ბეთანიის ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის შობის მონასტერი
„ბეთანია“ - ბეთანიის ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის შობის მონასტერი (მცხეთა-თბილისის ეპარქია), მდებარეობს თბილისიდან სამხრეთ-დასავლეთით 16 კმ-ზე, მდ. ვერეს მარჯვენა მხარეს, ტყიან ხელობაში. მონასტრის მთავარი ტაძარი აგებულია XII საუკუნის შუა ხანებში ღვთისმშობლის შობის სახელზე.
სარჩევი |
ისტორია
ტაძარი დგას უფრო ძველი, X-XI სს. აგურით ნაგები ეკლესიის ადგილზე. მთავარი ტაძრის გვერდით დგას წმ. გიორგის მცირე ზომის დარბაზული ეკლესია, რომელიც 1196 წელს ააგო ამირსპასალარისა და მანდატურთუხუცესის, იოანე ორბელის მეუღლემ, სომეხთა მეფის კვირიკეს ასულმა რუსუდანმა. ტაძარში ორბელთა საგვარეულოს საძვალე იყო და სავარაუდოდ, რუსუდანიც აქვეა დაკრძალული. მეფე გიორგი III-ის წინააღმდეგ ორბელთა აჯანყების (დემნას შეთქმულება) დამარცხების შემდეგ მონასტერი სამეფო გახდა. გადმოცემით, „ბეთანია“-ს ხშირად სტუმრობდა წმ. მეფე თამარი განმარტოებისა და ლოცვისათვის. ამავე გადმოცემით, წმ. მეფე თამარის დროს მონასტრის მთავარი ტაძრისათვის დაუწერიათ ღვთისმშობლის ხატი, რომელიც „ბეთანიის“ ღვთისმშობლის ხატის სახელით იყო ცნობილი და რომელიც მოგვიანებით, თავადმა ბარათაშვილმა, რომლის სათავადოში XVI საუკუნიდან შედიოდა „ბეთანია“, ის გადააბრძანა თბილისის ქაშვეთის (ქაშუეთის) წმ. გიორგის ტაძარში.
XVII საუკუნეს „ბეთანია“ გაპარტახდა და დავიწყებას მიეცა. თითქმის ორი საუკუნის განმავლობაში იგი სრულიად მიტოვებული იყო: მთავარ ტაძარს ჩამოერღვა გუმბათი, ჩამოინგრა თითქმის ყველა თაღი, დაზიანდა მხატვრობა. დიდებული ნაშთის შესახებ ცნობილი გახდა მხოლოდ 1851 წელს, როდესაც „ბეთანიას“ ნადირობის დროს შემთხვევით წააწყდა პოეტი გრიგოლ ორბელიანი (1804-1883). მალევე მიტოვებული მონასტერი მოინახულეს ისტორიკოსმა პ. იოსელიანმა და მხატვარმა გ. გაგარინმა. მათ შეძლებისდაგვარად წესრიგში მოიყვანეს იქაურობა, გაწმინდეს, ქვათა გროვისგან გაათავისუფლეს და არსებული ფრესკების ნაწილიც გამოაჩინეს.
