ძველი პოემა

ახალი პოემისაგან განსხვავდება თხრობის საგნის, გამოსახვის სივრცის, მითიური ელემენტის და თხრობითი კილოს მიხედვით.

1. თხრობის საგანი.

ძველი პოემა არ ეხება ისეთ ამბებს, რომლებსაც არა აქვთ დიადი ეროვნული ან სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობა. ჰომეროსი „ილიადაში” მოგვითხრობს ტროადის ომის შესახებ. ამ უკანასკნელს უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა ბერძენი ხალხის ცხოვრებისათვის. ასევე დიდი ეროვნული და სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობა ჰქონდა ირანელებისათვის თურანელთა და ირანელთა ომს. იგი საფუძვლად დაედო პოეტ ფირდოუსის პოემას „შაჰ–ნამე”. ჰომეროსის „ოდისეაც” გვიხატავს ისეთ მოვლენას, რომელსაც დიდი საზოგადოებრივი მნიშვნელობა აქვს: ეს არის ოჯახის სიმტკიცის იდეა. ოდისევსი ტროადის ომის დამთავრების შემდეგ ყოველგვარ დაბრკოლებებს გადალახავს, რომ საკუთარ ოჯახს დაუბრუნდეს.

2. გამოსახვის სივრცე.

ძველი საგმირო პოემა ხალხთა ყოფა–ცხოვრების ვრცელ სურათს გვიხატავს. „ილიადას” და „ოდისეას” მიხედვით ჩვენ ვეცნობით ძველი ბერძნების ზნე–ჩვეულებას, მათ სარწმუნოებას, საზოგადოებრივ და ოჯახურ ცხოვრებას, სამხედრო ხელოვნებას, სახელმწიფო–პოლიტიკურ წყობასა და სხვ. ასეთ უმნიშვნელოვანეს მოვლენებთან ერთად ავტორი გვიხატავს ცალკეულ წვრილმან მოვლენებსაც. ავტორი აგვიწერს საჭმლის მზადებას, გმირების ჩაცმულობას და სხვა დეტალებს, რაც აუცილებელია მთავარი იდეის გახსნისათვის. ზემოაღნიშნულის გამო ძველ პოემას გამოსახვის სივრცის სიდიდე ახასიათებს. მასში მრავალი მოქმედი პირია და ყოველი მათგანი განსაზღვრული ხასიათის ტიპია: ზოგი – სიდინჯის, ზოგი – სიფიცხის, ზოგი – სიმამაცის, ზოგი – ფიზიკური ძლიერების, ზოგი მეგობრობის ზოგი მტკიცე მეოჯახის და სხვ.

3. მითიური ელემენტი.

ჰომეროსის პოემებს მითიური ელემენტი ახასიათებს. „ილიადაში” ადამიანებთან ერთად ბრძოლაში მონაწილეობენ ღმერთებიც. ზოგი მათგანი ბერძნების მხარეზეა და ზოგი კი მათ მოწინააღმდეგეებს ეხმარება. მთავარი მოქმედი პირებიც თავიანთი წარმოშობით ღმერთებთან არიან დაკავშირებული. ზოგი მათგანი ამა თუ იმ ღვთაების შვილია, ზოგი შვილიშვილი და სხვ. მაგ. აქილევსი ქალღმერთ თეტიდას შვილია, ოდისევსი ელოსის შვილიშვილია, აიაქისი – იუპიტერის შვილიშვილია და ა.შ. ძველი პოემის გმირებს უდიდეს და ფანტასტიკურ წინააღმდეგობათა გადალახვა უხდებათ. ოდისევსის შინ დაბრუნებას ხელს უშლის ხან ჯადოქარი ცირცეა, ხან ნიმფა კალიფსო, ხან ბობოქარი ზღვა. ამ დაბრკოლებათა გადალახვა პოემის პერსონაჟების მიერ ნების განსაკუთრებულ სიმტკიცეს, ფიზიკურ ძლიერებას და ჩვეულებრივი ადამიანისაგან განსხვავებულ სიმამაცეს მოითხოვს.

