ბოლნისის ეპარქია

ბოლნისის ეპარქია

ბოლნისის ეპარქია − საქართველოს სამოციქულო, მართლმადიდებელი ეკლესიის ერთ-ერთი უძველესი ეპარქია.

ისტორია

მოიცავს ქვემო ქართლის ტერიტორიის ნაწილს. ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით, მის დროს აქ იჯდა „მწყემსი აწინდელისა სომხითისა“. მისი აღწერილობით, ქართლის „აწინდელი სომხითი“ მოიცავს ჭოჭკანის, ხოჟორნის, გორულის, მანხუტის, ტალავრის, სარკინეთის ხევებს, რომლის დასავლეთით, ლელვარის მთიდან ჩამოდის მდ. ფოლადაური და უერთდება მაშავერას. ქართულ წყაროებში მოხსენიებულ „სომხითად“ მიჩნეულია ფოლადაურის, შულავრის, დებედას (ქვემოწელი) ხეობები. ამ მხარეს, რომელიც ისტორიულ-გეოგრაფიულად და ეკონომიკურადაც მკაფიოდ განსაზღვრული რაიონია, ჩრდილოეთიდან მდ. ქციას (ხრამი) ქვემოწელი საზღვრავს, სამხრეთიდან – ლელვარ-ლოქის მთები, დასავლეთიდან – ფოლადაურ-მაშავრის წყალგამყოფი (ვახუშტისეული „ბოლნისის დასავლის მცირე მთა“), ხოლო აღმოსავლეთიდან – მცირე ქედი, რომელიც დებედას ხეობას ინჯას ხეობიდან გამოყოფს (დ. მუსხელიშვილი). „სომხითის“ მომცველი ბოლნისის ეპარქია ფოლადაურის, მანხუტისა და შულავრის ხეობებს აერთიანებდა (დ. ბერძენიშვილი). არსებობს ბოლნისის საეპარქიო ცენტრის დაარსების სამი ისტორიული ტრადიცია: 1. ლეონტი მროველის ცნობით, ბოლნისის ტაძარი ქართლის მეფე ფარსმან ვარაზ-ბაქარის ძეს (მირიანის სიძის, რანის ერისთავის, ფეროზის შვილთაშვილი) აუშენებია; 2. „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“ ბოლნისის სიონის აშენებას ბაკურ მეფის დროს მთავარეპისკოპოს ელიას მიაწერს; 3. ჯუანშერის ცნობით, ვახტანგ გორგასალს მის მიერ ჩატარებული საეკლესიო რეორგანიზაციის შემდეგ ერთ-ერთი ეპისკოპოსი ბოლნისს დაუსვამს. ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით, ბოლნისი „აღაშენა კ~თ, და გორგასალ დასუა ეპისკოპოზი. შემდგომად შემუსვრილი აღაშენა პ~თ დედოფალმან მარიამ“. ბოლნისის სიონი თუ ვახტანგ გორგასლის ღონისძიებებამდე აშენდა, მაშინ ეპისკოპოსი მეფეს უკვე არსებულ ეკლესიაში დაუყენებია. არსებობს მოსაზრება, რომ 475 წლამდე ბოლნელი ეპისკოპოსი იყო „შუშანიკის წამებაში“ მოხსენიებული სამუელი, შემდეგ კი – იოანე (ა. ბოგვერაძე). ბოლნისის სიონის წარწერებიდან გამომდინარე, ტაძარი თავდაპირველად წმ. სამების სახელზე უნდა ყოფილიყო აგებული (დავით ეპისკოპოსის საამშენებლო წარწერა), შემდეგ – წმ. გრიგოლის (X ს. წარწერა დამისთევის დაწესების შესახებ ელია ბოლნელის მიერ), უფრო გვიანი დროიდან დღევანდელ დღემდე კი ღვთისმშობლის მიძინების ტაძრად (სიონი) ითვლება.

ბოლნისის სიონის მეცნიერული კვლევა ჩატარდა 1936- 1937 წწ., 1939 წ., 1959 წ., 1970-1971 წწ. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო 1959 წ. ე.წ. „ლამაზი გორის“ გათხრა, სადაც აღმოჩნდა IV-VII სს. დათარიღებული სამონასტრო კომპლექსი სამნავიანი ბაზილიკის ნაშთით, ადრექრისტიანული ხანის ქვის ძეგლებით, წარწერიანი და უწარწერო ბოლნური ჯვრებით - მკვლევრები „ლამაზი გორის“ სტელა-ჯვრებს V-VI სს. ათარიღებენ (ი. გრძელიშვილი, ნ. ჩუბინაშვილი). არსებობს მოსაზრება, რომ ერთ-ერთ ფილაზე გამოსახული პირი ვარსქენ პიტიახში იყო. გათხრების შედეგად ლოკალიზებულ იქნა ვახუშტის მიერ მოხსენიებული „მცირე ქალაქი ბოლნისისა“, რომელიც ბოლნის-ხაჩინის ტერიტორიაზე მდებარეობდა (ვ. სილოგავა).