XIX საუკუნის ბოლოს „ბეთანიაში“ კვლავ გამოჩნდნენ ბერები და დაიწყეს მისი აღდგენა. სამონასტრო ცხოვრების აღორძინება, უპირველეს ყოვლისა, დაკავშირებულია მღვდელმონაზონ სპირიდონის (სოლომონ კეთილაძე) სახელთან, რომელიც „ბეთანიაში“ 1894 წლის მარტში მივიდა და არქიმანდრიტ წმ. იოანეს (მაისურაძე) მოგონებით, მარტოდმარტო შეუდგა ტაძრისა და მისი შემოგარენის დასუფთავება-კეთილმოწყობას. ამ საქმეში მამა სპირიდონს მალე დაეხმარა სოფ. ღვევის მცხოვრები ვ. აფციაური, რომლის მეუღლე მამა სპირიდონის ლოცვებით განიკურნა. „ბეთანიაში“ მისვლა დაიწყეს ბერობის მსურველმა მორწმუნეებმა და 1896 წლისთვის აქ უკვე მცირე საძმო იყო ჩამოყალიბებული. 1897 წლის 4 მარტს თავადმა დავით ბარათაშვილმა საგანგებო სიგელით მამა სპირიდონს ოფიციალურად მისცა მონასტრის ტერიტორიაზე დასახლებისა და მისი მამულებით სარგებლობის უფლება. მონასტრის მცირერიცხოვანმა ძმობამ ააშენა სენაკები, კეთილმოაწყო ეზო, აამოქმედა წყარო, 1898 წელს აღადგინა დარბაზული ეკლესია, რომელიც 1898 წლის 17 მაისს წმ. გიორგის სახელზე აკურთხეს. ამ მოვლენას ვრცელი ნარკვევი მიუძღვნა გაზეთმა „ივერიამ“, დავით ბარათაშვილის გარდა, მონასტრის განახლებაში დიდი წვლილი შეიტანეს საზოგადო მოღვაწემ, ა. ქუთათელაძემ და თავადმა კ. მუხრანბატონმა. „ბეთანიადმი“ დიდ მზრუნველობას იჩენდა ეპისკოპოსი წმ. კირიონი (შემდგომში – სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი), რომელიც ხშირად სტუმრობდა „ბეთანიას“, რჩევა-დარიგებებს აძლევდა მამა სპირიდონსა და ძმობას. „ბეთანიის“ მთავარი ტაძრის აღდგენა რამდენიმე წელი გაგრძელდა, იგი 1910 წლის 13 ივნისს აკურთხეს და აამოქმედეს.
საქართველოში ბოლშევიკური რეჟიმის დამყარების შემდეგ (1921 თებერვალ-მარტი) „ბეთანიაში“, ისევე, როგორც სხვა ეკლესია-მონასტრებში, მძიმე მდგომარეობა შეიქმნა. სასულიერო პირებს ავიწროებდნენ, დევნიდნენ, უკრძალავდნენ ღვთისმსახურებას. უაღრესად რთულ მდგომარეობაში ჩავარდნილი მამა სპირიდონი იძულებული გახდა, დაეტოვებინა „ბეთანია“ და მონასტერი მღვდელმონაზონ ილიას (ფანცულაია) გადააბარა, რაც 1923 წლის 12 მარტს წერილობით აუწყა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქ წმ. ამბროსი აღმსარებელს. „ბეთანიაში“ მდგომარეობა უარესდებოდა – წინამძღვარი, ბერი და მორჩილები დღეების განმავლობაში შიმშილობდნენ. საკვებისა და სახსრების უქონლობის გამო სასულიერო პირებს საეკლესიო წესების შესასრულებლად სხვადასხვა ადგილას უხდებოდათ სიარული, რაც მათ სიცოცხლეს საფრთხეს უქმნიდა – პარტიულ აქტივისტებს გზაში შეეძლოთ მათი დაპატიმრება და ადგილზევე ლიკვიდაციაც კი. 1924 წელს მონასტერი დატოვა მამა ილიამაც. წინამძღვრობა დაევალა მღვდელმონაზონ იოანეს (მაისურაძე), რომელიც 1930 წელს იღუმენი, ხოლო 1935 წელს არქიმანდრიტი გახდა.
1928 წელს მანგლისის ეპარქიის აღწერის დროს მასში ბეთანიის მონასტერიც იხსენიება, რომელზედაც ასევე მიწერილია სოფ. წვერის წმ. გიორგის სახელობის ეკლესია და სამრევლო 75 კომლით.
1924 წლიდან მამა იოანესთან ერთად მონასტერში მოღვაწეობდა მღვდელმონაზონი გიორგი (მხეიძე), 1935 წლიდან – იღუმენი. 1957 წლის 12 ოქტომბერს მღვდელმონაზონმა ბასილიმ (ფირცხალავა) იღუმენი გიორგი დიდ სქემაში აღკვეცა და სახელად იოანე უწოდა. (უცნობია, რომელ წელს გახდა არქიმანდრიტი).
