იგავ–არაკი

მცირე ზომის ალეგორიული ფორმისა და დიდაქტიკური ხასიათის სიუჟეტიანი ნაწარმოები.

მაგ: სულხან–საბა ორბელიანის არაკი „კუ და მორიელი”.

„ერთი კუ და ერთი მორიელი დაძმობილდნენ. წავიდნენ გზასა. გასავალი წყალი დახვდათ, მორიელი დაღონდა, გასვლა არ ეძლო, კუმ უთხრა: – ზურგს შემაჯექ, მე გაგიყვანო! – შეაჯდა მორიელი ზურგს. კუ რა წყალში შეცურდა, მორიელმა ზურგზე კბენა დაუწყო. კუმ ჰკითხა: – ძმაო, რას იქმო? – მორიელმან უთხრა: – რა ვქნა, არც მე მნებავს, მაგრამ ასეთის გვარისანი ვართ. მტერსა და მოყვარეს ყველას უნდა ვუკბინოთო. კუმ დაიყურყუმალავა, მორიელი წყალს მისცა და უთხრა: – ძმაო, არც მე მნებავს, მაგრამ ჩემი გვარი, თუ გესლიან ხორცს არ გაიბანს, გაუსივდება და მოკვდებაო”.

ეს არაკი ალეგორიული ფორმისაა. მასში მოთხრობილია ცხოველების ურთიერთდამოკიდებულება, მაგრამ მიგვითითებს ადამიანთა ურთიერთობაზე, კერძოდ იმაზე, რომ ზოგიერთი ადამიანი, რა სიკეთეც არ უნდა უყო, მაინც არ მოიშლის ბოროტებას და ასეთი ადამიანი სასჯელის ღირსია. „კუ და მორიელი” , ალეგორიულობასთან ერთად, სიუჟეტიანია, რადგან მასში მოთხრობილია გარკვეული ამბავი, რომელიც იწყება და მთავრდება: ეს არის კუსა და მორიელის მეგობრობის ისტორია – ამ ორმა ცხოველმა გადაწყვიტა, მეგობრულად ეცხოვრათ. კუმ, თავის მხრივ, კიდეც დაამტკიცა მეგობრობა, მაგრამ მორიელმა, მისი ბოროტი ჩვეულების გამო, მადლობისა და მეგობრობის ნაცვლად, მტრობა გაუწია კუს და ამ ორი არსების მეგობრობის ცდაც მარცხით დამთავრდა.

იგავ–არაკებში აზრი ხშირად ფარული ფორმით არის მოცემული. ავტორი მასზე არ მიგვითითებს და იგი უშუალოდ გამოყავს მკითხველს თვით იგავ–არაკებში მოთხრობილის საფუძველზე. მაგრამ ხშირად ავტორი კიდეც მიგვითითებს იგავ–არაკში მოთხრობილის მთავარ აზრზე ამბის დასრულების შემდეგ. მაგ. კრილოვი „მგელის და კრავის” დასასრულს ამბობს:

„დიდ კაცთან პატარა კაცსა,
როდის გასვლია მართალი?” (თარგმანი აკაკისა).

ისეთი სახის იგავ–არაკი, რომელშიც ავტორის ტენდენცია და მოთხრობილის მთავარი აზრი პირდაპირ არის მწერლის მიერ გამოთქმული, გარეგნულად ორ ნაწილად იყოფა: პირველ ნაწილში, რომელიც მთავარია, აღწერილია რაიმე ამბავი, მეორეში კი მოცემულია თვით ამბისაგან გამომდინარე აზრი, მორალი. მაგ: კრილოვის „ბაყაყი და ხარი”:

„ბაყაყმა რომ საძოვარზე დაინახა ხარი,
მეტი შურით და სიხარბით თავს დაეცა ზარი.
მისი სიმსხო და სიმაღლე გულში ისრად ეცა
დაიჟინა: – ამოდენა უნდა გავხდე მეცა!
გაიბერა, გაიგუდა, სიმწრით სული სძვრება:
– შემომხედე! ყიყინაო!– დობილს ევედრება
ხარისხელა ხომ მეცა ვარ? აღარა მაკლია?!
პასუხს აძლევს: – იმდონობა ჯერ სად შეგიძლია! – მაშ არც ახლა? აბა, კიდევ შემომხედე ჩქარა!
ახლა, ვგონებ, მეტიცა ვარ! – არა! არა! არა!!!
არ იამა დიდგულასა, შურმა გაამწარა,
გასკდა ბერვით და წელები იქვე გადმოყარა...
მეტისმეტი – ბრეტისბრეტი – ასე უთქვამთ ძველებს, ვინც ზომაზე არა ყლაპავს, სიმწრით დაახველებს”
(თარგმანი აკაკისა).

ამ ლექსის უკანასკნელ ტაეპში მოცემულია იგავ–არაკის ძირითადი აზრი, რომელიც ავტორისეულია.

