არქაიზმი

„არქი” ბერძნულად ნიშნავს დასაწყისს, ძველს; „არქაიზმოს”– სიძველეს.

მოძველებული, ხმარებიდან გამოსულ სიტყვები, გამოთქმები ან გრამატიკული ფორმები. არქაული სიტყვებია, მაგალითად, „მუნ”, „ძალუძს” „ოდეს”, „შთენია” და სხვა. ასეთი არქაული სიტყვები – ლექსიკური არქაიზმია.

ზოგჯერ გვხვდება სიტყვები, რომლებიც ხმარებიდან არაა გამოსული, მაგრამ მათი დალაგება, ან ნაწილაკები თანამედროვე ქართული სალიტერატურო ენის პოზიციებიდან არქაულია. მაგალითად: „ვაჰ, სოფელსა ამას და მისთა მდგმურთა” (ალ. ჭავჭავაძე). ასეთი არქაიზმები სტილისტიკური, ანუ სინტაქსური ხასიათისაა.

„სოფელსა ამას” არქაულია სიტყვათა დალაგების სიძველით: ჩვენს დროში არავინ ამბობს „სოფელსა ამას ვიცნობ”, „სოფელსა ამას კარგი მოსავალი მოუვიდა” ე.ი. ჯერ ამბობენ მსაზღვრელ სიტყვას და შემდეგ საზღვრულს.

იმავე მაგალითში „მისთა მდგმურთა” არქაულია არა სინტაქსური წყობით, სიტყვათა დალაგებით, არამედ მრავლობითი რიცხვის გამომხატველი ნიშნების სიძველით. ძველად იხმარებოდა „მისთა მდგმურთა”, ახლა კი ვამბობთ „მის მდგმურებს”. ქართულ საეკლესიო მწერლობაში გვხვდება ასეთი გამოთქმები: „თვალნი ყოველთანი”. სიტყვები „თვალი” „და „ყოველი” ძველი არ არის, მაგრამ „თვალნი ყოველთანი” კი ჩვენ დროში უკვე სხვაგვარი გამოთქმით იხმარება („ყველას თვალი”). მრავლობითი რიცხვის მაჩვენებელი ნიშნები – „ნ” და „თა” მას არქაულ ელფერს აძლევს და სიტყვათა დალაგებაც (სინტაქსიც) არქაულია.

მწერლები არქაიზმებს მიმართავენ ტიპიზაციის მიზნით, აღტაცების, პატივისცემის, რაიმე მაღალი გრძნობით აღფრთოვანების გამოსახატავად, ნაწარმოების რომელიმე გმირის დაცინვის მიზნით და ა. შ.

მაგალითები:
ი. ჭავჭავაძე განდეგილს არქაული, საეკლესიო ენით ალაპარაკებს:
„ამოვედ, ვინც ხარ!... იყავნ ნება ღვთისა”

მწერალი არქაიზმებს უხვად იყენებს „განდეგილში” ბერის ტიპიზაციის მიზნით, მისი პორტრეტის შესაქმნელად:
არ იყო ხნიერ, მაგრამ ვით წმინდანს
სულის სიმაღლე ზედ დასჩენოდა,
ზედ ეტყობოდა, რომ მისი სული
სულ სხვა მსოფლიოს შეჰხიზნებოდა...
მისთა მცხრალ თვალთა ღრმა მეტყველება
ესოდენ იყო წყნარი და ტკბილი,
თითქო მათ შიგან ჩასახებულა
თვით სათნოება, კდემით მოსილი;
თითქო ნელისა სიხარულითა
სამოთხის ღია კარს შეჰხარიან
და სულთან ერთად უფლისა მიმართ
სასოებითა მიისწრაფიან.
„ლოცვით და მარხვით ხორც-უძლურ ქმნილი
ჰგვანდა წმინდანსა იგი წამებულს,
მრავალგზით ტანჯულს და ტანჯვათ ზედა
ძლევით – მოსილსა და განდიდებულს”

ნიკოლოზ ბარათაშვილი აღფრთოვანებისა და პატივისცემის გრძნობას გამოხატავს სიტყვებით; „კურთხევა თქვენდა ტკბილსახსოვართა”.

დაცინვის მიზნით, არქაიზმების გამოყენებით ლუარსაბ თათქარიძის სასიმამროს მოსე გრძელიძის კლასიკურ სატირულ სახეს ქმნის ილია ჭავჭავაძე წერილში, რომელსაც მოსე სასიძოს უგზავნის:

„ჩემო აღმატებულო ბედნიერო გვაროვანო სიძეო: თუმცა დიდად ბედნიერი ვარ რომელიცა რომა შენგან ვარ დღეს მოხუცებული ბედნიერი და გული ჩემი სიხარულით აღსავსე ნეტარითა სიძოობითა და თვალი ჩემი აახილე რომელიცა რომა დაინახა ისევ გაზაფხული მუხთალისა სოფლისა”.
სხვებრ ბრძანდებოდეთ ბედნიერებით იესო ძე ღვთის მიერ ვითხოვ თქვენს ბედნიერებას, რომელიცა რომა მსურს ნახვა. თქვენი სიმამრი ბრწყინვალე თავადი მოსე ნოშრევანის ძე გძელიძე”(„კაცია–ადამიანი?!”)

თანამედროვე ქართული მხატვრული მეტყველების თვალსაზრისით ეს მაგალითები არქაიზმზე მიგვითითებენ.

აღსანიშნავია, რომ ჩვენი ეპოქის მხატვრულ ლიტერატურაშიც, განსაკუთრებით ნაწარმოების გმირთა დიალოგებში გამოყენებულია არქაიზმები.