1954 წელს ბეთანიის მონასტერში მივიდა ვასილ ფირცხალავა, რომელიც ერთი წლის შემდეგ ბასილის სახელით ბერად აღკვეცეს და კათოლიკოს-პატრიარქ მელქისედეკ III-ის (ფხალაძე) მიერ ხელდასხმულ იქნა ჯერ დიაკვნად, შემდეგ კი მღვდლად. მამა ბასილი 1960 წელს ადრეულ ასაკში აღესრულა.
1957 წლის 12 ივლისს გარდაიცვალა არქიმანდრიტი იოანე, ხოლო 1962 წლის 12 სექტემბერს – მონასტრის უკანასკნელი წევრი, არქიმანდრიტი გიორგი. ორივე „ბეთანიის“ ეზოში იყო დაკრძალული. 2003 წლის 18 აგვისტოს, წმ. სინოდის განჩინებით, აღმსარებელი მამების სახელით, ისინი წმინდანებად შერაცხეს. ხსენების დღედ 8/21 სექტემბერი დადგინდა. ამავე დღეს აღინიშნება „ბეთანიობა“. 2014 წლის 20 თებერვალს მათი წმ. ნაწილები ტაძარში სპეციალურ ლუსკუმაში გადააბრძანეს.
1962 წლიდან „ბეთანია“ დროებით დაიხურა. თავდაპირველად იქ ერთი რუსი დარაჯი ცხოვრობდა. 1965 წლიდან კი იქვე მცხოვრები ვანო წიკლაური უვლიდა.
1978 წელს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა, უწმინდესმა და უნეტარესმა, ილია II-მ მონასტერში ორი ბერი გაგზავნა. „ბეთანია“ პირველი მამათა მონასტერი იყო, რომელიც ხანგრძლივი უმოქმედობის შემდეგ გაიხსნა საქართველოში. მონასტერში მალე ჩამოყალიბდა მცირე საძმო, რომელმაც შეძლო იქაურობის აღდგენა-გალამაზება და წირვა-ლოცვის განახლება. 1982 წლის აღწერით, მონასტრის საძმო შემდეგ წევრებს ითვლიდა: იღუმენი იოანე (შეყლაშვილი), მღვდელმონაზონი გიორგი (ბედოშვილი), ბერ-დიაკონი ევსევი (სოხაძე). მორჩილი ანატოლი წულაია.
იოანე (შეყლაშვილი) 1987 წლამდე წინამძღვრობდა ბეთანიის მონასტერს. 1987 წლიდან „ბეთანიას“ წინამძღვრობდნენ: არქიმანდრიტი ლაზარე (აბაშიძე), მღვდელმონაზონი ანგია (ჩოხელი). არქიმანდრიტი საბა (კუჭავა). 2007 წლის 4 დეკემბრიდან მონასტრის წინამძღვარია არქიმანდრიტი იაკობი (ბანძელაძე). მონასტრის საძმოს წევრები არიან: იღუმენი ნაუმი (ვაჭრიძე), მღვდელმონაზონი ლაზარე (ლიპარტელიანი), ბერი ნიკოლოზი (მალაზონია) და რამდენიმე მორჩილი.
არქიტექტურა
„ბეთანიის“ მთავარი ტაძარი სივრცითი კომპოზიციითა და ხუროთმოძღვრულ მასათა განლაგებით XII-XIII სს. ქართული საეკლესიო ხუროთმოძღვრების ტიპური - მაგალითია. იგი უადრესი ნიმუშია ე. წ. „ბეთანია-ქვათახევის“ (თიღვა, იკორთა, ქვათახევი, ფიტარეთი და სხვ.) ჯგუფის ძეგლებისა. მისი მრავალსარკმლიანი გუმბათი ეყრდნობა საკურთხევლის აფსიდის ორ შვერილსა და ორ თავისუფლად მდგომ სვეტს. ესაა სივრცითი კომპოზიცია, რომელიც დასაბამს იღებს სამთავროსა და სამთავისის ტაძრებიდან, თუმცა ფასადთა ორნამენტული სამკაული უკვე განსხვავებული პრინციპით იგება. უწყვეტი დეკორ. ლილვების ნაცვლად ფასადების სარკმლები შემკობილია უხვი ორნამენტით. განსაკუთრებით დამახასიათებელია ორ სარკმელს შორის აღმართული ორნამენტული ჯვრის თემა.