ბოლნელი ეპისკოპოსები

ბოლნელი ეპისკოპოსები საისტორიო წყაროებში შემდეგი თანამიმდევრობით მოიხსენიებიან: პირველ ბოლნელ ეპისკოპოსად მიჩნეულია ბოლნისის სიონის წარწერაში მოხსენიებული დავით ეპისკოპოსი. დავითი ასევე მოიხსენიება „ეპისტოლეთა წიგნში“ – „დავით ეპისკოპოსი ბოლნისისა“, მას ასევე მოიხსენიებს უხტანესი. დავითი, ბოლნისის ეპისკოპოსი, სხვა ქართველ ეპისკოპოსებთან ერთად მონაწილეობას იღებდა 506 წ. დვინის საეკლესიო კრების მუშაობაში. VII-IX სს. დათარიღებულ კიანეთის სამების სტელა-ჯვრის კვარცხლბეკზე არსებულ წარწერას შემორჩა ერთი ბოლნელი ეპისკოპოსისის სახელი: „....[წმიდაო სამება]ო, მე გლა[ხაკმან], [სტეფანე ბოლნელ ეპისკოპოსმან ა[ღვმართე ესე ჯუარი სალ]ოცველად სულის[ა] [ჩუენ] თათჳს და ვინ [აღმოიკითხოს ლოცვასა მოგუიჴსენ[ეთ] [ჩუ]ენ და ამი[ს ჯურისა შ]ემწენი. უფალ [შე]იწყალე სტეფანე ეპისკოპოსი“ (ნ. შოშიაშვილის წაკითხვით). თუ აღნიშნულ წარწერაში მართლაც ბოლნელი ეპისკოპოსი იხსენიება, მაშინ გამოდის, რომ ან დმანისის ეპარქიაში შემავალ ამ მხარეზე ბოლნელს მიუწვდებოდა ხელი, ან IX ს. დმანისხევში გარეშე ძალთა გააქტიურების შედეგად ეპარქიის ცხოვრება გარკვეულწილად შეფერხდა და მომიჯნავე ტერიტორიები მეზობელმა ეპარქიებმა დროებით შეიერთეს.

მიუხედავად იმისა, რომ X ს. ბოლოს ქვემო ქართლში და მათ შორის „სომხითში“ კვირიკიან-ბაგრატუნები ბატონდებიან, რომლებმაც მათ მიერ დაარსებული ტაშირ-ძორაგეტის სამეფოს დედაქალაქად სამშვილდე გამოაცხადეს და თითქმის მთელი ქვემო ქართლი სანაინის სომხურ ეპარქიაში შეიყვანეს, ბოლნისის მდიდარმა ეპიგრაფიკამ X ს. ადგილობრივი ბოლნელი ეპისკოპოსების სახელები შემოგვინახა. X ს.-ით დათარიღებულ ბოლნისის წარწერა-საბუთებში მოიხსენიება „ელია ბოლნელი მღვდელთმოძღვარი“. წარწერა გვამცნობს, რომ ელია ბოლნელს კვირაძალს, ანუ შაბათ საღამოს ღამისთევა დაუწესებია, ხოლო ღამისმთევლებისთვის ღვთის საგალობლად – ზედაშე: „† [ს(ა)ხ(ე)ლ(ი)თა ღ(მრთ)ის(აჲ)თა, მ(ა)მისა], ძისა დ(ა) ს(უ) ლ(ი)ს(ა) წ(მი)დ(ისაჲთ)ა, მ(ეო)ხ(ე)ბითა წ(მი)დ(ი)სა ღ(მრთი) სმშობლ(ი)ს(აჲ)თა, წ(მიდი)სა გრ(იგოლ)(ი)ს(ი)თა მე, გლ(ა)ხ(ა)კმ(ა)ნ(!) ელია ბ(ოლ)ნ(ელ)ი მ(ღდელ)თმ(ო)ძ(ღურა)დ ღ(ი)რს ვ(ი)ქმ(ენ საყდ(ა)რსა წ(მიდი)სა გ(რი)გ(ო)ლ(ის)სა. და ამას საყდ(არ)ს(ა) ღ(ა)მ(ი)სთ(ე)ვ(ა)ჲ არა დ(ე)ბ(უ)ლ(ი)ყ(ო) კ(ჳ)რ(ა)სძ(ა)ლთა. მე დ(ავ)დ(ე)ვ და ზ(ედ)აშე ღ(ა)მ(ის)მ(თევალთა)თ(ჳ)ს ს(ა)გ(ალობე)ლ(ა)დ ღ(მრთის)ა“.

ბოლნისის ეპარქია. წმ. გიორგის ეკლესია

მეორე წარწერის მიხედვით, ბოლნელ ეპისკოპოსს გურგენ ერისთავთერისთავისთვის სააღაპე დღედ ხარება დუწესებია. ზოგიერთი მეცნიერი მასში კვლავ ელია ბოლნელს გულისხმობს: „[მე] ბ(ო)ლნელ)[მ(ა)ნ ელი]ა“ (ვ. სილოგავა), ზოგიერთი კი – თევდორეს: „[თევდორე] ბოლნე{ლ} ეპისკოპოსმა“ (ნ. შოშიაშვილი), ხოლო სხვანი აქ, სავარაუდოდ, იოანე ბოლნელ ეპისკოპოსს გულისხმობენ (ლ. მესხიშვილი), რომლის სახელიც ერთ-ერთ ეპიტაფიაზე ტაძრის იატაკის გათხრების დროს აღმოჩნდა: „ესე საფლავნი იოვანე ბოლნელ ეპისკოპოსისანი და ვინ სხუაჲ დაეფლას ამასცა, ნუ ეგების“. მკვლევრები ამ წარწერას X ს.-ით ათარიღებენ და მოხსენიებულ იოანეს ცნობილ ქართველ მწერალ ჰიმნოგრაფ იოანე ბოლნელთან აიგივებენ (კ. კეკელიძე; რ. ბარამიძე).

