ხე (ღ ხელ)

1. (ხეს; მრ. რიცხ.: ხელ-ეფ-ი ხელები)
   ხელი
    

   ხე ხეს ბონუნცია დო ჟირხოლო პიც - ხელი ხელს ბანსო და ორივე პირს. ხეთ ქუკებუ: ქხს, 1, გვ. 227 - ხელით უკავია. ქირი ქეგუხე ხეშა: მ. ხუბ., გვ. 7 - ქორი (კი) უზის ხელზე.

2. სახმარი ნივთების კრებული
    

   ართი ხე ბარგი (ტანსამოსი) უღუდუ - ერთი ხელი ტანსაცმელი ჰქონდა. ართი ხე ნორჩალი ქემეჩეს ბზითო - ერთი ხელი ქვეშაგები მისცეს მზითვად.

3. გემო, რომელსაც ჭურჭელი (ან სხვა რამე) მისცემს ხოლმე ღვინოს
    

   ღვინს მუდგაშირენი ხე უღუ - ღვინოს რაღაცისაა გემო (ხელი) აქვს. შდრ. იმერ. ხელი სუნი (ვ. ბერ.).

4. გურ., იმერ. ხე, ფხე ასული, ქალი; მხევალი (ვ. ბერ.)
   ასული, ქალი
    

   მინ მუჩანსჷ დად(ი)ხე ცირა ნინუცას: ქხს, 1, გვ. 138 - ვინ მომცემს დადიანის ასულს (// ქალს) ნინუცას. შარას ქიდოხვად ჩიქვანიხე ლუნაქ: ქხს, 1, გვ. 223 - გზაზე დახვდა ჩიქოვანის ასული ლუნა. ჩემხეშ მუნაღელი ჩემხექ ოჭკომუა: ხალხ. სიბრ., 1, გვ. 162 - ჩემიას ქალის მოტანილი ჩემიას ქალმა შეჭამაო.

   See also: გაუხე (გაუხესღ გაგუხეს)
5. ხნის
    

   ჩქინი ხე კათა რუსეთიშა მეჸუნდეს - ჩვენი ხნის ხალხი რუსეთში მიჰყავდათ. კოლექტკივიშა მიშუულა ჩქჷნი ხე კოჩიშო მუ ჩინი რე!: ყაზაყ., 16.03.1930, გვ. 3 - კოლექტივში შესვლა ჩვენი ხნის კაცისათვის რა ჩინია!.

6. ხე ზის
    

   ქხე ხეს ბონუნს ხელი ხელს ბანს, - გადატ. ეხმარება, ხელს უწყობს. ქხე გიიბონუ ხელი დაიბანა, - გადატ. პასუხისმგებლობა მოიხსნა. ქპიჯიშა ხე ვაიაფორე პირზე ხელს არ აიფარებს, - გადატ. ვერ გაჩუმდება. ქხე გაანწყუმუუ ხელი გაეხსნება, - გადატ. მოქმედების თავისუფალი საშუალება მიეცემა. ქხე დო კუჩხიქ აკააკირუ ხელ-ფეხი შეეკრა, - გადატ. ხელი შეეშალა. ქი კოს მუ ხე უღუ ე ამბეს იმ კაცს რა ხელი აქვს ამ საქმეში, - გადატ. იმ კაცს რა ესაქმება (შუაშია) ამ ამბავში. ქთიში უჩა ხე ოკათუ იმისი შავი ხელი ურევია, - გადატ. იმისი მონაწილეობითაა ჩადენილი. ქხე დო ხე შქას ჩუურცხინუუ ხელსა და ხელს შუა გამოაცალა, - გადატ. წაართვა; მოჰპარა. ქგური ხეთ გილუღუ გული ხელით დააქვს, - გადატ. ძალიან ავადაა. ქხეთი რდუნს ხელით ზრდის, - გადატ. თვითონ აჭმევს (ზრდის). ქჟირიხოლო ხეთ თანახმა რე