„ბეთანიის“ მთავარი ტაძარი თავისებური ხუროთმოძღვრულ-ფერწერული „პალიმფსესტია“. ერთი შეხედვით, იგი ტოვებს ერთიანი ანსამბლის შთაბეჭდილებას, მაგრამ დაკვირვების შედეგად განირჩევა როგორც არქიტექტურის, ისე ფერწერის სხვადასხვა ეტაპი.
X-XI საუკუნეების მიჯნას მიეკუთვნება აგურით ნაგები საკურთხეველი. მისი მონუმენტური სივრცე მსუბუქად შეისრული და ნალისებურია. ამავე პერიოდისაა მისი მოხატულობის სქემა, რომლის თავისებურებაც გვაფიქრებინებს, რომ თავდაპირველად აქ აგებული უნდა ყოფილიყო ბაზილიკა. იგი, როგორც ჩანს, XII საუკუნის შუა წლებში ჯვარგუმბათოვან ტაძრად გადააკეთა და ქვის ერთიანი პერანგით შემოსა მანდატურთუხუცესმა და ამირსპასალარმა, სუმბატ I-მა დიდმა. მის მოღვაწეობას უნდა მივაკუთვნოთ ჩრდილოეთ და სამხრეთ მკლავების მოხატულობაც.
მხატვრობა
ტაძრის დასავლეთ მკლავის მხატვრობა, სავარაუდოდ, წმ. მეფე თამარის და მისი ძის – გიორგი IV ლაშას – პერიოდში უნდა შექმნილიყო. შესაძლოა, ამავე დროს მოხდა ხუროთმოძღვრების გარკვეული კორექციაც. გუმბათისა და აფრების მოხატულობა მთლიანად დაიკარგა. საკურთხევლის კონქში გამოსახული იყო ადრეული პერიოდის ქართული მონუმენტური მხატვრობის ტრადიციული თემა – „ქრისტეს დიდება“ (შემორჩეილია მცირე ფრაგმენტები). აფსიდის კედელზე, ზედა რეგისტრში, თხუთმეტი წინასწარმეტყველია, ცენტრში – დავით მეფსალმუნე. მათი გრაგნილების წარწერები უფლის დიდების მაუწყებელია. საკურთხევლის კედელზე, მეორე რეგისტრში, მოციქულთა რიგია, რომელსაც ზაქარია წინასწარმეტყველი ამთავრებს. ქვედა რეგისტრი კი მთლიანად ეთმობა ეკლესიის მამათა ვრცელ უნიკალურ რიგს. სარკმელთა წირთხლებში ოთხი პირველდიაკვანია. წინასწარმეტყველთა, მოციქულთა და ეკლესიის მამათა ფიგურები მთელი ტანით ავსებენ რეგისტრს და ქმნიან ცისა და მიწის შემაერთებელ მძლავრ, მონუმენტურ კოლონადას.
XII საუკუნის შუა წლებში (1155-1156) შესრულებულია თავისი შინაარსით უნიკალური ჩრდილოეთ და სამხრეთ მკლავების მოხატულობა. სამხრეთ მკლავის ზედა რეგისტრში, სამ სარკმელს შორის დგას მოცეკვავე დავით წინასწარმეტყველი რჯულის კიდობნითა და ტაკუკით. უჩვეულოდ ღრმა სარკმელთა წირთხლებსა და მიმდებარე კედლებზე კი გამოსახულია შესაბამისად: გედეონი საწმისით, მოსე უწყვეტი მაყვლის წინაშე, იაკობის სიზმარი (იაკობის კიბე), იეზეკიელი დახშული ბჭითა და დაბეჭდული წყაროთი, აარონი განედლებული კვერთხით და მთის წინაშე მდგომი დანიელი. ეს ყოვლად წმინდა ღვთისმშობლის ძველიაღთქმისეული წინასახეები და უფლის უმანკო ჩასახვისა და განკაცების სადიდებელი მეტყველებს იმაზე, რომ ტაძარი ღვთისმშობლისადმია მიძღვნილი. ღვთისმშობლის ციკლი ასახულია რამდენადმე ჩრდილოეთ მკლავის მოხატულობაშიც. აქ გამოსახულია „სამი ყრმა სახმილსა შინა“ (უწყვეტი მაყვლის მსგავსად უფლის განკაცების წინასახე). აგრეთვე წინასწარმეტყველები – სოლომონ და ესაია, რომელთა წარწერებიც გრაგნილზე ისევ დედაღვთისას განადიდებს. ჩრდილოეთ მკლავის ზედა რეგისტრში შემორჩენილია აგრეთვე „ხარებისა“ და „მარიამისა და ელისაბედის შეხვედრის“ ფრაგმენტი.