X-XI სს. სასულიერო პირი იოანე ბოლნელი ფრიად განათლებული პიროვნება ყოფილა. „მრავალთავის“ შემდგომი ხანის რედაქციებში იოანე ოქროპირის სიტყვების ნაცვლად მოუთავსებიათ იოანე ბოლნელის სიტყვები, რაც მის განსაკუთრებულ პოპულარობაზე მეტყველებს (პ. ინგოროყვა). ზოგიერთი მკვლევარი იოანე ბოლნელს იოანე ხახულელთან აიგივებდა და ქართულ წყაროებში მოხსენიებულ „ოქროპირად“ მიიჩნევდა (კ. კეკელიძე). ათონის 1074 წ. საკითხავი წიგნის მინაწერებში მოიხსენიება იოანე ოქროპირი, რომელსაც ექვთიმე ათონელის მიერ თარგმნილი თხზულებების გადაწერაში და ამ წიგნის შექმნაში გარკვეული წვლილი შეუტანია. ამ მოსაზრებით „ოქროპირად“ მოხსენიებული იოანე და იოანე ბოლნელი ერთ და იმავე პირად არის მიჩნეული (რ. ბარამიძე). ანტონ კათოლიკოსი თავის „წყობილსიტყვაობაში“ იოანეს შემდეგნაირად ახასიათებს:

„იოანესა ბრძენსა ფილოსოფოსსა,
კაცსა მდიდარსა აღძრცვილ ღუთისმეტყველებით“
სიტყვის მოქმედსა და სწავლასა განმფენი,
ეშესაბამვის ქება მწყემსებრივი“.

XII ს. ბოლოს ბოლნისის ეპარქიის არსებობაზე მიუთითებს XII-XIII სს. მიჯნით დათარიღებული ქართული დოკუმენტური ძეგლი ე.წ. „უცნობი მონასტრის ტიპიკონი“, რომელიც ერთი მოსაზრებით, ახტალის მონასტერს ეკუთვნის (დ. ბერძენიშვილი, ქ. ქუთათელაძე). ტიპიკონის შემორჩენილ ნაწილში აღნიშნულია, რომ ერთ-ერთ მონასტერს მოსავალი არ ჰყოფნიდა და ბოლნისს საღვინე დაუდვიათ: „პატრონისა და ლაშქართა და სტუმართათჳს ესე მოსავალი არ ეყოფის და ამისათჳს ეგრეთვე ბოლნისს საღვინე დავდევით“. ბოლნისში მოწეული ღვინო მონასტერს მოხმარდებოდა. ბოლნისში, რომელიც მევენახეობის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან კერად ითვლება საქართველოში, საღვინის დადგმა შემთხვევითი არ უნდა ყოფილიყო, ბოლნური ყურძენი განსაკუთრებული შაქრიანობითაც გამოირჩეოდა. აღნიშნული ფაქტი საინტერესო ცნობაა ბოლნისის ეპარქიაში მიმდინარე ეკონომიური პროცესების შესახებ. მნიშვნელოვანია „დასტურლამალის“ ცნობაც, რომლის მიხედვით, ბოლნელ ეპისკოპოსს, სხვა სასულიერო და საერო პირების მსგავსად, ყოველ ზამთარს 1 აჯილღის („აჯილღა“ – „ცხენი კურატი“, „სარემაო კურატი“) შენახვა ევალებოდა.