4. თხრობის კილო .

ავტორი თანაბარი სიმშვიდით გვიხატავს როგორც ტროადელთა მეფის პრიამის წინაშე მდებარე შვილის – ჰექტორის დაფლეთილ სხეულს, აგრეთვე აქილევსის ფარს, ან აქილევსის მიერ საჭმლის დამზადებას. ამასთან ერთად ავტორი არსად არ გამოხატავს უშუალოდ თავის პირად განცდებს.

ძველი, ანუ ანტიკური პოემის კლასიკური ნიმუში არის ჰომეროსის „ილიადა” და „ ოდისეა”. ისინი ძველი საბერძნეთის ცხოვრების მხატვრული გამოსახვის საუკეთესო ნიმუშებია. ჰომეროსის პოემები შექმნილია III- VII საუკუნეებში ჩვენს წელთაღრიცხვამდე. ზემოაღნიშნულ პოემებს საფუძვლად უდევს ბერძენთა გადმოცემა ტროადის ომის შესახებ.

გადმოცემა მოგვითხრობს, რომ ტროაელთა მეფის შვილმა პარისმა მოსტაცა ბერძენთა ერთ–ერთი ტომის – სპარტელების მეფეს – მენელაეს მისი სილამაზით განთქმული მეუღლე, მშვენიერი ელენე. უკანასკნელის დასახსნელად ბერძნებმა დაიწყეს ლაშქრობა ტროაელთა წინააღმდეგ მენელაეს ძმის – მიკენთა მეფის – აგამემნონის მეთაურობით. ათი წელი იბრძოდნენ ბერძნები ქალაქ ტროას წინააღმდეგ, მაგრამ ვერ ახერხებდნენ მის აღებას. ბოლოს გააკეთეს ხის დიდი ცხენი. მასში მოთავსდნენ ბერძენი მხედრები, აიღეს ქალაქი და დაიხსნეს მშვენიერი ელენე. „ილიადაში” ასახულია ბერძენთა ბრძოლის მხოლოდ ერთი ეპიზოდი: ბერძენთა მხედართმთავარს აგამემნონს ჰყავს ტროას მიდამოებში ბრძოლის დროს მოტაცებული მშვენიერი ტყვე ქალი ქრიზეიდა, რომელიც ცოლად უნდა წაიყვანოს (ქრიზეიდა ღმერთის – აპოლონის ქურუმის ქრიზეს შვილია). ქრიზე მიდის ბერძენთა ბანაკში და თხოვს აგამემნონს შვილის გამოსყიდვას დიდი საფასურით. აგამემნონი უარით ისტუმრებს მას. ბერძნების ბანაკში ჭირი ჩნდება და მოლაშქრეები იხოცებიან. ამის მიზეზად აპოლონის განრისხებას თვლიან და, ქრიზეს შეურაცხყოფის გამო, აგამემნონი იძულებული ხდება დაუბრუნოს მშობლებს ქრიზეიდა და სამაგიეროდ მიჰყავს აქილევსის ხვედრი ტყვე ქალი ბრიზეიდა. ამან უსაზღვროდ განარისხა მირმინდონელთა მეფე და განთქმული გმირი აქილევსი. იგი თავისი ლაშქრით განზე გადგა და უარი განაცხადა ბრძოლაში მონაწილეობაზე. აგამემნონი აგრძელებს ბრძოლას ტროაელთა წინააღმდეგ. ბრძოლის დაწყებისას პარისი წინადადებას აძლევს ბერძნებს, რომ გავიდეს რომელიმე ბერძენთაგანი მასთან ხელჩართულ ბრძოლაში იმ პირობით, რომ რომელი მხარეც აჯობებდა, მას დარჩეს მშვენიერი ელენე. პარისთან შესაბმელად გადის მენელაე. მათი ბრძოლა მენელაეს აშკარა უპირატესობით ვითარდება, მაგრამ ტროელების ბანაკიდან ერთ–ერთი სარდალი ტანდარე ისარს