   ორივე ხელით თანახმაა, - გადატ. უყოყმანოდ თანახმაა. ქხეს აშაღურა ხელში ჩაკვდომა. ქხეს აჩენს ხელზე ექავება, ეფხანება, - გადატ. ფული მოდის; საქმის გაკეთების სურვილი აქვს; ვისმე ცემის სურვილი აქვს. ქხეს გეგმაღალაფუანს ხელს გამოატანინებს, - გადატ. აამოქმედებს, წინააღმდეგობის გასაწევად განაწყობს. ქხეს გეგნაჸუნუანს ხელს გადააყოლებს, - გადატ. მოიპარავს. ქხეს გინმააფორუანს ხელს აფარებს, - გადატ. დანაშაულის დაფარვაში ეხმარება. ქხეს ვა დაარკენს ხელს არ დააკლებს, - გადატ. ზრუნვას არ მოაკლებს. ქხეს ვამკურაჸუანს ხელს არ ახლებს, - გადატ. არაფერს ავნებს. ქხეს ვაკნურთინუანს ხელს არ დაუბრუნებს, - გადატ. სამაგიეროს არ დაარტყამს, არ შეუბრუნებს ხელს. ქდუდიშე ხეს ითმიღანს თავზე (თავიდან) ხელს იღებს, - გადატ. უკიდურესობამდე მიდის. ქთოლიშა ხეს იფორუანსთვალებზე ხელს იფარებს, - გადატ. არ ამჩნევს, არ რეაგირებს. ქხეს კიდირიშა ქიგიიწკურანს ხელებს მკერდზე დაიკრეფს, - გადატ. უდანაშაულოდ აჩვენებს თავს. ქხეს დო კუჩხის აკმუკირუნს ხელსა და ფეხს უკრავს, - გადატ. ხელს უშლის, აბრკოლებს, ბოჭავს. ქბედნიერ ხეს მეჩუ ბედნიერ ხელზე მისცა, - გადატ. საქმე კეთილად წარიმართა. ქხეს მეჩანს ხელს მისცემს, - გადატ. ხელსაყრელი, სასარგებლო იქნება. ქხეს მიიტიბუანს ხელს მოითბობს, - გადატ. უპატიოსნო გზით ფულს იშოვის. ქხეს მუუთენს ხელს მოუთავებს, - გადატ. ბოლოს მოუღებს, მოსპობს. ქხეს მუუნჭირანს ხელს მოუჭერს, - გადატ. ძუნწად დახარჯავს. ქხეს ოჭარანს ხელს აწერს, - გადატ. ყველაფერს კადრულობს. ქმიში ხეს რე, აშარღუნი ვის ხელშია, რომ ჩაყარა!, - გადატ. ვისი დამოკიდებული გახადა! ქხეს უკებუ ხელში უჭირავს, - გადატ. თავის ნებაზე აამოქმედებს (ვისმე). ქხეს ულასუნს ხელს უშლის, - გადატ. აბრკოლებს. ქხეს ულონტკუნს ხელს ულოკავს, - გადატ. ელაქუცება, ფეხქვეშ ეგება. ქხეს უნწყუნს ხელს უწყობს, - გადატ. ეხმარება. ქშხვაში ხეს უჯინე სხვის ხელს უყურებს, - გადატ. სხვისგან რაიმე გამორჩენას ელის. ქხეს ქაშაადინუ ხელში ჩაადნა, - გადატ. გაქრა, დაიკარგა. ძღაბიქ ოსურენს ხეს ქაშაადინუ - გოგო ქალებს ხელებში გაუქრა. ქხეს ქააჭიშუანს ხელს შეაშველებს, - გადატ. დაეხმარება. ქხეს ქაშარჩინუ ხელში ჩააბერდა, - გადატ. გაუთხოვარი (// ცოლშეურთავი) დარჩა. ქხეს ქეშელიებუ იხ. ქაშადინუ — ხელში ჩაადნება, გაქრება. ქხეს ჸუნს ჭოფილი თავის ხელში ჰყავს დაჭერილი, - მასზეა დამოკიდებული, უმისოდ ფეხს ვერ გადადგამს. ქხეშა აშალაფა ხელში ჩავარდნა, - მისი საკუთრება ხდება. ქხეშა აშაჸვილუა ხელში ჩაკვლა, - გადატ. ძალიან დატანჯვა, შეწუხება. ქხეშა აშაჸოთამა ხელში ჩაგდება: ხეშა ქაშეჸოთანს - დაეუფლება, დაეპატრონება. ქხეშა გოკარკატაფა ხელზე შემოხვევა, - გადატ. საბაბად, მიზეზად გახდომა რისამე. ქხეშე ირფელი გიშმალე ხელიდან ყველაფერი გამოუდის, - გადატ. ყველაფერი შეუძლია გააკეთოს. ქხეშე გიშულა ხელიდან გამოსვლა, - გადატ. დახსნა. ქხეშე ხეშა გინმურს ხელიდან ხელზე გადადის, - გადატ. რიგრიგობით მრავლის ხელში მოექცევა. ქხეშე გოტება ხელიდან გაშვება, - გადატ. თავის მინებება, დაკარგვა.ქხეშე დარსხება ხელიდან დახსნა, - გადატ. გადარჩენა. ქხეშე ულირი ხელიდან წასული, - გადატ. ძალიან დასუსტებული; გაფუჭებული. ქხეშე ჩათხინაფა ხელიდან მოშორება, - გადატ. დაკარგვა. ქხეში ალარჩინუა ხელის მასთან ერთად დაბერება, - გადატ. ლოცვაა: ხექ ქალაარჩინუ ეშ მაკეთებელს - ხელი შეაბერდეს ამის გამკეთებელს. ქგურიშა ხეში