ჩრდილოეთ მკლავის მოხატულობას განუმეორებელს ხდის აქ გაშლილი ციკლი მაცხოვრის ვნებისა. იგი იწყება ჩრდილოეთ-დასავლეთ სარკმლის დასავლეთის წირთხლში („იუდასგან ოცდაათი ვერცხლის მიღება“) და, შესაბამისად, გრძელდება სარკმლებსა და კედლებზე: „საიდუმლო სერობა“, „ფერჴთა ბანა“, „ძილი მოწაფეთა, ვედრება უფლისა“, „იუდას ამბორი“, „პეტრეს სინანული“, „პილატესგან ხელების დაბანა“ (ეს სცენა გადმოდის სამხრეთ მკლავში), ცალკე რეგისტრადაა „ჯვრის ტვირთვა“, „ჯვრისა ქვეშე მიყენება“, „ჯვარცმა“, „გარდამოხსნა“, „დატირება“, ვნების ციკლი „ზატიკი“ გრძელდება სამხრეთის მკლავში [„მენელსაცხებლე დედები უფლის საფლავთან“, „ჯოჯოხეთის წარმოტყვევნა“, „ამაღლება“, „სულთმოფენობა“, „მიძინება“ (დღეს აღარ იკითხება)].
ორივე მკლავის ფრესკული სამკაული, ერთი შეხედვით, სხვადასხვა ციკლისგან შედგენილი, არსებითად ეფუძნება წმ. ექვთიმე მთაწმინდლის „ძეგლისწერა სარწმუნოებისაჲს“. აზრობრივი მახვილების გამოყოფა-გაძლიერებით იგი პირდაპირ პასუხობს XII ს. ქრისტიანობაში, კერძოდ, ბიზანტიაში, არსებულ სხვადასხვა მწვალებლობას (განსაკუთრებით კი – მონოფიზიტობასა და მანიქეველობას). მართალია, არსებითად ამ პერიოდის საქართველოში ერეტიკოსობას ადგილი არ ჰქონდა, მაგრამ დავით IV აღმაშენებლის მიერ შემოერთებული მონოფიზიტური სომხეთი ქმნიდა შიდასახელმწიფოებრივ პრობლემას.
ანტიმწვალებლური სულისკვეთების მქონეა ტაძრის ჩრდილო-დასავლეთ უბეში გამოსახული ბრწყინვალე სცენა „წმ. ზოსიმეს მიერ წმ. მარიამ მეგვიპტელის ზიარებისა“, რომელიც განადიდებს ხატთაყვანისცემას, აგრეთვე აჩვენებს ზიარების აუცილებლობას და ამით უფლის განკაცების შეუცვლელ მაცხოვნებლობას. სცენის ასკეტურ ინტონაციას სიმეტრიულად შეესაბამება სამხრეთ-დასავლეთ უბეში გამოსახული ციკლი წმ. იოანე ნათლისმცემლისა (დარჩენილია „სალომეას ცეკვის“ ფრაგმენტები). სამონასტრო ცხოვრების სულს აძლიერებს გრძივ კედლებზე, ქვედა რეგისტრში მთელი ტანით გამოსახული მეუდაბნოეთა მწყობრი.
