აფხაზეთის საკათოლიკოსო

აფხაზეთის (დასავლეთ საქართველო) საკათოლიკოსო – (IX ს. – 1814/1819), საქართველოს სამოციქულო, მართლმადიდებელი ეკლესიის ორგანიზაციული სტრუქტურა დასავლეთ საქართველოში.

ისტორია

IX-X სს. „მატიანე ქართლისაჲს“ ჩანართის მიხედვით, 830 წ. დააარსა ქართველოს სამთავროს (ტაო-კლარჯეთის) მთავარმა, ბაგრატ I კურაპალატმა (826—876): „.... ამან ბაგრატ გააჩინა და განაწესა კათალიკოსი აფხაზეთს ქრისტეს აქეთ ყ-ლ“. მიუხედავად ცნობაში დაცული ზუსტი თარიღისა, აფხაზეთის საკათოლიკოსოს დაარსების თარიღთან დაკავშირებით მკვლევართა შორის აზრთა სხვადასხვაობაა: ზოგი მკვლევარი საკათოლიკოსოს დაარსებას მიაკუთვნებს IX ს., ზოგი – X ს. II ნახევარს, ზოგი – კი XII-XIII სს.

ქართულ ისტორიულ მეცნიერებაში აფხაზეთის საკათოლიკოსოს წარმოქმნის შესახებ არსებობს ორი მოსაზრება: 1. აფხაზეთის საკათოლიკოსო ქართული საეკლესიო სამართლის (რუის-ურბნისის კრების ძეგლისწერა) ძველი ქართული საისტორიო მწერლობის ძეგლების, ასევე საეკლესიო ტრადიციის მიხედვით, IV საუკუნიდანვე წარმოადგენდა ერთიანი ქართული ეკლესიის ნაწილს – IV ს. ადმინისტრაციულ-სტრუქტურულად ჩამოყალიბებული ქართული ეკლესია, ცენტრით მცხეთაში, თავის იურისდიქციას ავრცელებდა როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოზე. ამ დებულებას მხარს უჭერენ ბერძნულ-ლათინური და სომხური წყაროები (გელასი კესარიელისა და სხვა ბერძენ და ლათინ ავტორთა ცნობებით, წმ. ნინომ გააქრისტიანა როგორც იბერები, ისე ლაზები, ანუ მის მიერ ჩამოყალიბებული ქართული ეკლესია თავის იურისდიქციაში ლაზებსაც გულისხმობდა. სომხური წყაროებით, კათოლიკოსი კირიონ I VI ს-ში, „ძველი წესის“ შესაბამისად, ეგრისის არქიეპისკოპოსიც იყო, ანუ უფრო ადრეც, IV-V სს. ქართლის საკათოლიკოსო ეგრისსაც მოიცავდა. ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობითაც, კათოლიკოსობის დაწესებამდე სამოქალაქო, ანუ ისტორიული ეგრისის ერთი ნაწილი მცხეთელ-სამთავროელი ეპისკოპოსის იურისდიქციაში შედიოდა, ხოლო ნიქოზელი ეპისკოპოსის სამწყსოში – რაჭა-მთიანეთი).

აფხაზეთის საკათოლიკოსო აღმოცენდა ქართული ეკლესიის წიაღში ქართველ მეფეთა და პირველ იერარქთა ნებით ეკლესიის ადმინისტრაციული მმართველობის გასაადვილებლად და ყოველთვის წარმოადგენდა ზოგადქართული ეკლესიის ერთ-ერთ საეკლესიო-ადმინისტრაციულ ოლქს. იგი ისტორიულად წარმოადგენდა ქართული ეკლესიის ერთ ნაწილს, რომლის მეორე ნაწილი იყო ქართლის საკათოლიკოსო. ერთიან ქართულ ეკლესიაში ქართლის (მცხეთის) კათოლიკოსს უპირატესი მდგომარეობა ჰქონდა და როგორც „უხუცესი“, ატარებდა სრულიად საქართველოს პატრიარქის ტიტულს. XVII ს. და XVIII ს. I ნახევარში ქართლისა და კახეთის სამეფოების დასუსტებისა და ირანის მძლავრობის პირობებში პატრიარქის წოდება გაჩნდა აფხაზეთში, ე.ი. „უმრწემესი“, კათოლიკოსების ტიტულატურაში (მიტრ. ანანია ჯაფარიძე).

