მეტაფორა

სიტყვა ან გამოთქმა, რომელსაც გადატანითი მნიშვნელობა აქვს და ემყარება მსგავსებას, შედარებას, ანალოგიას.

ჩვენ ვამბობთ – „ბუნებამ გაიღვიძა”, რადგან მსგავსებას ვპოულობთ ბუნებასა და ადამიანს შორის და ცოცხალი ადამიანის თვისებაც – „გაღვიძება” ბუნებაზე გადაგვაქვს.

მეტაფორის ნიმუშებია:

„ცა განრისხდა”, მთაწმინდა „ჩაფიქრებულა”, ვარსკვლავები „ფერხულს უვლიან, ღამემ „იცის” ჩემი საიდუმლო, გული „გაქვავდა” და ა.შ. როდესაც ვამბობთ „გული გაქვავდა, ამით გამოვხატავთ იმ აზრს, რომ „გული ქვასავით გახდა”. ეს კი უკვე შედარებაა. ამრიგად, მეტაფორას საფუძვლად უდევს მხატვრული შედარება. ყოველგვარი მეტაფორა შეიძლება მხატვრულ შედარებად გადაიქცეს და მხატვრული შედარება მეტაფორად. მაგალითად, შედარება: „ივანეს რკინასავით ნებისყოფა აქვს, ჩვენ შეგვიძლია მეტაფორად გადავაკეთოთ – „ივანეს რკინის ნებისყოფა აქვს”.

მეტაფორა, თუმცა შედარებას ეყრდნობა, მაგრამ იგი მაინც არ არის ჩვეულებრივი შედარება. შედარების დროს ჩვენ ვამბობთ: „აღტაცებამ მდინარესავით ჩაიქროლა”. ეს შედარებაა, რადგან დასახელებულია ისიც, თუ რას ვადარებთ და ისიც, თუ რასთან ვადარებთ, ე.ი. შედარების ორივე წევრი გვაქვს. იგივე შედარება ჩვენ შეგვიძლია გადავაკეთოთ მეტაფორად. ამისათვის საჭიროა მოვსპოთ შედარების ორი წევრის დამაკავშირებელი სიტყვები ან ნაწილაკები („ვით”, „როგორც”) და ორი ცნება – აღტაცება და მდინარე ერთ საგანში გავაერთიანოთ. ამის შედეგად ჩვენ მივიღებთ „აღტაცების მდინარემ ჩაიქროლა”.

შედარების დროს ჩვენ ორი საგანი გვქონდა: აღტაცება და მდინარე. ორივე მათგანი დამოუკიდებელ მოვლენად გვქონდა გათვალისწინებული, ისინი ორ საგანს შეადგენდნენ. მეტაფორაში კი ჩვენ ვამბობთ: „აღტაცების მდინარე” და ამ გამოთქმაში ჩვენ წარმოვიდგენთ არა ორ ცალ–ცალკე არსებულ მოვლენას (აღტაცებასა და მდინარეს), არამედ – ერთ საგანს, ერთ მოვლენას. აღტაცებაში ერთდება მდინარე და თვით მდინარეში კი აღტაცება. ე.ი. აღტაცება წარმოგვიდგება მდინარის სახით.

შედარების დროს სიტყვები პირდაპირი მნიშვნელობით იხმარება და ყურადღებას ორი, სავსებით გარკვეული ცნების შეფარდება იპყრობს. მეტაფორაში კი სიტყვები არაპირდაპირი მნიშვნელობით იხმარება და მეორე საგნის თვისება უშუალოდ ერთდება მეტაფორულად განმარტებულ საგანში.

ამის გამო ლიტერატურის ზოგიერთი თეორეტიკოსი მეტაფორას განმარტავს როგორც შემოკლებულ შედარებას. მეტაფორისათვის მთავარი მნიშვნელობა აქვს ერთი საგნის თვისების მეორეზე გადატანას განურჩევლად იმისა, თუ რა საგნიდან რა საგანზე გადაგვაქვს აღნიშნული თვისება. ჩვენ შეგვიძლია მეტაფორის მეშვეობით:

ა) სულიერი საგნის თვისება გადავიტანოთ უსულოზე(„ბუნებამ გაიღვიძა, „თავს იწონებს ნაზი ია”).

ბ) უსულო საგნის თვისება გადავიტანოთ სულიერზე(„როსტომი ღელავდა”).

გ) სულიერი საგნის თვისება გადავიტანოთ ისევ სულიერზე(„ატირდა ხარი ნიკორა”).

დ) უსულო საგნის თვისება გადავიტანოთ ისევ უსულო საგანზე(„სამშობლოვ, ჩემო ლამაზო, ზურმუხტო, ანუ ალმასო!).

როგორც ვხედავთ, მეტაფორის საზღვრები ბევრად ვრცელია. ამიტომ იგი ტროპის ყველაზე გავრცელებული სახეობაა. მას უხვად იყენებენ როგორც ფოლკლორში, ისე სიტყვაკაზმულ მწერლობაში:
„იამა გშობა შობითა,
ვარდმა გაგზარდა ქებითა,
ნარგიზმა ძუძუ გაწოვა,
მას ჰგავხარ სურნელებითა” (ხალხური)

„გვადი სირცხვილში ჩავარდა”(ლ. ქიაჩელი)

„მთები თავჩაჩქნიანები,
ფიქრს მისცემიან მწარესა” (ვაჟა–ფშაველა).