XIII ს. ძეგლში „განგება დარბაზობისა“ ბოლნელს 26-ე ადგილი ეკავა სხვა ეპისკოპოსთა რიგში და „მამა-მთავრად“ იწოდებოდა: „შემოვიდეს ბოლნელი მამათმთავარი და დაჯდეს ვალაშკერტელსა ქუემოთ“. ბოლნისის ეპარქიისთვის განსაკუთრებით მძიმეა XIV-XVI სს. [რაც განაპირობა ჯალალედინის, მონღოლების, შემდეგ თემურლენგის, თურქმანების (შავბატკნიანები და თეთრბატკნიანები), ოსმალებისა და ყიზილბაშების მძარცველურმა თავდასხმებმა]. ამ პერიოდში ბოლნელი ეპისკოპოსებისა და ეპარქიაში მიმდინარე კულტურული პროცესების შესახებ ცნობები თითქმის არ არსებობს. შედარებით უკეთესი მდგომარეობა XVII ს-იდან შეიქმნა. ამ დროიდან სიგელ-გუჯრებსა და სხვა საისტორიო საბუთებში გვხვდება ზოგიერთი ბოლნელი ეპისკოპოსის სახელი და ინფორმაცია ეპარქიაში მიმდინარე პროცესების შესახებ. 1611 წ. ერთ-ერთ საბუთში მოიხსენიება საბა ბოლნელი ეპისკოპოსი. საბუთის მიხედვით დედოფალთ დედოფალმა თამარმა აღაპისათვის მათი სულის შესანდობად და მეფე ლუარსაბის II-ის დღეგრძელობისათვის ბოლნისის ღვთისმშობელსა და ბოლნელ ეპისკოპოსს შესწირა „ბოლნისსკუამლი კაცი ერთი ვართანა და მისნი შვილნი, ბოლნისს რისაც მამულის მქონებელი იყოს“. მეაღაპე ვართანასთვის სხვადასხვა შესაწირავის გარკვეული რაოდენობა დაუკისრებიათ, რომელიც მარიამობის დღეს უნდა მიერთმია ბოლნისის ტაძრისთვის; ბოლნელ ეპისკოპოსს კი, ვინც არ უნდა ყოფილიყო იგი, ერთი მღვდლითა და ერთი მთავარდიაკვნით მათი სულის საოხად წირვა უნდა ჩაეტარებინა. მეაღაპე ვართანა ყველაფრისგან თავისუფლდებოდა” მხოლოდ აღაპი უნდა გარდაეხადა, აგრეთვე „სამს დღეს ჴუნასა, სამს მკასა, სამს ლეწვასა და სამს ბარვასა ბოლნელისათუის იმუშავებდეს“. 1615 წ. ერთ-ერთ საბუთში მოიხსენიება ნიკოლოზ I, ბოლნელი ეპისკოპოსი, 1620 წ. საბუთში კი ბოლნელ ეპისკოპოსად მოიხსენიება იოვანე რევიშვილი. XVII ს. 20-იან წწ. ბოლნელ ეპისკოპოსად ჩანს აბრაამ ბარათაშვილი. XVII ს. 30-იან წწ., როდესაც თეიმურაზ I-სა და როსტომ მეფეს შორის ბრძოლა მიმდინარეობდა, უცნობი ბოლნელი ეპიკოპოსი როსტომის მხარეს იბრძოდა, იგი ამ ომში მოუკლავთ. ბოლნელი ეპისკოპოსი იოსებ რევიშვილი მოიხსენიება მის მიერ შესრულებულ ზემო ბოლნისის 1651 წ. წარწერაში: „† ნებითა და შეწ(ე)ვნითა ღ(მრ)თ(ი)ს(აჲ)თა. მე, რევისშ(ვილმ(ა)ნ ბო(ლ)ნელ ეპისკ(ოპო)ზმ(ა)ნ იოსებ, ოდეს მოველ მიორ(ე)თ იერ(უ)ს(ა)ლემით, აღვაშენე ეკლესია ყ(ოვლა)დწ(მიდ)ისა ს(ა)ხსრად ს(უ)ლისა ჩ(ემ)ისა და ცოდვათა ჩ(ე)მთა შესა(ნ)დობ(ე)ლად. და ჟამთა ვ(ითა)რებისაგ(ა)ნ მოშლილი ზემო ბოლნისი, ახოთა და თალა ჴელახლა ვიშოე და ვ(ა)თარხნე ჴელმწიფეთაგ(ა)ნ. და არა ეთხოების-რა ე(რ)თის სათათროს საურ(ავ)ის მეტი, არა სამელიქო, არა ს(ა)ტ(არ(უ)ღო. დაიწერა ქ(ორონი)კ(ონ)სა ტლთ“. ერთ-ერთი საბუთის მიხედვით, ამ სოფლების ირგვლივ მთასა და ტყეში ბოლნელის დასტურის გარეშე არავის არაფრის გაკეთება შეეძლო. იოსებ რევიშვილი მოიხსენიება აგრეთვე „წმინდანთა ცხოვრების“ XI ს. ხელნაწერზე: „ჩუენ ქრისტეს მიერ კურთხეულმან რევიშვილმან, ბოლნელ ეპისკოპოსმან იოსებ, ვიყიდე წმიდა ეს წიგნი „მარგალიტი“ და შემოგწირე წრულვისა (?) მეორედ ჩემგან აშენებულსა ნათლისმცემლის საყდარს საჴსრად სულისა“ (თ. ჟორდანია). ვარაუდობენ, რომ აქ შესაძლოა, გარეჯის ნათლისმცემელი იგულისხმებოდეს (დ. ბერძენიშვილი). იოსებ რევიშვილი უნდა მოიხსენიებოდეს დოკუმენტში „განჩინება შაჰნავაზ მეფისა ბარათაშვილებისა და ვირშელიშვილების სასისხლო საქმეზე“ (1670). ამ განჩინებაში მონაწილეობას იღებდა „ბოვნელი ბატონი იოსებ“. იგივე იოსები უნდა იყოს საბუთში – „მორიგეობის წიგნი პაპუნა ფავლენისშვილისა ბაადურ მაჩაბლისადმი“ – ნახსენები „რევიშვილი ბოვნელი“. 1670 წ. ორბელიანთა ერთ-ერთ სიგელში მოიხსენიება „ბოვნელი იოსებ“. ბოლნისის სიონის კუთვნილი მამულების დაბრუნებაზე ზრუნვა კარგად ჩანს XVII ს. ერთ საბუთში, სადაც ნათქვამია, რომ ზემო ბოლნისსა და სამწევრისთან „ჴელმწიფის ბრძანებით, ხატის მამული ისევ ხატს მივაბარეთ … მათი სამკვიდრო არის ძუელთაგანაც მათი ყოფილიყო“.

