არაგვის ერისთავი

არაგვის ერისთავი - არაგვის საერისთავო დაახლოებით XIV ს-ის შუა ხანებში წარმოიქმნა „ძეგლი ერისთავთას“ ცნობით, არაგვის საერისთავოს ფარგლებში მოქცეული იყო ტერიტორია „ზედაზნიდან დარიალამდე“, იგი მოიცავდა არაგვის ხეობისა და ხევის არაგვის (მერმინდელი თერგის) ხეობებს, რომელთა შორის იგულისხმება ჭართალი, ხანდო, გუდამაყარი, მთიულეთი, ხევი, თრუსო, ხადა-ცხავატი (მთიულეთი). დასავლეთით არაგვის საერისთვოს ესაზღვრებოდა ქსნის საერისთავო, სამხრეთით - სამუხრანბატონო, აღმოსავლეთით საზღვარი მდინარე არაგვზე გადიოდა. XVI ს-დან, როცა არაგვის საერითავო სათავადოდ იქცა, მისი ტერიტორია ქსნის ხევთან და მუხრანთან ერთად შედიოდა მესამე (მუხრანბატონის) სადროშოში. საერისთავოს ცენტრს ბაზალეთ-არაგვისპირის პლატო წარმოადგენდა, რომელიც სტრატეგიულად მოხერხებული ადგილი იყო თავდაცვითი სისტემის მოწყობისათვის.

დოკუმენტური წყაროების მიხედვით, არაგვისის პირველი ერისთავები შაბურისძეები ყოფილან. XIII ს-ის მიწურულს ეს საგვარეულო იმდენად ანაგარიშგასაწევი ძალა გამხდარა, რომ ვახტანგ III-ის (1298-1308) დაქორწინება შაბურისძის ასულზე მისი ძმის, არაგვის ხეობაში მონღოლთაგან განრიდებული დავით VIII-ის შეშფოთების მიზეზი გამხდარა (ჟამთააღმწერელი). ცხადია, ეს ცნობა მიანიშნებს შაბურისძეთა მნიშვნელოვან სამხედრო პოტენციალზე. წყაროებში ნათელი არ არის არაგვის ერისთავის მიმართება ქართლის ერისთავებთან, იყო იგი ქართლის ერისთავის ქვემდებარე მოხელე, თუ მისგან დამოუკიდებელი სამხარეო მმართველი. ბუნდოვანება ამ საკითხში გამოიწვია ქართლის ერისთავთა საგვარეულო სახელის, „სურამელის“ მოხსენიებამ არაგვის ერისთვებად გიორგი VII-ის 1403 წ-ის საბრძოლო მოქმედებების დროს დვალთა წინააღმდეგ (ძეგლი ერისთავთა). სხვა მოსაზრებით, პირის სახელი „სურამელი“ ამ პერიოდისათვის უკვე გავრცელებული იყო სხვა ფეოდალურ საგვარეულოთა ოჯახებშიც და, ამდენად, არ გამოდგება ამ ორ საერისთავოს (ქართლი, არაგვი) შორის შიდა ადმინისტრაციული დაქვემდებარების დასაბუთებისათვის (მ. ბახტაძე).

