ყანწი

ღვინის (აგრეთვე არყის) რქის სასმისი. სულხან-საბას განმარტებით დიდ ყანწს „ქარახსას“ უწოდებენ. საქართველოში ყანწებს ძირითადად ჯიხვის, ხარის, ძროხის, კამეჩის, გარეული თხისა და ნიამორის რქისაგან ამზადებდნენ. ყანწები განიყოფება ორ სახეობად: „ჯიხვებად“, ანუ ღვინის სასმისებად და არყის სასმისებად, ანუ პატარა ყანწებად. დამუშავების მხრივ ყანწები შეიძლება კიდევ ორ ჯგუფად დაიყოს ხელოსნური ყანწები და არახელოსნური. არახელოსნური ყანწები მოკლებულია იმ ხელოსნურ ტექნოლოგიებს, რომელსაც ესა თუ ის რქის ხელოსანი ფლობდა საკუთრად. ასეთ უბრალო ყანწებს ყველა გლეხის ოჯახში ადვილად აკეთებდნენ. ყანწის კეთების საწყის სტადიაზე ჯერ რქას გამოხარშავდნენ. რქა იხარშებოდა გულითაც და უგულოდაც. უკეთესი იყო უგულოდ რქის გამოხარშვა. მოხარშულ რქას თბილ-თბილს გათლიდნენ დანით, შემდეგ ჭოპოსანში გამოიყვანდნენ, გაქლიბავდნენ და შუშით გაფხეკდნენ. გაფხეკილ ყანწს ნახშირიანი ტილოთი კარგად გაწმენდდნენ. შემდეგ ხდებოდა სასმისის დაფერვა. გაქონილ ნაბდის ნაჭერს რქას წაუსვამდნენ, რის შემდეგაც ყანწი პრიალებდა და სასურველ ფერს იღებდა.
ზედა ნაწილის დამუშავების შემდეგ იწყებოდა გულის გასუფთავება და ამოხვეწა. ამისათვის ყანწში ჩაასხამდნენ ადუღებულ წყალს და ხვეწით ამოასუფთავებდნენ. გულის ამოღების შემდეგ ყანწს გამდნარ სანთელს გამოავლებდნენ. ასე კეთდებოდა უბრალო ყანწები. მდიდრული ყანწი ოქრო-ვერცხლით იჭედებოდა როგორც სევადით, ასევე ზარნიშის ტექნოლოგიით, ზოგჯერ ყელსა და წვერში ვერცხლისავე ძეწკვით გადააბამდნენ. აღსანიშნავია, რომ საქონლის რქებისგან დამზადებული ყანწები სხვადასხვა ზომისა იყო.
არყის სასმისად პატარა ზომის ყანწებს აღმ. საქართველოს მთიანეთში იყენებდნენ. არყის ყანწებიც ორნაირია: ხელოსნური და უბრალო. ძირითადად მზადდებოდა ხარის, ცხვრის, თხის ან შველის რქებისაგან. ხევსურეთში ყანწს ხატსაც სწირავდნენ. ასეთ ყანწს „სალოცავს“ უწოდებდნენ. მათ საგანგებოდ რთავდნენ ღილ-მძივებით, ვერცხლის ძეწკვებითა და მონეტებით, წვერი ხშირ შემთხვევაში გველის ან ფრინველის თავის გამოსახულებით იყო დამშვენებული. მთაში არყის ყანწი მიცვალებულისთვის განკუთვნილ სასმისსაც წარმოადგენდა. გარდაცვლილის შესანდობარს პირველად ამ სასმისით სვამდნენ.
ყანწები ძირითადად ქორწილებსა და ნათლობა-დღესასწაულებზე გამოიყენებოდა. პირდაპირი დანიშნულების გარდა, „ჯიხვები“ სასტუმრო ოთახებისა და დარბაზების შესამკობად იხმარებოდა. ზოგიერთ ოჯახში დღესაც ინახება უზარმაზარი რქებით შემკული ჯიხვის თავი. ეს რქები, ამავე დროს, სასმისებსაც ე.წ. „ქარახსებს“ წარმოადგენს.
საქართველოში ყანწის მნიშვნელობა განსაკუთრებით გამოკვეთა ღვინის კულტმა და ეს აშკარადაა დადასტურებული არქეოლოგიურ მასალებში. ეთნოგრაფიულ ყოფაში რქის დამუშავების კულტურაში ყანწს განსაკუთრებული ადგილი ეჭირა და თითქმის ყველა ოჯახს გააჩნდა ამ ტიპის გამორჩეული სასმელი, რომელიც ყველა ნადიმისათვის განუყრელ საგანს წარმოადგენდა.
მოსახლეობაში მასიურად იყო გავრცელებული სხვადასხვა ზომის რქის შეუმკობელი ყანწები, მაგრამ შეძლებული ოჯახები არჩევდნენ ვერცხლით შეჭედილ ყანწებს. არცთუ იშვიათად სათანადო წარწერებით ყანწი წარმოადგენდა ძალზე მიღებულ სასაჩუქრო - მემორიალურ ნივთს. ქართული ლხინისათვის ყანწი განუყრელ სასმისად ჩამოყალიბდა. დროთა განმავლობაში იგი გადაიქცა მოქეიფე მსმელთათვის ღვინის სმაში ერთგვარი შეჯიბრის საგნად და მისი უტილიტარული დანიშნულება ზედმეტად უტრირებული გახდა.
ვანის არქეოლოგიურ მასალებში აღმოჩნდა ძვ.წ. V ს. ადამიანის ბრინჯაოს ფიგურა, რომელიც თამადის პოზაში ზის სკამზე და ხელში უჭირავს ყანწი. ესაა დოკუმენტური სურათი ქართული სუფრის თამადის 2500-წლოვანი ისტორიისა.
ლიტ.: ჯ. სონღულაშვილი, საქართველოს მევენახეობა-მეღვინეობის ისტორიისათვის, 1974. თ. კერესელიძე, ძვლის ნივთების კატალოგი, 1979.
ე.ნ.
მ.ხ.