XX-XXI სს. ისტორიკოსთა ნაწილის აზრით, რომლებიც ძირითადად ეყრდნობიან კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ნოტიციების მონაცემებს, აფხაზეთის საკათოლიკოსო წარმოიქმნა დასავლეთ საქართველოში არსებული და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო ტახტს დაქვემდებარებული საეკლესიო სტრუქტურების – აბაზგიის, იმავე სებასტოპოლისის სამთავარეპისკოპოსოს, ნიკოფსიის სამთავარეპისკოპოსოსა და ოთხი საეპისკოპოსოსგან [როდოპოლისის, პეტრას, ძიღანევის (ზიგანევი) და საისინის (ცაიშის)] შემდგარი ფაზისის (ლაზიკის) სამიტროპოლიტოს ბაზაზე (ს. ყაუხჩიშვილი, მ. ლორთქიფანიძე, ბ. ლომინაძე, ნ. ლომოური, თ. ქორიძე, ბ. კუდავა). ამ თვალსაზრისის მიხედვით, VIII ს. ბოლოს შექმნილ „აფხაზთა“ სამეფოს, ანუ დასავლურქართული სახელმწიფოს მესვეურებმა, რომლებიც ატარებდნენ თანამიმდევრულ ქართულ ეროვნულ პოლიტიკას და ცდილობდნენ ბიზანტიური გავლენის შესუსტებას, საეკლესიო პოლიტიკაშიც იმავე ხაზს მიჰყვებოდნენ და დაიწყეს ეკლესიაში ბერძნული ელემენტის აღმოფხვრა. ამის დასტურია აფხაზთა მეფეების მიერ წარმოებული დიდი საეკლესიო აღმშენებლობა, ძველი ბიზანტიური საეპისკოპოსოების მოშლა და მათ ნაცვლად ახალი ქართული ეპარქიების დაარსება. ეს პროცესი ძველ ქართულ საისტორიო მწერლობაში („მატიანე ქართლისაჲ“) სიტყვა „მოცვლით“ არის აღნიშნული, რაც, მკვლევართა აზრით, ზუსტად ასახავს ზოგადად ამ მოვლენის შინაარსს – ხდებოდა ძველი საეკლესიო კათედრების არა უბრალოდ გაუქმება, არამედ მათი შეცვლა შინაარსობრივად ახალი ქართული საეკლესიო ერთეულებით. ასე „მოიცვალა“ ძიღანევი – ზიგანევი (გუდაყვა) ბედიით, ასე შეიქმნა მთელი რიგი ახალი კათედრები – მოქვი, დრანდა, ჭყონდიდი, ცაგერი, ნიკორწმინდა.

თანამედროვე ქართული საეკლესიო ისტორიოგრაფია [მიტრ. ანანია (ჯაფარიძე), მთავარეპისკოპოსი სტეფანე (კალაიჯიშვილი), გ. ანდრიაძე, დეკანოზი გ. გუგუშვილი) უარყოფს კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს რაიმე იერარქიულ გავლენას დასავლეთ საქართველოს ეკლესიაზე და ეჭვობს სებასტოპოლისის, ფაზისის, როდოპოლისის, პეტრას, საისინისა და ძიღანევი-ზიგანევის ეპარქიების არსებობას დასავლეთ საქართველოში. ამ თვალსაზრისით, აღნიშნული საეპისკოპოსოები მდებარეობდა ქართველთა უძველეს ქვეყანაში, ტრაპეზუნტის რეგიონში, რომელსაც ქალდეა-ლაზიკის სახელითაც იცნობდნენ, კერძოდ, ზიგანის (და არა ზიგანევის) საეპისკოპოსო, ნ. ადონცის დასკვნით, მდებარეობდა ტრაპეზუნტის სამხრეთ მთიანეთში, ტრაპეზუნტ-არზრუმის შემაერთებელ გზაზე თანამედროვე გუმუშხანეს ახლოს (ახლანდ. თურქეთი). როდოპოლისი, ნ. ადონცის ლოკალიზებით, რასაც ეთანხმება ბოლოდროინდელი გამოკვლევები (მიტრ. ანანია ჯაფარიძე), მდებარეობდა ასევე ტრაპეზუნტის სამხრეთით დაახლოებით იქ, სადაც ამჟამად არის სუმელას ცნობილი მონასტერი. ნ. ადონცის გამოკვლევით, პეტრას კათედრა მდებარეობდა ასევე ისტორიულ ლაზიკაში ბაიბურდთან ახლოს, საისინის (და არა ცაიშის) კათედრა მდებარეობდა ასევე გუმუშხანეს მახლობლად. როდოპოლისსა (რომლის ლოკალიზება ხდება ვარციხეში) და ზიგანაში (ზიგანევში, რომლის არსებობასაც გუდაყვაში ვარაუდობენ) ბიზანტიური წყაროების მიხედვით, საეპისკოპოსო კათედრებთან ერთად არსებობდა ასევე ბიზანტიური საჯარისო დანაყოფები (სამხედრო შენაერთები, გარნიზონები). არქეოლოგიური კვლევებით ვარციხესა და გუდაყვაში არ აღმოჩნდა ბიზანტიური საეპისკოპოსოსა და სამხედრო შენაერთების არსებობის დამადასტურებელი მასალები. პირიქით, გუდაყვაში აღმოჩნდა ეკლესია ქართული წარწერებით და, სავარაუდოდ, აქ ბაგრატ III-მდეც არსებობდა ქართული საეპისკოპოსო ცენტრი, რომელიც „მოცვალა“ ბაგრატ III-მ, როდესაც იქვე ააგო კიდევ უფრო დიდი ბედიის ტაძარი. ჩანს, აქ მან საეპისკოპოსო ტახტზე აიყვანა გუდაყველი ეპისკოპოსი, ანუ „მოცვალა“ მისი კათედრა. ამდენად, კონსტანტინოპოლის ნოტიციებში მოხსენიებული ლაზიკის ეპარქია (რომლის ადგილმდებარეობა ნოტიციებში ზუსტად არ არის მითითებული და დასავლეთ საქართველოში მისი ლოკალიზება მოხდა მხოლოდ XX ს. 30-იან წწ.) არსებობდა არა დასავლეთ საქართველოში, არამედ ისტორიულ ლაზიკა-ქალდეაში. აქვე მდებარეობდა ლაზიკის აღნიშნული საეპისკოპოსოები. მიტრ. ანანია (ჯაფარიძე)