შემდგომი ბოლნელი უნდა იყოს ეპისკოპოსი ნიკოლოზ II, ბაგრატ მუხრანბატონის ძე, რომელმაც ააშენა ბოლნისის სიონის სამრეკლო: „ქ. შეწევნითა ღმრთისათა ჩვენ, მუხრანის ბატონის შვილმან, ბოლნელ ეფისკოპოზმან, ბაგრატის ძემან პატრონმა ნიკოლოზ, მოვედით ბოლნის სიონთა ღმრთისმშობლის საჭისმპყრობელად, ამისი პატიოსნობა მიგულეთ დაუხატვინეთ შიგნით კანკელი, საფსალმუნე და სალხინებელი აუშენეთ და კარით და ხატით შევამკევ და შევწირე ერთი წინსაძღომი ჯვარი, ერთი ჯვარსანთელი, ერთი ყავარჯენი, ერთ ჴელი სულ სირმით ნაკერი საეფისკოპოზო შესამოსელი, ერთი ჴელი სამღდლო შესამოსელი, ვერცხლის ბარძიმ-ფეშხუმი, ნაკერი პერექლები. ესები უკლებრივ შემიწირავს. კიდევ ერთი ჴელი წიგნები. მეფის გიორგის ბრძანებით, სამრეკლო, ქარვასლა, დუქნები აუშენე ჩემთვის შესანდობლად, მამის ჩემის და დედის ჩემის საულიეროდ, შენდობასა იტყოდეით, ამენ“. წარწერაში მოხსენიებული მეფე გიორგი XI უნდა იყოს, ამიტომ წარწერა მისი მეფობის პერიოდით შეიძლება დათარიღდეს (დ. ბერძენიშვილი). ნიკოლოზ ბოლნელი ასევე მოიხსენიება 1672 წ. ისპიანის სამების ფრესკულ წარწერაში: „მოიხსენე უფალო წიაღსა შინა ცხოვრებასა ბატონიშვილი ბოვნელი მთავარეპისკოპოსი ნიკოლოზ წმიდასა ამას მონასტერსა ... ჩემის მამის და დედის ბატონის ელენეს შესანდობლად და ჩემის ცოდვილის თავის მოსახსენებლად. ვინც ამას მონასტერსა შინა ჟამსა წირვიდეთ, შენდობას ეტყოდეთ ღვთის მიმართ. ქორონიკონსა ტნი“. ბოლნელი ეპისკოპოსი ნიკოლოზ II მოიხსენიება აგრეთვე 1685 წლით დათარიღებულ დოკუმენტში: „ღალის ამოკვეთის წიგნი ნიკოლოზ ბოლნელისა დოლმაზა შანშიაშვილისადმი“. სიგელში ბოლნელი ეპისკოპოსი იხსენიება, როგორც „მუხრანის ბატონისშვილი ბოვნელი ეპისკოპოზი პატრონი ნიკოლოზ“, სიგელს ბოლოში შემორჩენილი აქვს ხელრთვა: „ნიკოლოზ ბოვნელი“. იგივე ნიკოლოზი იხსენიება, როგორც „მუხრანის ბატონისშვილი, ბაგრატის ძე, ბოვნელი ეპისკოპოსი, პატრონი ნიკოლოზი“, აგრეთვე მცხეთის ერთ-ერთ სიგელში.

1693 წ. ერთ-ერთ სიგელში მოიხსენიება ბოლნელი ეპისკოპოსი იოანე, რომლის ბრძანებითა და დასტურით ასლუაშვილებმა დოლმაზა შანშიაშვილს ვენახი გაუცვალეს, ვენახი ბოლნისის სიონს შესწირეს, სანაცვლოდ კი ახალშენი მისცეს. საბუთში მოიხსენიებიან ასევე ბოლნელი ეპისკოპოსის ძმები – გოდერძი და ბეჟანი. აღნიშნული ბოლნელი ეპისკოპოსი რევიშვილთა საგვარეულოს უნდა ეკუთვნოდეს, იმავე გაცვლასთან დაკავშირებულ 1699 წ. 27 სექტემბრით დათარიღებულ კიდევ ერთ საბუთში მოიხსენიებიან ბოლნელი ეპისკოპოსები მაქსიმე და იოანე. საბუთი თავდაპირველად მაქსიმე ბოლნელს დაუმტკიცებია, რომელსაც მაჭუტაძედ მიიჩნევენ (დ. ბერძენიშვილი), შემდეგ კი იოანე რევიშვილს: „ბოვნელ მაქსიმეს მოგვახსენეს და ჩვენ დაგვიმტკიცებია ბოვნელ რევის შვილს იოვანეს ჩვენც ასე დაგვიმტკიცებია“. როგორც ჩანს, მაქსიმე ბოლნელი გარკვეულ პერიოდში იოანე ბოლნელს ჩაენაცვლა, შემდეგ კი ბოლნელის კათედრაზე კვლავ ეს უკანასკნელი ჩანს (დ. ბერძენიშვილი).

