ეპიგრამა

მოკლე სატირულ ლექსი, რომელიც მიმართულია რომელიმე პიროვნების, საზოგადოებრივი წრის, ჯგუფის ან დაწესებულების წინააღმდეგ.

ეპიგრამა პირდაპირი მნიშვნელობით ითარგმნება როგორც „დაწერილი” („ეპი” – ზევიდან და „გრამა” – ნაწერი).
ძველ საბერძნეთში ჩვეულებად ჰქონდათ, შეეწირათ ღმერთებისათვის ნივთი პირად ან საზოგადოებრივ–პოლიტიკურ ცხოვრებაში მომხდარი რომელიმე საინტერესო მოვლენის აღსანიშნავად (მტერზე გამარჯვების, ბავშვის დაბადების დასხვა მსგავს მოვლენასთან დაკავშირებით).
ამ ნივთებზე ისინი აღწერდნენ შემწირველის ვინაობას და მოკლედ აღნიშნავდნენ შეწირვის გამომწვევ მიზეზს. ზოგჯერ ღმერთებს სწირავდნენ ღვთაების ქანდაკებებს და მასაც წარწერას უკეთებდნენ. პირველ ხანებში წარწერას არ ჰქონდა პოეტური ხასიათი. შემდეგ კი დაიწყეს წარწერის მოკლე ლექსის სახით ამოკვეთა ან მოჭედვა და იგი მხატვრული ლიტერატურის ნიმუშად გადაიქცა.

ძველ ბერძნულ ეპიგრამას ფართო მნიშვნელობა ჰქონდა.
ამ სიტყვით აღინიშნებოდა სხვადასხვა შინაარსის მოკლე ლირიკული ლექსი (სატრფიალო, სალხინო, ელეგიური, სატირული, სახოტბო და სხვა).
შესანიშნავი მოქანდაკის ფიდიასის მიერ შექმნილ ზევსის ქანდაკებას ასეთი წარწერა ჰქონდა:

„ან ღმერთი ციდან ჩამოვიდა, რომ მისი სახე ეჩვენებინა შენთვის, ფიდიას,
ან შენ თვით აფრენილხარ ზეცას ღმერთის სახილველად”.

ამ ეპიგრამაში აღნიშნული იყო ფიდიასის მიერ შექმნილი ქანდაკების მსგავსება ზევსისადმი. იგი წარმოადგენს ხოტბას, რომელიც ფიდიასს მიუძღვნეს ხელოვნების დიადი ძეგლით კმაყოფილმა ბერძნებმა.
შემდეგ ხანებში ეპიგრამის შინაარსი შეიკვეცა და იგი მოკლე, დამცინავ ლირიკულ ნაწარმოებად გადაიქცა. ასეთი მნიშვნელობა პირველად ეპიგრამას ძველმა რომაელმა მწერლებმა მიაკუთვნეს (მაგალითად: ლუკრეციუსმა).

XIX საუკუნის ქართველი მწერლებიდა ეპიგრამებს წერდნენ ა. წერეთელი, ი. ჭავჭავაძე, ვაჟა–ფშაველა და სხვა პოეტები. აი, რამდენიმე ნიმუში ი. ჭავჭავაძის ეპიგრამებიდან:

რევაზ ანდრონიკაშვილისადმი

„ულვაშ–სრული მელოტია, უთაური თავიანი,
ხელთ–მლოკი ქონდრის კაცია, დიდ–გულა და ბოხ–ხმიანი,
თუმცა ტანად პატარაა, სხვაფრივ კი კარგა დიდია,
ქვეყანა და ქვეყნის თხოვნა იმას ფეხებზეც ჰკიდია.”

გ. კ. მუხრანბატონს

„კოხტაა და ღობემძვრალა, პატარა და ჩამომხმარი,
ცხვირ–ნისკარტა, ნიკაპ–წვეტი, უჟმური, განს გამდგარი,
ჭკვით და გულით მოცვეთილა, ქვეყანაზედ უქმად გდია,
თვით მაღლა ზის, – ქვეყნის საქმე მასაც ფეხებზედ ჰკიდია”.

ევროპის და რუსეთის ახალ ლიტერატურაში ეპიგრამებს წერდნენ გოეთე, პუშკინი (ცნობილია პუშკინის მკვეთრი ეპიგრამების სერია იმპერატორ ალექსანდრე I-ზე, რეაქციონერ არაკჩეევისა, არქიმანდრიტ ფოტისა, ბულგარინისა და სხვათა წინააღმდეგ) და სხვ.