XI-XIX სს. აფხაზეთის საკათოლიკოსო ქვეყნისა და ეკლესიის ერთიანობის ხანაშიც უწყვეტად არსებობდა, თუმცა აფხაზეთის კათოლიკოსის უფლებრივი მდგომარეობა ერთნაირი არ იყო და ქვეყანაში შექმნილი პოლიტიკური ვითარებიდან გამომდინარე იცვლებოდა. XI-XII სს. აფხაზეთის კათოლიკოსი დამცრობილი ჩანს. ამ დროს მას არ ჰქონდა თავისი იურიდიული მდგომარეობის შესაბამისი ფუნქცია და ფაქტობრივად ბიჭვინთის ეპისკოპოსის ფუნქციას ასრულებდა. ერთიანობის ხანაში (XI-XV სს.) აფხაზეთის კათოლიკოსს დასავლეთ საქართველოს ეპისკოპოსთა კურთხევის უფლებაც არ ჰქონდა – მათ სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი აკურთხებდა, რაზედაც მეტყველებს დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოში არსებული საეკლესიო ცენტრების გაერთიანების შემთხვევები ერთი კონკრეტული პირის, ერთი საეკლესიო იერარქის ხელში. ასეთი იყო ბედიელ-ალავერდელის (XII ს. 20-იანი წწ.), ჭყონდიდელ-მაწყვერელის, ჭყონდიდელ-სამთავნელის (XII ს. 70-80-იანი წწ.), ჭყონდიდელ-უჯარმელის (XIII ს. 60-იანი წწ.) საეკლესიო თანამდებობები. საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი აკურთხებდა თვით აფხაზეთის კათოლიკოსსაც.

მონღოლთა ბატონობის პერიოდში შექმნილმა პოლიტიკურმა ვითარებამ XIII ს. 60-იან წლებში დასავლეთ საქართველოს (ლიხთ-იმერეთის) ცალკე სამეფოდ გამოყოფა განაპირობა. ამ დროიდან აფხაზეთის კათოლიკოსმა დაიწყო თანდათანობითი აღზევება და ბრძოლა მცხეთის კათოლიკოს-პატრიარქთან თავდაპირველად პატივით, შემდეგ კი უფლებრივი გათანასწორებისათვის, რასაც მიაღწია მხოლოდ XV ს. 70-იან წლებში. ზოგიერთ საბუთში აფხაზეთის კათოლიკოსი თავის თავს „სრულიად საქართველოს პატრიარქს“ ან მაკურთხებელს უწოდებს.

XV ს. II ნახევარში, საქართველოს ფეოდალური მონარქიის დაშლის პარალელურად, მისი ეკლესიური მთლიანობაც მოიშალა. სრულიად საქართველოს საპატრიარქომ შეძლო სეპარატიზმის აღკვეთა სამცხისა და კახეთის ეკლესიებში. დასავლეთ საქართველოს საკათოლიკოსო ფაქტობრივად გამოვიდა მცხეთის საპატრიარქოს იურისდიქციიდან. აღნიშნული გამოსვლა გულისხმობდა მხოლოდ მცხეთის საპატრიარქოს დაქვემდებარებიდან გათავისუფლებას და საქართველოს საპატრიარქოს ორ – დასავლეთ და აღმოსავლეთ – ნაწილად გაყოფას, რამაც ასახვა პოვა ქართული ეკლესიის მარტოოდენ სტრუქტურულ ცვლილებაში. აფხაზეთის საკათოლიკოსო არსებობის ბოლომდე (1814-1819) დარჩა ქართულ მართლმადიდებელ ეკლესიად, აფხაზეთის კათოლიკოსები კი თავიანთ თავს „ყოვლისა საქართველოს მწყემს“ კათოლიკოსებად თვლიდნენ, რაც ასახულია მათ ტიტულატურაში. საქართველოში ორი ავტოკეფალიური კათოლიკოსის არსებობას აღნიშნავენ იერუსალიმის პატრიარქები – დოსითეოსი (1669-1707) და ხრისანფი (1707-1731).

ეკლესიური გათიშვის ინიციატორებმა – ქართლ-იმერეთის მეფე ბაგრატ VI-მ (1466-1478) და დადიან-გურიელმა შამადავლამ – დასავლეთ საქართველოში შესაწირავის შესაგროვებლად ჩამოსულ ანტიოქიისა და იერუსალიმის პატრიარქ მიქაელს (1470/74-1484) აფხაზეთის კათოლიკოსად აკურთხებინეს ცაიშელ-ბედიელი მთავარეპისკოპოსი იოვაკიმე, რაც საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მიერ აფხაზეთის კათოლიკოსის კურთხევის მანამდე არსებული წესის დარღვევა იყო. ამ ფაქტთან დაკავშირებით შედგენილმა საეკლესიო სამართლის ძეგლმა – „მცნებაჲ სასჯულოჲ“ – „იურიდიულად“ განამტკიცა დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის დამოუკიდებლობა აღმოსავლეთ საქართველოს უმაღლესი საეკლესიო ხელისუფლებისაგან. „მცნებაჲ სასჯულოჲს“ ბერძნული დედანი შემორჩენილი არ არის. სავარაუდოდ, არც არსებობდა და ეს დოკუმენტი მისი შედგენის ინიციატორებს თავიდანვე ქართულად უნდა შეექმნათ პატრიარქ მიქაელის (მასთან ერთად ან, შესაძლოა, მის გარეშე) სახელით, რათა საბუთისათვის კანონიერი სახე მიეცათ.