მცხეთის ერთ-ერთ სიგელში ქ კს: ტპდ: (1696) მოწმედ მოიხსენიება „ბოვნელი ეპისკოპოსი მაქსიმიოსი“. მაქსიმე მაჭუტაძის სახელი გარკვეულწილად უკავშირდება გარეჯის მონასტერს, რომლის წინამძღვარი ონოფრე მისი ძმა იყო. ისინი გურიიდან გურიელის ასულ თუთას გამოჰყოლიან, რომელიც ლევან ბატონიშვილის მეუღლე გახდა. მაქსიმე ბოლნელი მოიხსენიება გარეჯის მონასტრის ერთი ხელნაწერი წიგნის მინაწერში: „ღმერთო მშვიდობასა შინა ახმარე წმიდა ესე წიგნი ... მთავარეპისკოპოზს უფალ მაქსიმეს, რომლისა სათნო ყოფითა განახლდა და შეიკაზმა ჴელითა ფრიად გლახაკისა და უღირსისა მღვდელ-მონაზონის ბესარიონისითა უდაბნოსა გარესჯას წმიდისა იოანე ნათლისმცემლის მონასტერსა, რამეთუ დიდი სიყვარული აქვნდა ღირსსა და წმიდასა მაქსიმე ბოვნელსა სულიერისა ძმის ბესარიონისა და მან მტკიცედ სიყვარულისა მისისათვის ესრედ მშვენივრად შეუკაზმა წიგნი ესე. ვინცა ჴელად მოიხუნეთ, მოიხსენეთ ბოვნელი ეპისკოპოზი მაქსიმე, სულიერი ძმა მისი გლახაკი ბესარიონ. ქკ~ონი იყო ტპდ (1696) ღმერთო მშვიდობასა ახმარე ბოვნელ ეპისკოპოზს უფალსა“. ონოფრე მაჭუტაძის დავით გარეჯისადმი შეწირულობის გუჯარში (1712) ორივე ძმა მოიხსენიება: „ჩუენთვის და ჩვენის ძმის ბოვნელის მაქსიმესათვის ... ყველას შენდობით გვახსენებდეთ“. სიგელს აქვს მათი ხელრთვა. ხელრთვაში მოიხსენიება „ბოვნელი მაქსიმე“. როგორც ჩანს, მაქსიმე ბოლნელი 1712 წ. ჯერ კიდევ ცოცხალია და მას გარეჯის სავანეში კარგა ხანს დაუყვია. სიგელზე იქვე მინაწერია, რომლის მიხედვით; უკვე „ბოვნელის საფლავზე ასვენია ხატი მოჭედილი ყოვლად წმიდისა ერთი და სამებისა ერთი“. ბოლნელი ეპისკოპოსი იოანე რევიშვილი მოიხსენიება საბუთში „სამწყსოს განწესების წიგნი კათალიკოს ევდემოზ დიასამიძისა დომენტი თბილელისადმი“ (1701 წ. 4 აპრ.), როგორც მოწმე „რევიშვილი ბოვნელ ეფისკოპოზი იოანე“. იგივე ეპისკოპოსი უნდა მოიხსენიებოდეს აგრეთვე დოკუმენტში „განჩინება საეკლესიო კრებისა სამონასტრო წესისა და რიგის თაობაზე“ (1702), როგორც „ბოვნელი ივანე“. ბოლნელი ეპისკოპოსი სახელის გარეშე მოიხსენიება „განჩინებაში შუა ბოლნელთა და ზემო ბოლნელთა სასისხლო საქმეზე“ (1703-1704) და აქაც იოანე რევიშვილი უნდა ვიგულისხმოთ. ამ სიგელის მიხედვით, შუა ბოლნელებსა და ზემო ბოლნელებს კონფლიქტი მოუვიდათ შეშის მოჭრასთან დაკავშირებით. განსაკუთრებით დაზარალდა ბოლნელის ხალხი. „...ამ ზემო ბოლნელთა და შუაბოლნელთა აოხრება და წაკიდებაში ბატონი ბოლნელი იქ ბოლნის[ს] ბრძანებულიყო. ამ ჩხუბის დასანელებლად და დასაშველებლად ისიც გამობრძანდა“. კონფლიქტის მოგვარების შემდეგ ჩხუბისთავებს ბოლნელისთვის ზარალის გამო სამი თუმანი მოურთმევიათ. იოანე რევიშვილის შემდეგ, 1701 წლიდან, ბოლნისის ეპარქიის სათავეში თბილელ-ბოლნელი დომენტი (ორბელიანი) უნდა ყოფილიყო, რომელიც ვახტანგ VI-ის დროს მოღვაწეობდა. იგი ამოწმებს 1712 წ. ყაფლანიშვილების ნასყიდობის წიგნს, მოიხსენიება აგრეთვე 1727-1728 წწ.