XIII საუკუნის დასაწყისში უნდა იყოს შექმნილი დასავლეთ მკლავის მოხატულობა. ჩრდილოეთ და სამხრეთ მკლავების მსგავსად აქაც გაჭრილია ორი მაღალი, შეწყვილებული, ზემოთ კი მცირე წრიული სარკმლები (თემა მიმდინარეობს ჯერ კიდევ ქუთაისის ბაგრატისა და სამთავისის ტაძრებიდან), რამაც მოხატულობას უხერხულობა შეუქმნა. ამიტომ „განკითხვის დღის“ ერთიანი თხრობა მხატვარმა ამ მკლავის თაღის ჩრდილოეთის ქანობზე გაშალა (დღეს მნიშვნელოვნად ფრაგმენტირებულია – დარჩენილია „განმზადებული საყდრის“ წინაშე ადამ და ევა, ჯოჯოხეთში ცოდვილები, მათ შორის – ჩალმიანი, რომელსაც ეშმაკი ებღაუჭება. კარგად არის შემორჩენილი სულდგმულთაგან გადაყლაპულ ადამიანთა დაბრუნება საყოველთაო მკვდრეთით აღდგომისას). ეს სცენა პირდაპირ ეგებებოდა სამხრეთ მკლავიდან შესულ მლოცველს, ანუ მხატვარმა ბრწყინვალედ გაიაზრა როგორც არქიტექტორული მოცემულობა, ასევე ფერწერის აღქმის თანამიმდევრობა.
მკლავის დასავლეთ კედელზე, სამი სარკმლის ქვეშ, მთელი რეგისტრი ეთმობა „სამოთხეს“ – ბჭეში ცეცხლოვანი ქერობინი „მახვილით იქცევისა“, ბჭესთან ანგელოზი წინაღუძღვის ეკლესიის მამებს, ბჭის მიღმა – მართალი ავაზაკი გოლგოთის ჯვრით. მთავარი გამოსახულებაა საყდარზე დაბრძანებული ღვთისმშობელი ანგელოზთა შორის. სარკმლის ღრმა წირთხლებში მაცხოვრის მიერ განკურნების სცენებია. მკლავის სამხრეთ კედელზე გაირჩევა „აბრაამის წიაღი“ და მაცხოვრის სასწაული. ამრიგად, ბეთანიის დასავლეთ მკლავის მოხატულობა ხუროთმოძღვრული მონაცემის გააზრების პრინციპებით ტიმოთესუბნის თანადროულ მოხატულობასთან პოულობს საერთოს.
გარდა შინაარსობრივ-მხატვრული თავისებურებებისა, „ბეთანიის მოხატულობა გამორჩეულია ქტიტორთა პორტრეტებითა და, შესაბამისად, მათი ისტორიული ღირებულებით. სამხრეთი მკლავის ქვედა რეგისტრში ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ხატის წინაშე ვედრებით წარმდგარან „დიდი სუმბატ მანდატურთუხუცესი და ამირსპასალარი“ და მისი ძე ლიპარიტი. სუმბატი თავდაპირველად საერო ტანსაცმლით იყო გამოსახული. ამ მოსაზრებას აძლიერებს წარწერების საერო ტიტულატურაც, მაგრამ 1155-1156 წლებში იგი ბერად აღკვეცეს სვიმონის სახელით. შესაბამისად, გამოსახულება ამის შემდეგ „შემოსეს“ საბერო სამოსით.
1155-1156 წლებში შეიძლება ჩაითვალოს „ბეთანი“-ის თავდაპირველი ბაზილიკის ჯვარგუმბათოვან ტაძრად გადაკეთების ზედა ზღვრად, რადგან სუმბატ დიდს ხელთ უპყრია უკვე გადაკეთებული, მკაფიოდ გუმბათოვანი ნაგებობა. ეს ისტორიული ფაქტი ბეთანიის ტაძარს თავისი ტიპოლოგიური ანალოგების მწკრივში წარმოაჩენს, როგორც უადრეს ნიმუშს.