„მცნებაჲ სასჯულოჲს“ მიხედვით აფხაზეთის კათოლიკოსი ანტიოქიის საპატრიარქოს დაემორჩილა, რადგან კათოლიკოსი მის მიერ იქნა ხელდასხმული, თუმცა მოვლენების შემდგომმა განვითარებამ ცხადყო, რომ პატრიარქ მიქაელის მიერ აფხაზეთის კათოლიკოსის კურთხევა მხოლოდ ერთი კონკრეტული შემთხვევა იყო. ამის შემდეგ აფხაზეთის არც ერთი კათოლიკოსი არც ანტიოქიელ-იერუსალიმელისა და არც სხვა რომელიმე პატრიარქისაგან აღარ კურთხეულა.

„მცნებაჲ სასჯულოჲდან“ ჩანს, რომ XV ს. საკუთრივ აფხაზეთში (ტერიტ. ანაკოფიიდან ნიკოფსიამდე) სარწმუნოებრივი ცხოვრება ძალზე დაქვეითებული იყო. დოკუმენტში ნათქვამია: „აფხაზეთი ქრისტიანობისაგან სრულიად მიდრეკილ იყვნეს, ქრისტეს მცნებათაგან განშუებულ იყუნეს“, რაც გამოწვეული იყო ჩრდილოეთ კავკასიის წარმართი ტომების ჩამონოლით აფხაზეთის ტერიტორიაზე. XV ს. ეს პროცესი უკვე დაწყებული ჩანს. ჩამოსახლებული წარმართები ისაკუთრებდნენ აფხაზეთის ტერიტორიას, ავიწროებდნენ და დევნიდნენ მკვიდრ ქრისტიანულ მოსახლეობას, შემოჰქოდათ თავიანთი წარმართული წეს-ჩვეულებანი, რამაც გამოიწვია აფხაზეთის ქრისტიანობისაგან სრულიად მიდრეკა. პარალელურად დაიწყო თურქული გავლენის გაძლიერება ჩრდილოეთიდან, რაც მოჰყვა 1475 წ. მათ მიერ ყირიმის დაპყრობას. აღნიშნული მიზეზების გამო აფხაზეთის კათოლიკოსებს აღარ ედგომებოდათ ზღვისპირა ბიჭვინთაში. XVII ს. 60-იანი წლების მიწურულს ისინი იძულებული გახდნენ, საკათოლიკოსო რეზიდენცია ბიჭვინთიდან საბოლოოდ გადმოეტანათ გელათში. მომდევნო პერიოდში აფხაზეთიდან წამოსული კათოლიკოსები ბიჭვინთაში, როგორც მუდმივ რეზიდენციაში, ვეღარ დაბრუნდნენ. მიუხედავად ამისა, ბიჭვინთის ტაძარი საკათოლიკოსოს არსებობის ბოლომდე ითვლებოდა კათედრალურ ტაძრად. კათოლიკოსები დატოვებულ ეკლესიას პატრონობდნენ. იქ მსახურობდა ერთი ქართველი მღვდელი, მაგრამ იგი ზოგჯერ მთლიანად დაცარიელებული იყო. XVII ს. გარკვეულ პერიოდში კათოლიკოსები ამ ეკლესიას ყმა-მამულს სწირავდნენ, საეკლესიო ნივთებით ამკობდნენ, საჭიროების შემთხვევაში მიდიოდნენ კიდეც, თუმცა უსაფრთხოების გარანტიის არარსებობის გამო, ჯარის თანხლებით.

გელათში გადმობრძანებული აფხაზეთის კათოლიკოსები წმ. გიორგის ეკლესიაში დამკვიდრდნენ. პირველი მათ შორის იყო ევდემონ I ჩხეტიძე (1557-1578), რომელიც ამავე ტაძარშია დაკრძალული. ამ პერიოდში აფხაზეთის საკათოლიკოსოში შედიოდა შემდეგი ეპარქიები: ბიჭვინთის, დრანდის, ბედიის, მოქვის, ქუთაისის, გელათის, ხონის, ნიკორწმინდის, ცაგერის, ცაიშის, წალენჯიხის, ჭყონდიდის, ნინოწმინდისა და შემოქმედის.

