არსენ მანგლელი

არსენ მანგლელი – (XIII ს. შუა ხანები), ქართველი საეკლესიო მოღვაწე, მანგლისის მთავარეპისკოპოსი, მწიგნობარი.

არსენ მანგლელის სახელს უკავშირდება ქართული ასომთავრული წარწერა, ამოკვეთილი 23 სტრიქონად, ახლანდელ თეთრიწყაროს მუნიციპალიტეტის სოფელ აბელიანის ეკლესიის სამხრეთი კედლის სამ დიდ ქვაზე (აბელიის ტაძარი). ეს ტაძარი მას აუშენებია საქართველოში მონღოლთა ბატონობის დროს დიდი „ჭირითა და რუდუნებით“. წარწერის ტექსტი ასეთია: „ადიდენ და დაამყარენ ღმერთმან მეფენი ჩუენნი – დავით და დავით, დედოფალი თამარ-ხათუნ და ძე მათი გიორგი რომელთა წყალობითა ღირს ვიქმენ აღშენებად ეკლესიისა ამის, სამლოცველოდ მეფობისა მათისა მე, გლახაკი არსენ მშჳდაჲსძე, მანგლელი მთავარეპისკოპოსი და საჴსენებელად ცოდვილსა სულისა ჩემისა და ძმისა ჩემისა ანელაჲსა და მშობელთა და ძმათა და ყოველთა მიცვალებულთა ჩუენთათჳს; გარწმუნოს ღმერთმან, ვინცა ჰნახოთ ჭირით და რუდუნებით ნამუშაკევი ჩუენი, შენდობაჲ ბრძანეთ, რაითა ღმერთმან თქუენცა მოგანიჭოს სასყიდელი შრომათაჲ აქა და საუკუნესა, ამენ. მას ჟამსა ჴელ-ვყავ შენებად, ოდეს თათართა დაეპყრა ესე სამეფო და ყოველი ქუეყანაჲ. ძალით და შრომით შეემართებოდა ჩემებრ გლახაკისა და არაჲს მქონებლისაგან, გარნა პატრონთა წყალობითა ჭელ-ვყავ. და ვისიცა რაჲ სხჳსა სალოცავი წაგებულა ამისსა შენებასა, მასცა ღმერთმან სასუფეველი მიანიჭოს და მაშენებელთაც და რაჲცა ვინ მოჲჭირვა, ყოველთა შეუნდვენ ღმერთმან, ამინ“.

წარწერიდან ჩანს, რომ მთავარეპისკოპოსი არსენ მანგლელი გვარად მშვიდაისძე ყოფილა. აბელიის წარწერის ტექსტის დასაწყისში მოხსენიებული არიან საქართველოს მეფეები – დავით VI ნარინი (1245-1293) და დავით VII ულუ (1247-1270), რომლებიც 1247-1259 წწ. თანამეფობდნენ. წარწერაც ამ დროს უნდა იყოს შესრულებული, რადგან ტექსტში მათი თანამეფობაა ასახული. გარდა მეფეებისა, იხსენიებიან აგრეთვე სამეფო ოჯახის სხვა წევრები: დედოფალი თამარ-ხათუნი, რომელიც დავით ულუს პირველი მეუღლე იყო, და მათი ძე, 1268 წ. გარდაცვლილი ბატონიშვილი გიორგი.

ტექსტში დასახელებული „თათრები“, ცხადია, მონღოლები არიან და წარწერიდან კარგად ჩანს მათი ბატონობის დროინდელი ეკონომიკური სიდუხჭირეც. გრიგოლ სურამელის შიომღვიმის მონასტრისადმი გაცემულ „დაწერილს“ ახლავს არსენ მანგლელის ხელრთვა. ამ საბუთით გრიგოლ სურამელი შიომღვიმის მონასტერს უმტკიცებს თავისი ქონების ნაწილს, მათ შორის – ისეთ უძველეს სამფლობელოებს, როგორიც იყო გავაზელთა სოფელი და ფავნელთაგან მონასტრის მიერ ნაყიდი კოტმანი. ამ საბუთში გრიგოლ სურამელი აღნიშნავს მონღოლებთან ერთად სალაშქროდ მეოთხედ გამგზავრებას: „აწ გულმოდგინებით ვწერ წამავალი მეოთხედ წარმართთა თათართა შიგან ქრისტეს რჯულისა და ერისა და ეკლესიისა დაცუისათუის“. ამ საბუთს ახლავს იმდროინდელი საქართველოს უმაღლესი საერო და სასულიერო მოხელეების ხელრთვები, რომელთა შორისაა არსენ მანგლელის ხელრთვაც: „ქ. ესე, ვითა ერისთავთ-ერისთავსა, ქართლის ერისთავსა გრიგოლს, თავისა ჴელითა დაუწერია და მღჳმისათჳს და მუნ შინა დამკჳდრებულთა მამათა წმიდათათგს, მისი ნასყიდი სოფელი გავაზელნი უსამართლოისა ჴელისუფალთა ზედდადებულისა ბეგრისა და შესავლობისაგან გაუთავისუფლებიან კოტმნისავე თანა და წმიდათა მეუფეთა, ქრისტეს მიერ ქართლისა კათალიკოზსა არსენის და ქართლისა მთავარებისკოპოზი გიორგის უჯუარობითა და კანონითა დაუმტკიცებია, მეცა, უნდოი არსენიც მანგლელი, ჩემითა ჴელითა ვამტკიცებ. შემცვალებელნი ამისნი იყვნენ კრულ, წყეულ და შეჩუენებულ ცათა შინა და ქუეყანასა ზედა სიტყუითა ღმრთისალთა, ათორმეტთა მოციქულთა ჯუარითა და მადლითა და ყოველთა ღმრთისა ნებისმყოფელთა მადლითა და თუით წმინდისა მამისა შიოის მადლითა და ამათ ყოველთა ზემოწერილთა მადლითა და ჩუენ უნდოისა ჯუარითა! დამამტკიცებელნი ღმერთმან აკურთხეს და ყოველი მისგან ქნილი მტკიცე ქმნას!“

არსენ მანგლელის ეს ხელრთვა საინტერესო და მნიშვნელოვანია იმით, რომ კრულობით ნაწილში იგი იმოწმებს ხუთ პატრიარქს – კონსტანტინოპოლის, ალექსანდრიის, ანტიოქიისა და იერუსალიმის პატრიარქებთან ერთად ამ ხუთეულში შედის ქართლის კათოლიკოს-პატრიარქიც.

გარდა ამისა, არსენ მანგლელის ეს ხელრთვა, შესრულებული დახვეწილი კალიგრაფიული ხელით, XIII ს. ქართული მხედრული დამწერლობის შესანიშნავი ნიმუშია.

ვ. სილოგავა

ლიტერატურა

• ასათიანი ნ., ჭიჭინაძეი., ალგეთი, თბ., 1985;
• გომელაური ი., ხუროთმოძღვრული ძეგლი სოფელ აბელიაში, საქ. სსრ მეცნ. აკადემიის საზ. მეცნ. განყბის „მაცნე“, 1968, №1;
• ოთხმეზური გ., XII-XIII საუკუნეების მიჯნის ქ ართული ლაპიდარული წარწერები, როგორც საისტორიო წყარო, თბ., 1981;
• სილოგავა ვ., ქვემო ქართლის წარწერები, კრ., „დმანისი“, 2000, №2;
• ქართული ისტორიული საბუთების კორპუსი, ტ. 1, თბ., 1984.

არსენი მრავალმნიშვნელოვანი

წყარო

• საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია:ენციკლოპედია