვანილი მსჯელობით ჩვენი სურვილი იყო დაგვემტკიცებინა, რომ თუ ამჟამად საქართველოს ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ დაყოფას საფუძვლად დაედება „ისტორიულ-ეთნიკური დაყოფა“ და ამის გამო საქართველოს შიგნით ჩამოყალიბდება „დამოუკიდებელი, მაქსიმალური უფლებების მქონე ტერიტორიულ-ადმინისტრაციული ერთეულები - ქართლი, კახეთი, იმერეთი და ასე შემდეგ“, რომელთაც ექნებათ „რეანიმირებული, ეთნიკურ ქარგას მორგებული მმართველობა“ - ქართველი ერის კონსოლიდაცია გადაიდება რამდენიმე საუკუნით, ქართველ ერში არსებული კუთხობრიობა კიდევ უფრო გაღრმავდება, საქართველო გადაიქცევა სეპარატისტული „თვითგამორკვევის“ არენად, ქვეყანას მოიცავს კუთხური ომები და ქაოსი. ისევე „როგორც ეს იყო ისტორიულ საქართველოში“ (ზემოხსენებული ავტორის სიტყვებს თუ გავიმეორებთ), როცა ქართლელების აღმა ხნულს კახელები დაღმა ფარცხავდნენ, როცა მძვინვარებდა ტომობრივი შუღლი „მტრობა და ძვირის ხსენება, გზებზე დასხდომა მზირისა“ (თუ გურამიშვილს დავესესხებით).
ავტორი ბრძანებს, რომ ამჟამად საქართველოში ვერ ხედავს სეპარატიზმის რაიმე სერიოზულ გამოვლინებას. შეიძლება ასე იყოს ახლა, თუმცა ეს აზრი სადავოა, მაგრამ შემდგომ „ისტორიულ-ეთნიკურ“ ტერიტორიებზე, რომელთაც „ეთნიკურ ქარგას მორგებული მმართველობა“ ექნებათ, კუთხური ნიშან-თვისებები გაღრმავდება და სეპარატიზმი სერიოზულ სახეს მიიღებს.
მსოფლიო ინტეგრაციის გზით მიდის. ცხადია, საქართველოც ვერ აცდება ამას, ეს გამოიწვევს საქართველოში არსებული „ეთნიკური ტერიტორიების“ (თუ ასეთნი შეიქმნებიან) შერწყმა-გაერთიანების პირობების შექმნას, „ეთნიკურ ქარგას მორგებულ მმართველობას“ გარკვეული ხნის შემდეგ დაემუქრება გაქრობა, მაგრამ „ეთნიკურ-ჩინოვნიკური ნომენკლატურა“ თავისი სავარძლების გაუქმებას ასე ადვილად ვერ შეელევა. ისინი წააქეზებენ რეგიონის მოსახლეობას სეპარატიზმისაკენ, ჩანერგავენ კუთხულ პატრიოტიზმს. მაგალითებისათვის შორს წასვლა არ დაგვჭირდება. რომ არ ყოფილიყო ე.წ. „სამხრეთ-ოსეთის“ ეთნიკური ადმინისტრაცია, ჩვენ არ გვექნებოდა ქართულ-ოსური კონფლიქტი, რამეთუ ქართველებსა და ოსებს შორის შესანიშნავი ურთიერთდამოკიდებულება არსებობდა. სეპარატიზმისაკენ საქართველოს ოსური მოსახლეობა „ეთნიკურმა ადმინისტრაციამ“ წააქეზა. ასევე იყო აფხაზეთში, შეიძლება ასევე მოხდეს სხვა კუთხეშიც, რაც, ჩანს, აწუხებს ავტორს. თუ საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში მცხოვრები ქართველთა ჯგუფები მიიღებენ ეთნიკურ ტერიტორიებს“, განა უფრო მეტი უფლება არ ექნებათ საქართველოში კომპაქტურად დასახლებულ არაქართველებს მსგავსი „ეთნოტერიტორიების“ მოთხოვნისა? ეს კი საქართველოს სიკეთეს არ მოუტანს.
საბოლოოდ, როგორც ერთი ამომრჩეველი, მამაშვილურად ვთხოვ პარლამენტის წევრებს - უცვლელად დატოვონ საქართველოს ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული მოწყობის არსებული სახე, ნუ დაანაწევრებენ საქართველოს „ისტორიულ-ეთნიკურ“ რეგიონებად.
„საქართველოს რესპუბლიკა“ 29.V.1993
|
|
12 ეკლესიის ისტორია |
▲ზევით დაბრუნება |