XVII-XVIII სს. აფხაზეთის ბარში მთის მოსახლეობის ჩამოწოლის გამო დასავლეთ საქართველოში პოლიტიკური ვითარება კიდევ უფრო გართულდა, რასაც მოწმობს „აფხაზთა მოქცევა წამართობისადმი“. ამ მოვლენამ მწვავედ იჩინა თავი კათოლიკოსების – დავითისა (ნემსაძე; 1673-1696) და გრიგოლ II-ის (ლორთქიფანიძის; 1696-1742) – მოღვაწეობის პერიოდში. ჩამოსახლებულმა წარმართებმა, რომლებიც თავიანთ თავს „აფსუებს“ უწოდებდნენ, ოდიშის სამთავროს მდინარე ენგურს გაღმა მდებარე ტერიტორიები თანდათან ჩამოაცილეს, რასაც შედგად მოჰყვა მკვიდრი ქართული მოსახლეობის აყრა-გაქცევა, საკათოლიკოსო სოფლების მოშლა და ყმათა გაყიდვა. კათოლიკოსი დავითი (ნემსაძე) შეეცადა, დაეცვა საკათოლიკოსოს ინტერესები. მან აფხაზეთის მთავარს – ყვაპუ შერვაშიძეს – მოსთხოვა, შეწყვეტილიყო მის სამთავროში საკათოლიკოსო ყმათა აყრა და გაყიდვა. მთავარმა ფიცის წიგნი უბოძა კათოლიკოსს, რომ შეასრულებდა მის ამ მოთხოვნას, მაგრამ თვით აფხაზთა მთავარსაც არ შეეძლო ამ პროცესის შეჩერება, რადგან მკვიდრი მოსახლეობის დამარბეველი აფხაზები (აფსუები) აფხაზეთის მთავარს არ ემორჩილებოდნენ. აღსანიშნავია, რომ კათოლიკოსმა დავითმა „აფხაზისაგან“ აყრილი 60 მოსახლე სწორედ აფხაზეთის მთავარს, ყვაპუს ჩააბარა, რათა მათ უსაფრთხოებაზე ეზრუნა. წინამორბედის მსგავსად, კათოლიკოსმა გრიგოლ II-მაც გამართა მოლაპარაკება ყვაპუსთან საკათოლიკოსო ყმებისა და მამულების დაცვისა და შენარჩუნების მიზნით, მაგრამ უშედეგოდ, მაშინ კათოლიკოსი გრიგოლი თვითონ გადავიდა მდ. ენგურს გაღმა მდებარე სოფ. ნაჟანეულში, სადაც მას ადრე საკათოლიკოსოს კუთვნილი 60 კომლი ყმიდან მხოლოდ 6 დახვდა. ასეთივე მდგომარეობა იყო მდ. ენგურს გაღმა მდებარე სხვა სოფლებშიც. კათოლიკოსმა გრიგოლმა ყველა გადარჩენილი საკათოლიკოსო ყმა მდ. ენგურს გამოღმა გადმოიყვანა და ოდიშის სოფლებში დაასახლა.

მდ. ენგურზე აფხაზეთსა და ოდიშის სამთავროს შორის საზღვრის გადმონაცლებას შედეგად მოჰყვა არა მარტო საკათოლიკოსო მამულების, არამედ ეპარქიათა რიცხვის შემცირებაც, ჩრდილო-დასავლეთით გაუქმდა ოდიშის, იმჟამად უკვე აფხაზეთის სამთავროს ტერიტორიაზე მდებარე მოქვისა და დრანდის ეპარქიები. „არამედ აწ აფხაზისაგან არღარა არიან ორთა ამათ შინა ეპისკოპოზნი“, – აღნიშნავდა ვახუშტი ბატონიშვილი. XVIII ს. 60-იანი წლების მიწურულს იმავე მიზეზით გაუქმდა ბედიის ეპარქიაც, ხოლო სამხრეთით თურქების მიერ ქვემო გურიის ოკუპაციის შედეგად მოიშალა გურიის სამივე ეპარქია – ხინოს, შემოქმედისა და ჯუმათის. ეს უკანასკნელი ორი კათედრა დროებით აღდგენილ იქნა XVIII ს. 70-იან წწ. ხინოს საეპისკოპოსოს აღდგენა კი შეუძლებელი გახდა, რადგან „სანინოწმინდლო თათრისაგან დამძლავრებულიყო“

ფხაზეთის საკათოლიკოსოს საზღვრები

XV საუკუნემდე ფხაზეთის საკათოლიკოსოს საზღვრების შესახებ პირდაპირი ცნობები არ მოგვეპოვება. IX ს. მიწურულს დაარსებული ფხაზეთის საკათოლიკოსოს საზღვრები მთელი დასავლეთ საქართველოს მომცველი აფხაზთა სამეფოს საზღვრების შესაბამისი უნდა ყოფილიყო. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსადმი დაქვემდებარებული დასავლეთ საქართველოს ეკლესია თავის იურისდიქციას დასავლეთ საქართველოს და, საერთოდ, მთელი აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის ტერიტორიაზე ავრცელებდა. ამავე ტერიტორიულ ფარგლებში გააგრძელებდა არსებობას აღნიშნული საეკლესიო კათედრების გაერთიანების საფუძველზე აღმოცენებული ფხაზეთის საკათოლიკოსოც, რომლის საზღვრებიც ემთხვეოდა ქვეყნის (აფხაზთა სამეფოს) პოლიტიკურ საზღვრებს. აფხაზთა სამეფო კი მთელ დასავლეთ საქართვველოს და ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიის შავიზღვისპირეთის მნიშვნელოვან ნაწილს მოიცავდა. მისი ჩრდილო-დასავლეთის საზღვარი მდ. ნიჩეპსუხოზე (ქ. ტუაფსედან ჩრდ-ით, 20 კმ დაშორებული მდ. ნიკოფსია) გადიოდა, ჩრდილოეთის – კავკასიონის ქედზე, აღმოსავლეთის – ლიხის ქედზე, სამხრეთის – მდ. ჭოროხზე (მასთან ახლოს), დასავლეთისა კი – შავ ზღვაზე.

