ამიში
ამიშ-ი (ადიღ. Амыщ/Iэмыщ/Аймыщ/Емыщ/Ямыщ – „დაუღლელი“) – წვრილფეხა საქონლის მფარველი ღვთაება ადიღურ მითოლოგიაში (ემიშის კულტს ბალყარელები და ყარაჩაელებიც იცნობენ. „აჲმუში“). ეძღვნებოდა დღეობა, რომელიც, ხან-გირეის ცნობით, შემოდგომაზე, ცხვრის დანერბვის დროს აღინიშნებოდა, ხოლო ლ. ლჲულჲეს მიხედვით, – ფარაში გაშვების ჟამს. იმავდროულად ითვლებოდა რა „შაფსუღური გვარების – ნაგუჩისა და შხალახოს, მფარველად, ეს უკანასკნელნი ამიშის სახელზე მარტ-აპრილში, ზოგჯერ კი იანვარშიც ლოცულობდნენ“ (ბ. ანი).
ამიშის შესახებ მითოლოგიური წარმოდგენები არ შემონახულა. ცნობილია მხოლოდ ის, რომ შაფსუღებს იგი პატარა ფრინველის სახით ჰყავდათ წარმოდგენილი. უფროსი თაობის ადიღები ჩიტის დანახვისთანავე დღესაც ამბობენ: „აი, ემიშის ჩიტი“ (Муары Емыш ибзыу).
ყაბარდოელები ემიშს „აჲმიშის“ სახელით იცნობდნენ. ერთ-ერთი ყაბარდოული სიმღერის ტექსტში ნათქვამია: „შენ, სპილენძის საყვირით უხმობ ცხვარს, ძველთაგანვე აჲმიშივით ცნობილო“. ერთ-ერთი ავტორი აჲმიშის შესახებ წერს: „ლეგენდარული მწყემსი, რომელმაც, გადმოცემის თანახმად, პირველმა მოაშენა ცხვარი... იგი ჯოგის მფარველი ღმერთია... მის შესახებ მითები დაკარგულია... დღეს სიტყვა აჲმიში გამოიყენება, როგორც „ცხოველის“, „პირუტყვის“ საერთო სახელწოდება“ (პ. გურევიჩის მიხედვით, ემიში „ცხვარს“ აღნიშნავს). ყაბარდოში აჲმიშის, როგორც ღმერთის, ხსოვნის პარალელურად შემონახულია მისი მოსახელის, ნართი აჲმიშის – ნართული ეპოსის პერსონაჟის, სახეც.
ეპოსში ამიში ნათელმხილველ უორსარის ვაჟი და მიწათმოქმედების ღვთაება თჰაგალეჯისა და ცხვრის ბეჭზე მკითხავის – მამიშის, ძმაა. ერთ-ერთ გადმოცემაში ნათქვამია,: „აჲმიში მუდმივად ტყეში იმყოფებოდა, იჭერდა ნადირს და მის ნაშიერს და ხალხს აძლევდა. იჭერდა ცხენებს, ხარებს, ძროხებს, თხებსა და სხვა ცხოველებს და ადამიანებს ჩუქნიდა. ასე გაუჩნდათ ადამიანებს ჯოგები“. აქედან გამომდინარე ა. შორთანოვი წერს: „აჲმიში ადიღთა ყველაზე საყვარელი ღვთაებაა. არ მოიპოვება არცერთი ზღაპარი, სადაც იგი უარყოფითად იქნებოდა დახასიათებული. აჲმიში სიკეთის განსახიერებაა: რაც მას აქვს, ხალხსაც ეკუთვნის“.
ლიტერატურა
- Люлье. Л. Я. Черкессия. Историко-этнографические статьи // Материалы для истории черкесского народа. Краснодар, 1927;
- Хан-Гирей. Вера, нравы, обычаи, обра жизни черкесов // Русский вестник, 1842, V;
- Ж.-В.-Э. Тебу де Мариньи. Путушествия в Черкесию // АБКИЕА. Сост. В. К. Гарданов. Нальчик, 1974;
- Дюбуа де Монпере. Путешествие вокруг Кавказа. У черкесов, у абхазов, в Колхиде, в Армении и Крыму. Т. I. Сухуми, 1937;
- Лавров Л. И. Доисламские верования адыгейцев и кабардинцев // Исследования и материалы по вопросам первобытных религиозных верований. Труды Института этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая. Новая серия. Т. 51. М., 1959;
- Кабардинский фольклор. М.-Л., 1935;
- Гуревич И. Религия сельской общины у черкесов-шапсугов // Религиозные пережитки у черкессов-шапсугов. Материалы Шапсугской экспедиции 1939 г. Под редакцией С. А. Токарева и Е. М. Шиллинга. Сб. научных студенческих работ, вып. 17. Этнография. М., 1940;
- Ан Б. О пережитках родовой религии шапсугов // Религиозные пережитки у черкессов-шапсугов. Материалы Шапсугской экспедиции 1939 г. Под редакцией С. А. Токарева и Е. М. Шиллинга. Сб. научных студенческих работ, вып. 17. Этнография. М., 1940;
- Зафесов А. Х. Некоторые обряды скотоводческого хозяйства адыгейцев в прошлом// Ученые записки АНИИ. История и этнография. Т. IV. Майкоп, 1966;
- Мижаев М. И. Амыш // Мифы народов мира. Т.I. М., 1980;
- Шортанов А. Т. Адыгская мифология. Нальчик, 1982;
- Кудаев М. Язык охотника. Нальчик, 2010 // Приложение журналу «Минги Тау», № 7. Нальчик, 70 2010;
- Мыжей М., Пащты М. Адыгэ мифологием и энциклопедие. Тхьэхэр, лIыхъужьхэр, культхэр, нэщэнэхэр. Черкесск-Нальшык-Мейкъуапэ. 2012.