   გედვალა გულზე ხელის დადება, - სიცრუის გარეშე (გაურევლად). ქართი ხეში გედვალა ერთი ხელის დადება, - ძალიან მცირე. ქხეში გიმოღალა ხელის გამოღება, - ამოძრავება წინააღმდეგობის გაწევის მიზნით. ქდუდშა ხეში გინოსუმალა თავზე ხელის გადასმა, - გადატ. მოფერება, დაყვავება. ქხეში გოთირუა ხელის გაცვლა, - გადატ. ხელის ჩამორთმევა, მისალმება. ქიმვაზადი, ხე გუთჷრე უჩინებუ მა სუმარც - მივეგებე, მივესალმე (ხელი ჩამოვართვი) უცნობ სტუმარს. ქხეში გონწყუმა ხელის გახსნა, - გადატ. თავისუფალი მოქმედების საშუალების მიცემა; რელიგ. გარდაცვალების შემდეგ მიცვალებულის ოჯახში პირველად ხორცეულის ჭამა. ქშხვაში ლუბას ხეში დინოჩანაფა სხვის უბეში ხელის ჩაყოფა, - გადატ. სხვის საქმეში აქტიური ჩარევა. ქხეში ეღალა ხელის აღება, - გადატ. თავის დანებება; უარის თქმა რაიმეზე: ხე იოღი სქანი სახენწიფოსია: მ. ხუბ., გვ. 1 - ხელი აიღე (უარი თქვი) შენს სახელმწიფოზეო. ქდუდიშე ხეში ეჭოფუა თავზე (თავიდან) ხელის აღება, - გადატ. პასუხისმგებლობის მოხსნა და ანგარიშის არგაწევა არაფრისათვის. ქხეშა ხეში მეჩამა ხელის ხელზე მიცემა, - გადატ. ერთმანეთის დახმარებით მოქმედება. ქნწარე ხეში მინჯე რე მწარე ხელის პატრონია, - გადატ. მწარედ იცის დარტყმა. ქართი ხეში მოსუმათი ხელის ერთი მოსმით, - გადატ. ერთბაშად. ქხეში ართი მორქიათ ხელის ერთი მოქნევით, - იგივეა, რაც ართი ხეში მოსუმათი. ქთოლი დო ხეში შქას მედინუ თვალსა და ხელს შუა დაიკარგა, -გადატ. მოულოდნელად, თვალწინ დაიკარგა, გაქრა. ქხეში წიკუა ხელის დასვრა: ხე აფუ წიკვილი - ხელი აქვს დასვრილი, - გადატ. ცუდ საქმეშია გარეული. ქ ხეში წიკუაშა ვაღირუ ხელის დასვრად არ ღირს, - გადატ. უმნიშვნელო რამ არის. ქხეში წიმოჭირინაფა ხელის გაწვდენა, - გადატ. დახმარება. ქშხვაში ხეში ჯინა სხვისი ხელის ყურება, - გადატ. სხვის იმედზე ყოფნა. ქხეში კალი ოთხკუთხად ამოჭრილი ხელის მოსაკიდებელი ხე, რომლებზედაც ეყრებოდა ღვედები (მასალები, ტ. 2, ნაწ. 1, გვ. 240). ქხეში კვერი ხელის კვერი, - გადატ. მუშტი. თაში ხვადჷ მოღალატეს, ქიჸოთჷ ხეში კვერიშა: ი. ყიფშ., გვ. 158 - ასე ხვდება მოღალატეს, იგდო მუშტში. ქხეში მალასარი ხელის შემშლელი. ქხეში მანწყუუ ხელის შემწყობი: კოჩი გოკო ხეში მანწყუუ: ი. ყიფშ., გვ. 83 - კაცი გინდა ხელის შემწყობი. ქშხვაში ხეში მაჯინუ სხვის იმედზე მყოფი (შემყურე). ხეში ობონალი ხელსაბანი. ხეში ურემი ხელის ურემი.

   See also: ხუნა (ხუნას)
   Source: მეგრულ-ქართული ლექსიკონი = Megrelian-Georgian dictionary : [3 ტომად] / ოთარ ქაჯაია ; [სარედ. საბჭო: თ. გამყრელიძე (მთ. რედ.) [და სხვ.]]. - თბილისი : ნეკერი, 2001. - 29 სმ..