ეკლესიური ერთიანობის ხანაში (X ს. შუა ხანები – XV ს. 70-იანი წწ.) ქართლის საპატრიარქოს სამწყსო საზღვარმა ლიხის ქედიდან შავ ზღვაზე გადმოინაცვლა და მთლიანად მოიცვა ფხაზეთის საკათოლიკოსოს ტერიტორია.

ფხაზეთის საკათოლიკოსოს სამწყსო საზღვრების შესახებ ცნობებს გვაწვდის ორი საისტორიო დოკუმენტი: „მცნებაჲ სასჯულოჲ“ და „ბიჭვინტის იადგარი“. პირველი ასახავს XV ს., მეორე კი – XVI ს. ვითარებას. „მცნებალ სასჯულოღს“ ცნობით სამწყსო საზღვრებში შედიოდა ფხაზეთის საკათოლიკოსოს მთელი მიწა-წყალი „ჭოროხსა აქათ, ოვსეთსა აქათ, ზღუაჲ პონტოსა აქათ, სადა დიდისა ბიჭუინტისა სამზღვარი მიაწევს“. ამ ცნობაში არ არის ასახული საკათოლიკოსოს აღმოსავლეთის საზღვარი, რაც „მცნებაჲ სასჯულოჲს“ შედგენის ერთ-ერთი მთავარი ინიციატორის, ბაგრატ VI-ის, აღმოსავლეთ საქართველოს მიმართულებით პოლიტიკური მისწრაფების ინტერესებს ემსახურებოდა. XVI ს. შედგენილი „ბიჭვინტის იადგარი“ ფხაზეთის საკათოლიკოსოს აღმოსავლეთ საზღვრად უკვე ლიხს (ლიხის ქედს) ასახელებს.

„ბიჭვინტის იადგარის“ მიხედვით, ფხაზეთის საკათოლიკოსოს სამწყსო ტერიტორიაა „ლიხსა და კაფას შუაჲ და რუსეთის სამზღუარსა და ჭანეთს შუაჲ“, ე.ი. ფხაზეთის საკათოლიკოსოს სამხრეთ-დასავლეთის საზღვარი ჭანეთამდე აღწევდა, რომელიც სხვადასხვა დროს ხან გონიოდან, ხან კი ხუფათიდან (ხოფა) იწყებოდა, ჩრდილოეთის საზღვრი კი ოსეთამდე ვრცელდებოდა, ანუ კავკასიონს მიუყვებოდა. „ბიჭვინტის იადგარის“ ცნობა საკათოლიკოსოს ჩრდილოეთის სამწყსო საზღვრების შესახებ „მცნებაღ სასჯულოლს“ ცნობისაგან რამდენადმე განსხვავდება. მასში ფხაზეთის საკათოლიკოსოს ჩრდილოეთისა და ჩრდილო-დასავლეთის სამწყსო საზღვრად შესაბამისად „რუსეთის სამზღვარი“ და კაფაა დასახელებული. XIII ს. II ნახ-იდან 1783 წლამდე კაფა ერქვა ჩრდილოეთ შავიზღვისპირეთში მდებარე ქალაქ ფეოდოსიას, რაც იმას ნიშნავს, რომ აფხაზეთის კათოლიკოსი თავის იურისდიქციას ჩრდილო-დასავლეთით ჩრდ. შავიზღვისპირეთის აღნიშნულ ქალაქამდე, ხოლო ჩრდილოეთით რუსეთის საზღვრამდე, ანუ ჩერქეზეთსა და ოსეთზედაც (ალანიაზე) ავრცელებდა. ამით უნდა აიხსნებოდეს ამ პერიოდში აფხაზეთის კათოლიკოსის ტიტულში, აფხაზეთის (დასავლეთ საქართველოს) გარდა, „ჩრდილოეთის“ კათოლიკოსად მოხსენიება. კაფის დასახელება ჩრდილო-დასავლეთი სამწყსოს საზღვრად მიანიშნებს, რომ ჯიქეთის (ზიგხიის) სამი ეპარქიიდან, ნიკოფსიის გარდა, რომელიც IX ს. ბოლოდან ეკლესიურად დასავლეთ საქართველოს დაუკავშირდა, ფხაზეთის საკათოლიკოსომ კონსტანტინოპოლის დაცემისა და მსოფლიო საპატრიარქო ცენტრის დასუსტების შემდეგ მისი კიდევ ერთი – ბოსფორის ეპარქიაც – და, მაშასადამე, ყირიმის ნახევარკუნძულის აღმოსავლეთ ნაწილი (ქ. კაფამდე) თავის სამწყსოდ მიიჩნია.