სუმბატის საქტიტორო რიგში განსაკუთრებით აღსანიშნავია ჩვილედი ღვთისმშობლის ხატი, რომლის წინაშეც ვედრებით წარმდგარა ქტიტორი. ღვთისმშობელი უღიმის სუმბატს, ხოლო ყრმა იესო, დედის ხელებიდან მკვეთრად შემობრუნებული, აკურთხებს მავედრებლებს. მაცხოვრის ტერფებიც თითქოს ხატის კიდობნიდან „გადმოდის“, რაც გვიჩვენებს ხატს, როგორც მეტაფიზიკურ სიცოცხლეს და არა როგორც „სურათს“. ეს დოგმატურად უმნიშვნელოვანესი მომენტი ასევე ანტიმწვალებლურია. სავარაუდოა, რომ „ბეთანია“-ში გამოსახული ხატის იკონოგრაფიული პირველსახე უნდა იყოს ვლაქერნის ის ღვთისმშობელი, რომელმაც დატოვა კონსტანტინოპოლი და რუსეთში გაბრწყინდა „ტიხვინის ღვთისმშობლის“ სახელით 1383 წელს ვლაქერნის ეს ხატი გარდამოცემით დაუწერია წმ. ლუკა მახარებელს და „საქმე მოციქულთასთან“ ერთად გაუგზავნია ანტიოქიაში მმართველ თეოფილესათვის. V საუკუნეს კი იმპერატორ ევდოკიას, თეოდოსი უმცროსის მეუღლეს, იგი გადმოუბრძანებია კონსტანტინოპოლში, კერძოდ, ვლაქერნის მონასტერში.
უმნიშვნელოვანესი გამოსახულებაა მეფეთა რიგი ჩრდილოეთ მკლავის ქვედა რეგისტრში. აქ მთელი ტანით უძვირფასესი საიმპერატორო შესამოსლით დგანან გიორგი III, წმ. თამარ მეფეთ მეფე და დედოფალთდედოფალი და გიორგი IV ლაშა, რომლებიც რეგისტრის ნაპირებში ფრონტალურად მდგარ შარავანდიან წმ. გიორგისა და წმ. დემეტრეს შორის უფლისადმი ვედრებად მიმართულან. ეს იკონოგრაფიული დეტალი უნებლიეთ ბადებს ასოციაციას ბაგრატიონთა დინასტიური ზიგზაგისა, რომელიც გიორგი III-სა და დემნა უფლისწულს შორის დაპირისპირებას მოჰყვა. გიორგი ლაშა გამოსახულია, როგორც დედის თანამოსაყდრე, რაც განსაზღვრავს მოხატულობის თარიღს და აახლოებს მას ყინცვისის წმ. ნიკოლოზის ტაძრის ფრესკებთან. მეფეთა ეს რეგისტრი გვიან უნდა ჩაეხატათ შედარებით ადრეულ (XII საუკუნის 50-იანი წლები), სუმბატისეულ სისტემაში. დაკვირვების შედეგად იკითხება გადაწერის კვალი. აღსანიშნავია, რომ თამარი, როგორც სვეტი, ისე დგას მთელი მკლავის ცენტრში. მისი კაბის მუქი ლურჯი ფერი ეხმიანება ვნების ციკლში ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის კაბის ფერს, რაც მნახველს მიანიშნებს დავით მეფსალმუნესთან ბაგრატიონების (წმ. თამარის) ხორციელ ნათესაობაზე. მეფეთა პორტრეტული ნიშნები იდენტურია ვარძიის, ყინცვისისა და ბერთუბნის ფრესკებისა, რაც მეტყველებს მათ ობიექტურობაზე.
„ბეთანიის“ ტაძრის მოხატულობა სტილის მხრივაც მრავალფეროვანია. მაგრამ მეცნიერები დიდხანს ვერ ამჩნევდნენ დროით სხვაობას სხვადასხვა ფენას შორის, რადგან ყოველი შემდგომი პერიოდის მხატვარი მანამდე არსებულ მოცემულობას ითვალისწინებდა და ამ ნიშნით ქმნიდა მთლიანობას. ამგვარი ესთეტიკური მრწამსი ტიპურად მართლმადიდებლურია.