ერისთავ შაბურისძეთა რეზიდენცია მდებარეობდა ბაზალეთ-დუშეთში, რომლის ნაკვალევი შენახულია გვიანდელ საშაბუროში. შაბურისძეთა საგვარეულო მონასტერი და საძვალე ყოფილა ბოდორნა, რომელსაც 1494 წ. არაგვის ერისთავმა ვამიყ შაბურისძემ შესწირა სოფელი ხანდაკი. არაგვის ერისთავ შაბურისძეთა ფეოდალური სახლის შესახებ საინტერესო გენეალოგიური ცნობებია შემონახული XIV-XV სს-ების ძეგლებში - „გერგეტის სულთა მატიანესა“ და შაბურისძეთა შეწირულების საბუთებში. „გერგეტის სულთა მატიანიდან“ ისიც ირკვევა, რომ XV ს-ში შაბურისძეებს მჭიდრო ნათესაური და პოლიტიკური კავშირი ჰქონდათ სამცხის მმართველ ჯაყელთა სახლთან და ადგილობრივ დიდებულებთან. ამავე კავშირის არსებობაზე მეტყველებს სამცხეში მდებარე პატარა სმადას ეკლესიის 1467 წ. წარწერაც, რომელიც ადასტურებს ამ მხარეში არაგვის ერისთავ შაბურისძის ქტიტორულ საქმიანობას. როგორც ჩანს, შაბურისძეები აქტიურ მონაწილეობას იღებდნენ XV ს-ის საქართველოს შიდაპოლიტიკურ პროცესებში. ირკვევა, რომ სამცხის ათაბაგი ყვარყვარე II (1451-1498) შაბურისძეთა დახმარებით შეეცადა თავისი შვილიშვილისა და გიორგი VIII-ის უმცროსი ძის, ვახტანგის აყვანას სამეფო ტახტზე (ქ. შარაშიძე). XVI ს-ის 20-იანი წლებიდან მკვეთრად იცვლება შაბურისძეთა ფეოდალური სახლის დინასტიური სახელები. ამ დროს არაგვის ერისთვებია ბაინდური, ხოლო მისი ძმები: ზურაბ, გოდერძი, ბარძიმ, გოსტასაბ და როსტომ. საფიქრებელია, რომ არაგვის ერისთავებს ამ დროისათვის უკვე ჰქონდათ გადატანილი პირველი დინასტიური ცვლილება. არსებობს ვარაუდი, რომ ა. ე. შაბურისძეთა სახლი სამცხის ათაბაგებთან პოლიტიკურ ალიანსს უნდა შეწირვოდა (მ. ბახტაძე). არაგვის. ერისთავთა დინასტიურ ცვლილებებზე მიანიშნებენ უფრო გვიანდელი წყაროებიც (ბერი ეგნატაშვილი, ვახუშტი, იოანე ბატონიშვილი), მაგრამ მათი ვერსიები ერთმანეთთისაგან საკმაოდ სხვაობს. ვახუშტი ბატონიშვილი არაგვის ერისთავთა წინაპრად ასახელებს ვანათელ აზნაურს, რომელსაც სვიმონ მეფის ტყვეობის დროს ამოუწყვეტია ძველ ერისთავთა ოჯახი და ხელთ უგდია ბაზალეთი. იოანე ბატონიშვილის მიხედვით კი, ვანათელი აზნაურები სიდამონიძეები ყოფილან, რომელთაც დაუპყრიათ ბაზალეთი. ამათგან სრულიად განსხვავდება ბერი ეგნატაშვილის ვერსია - XVI ს-ში არაგვის ერისთავთა წინაპრებს ხევის მფლობელი თექთურმანიძეები გაუნადგურებიათ, რის შემდეგაც მეფისაგან მიუღიათ მთიულეთი, ხადა, ანანური და დუშეთი. მაგრამ XVI ს-ის არაგვის ერისთავები უკვე ძალზე დაშორებულნი იყვნენ თავიანთ პოლიტიკურ წინაპრებს - ისინი უკვე დიდი და გავლენიანი თავადები იყვნენ, რომელთაც მეფის წინაშე სამოხელეო ვალდებულებები მოხსნილი ჰქონდათ.

ერისთავი შაბურისძენი

• შანშე - არაგვის ერისთავი დაახლ. XIII ს-ის შუა ხანები.
• ჭუჭაჲ - არაგვის ერისთავი დაახლ. XIII-XIV ს-თა მიჯნა.
• ვარამ - არაგვის ერისთავი დაახლ. XIV ს-ის პირველი ნახევარი.
• ვახტანგ - არაგვის ერისთავი დაახლ. XIV ს-ის შუა ხანებში.
• მიქაჲ - არაგვის ერისთავი დაახლ. XIV ს-ის მეორე ნახ. - 1398 წ. (ქისკ 2013: 66).
• [სურამელ ?] - 1403 წ. (ძეგლი ერისთავთა 1965: 117).
• ნუგზარ - არაგვის ერისთავი დაახლ. 1419-1465 წწ. (ქისკ 2013: 81; ქისკ 2014: 146).
• ვამიყ - არაგვის ერისთავი დაახლ. 1465-1494 წწ. (ქისკ 2014: 146, 303).

წყაროები და ლიტერატურა

• ძეგლი ერისთავთა 1965: 117;
• ქისკ 2013: 41, 66, 81;
• ქისკ 2014: 144-147, 304;
• ქსძ 1965: 117;
• ვახუშტი 1973: 34,
• ჟამთააღმწერელი 1959: 308;
• მეტრეველი 1962: 92;
• ბერიძე 1955: 177;
• შარაშიძე: 1954: 233-240, 279-289;
• ჟორდანია 1897: 371;
• ბერი ეგნატაშვილი 1959: 391;
• გვასალია 1983: 73, 79;
• ითონიშვილი 1989: 85;
• არახამია 1988: 132;
• ბახტაძე 2003: 213-212.
• ჟორდანია 1897: 531;
• შარაშიძე 226-229, 267-269;
• ხოშტარია-ბროსე 1980: 78-79;
• არახამია 1988: 134;
• ბახტაძე 2003: 213.

წყარო

ცენტრალური და ადგილობრივი სამოხელეო წყობა შუა საუკუნეების საქართველოში