XVII-XVIII სს. აფხაზეთის საკათოლიკოსოს სამხრეთ-დასავლეთისა და ჩრდილო-დასავლეთის სამწყსო საზღვრები დასავლეთ საქართველოში შექმნილი პოლიტიკური ვითარების გამო (ოსმალთა აგრესიის გაძლიერება, მაჰმადიანობის გავრცელება, აფხეთის ბარში მთის მოსახლეობის ჩამოწოლა და ა. შ.), შეიცვალა. XVIII ს. ბოლოს აფხაზეთის (დასავლეთ საქართველოს) საკათოლიკოსო მამულები მდინარეებს – ენგურსა და ჩოლოქს – და შავ ზღვასა და ლიხის ქედს შორის მოექცა, თუმცა ა.ს-ს სამწყსო საზღვარი გაცილებით უფრო შორს ვრცელდებოდა და აფხ. კათოლიკოსთა ტიტულში ფიქსირებულ „ყოვლისა ქვემოჲსა ივერიის“, ანუ მთელი დასავლეთ საქართველოს, ტერიტორიას მოიცავდა.

აფხაზეთის საკათოლიკოსოს მამულები

აფხაზეთის საკათოლიკოსოს მამულების შესახებ ცნობები, ძირითადად, XVI საუკუნიიდან გვაქვს. „ბიჭვინტის იადგარი“ იუწყება, რომ მამია III დადიანმა (ოდიშის ერისთავი, 1512-1533) შეუვალობა მიანიჭა საკათოლიკოსო მამულებს და შესწირა ყმა-მამული, ეკლესია-მონასტრები და სასახლეები დასავლეთ საქართველოს თითქმის ყველა კუთხეში, მათ შორის ბიჭვინთის გარშემო მდებარე სოფლები – აითარნე, არუხა და რაბიწა – და აითარნეს ზეთისხილოვანი მთა. აღნიშნული სოფლები წარმოადგენდა აფხაზეთის საკათოლიკოსოს უკიდურეს მამულებს ჩრდილო-დასავლეთით. ამ დროს აფხაზეთი ოდიშის სამთავროს შემადგენლობაში შედიოდა. XVII ს. საკათოლიკოსო საბუთებში ეს სოფლები აღარ იხსენიებიან. აფხაზეთის საკათოლიკოსოს კუთვნილებას ისინი წარმოადგენდნენ XVI ს., ამ დროს აფხაზეთი ოდიშის სამთავროს შემადგენლობაში შედიოდა. XVII ს. I ნახ-ში კი, როდესაც ოდიშის სამთავროს გამოეყო აფხ. სამთავრო და საზღვარი მათ შორის მდ. კელასურზე დაფიქსირდა, საკათოლიკოსომ დაკარგა თავისი მამულები ამ მდინარის დასავლეთით, საკუთრივ, აფხაზეთის ტერიტორიაზე. XVII ს. ბოლოს საზღვარმა აფხახეთის და ოდიშის სამთავროებს შორის თავდაპირველად მდ. ეგრისწყალზე (მდ. ღალიძგა), შემდეგ კი მდ. ენგურზე გადმოინაცვლა, რასაც შედეგად მოჰყვა საკათოლიკოსო მამულების მოსპობა აღნიშნული მდინარის გაღმა. სრულიად საკათოლიკოსო მამულის დავთარში, რორლიც XVIII ს. ვითარებას აღწერს, ასევე ამ პერიოდის სხვა წერილობით წყაროებში, არსად მდ. ენგურს გაღმა მდებარე არც ერთი საკათოლიკოსო სოფელი უკვე აღარ იხსენიება.

აფხაზეთის საკათოლიკოსოს საეკლესიო მოღვაწეები

აფხაზეთის საკათოლიკოსოს არაერთი ცნობილი საეკლესიო მოღვაწე ედგა სათავეში. ისინი იმერეთის მეფეებს მხარში ედგნენ დასავლეთ საქართველოს პოლიტიკურ გაერთიანებაში, ძლიერი სახელმწიფოს შექმნასა და კულტურულ-აღმშენებლობით საქმიანობაში, ეწეოდნენ აქტიურ დიპლომატიურ მოღვაწეობასაც. აფხსზეთის კათოლიკოსთა შორის ყველაზე ვრცელი ტიტულით იხსენიება ბესარიონ ერისთავი (1742-1769): „პონტო-აფხაზთა, ოსთა და დვალთა, ლიხთ-ამერ, რაჭა-ოდიშ-გურიათა და ყოვლისა ჩრდილოს კერძოთა ჯვარითა მაწმინდ-მანათლებელი, ჩრდილოეთის მამათმთავარი, ღვთივ რჩეული, პირველწოდებით მოციქულისა ანდრიას თანამოსაყდრე, ბიჭვინტისა ეკლესიისა საჭეთმპყრობელი, მეურნე და განმგებელი, ათორთ მბაძველი, რაჭის ერისთავის ძე, უფალი კათალიკოზი ბატონი ბესარიონი…“. აფხაზეთის უკანასკნელი კათოლიკოსი მაქსიმე II (აბაშიძე) იმერეთის მეფეების, სოლომონ I-ისა (1752-1784) და დავით გიორგის ძის (1784-1789) მიერ ორჯერ იყო წარგზავნილი რუსეთში ელჩად. საინტერესოა მეორე ელჩობის დროს, 1792 წ., მის მიერ ქ. ასტრახანიდან დასავეთ საქართველოს მღვდელმთავრებისადმი გამოგზავნილი წერილი, რომელშიც იგი გულისტკივილით აღნიშნავდა, რომ აფხაზეთში ქრისტიანობის დამცრობის გამო, მას, აფხაზეთის კათოლიკოსს, არ ეღირსა აფხაზეთის (იგულისხმება საკუთრივ აფხაზეთის სამთავროს ტერიტორია) ნახვა და „მათი სამსახური“, მის შემდგომ კათოლიკოსებს კი ანდერძად დაუბარა „აფხაზეთის მოქცევა“ და ბიჭვინთის ეკლესიის განახლება. კათოლიკოს-პატრიარქი მაქსიმე II აბაშიძე ქ. კიევში 1795 წ. 30 მაისს გარდაიცვალა. იგი კიევის მღვიმის (კიევ-პეჩერის) ლავრაში დაკრძალეს.