ფრესკული სამკაულის სტილის უადრესი კვალი, ბუნებრივია, საკურთხეველში შემორჩა. გარდა მოხატულობის სისტემისა, X-XI სს. მიჯნის უტყუარ კვალს ატარებს თვით წერის მანერაც. მიუხედავად იმისა, რომ მოგვიანებით (XII XIII სს.) იგი აშკარად ხელახლა გადაუწერიათ, რამდენიმე წმინდანის სახე და სამოსის დრაპირება თავდაპირველი სახით იკითხება და გამოირჩევა პლასტიკურობით, მონუმენტურობით, განზოგადების თავისებურებით. ეს ფენა ამჟღავნებს გარკვეულ კავშირს ტაო-კლარჯეთის ბრწყინვალე საეკლესიო ხელოვნებასთან, სადაც შერწყმულია სამეფო დიდებულება და სამონასტრო ასკეტურობა. აქვე ჩანს თანაბარი, ღირსეული დიალოგი ბიზანტიური სამყაროს მოწინავე ხელოვნებასთან.
სუმბატის დროინდელი მხატვრობა (ჩრდილოეთი და სამხრეთი მკლავები) უკვე განსხვავებულია. აქ გაზრდილია თხრობითობა, შიდა დინამიკა. ამასთანავე ხაზგასმულია კედლის სიბრტყის მნიშვნელობა. მხატვარი შესანიშნავად იყენებს ღრმა სარკმლების წირთხლებს და მათში ათავსებს ისეთ დიდ სცენებს, როგორიცაა „საიდუმლო სერობა“ და „ფერჴთა ბანა“. კოლორიტი უფრო ინტენსიურია. ჭარბობს ცივი-მოვერცხლისფრო ფერები, რომლებშიც ჩართულია გამჭვირვალე, მელოდიური ნახევარტონები. ეს ცენტრალური, ე.წ. „დედაქალაქური“ სკოლის კარდინალური ხაზის გაგრძელებაა. ფიგურათა და სცენათა მასშტაბი რამდენადმე შემცირებულია. მხატვარი ავლენს სახარების სიღრმისეულ ცოდნას და არსებითად წარმოგვიდგება, როგორც მისი კომენტატორი. აქვე უნდა ითქვას, რომ მხატვრობაში მისტიკური და ზედროული შერწყმულია რეალური, ნივთიერი სამყაროს ზედმიწევნით ცოდნასთან. ამგვარი უმაღლესი სინთეზი განაპირობებს დრამატულობისა და ზეიმის მნიშვნელოვან სინთეზს. მთლიანობაში ეს ფენა, ზოგადად, ქრისტიანული მონუმენტური მხატვრობის ერთ-ერთი ბრწყინვალე ნიმუშია.
დასავლეთ მკლავის მოხატულობა კიდევ უფრო განსხვავებულია. მატულობს ხაზის დინამიკურობა, თხრობა თავისუფლად, უპრობლემოდ ეფინება კედლის ზედაპირს. კიდევ უფრო მცირდება ფიგურათა მასშტაბი, იზრდება მათი რაოდენობა. კლებულობს ნახატის სკულპტურულობა. რამდენადმე მეორე პლანზე გადადის კედლის სიბრტყის მნიშვნელობა. მთლიანობაში ხასიათდება ზოგადი არტისტიზმით და დიდი კულტურის ტრადიციის გაგრძელებას წარმოადგენს. თუმცა უკვე იგრძნობა დეკადანსის გარკვეული ნიშნები, როგორც თამარის ბრწყინვალე ეპოქის დაისის ნიშნები.
ა. ოქროპირიძე
გ.მაჩურიშვილი
წყაროები და ლიტერატურა
- „ივერია“, 1898 №109-110;
- „ცნობის ფურცელი“, 1896 №64, 1898 №638;
- საქართველოს საპატრიარქოს არქივი, ბეთანიის მონასტრის საქმე №1547;
- სცსა, ფონდი 489, აღწერა 1, საქმე №45343;
- სცსა, ფონდი 1880, აღწერა 1, საქმე №461;
- ხეც, ალ. ოქროპირიძის ფონდი №54, საქმე №164;
- ხეც, მამა იოანე მაისურაძის მოგონებები.
- ამირანაშვილი შ., ქართული ხელოვნების ისტორია, თბ., 1971, ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 2, თბ. 1977;
- Алибегашвили Г., Четыре портрета царицы Тамары, Tб., 1957.