ტყორცნის მენელაეს და დაჭრის მას. ამ მზაკვრობამ განარისხა ბერძენთა ჯარი და იწყება მოპირდაპირე ლაშქრების საერთო ბრძოლა, რომელიც მწვავე ხასიათს იღებს. ბერძნები მძიმე მდგომარეობაში ჩავარდნენ. ბერძნები მარცხდებიან. მათი მთავარსარდალი აგამემნონი თანახმაა დაუთმოს შეურაცხყოფილ და განდგომილ აქილევსს, მაგრამ უკანასკნელის მრისხანება კვლავ დაუმცხრალია და მოციქულებს უარით ისტუმრებს. ბერძნების მდგომარეობა კიდევ უფრო გაუარესდა. აქილევსის მეგობარმა პატროკლემ პირადად ნახა მეომართა მძიმე მდგომარეობის სურათი. უამბო ყოველივე ამის შესახებ აქილევსს და თხოვა მას, გაეტანებინა მირმინდონელები ბერძენთა დასახმარებლად. აქილევსი დათანხმდა და ბერძნების მოტყუების მიზნით, თავისი იარაღით აღჭურვა პატროკლე. თან რჩევა მისცა მას, რომ შორს არ გაჰყოლოდა გაქცეულ მტერს, უკანასკნელს შეეძლო პატროკლეს შეტყუება და მისი დაღუპვა. პატროკლე მაინც დაედევნა დამარცხებულ მტერს და და ტროას კედლებთან შეებრძოლა მოპირდაპირეს – განთქმულ გმირს – ჰექტორს. უკანასკნელმა მოჰკლა პეტროკლე. მეგობრის დაღუპვამ და მისი გვამისათვის სამარცხვინო ბრძოლამ აღაშფოთა აქილევსი. მან გლოვის ნიშნად თმების გლეჯა დაიწყო; იგი სწრაფად გაემართა იმ ადგილისაკენ, სადც ბერძნები პატროკლეს გვამისათვის იბრძოდნენ. ტროაელებს აქილევსის დანახვისთანავე შიშით თავზარი დაეცათ და გაიქცნენ. აქილევსის რისხვამ გაიარა. მან დაიწყო ტროელების წინააღმდეგ ბრძოლისათვის მზადება, შეურიგდა აგამემნონს და უკანასკნელმაც დაუბრუნა ბრიზეიდა. ტროადელებთან ბრძოლის დროს აქილევსმა პირადად მოჰკლა მისი მეგობრის პატროკლეს მკვლელი ჰექტორი, მიაბა მისი გვამი ეტლს და თავის ბანაკში წაათრია. აქილევსი დიდი პატივით აბარებს მიწას პატროკლეს გვამს , ხოლო ჰექტორის გვამს კი ათრევს პატროკლეს საფლავის გარშემო. პოემის დასასრულს აქილევსი უბრუნებს ტროაელთა მეფეს ჰექტორის გვამს. ტროაელები მას დიდი პატივით ასაფლავებენ.

„ილიადა” და „ოდისეა”, როგორც ძველი საბერძნეთის ცხოვრების მხატვრული გამოსახვის გარდუვალი ნიმუშები, შთაგონების წყაროდ გადაიქცა შემდეგი დროის მწერლებისათვის.

პირველი დიდი საგმირო პოემა, რომელიც ჰომეროსის მიბაძვით დაიწერა, რომაელი პოეტის ვირგილიუსის პოემა „ენეიდა” იყო. მასში მოთხრობილია ტროადის მეფის ენეის მოგზაურობა ბერძნების მიერ ტროადის ციხე–სიმაგრის აღების შემდეგ, მისი მისვლა იტალიის სანაპიროზე და რომის სახელმწიფოს დაარსება. ამ პოემამ დიდი გავლენა მოახდინა შემდგომი დროის მხატვრულ ლიტერატურაზე.