1795 წ. დასავლეთ საქართველოს ეკლესიას სათავეში ჩაუდგა ქუთათელი მიტროპოლიტი დოსითეოზი (წერეთელი), მაგრამ მისი კათოლიკოსად კურთხევა არ მომხდარა, ამიტომ დოკუმენტებში იგი თავის თავს იხსენიებს, როგორც „ყოვლად სამღვდელო ქუთათელი მიტროპოლიტი და განმგე საკათალიკოსოსი“.

იმერეთის სამეფოს ანექსიის შემდეგ სულ მალე, 1814 წ., რუსეთის ხელისუფლებამ აფხაზეთის საკათოლიკოსო გააუქმა და უშუალოდ რუსეთის ეკლესიას შეუერთა. შეიქმნა „საქართველოსა და იმერეთის საეგზარქოსო“.

1917 წ. საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო ორგანიზაცია, როგორც საქართველოს ეკლესიის განუყოფელი ნაწილი, შევიდა ერთიანი საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიის შემადგენლობაში და დაექვემდებარა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, იურისდიქციას.

აფხაზეთის (დასავლეთ საქართველოს) კათოლიკოსთა ქრონოლოგიური რიგი:

1. სვიმეონ I – XI ს. ბოლო – XII ს. დასაწყისი.
2. ნიკოლოზი – XIII ს. II ნახ.
3. დანიელი – XIV ს. 70-80-იანი წწ.
4. არსენი – XIV ს. 90-იანი წწ.
5. იოვაკიმე – XV ს. 70-იანი წწ.
6. ბართლომე – დაახლ. 1488—1519 წწ.
7. სტეფანე – 1490–1516 წლები.
8. მალაქია I (აბაშიძე) – 1519 წ. – XVI ს. 30-იანი წწ.
9. ევდემონ I (ჩხეტიძე) – 1541 წ., 1557—1578 წწ.
10. იოსებ I (მაჭუტაძე) – XVI ს. 40-იანი წლები – 1557 წ.
11. ეფთვიმე (ექვთიმე) I (საყვარელიძე) – 1578-1615/1616 წწ.
12. მალაქია II (გურიელი) – 1616-1639 წწ.
13. გრიგოლ I – 1639 წ.
14. მაქსიმე I (მაჭუტაძე) – 1639-1657 წწ.
15. ნიკოლოზ II (ირუბაქიძე-ჩოლოყაშვილი) – 1657 წ.
16. ზაქარია (ქვარიანი) – 1658-1660 წწ.
17. სვიმონ II (ჩხეტიძე) – 1660-1666 წწ.
18. ევდემონ II (საყვარელიძე) – 1666-1669 წწ.
19. ეფთვიმე (ექვთიმე) II (საყვარელიძე) – დაახლ. 1669-1673 წწ.
20. დავითი (ნემსაძე) – 1673-1696 წწ.
21. გრიგოლ II (ლორთქიფანიძე) – 1696-1742 წწ.
22. ბესარიონი (ერისთავი) – 1742-1769 წწ.
23. გერმანე (წულუკიძე) – XVIII ს. შუა წლები.
24. იოსები (ბაგრატიონი) – 1769-1776 წწ.
25. მაქსიმე II (აბაშიძე) – 1769-1795 წწ.
26. დოსითეოზი (წერეთელი) – 1795-1814 წწ. (საკათოლიკოსოს გამგებელი).

ო. ქორიძე

ლიტერატურა

• ანანია (ჯაფარიძე) მიტრ., აფხაზეთის საკათოლიკოსო, თბ., 2012;
• ლომინაძე ბ., მასალები დასავლეთ საქართველოს XVII-XVIII საუკუნეთა ისტორიის ქრონოლოგიისათვის, „მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისათვის“,1954, ნაკვ. 31;
• სილოგავა ვ., ქართული წარწერების კორპუსი, წგ. 2, დასავლეთ საქართველოს წარწერები, ნაკვ. 1 (IX-XIII სს.), თბ., 1980;
• ქორიძე თ., აფხაზეთის (დასავლეთ საქართველოს) კათოლიკოსთა დიპლომატიური მოღვაწეობის ისტორიიდან (XVI- XVIII სს.), ქართული დიპლომატია, „წელიწდეული“, თბ., 2011, №15;
• მისივე, „მცნებაჲ სარჯულოჲ“ და საქართველოს საპატრიარქოს ორ – დასავლეთ და აღმოსავლეთ ნაწილებად გაყოფა (XV ს-ის 70-იანი წლები), კრებ.: ვალერი სილოგავა – 65, თბ., 2011.

წყარო

• საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია:ენციკლოპედია