საბუთებში. ბოლნისის ეპარქიას დიდი ზიანი მიაყენა 1718 წ. ლეკთა მიერ ბოლნისის დარბევამ, რომლის შესახებ ცნობა თ. ჟორდანიას მიერ შეკრებილ ხელნაწერთა აღწერილობებში მოიპოვება. მტერს დაურბევია ბოლნისის ხეობა, გაუჟლეტია მოსახლეობა. „მოვიდა ლეკის ჯარი მკათათვეს: იე: წ~ის კვირიკობასა სიონი გატეხეს, წაიღეს ჯ~ი და ხატი და ტყუე ბევრი ქუემოს ბოლნისიდამ“. ბაქარს მტერი დაუმარცხებია მარაბდის ბოლოს. დომენტი თბილელ-ბოლნელი ეპისკოპოსის შემდეგ 1728-1735 წწ. ჩანს ვინმე ჯუმათელ-ბოლნელი ეპისკოპოსი, ეს მღვდელმთავარი მოხსენიებულია აგრეთვე 1749 წ. 3 ივლ. დოკუმენტში – „ბრძანება ანტონ I-ისა ბოლნელისათვის ღალა კულუხის მიცემის შესახებ“: „ვინცა ვინ ბატონის მოჴელეები იყვნეთ და ან ბოლნისს საყდრის ყმანი იყვნეთ, მღვდელნი ქართველნი, განჯელნი თუ მათ მკვიდრნი და ან მოსულნი იყვნეთ, როგორც მეფის ვახტანგის დროსა და ან ჯუმათლის-ბოვნელის დროს ბოვნელის ხელში ყოფილიყოს, ან საყდარს სჭეროდეს, ისინი არც ერთი არ მოიშლება … და რომელიც ჯუმათელ-ბოვნელს უკან მამული ან გასყიდულა ან გაცემულა ჟამთა ვითარებისაგან ოსმალობისა და ყიზილბაშობის დროს, იმისი ღალა და კულუხი ყველა საყდარსა და ბატონ ბოვნელს უნდა მოერთვას“ (ეს ჯუმათელ-ბოლნელი უნდა იყოს მაქსიმე მაჭუტაძე). როგორც ჩანს, ამ დროს ბოლნელ ეპისკოპოსსა და ბოლნისის საყდარს არ ემორჩილებოდნენ. აღნიშნულის დამადასტურებელ საბუთად შეიძლება მივიჩნიოთ იმავე წლით დათარიღებული „გუჯარი ერეკლე II-ისა და ანტონ I-ისა ნინოწმონდლის პატივისა და ადგილის შესახებ დარბაზობის დროს“, სადაც აღნიშნულია: „…და თუ სადმე იქმნეს განახლებაჲ ბოლნელისა საეპისკოპოზოჲსა საყდრისა“. ჩანს XVIII ს. II ნახ-თვის ბოლნისის ეპარქიაში საეკლესიო ცხოვრება მოიშალა და ბოლნისის კათედრა სამწყსოდ სხვა ეპარქიების მღვდელმთავრებს ჰბარდებოდა. უცნობი ჯუმათელ-ბოლნელი ეპისკოპოსის შემდეგ ბოლნელი ეპისკოპოსი, შესაძლოა ეფთვიმე თბილელი ყოფილიყო, რომელიც 1735 წ. შუა ბოლნისში ვენახის გაყიდვის ფაქტთან დაკავშირებით ერთ-ერთ საბუთს ამოწმებს. 1749 წ. საბუთში აღნიშნულია, რომ მეფე თეიმურაზ II-მ და ანტონ I-მა კათოლიკოსმა ბოლნისის საყდარი (ე.ი. ეპარქია) ქართლის მთავარეპისკოპოს ტიმოთეს უბოძეს, რომელიც იმავე წლის 27 ოქტომბრით დათარიღებულ დოკუმენტში – „კულუხის თარხნობის წიგნი გაბრიელ დოლმაზაშვილისადმი“ – უკვე ორივე სახელწოდებით მოიხსენიება: „ესე წიგნი გიბოძეთ ჩვენ, ქართლისა მთავარეპისკოპოზ ბოვნელმან ბატონმა ტიმოთე“. 1763-1768 წწ. დათარიღებულ სამღვდელმთავრო განწესებაში ბოლნისის საეპისკოპოსო საყდარი მოშლილია. 70-იანი წლებით დათარიღებული საბუთის „ყოვლად სამღვდელონი მღუდელთმთავარნი ქართლისა და კახეთისანი“ მიხედვით, აოხრებისაგან დაცლილი იყო ქვემო ქართლის ყველა ეპარქია, მათ შორის „საეპისკოპოსო ბოლნისისა“. ამას ამტკიცებს აღწერილობა – „ქართლ-კახეთის მოსახლეობა 1770 წელს“, სადაც ქვემო ქართლის აოხრებულ და დაცლილ მხარეებს შორის მოიხსენიება „სომხითი“ – ბოლნელი ეპისკოპოსის სამწყსო, „ქვეყანა დიდი და მრავალი და ამისი აყრილი კაცი ორმოცისაგან ერთი დარჩენილა“.

ბოლნისის ეპარქია. ღვთისმშობლის ეკლესია

XVIII ს. 90-იან წწ. ბოლნისის მოშლილ კათედრაზე მზრუნველობას იჩენს მანგლელი მღვდელმთავარი, რაც იმის მანიშნებელია, რომ ბოლნისის სამწყსო ამ დროს მანგლისის ეპარქიასთან არის შეერთებული. მანგლელი ცდილობს ბოლნისის ეკლესიის კუთვნილი მიწების დაბრუნებასა და მოწეული ღალის მიღებას. 1782 წ. საბუთის მიხედვით, ნიკოლოზ მანგლელი აუწყებს მეფე ერეკლეს, რომ ბოლნისის საყდრის გაყიდული მამულებიდან ეკლესიას ღალას არ უხდიან. საბუთზე მიწერილია ბრძანება, რომლის მიხედვით, ერთ-ერთ პირს დაევალა ბოლნისში მისვლა, ღალის აღება იმ პირთაგან, რომლითაც ბოლნისის სიონის კუთვნილი მიწები ჰქონდათ შესყიდული. აკრეფილი ღალა მანგლელი ეპისკოპოსისთვის უნდა მიებარებინათ, მანგლელის ნებართვის გარეშე ვერ მოხნავდნენ აგრეთვე ეკლესიის მამულს. 1790 წ. ერთ-ერთ საბუთში მანგლელი ეპისკოპოსი მეფეს შეშფოთებით ატყობინებს, რომ ბოლნისის საყდრის მამულები მიტაცებულია და მითვისებული სხვადასხვა პირის მიერ. მანგლელი მეფეს სთხოვს, უბოძოს სიგელი ბოლნისის ყმას, ვინმე თურაზას, რომელიც არავის დაანებებდა ბოლნისის სიონის მამულებს. მეფე ერეკლე ეშიკაღასბაშ დიმიტრის ავალებს, რომ მანგლელის ხალხს ერთი თავისი კაციც გააყოლოს, აღწერონ ბოლნისის სიონის მამულები და მოართვან მეფეს. საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმებამდე (1811) ბოლნისის ეპარქია აღარ აღდგენილა და მას მართავდა თბილელი მიტროპოლიტი არსენი (ნადიბაიძე, სხვა მოსაზრებით – ნაიბაძე).

საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის (1917) შემდეგ ბოლნისის ეპარქიის ტერიტ. თავდაპირველად შედიოდა თბილისის სამიტროპოლიტოში, შემდეგ მცხეთა-თბილისის ეპარქიაში, ხოლო 1927 წ. საქართველოს IV საეკლესიო კრებამ დაადგინა მანგლისისა და აგარაკ-წალკის ეპარქიების აღდგენა და ბოლნისის ეპარქიის სამწყსო შევიდა აგარაკ-წალკის ეპარქიაში. საქართველოს ეკლესიის წმ. სინოდის 1995 წ. 5 აპრილის განჩინებით შეიქმნა ბოლნისისა და დმანისის ეპარქია, რომლის მღვდელმთავრები იყვნენ ეპისკოპოსი ქრისტეფორე (წამალაიძე) (1995 წ. 31 ივლ.-17 სექტ.) და მთავარეპისკოპოსი თადეოზი (იორამაშვილი) (1995 წ. 17 სექტ.-2003 წ. 18 აგვ. ). 2003 წ. 18 აგვ. საქართველოს ეკლესიის წმ. სინოდის განჩინებით, ბოლნის-დმანისის ეპარქია გაიყო ორ საეპისკოპოსოდ და აღდგა ისტორიულად არსებული საქართველოს ეკლესიის ორი ძველი ეპარქია – ბოლნისისა და დმანისის. დღიდან დამოუკიდებლად არსებობისა 2005 წ. 27 ივნისამდე ბოლნისის ეპარქიის მმართველი იყო მთავარეპისკოპოსი თადეოზი (ამჟამად მარაბდის ტიტულარული მიტროპოლიტი), 2005 წ. 27 ივნისიდან 2006 წ. 31 დეკემბრამდე ბოლნისის ეპისკოპოსი იყო იეგუდიელი (ტაბატაძე) (ამჟამად სტეფანწმინდისა და ხევის მთავარეპისკოპოსი). 2006 წ. 31 დეკემბრიდან ბოლნისის ეპარქიის მმართველი მღვდელმთავართა ეპისკოპოსი ეფრემი (გამრეკელიძე, ამჟ. მთავარეპისკოპოსი). ეპისკოპოს ეფრემის მღვდელმთავრობის პერიოდში ბოლნისის ეპარქიაში დაარსდა 9 მონასტერი (6 მამათა და 3 დედათა), აღდგა 25 ძველი ტაძარი და აიგო სამი ახალი ეკლესია; მიმდინარეობს სამი ახალი ტაძრის მშენებლობა და ერთი ძველი ტაძრის აღდგენა. დღეს ბოლნისის ეპარქიაში მოქმედია 22 ტაძარი (საკათედრო ტაძარია ბოლნისის სიონი), მღვდელმსახურებას ეწევა 1 არქიმანდრიტი, 4 იღუმენი, 2 მღვდელმონაზონი, 9 დეკანოზი, 2 მღვდელი, 2 დიაკვანი. ეპარქიის მონასტრებში 5 ბერი და 6 მონაზონია. გამოიცემა საეპარქიო გაზეთი „სიონი“. ეპარქიას ექვემდებარება ერთი სასწავლებელი.

ქ. ქუთათელაძე

წყაროები და ლიტერატურა

• ვახუშტი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, წგ.: ქართლის ცხოვრება, ს. ყაუხჩიშვილის გამოც., ტ. 4, თბ., 1973;
• კაკაბაძე ს., ისტორიული საბუთები, წგ. 4, თბ., ტფ., 1913;
• ლეონტი მროველი, ცხოვრება ქართველთა მეფეთა და პირველთაგანთა მამათა და ნათესავთა, წგ.: ქართლის ცხოვრება, ს. ყაუხჩიშვილის გამოც., ტ. 1, თბ., 1955;
• მოქცევაჲ ქართლისაჲ, წგ.: ძველი ქართული ჰაგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, ი. აბულაძის რედ., წგ. 1, თბ., 1963;
• ქართული წარწერების კორპუსი, ტ.1 – ლაპიდარული წარწერები, ნ. შოშიაშვილის გამოც., თბ., 1980;
• ქრონიკები და სხვა მასალა საქართველოს ისტორიისა და მწერლობისა, თ. ჟორდანიას გამოც., წგ. 1, ტფ.,1892;
• ჯუანშერი, ცხოვრება ვახტანგ გორგასლისა, წგ.: ქართლის ცხოვრება, ს. ყაუხჩიშვილის გამოც., ტ. 1, თბ., 1955.
• ბარამიძე რ., იოანე ბოლნელი, თბ., 1962;
• ბერძენიშვილი დ., ბოლნისის ისტორიული გეოგრაფიის საკითხები, „საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის კრებული“, 1964, ტ. 2;
• მისივე, ხევი ბოლნისისა, კრ.: „დმანისი“, 2003, №4;
• ინგოროყვა პ., ქართული მწერლობის ისტორიის მოკლე მიმოხილვა, „მნათობი“, 1939, №94;
• მუსხელიშვილი ლ., ბოლნისი, „ენიმკის მოამბე“, 1938, ტ. 3;
• მისივე, ქვემო ქართლის ისტორიულ-გეოგრაფიულ საველე სამუშაოთა (1956-1958 წწ.) შედეგები, „საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის კრებული“, 1960, ტ. 1;
• ჟორდანია თ., ქართლ-კახეთის მონასტრების და ეკლესიების ისტორიული საბუთები, ფოთი, 1903;
• სილოგავა ვ., ბოლნისის უძველესი ქართული წარწერები, თბ., 1994;
• ძველი საქართველო, წგ. 1, განყ., 2, ტფ., 1909;
• Жордания Ф., Описание рукописей Тифлисского церковного музеф, т. 1, Тфл., 1913

წყარო

• საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია:ენციკლოპედია