იწერება ისეთი იგავ–არაკებიც, რომლებშიც, ავტორის ნაცვლად, მთავარ აზრს ერთ–ერთი მოქმედი გმირი გამოხატავს. აკაკის „ღამურაში” თაგვმა თაგვობა იუკადრისა და ჩიტად გადაქცევა ინატრა. მისი სურვილის შესაბამისად ფრთები გამოესხა, მაგრამ აღარც ჩიტსა ჰგავდა და აღარც თაგვს. ამიტომ აღარც ჩიტებმა მიიღეს და აღარც თაგვებმა, დარჩა ყველასაგან განდევნილი, როგორც თავისი ტომის დამწუნებელი. არაკის დასასრულს აკაკი, ავტორის დასკვნის ნაცვლად, თვითონ ღამურასვე ათქმევინებს დასკვნის სახით ლექსის ძირითად აზრს. გადაგვარების სურვილით გამოწვეული მარცხის შემდეგ ღამურა „მუდამ ამას წრიპინებს კვნესით და გულის ტკივილით”:

„კრულ იყოს მისი სახელი,
ვინც მთა გასცვალოს ბარზედა!
თვის ტომის დამწუნებელსა
ჭირი მიუვა კარზედა!
ნურავინ ისხამს სხვის ქურქსა
და ნუ სცვლის თვისსა ენასა,
თორემ ბოლო დროს მოიმკის
ჩემსავით ცრემლთა დენასა!
გადაგვარების მოსურნე
ბუნებისაგან კრულია!
მისი პირადი ღირსება
ყოველგან დაჩაგრულია!
ძველ ტომში გამოსხლეტილსა
არ მოუშლიან კბენასა
და ახალ ტომშიც გაჰკიცხვენ:
დაუწუნებენ ფრენასა.
კრულია მისი ხსენება;
ვინც დაჰგმობს დედა ენასა, თვის ტომს ღალატობს და მითი
თვით ფიქრობს მაღლა ფრენასა!”.

იგავ–არაკები ყველა კულტურულ ქვეყანაში იყო გავრცელებული. ძველი აღმოსავლური იგავ–არაკების საუკეთესო ნიმუშებს წარმოადგენს მოთხრობების კრებული ცხოველთა ცხოვრების შესახებ, რომელსაც „ჰიტოპადესა” ეწოდება.

ძველ საბერძნეთში იგავ–არაკების განთქმული მწერალი იყო ეზოპე.

ძველ რომაულ ლიტერატურაში იგავ–არაკების ოსტატები იყვნენ ფედრი და ჰორაციუსი. ფედრმა გადააკეთა ეზოპეს იგავ–არაკების შინაარსი. იგი თავის იგავებში დასცინოდა თანამედროვე რომაელთა უარყოფით მხარეებს: რომაელთა მოსამართლეების ბიუროკრატობას – საქმის გაჭიანურებას და სხვ.

აღორძინების ხანის ფრანგულ ლიტერატურაში იგავ–არაკების ჟანრი განავითარა ლაფონტენმა(1621–1685), რუსეთში კრილოვმა. საქართველოში ხალხურ სიტყვიერებაში იგავ–არაკების ჟანრი ძველი დროიდანვე გავრცელებული იყო ცხოველთა ეპოსის სახით. ქართული იგავ–არაკების უდიდესი ოსტატი იყო სულხან–საბა ორბელიანი, რომელმაც დაგვიტოვა „სიბრძნე– სიცრუისა”. ამ წიგნში მოთავსებული იგავ–არაკები უმთავრესად ხალხური სიბრძნიდან არის უშუალოდ ამოღებული. საბას იგავ–არაკთა კრებული „დაუზოგავად ამხელს იმდროინდელი პოლიტიკური და საზოგადოებრივი ცხოვრების სენს, მეფეს და მის უკანასკნელ მოხელეს, საეროსა და სასულიეროს, მამაკაცსა და დედაკაცს; გაკიცხულია შიგ სიძუნწე, ფარისევლობა, სიამაყე, ცბიერება, ანგარება, უმადურობა, მოტყუილება, სხვისი ყვლეფა, სარწმუნოებრივი პირმოთნეობა, და სხვა ამგვარი უარყოფითი მხარეები იმდროინდელი ცხოვრებისა. იგავ–არაკებში განსაკუთრებით გამათრახებულია უღირსი მეფე, უვარგისი მსაჯული (ყადისა და სადრის სახით) და სამღვდელოება. ამავე დროს, ნაკლოვანებათა გამოსწორების მიზნით, ავტორი იძლევა მთელს კოდექსს მორალური დებულებებისას”(კ. კეკელიძე).
იგავ–არაკების ჟანრით XIX საუკუნის ქართულ ლიტერატურაში უხვად სარგებლობდა აკაკი წერეთელი.