გიორგი მთაწმინდელი

გიორგი მთაწმინდელი (მ. საბინინის მიხედვით)

გიორგი მთაწმინდელი - (ათონელი) (1009-1065/66), საეკლესიო მწერალი და მთარგმნელი, ათონის ქართული სალიტერატურო სკოლის უდიდესი წარმომადგენელი (ეფთვიმე მთაწმიდელთან ერთად).

გიორგი მთაწმინდელის ბიოგრაფია დაწვრილებითაა აღწერილი მისივე მოწაფის, გიორგი მცირის ჰაგიოგრაფიულ თხზულებაში – „გიორგი მთაწმიდელის ცხოვრება“. ამ ძეგლის მიხედვით, გიორგის მამა-პაპა სამცხიდან ყოფილა, თვითონ კი თრიალეთში დაიბადა, მორწმუნე და ღვთისმსახური მშობლების ოჯახში. მამას იაკობი ერქვა, დედას – მარიამი. იაკობი მეფე გიორგი I-ის (1014-1027) ახლობელი და ერთგული თანამოაზრე იყო; მეფე მას ზოგჯერ საპასუხისმგებლო („საერთგულო“) მისიით გზავნიდა სპარსეთში. დაკისრებულ მოვალეობას იაკობი ყოველთვის წარმატებით ასრულებდა და მეფის მადლობასაც იმსახურებდა იაკობსა და მარიამს ექვსი შვილი შეეძინათ – სამი ვაჟი და სამი ქალი. გიორგი მესამე შვილი იყო, რომელიც თეკლასა და თეოდორეს შემდეგ შეეძინათ მშობლებს. შვიდი წლისა რომ გახდა თეკლა, მშობლებმა იგი, აღთქმის მიხედვით, ღმერთს შესწირეს და აღსაზრდელად ჩააბარეს ტაძრისის დედათა მონასტრის წინამძღვარს, საბაიას (სამცხეში). ამავე მონასტერს მიაბარეს მშობლებმა შვიდი წლის გიორგიც, ისიც საღვთო შესაწირავად, რათა სამონაზვნო ღვაწლით ემსახურა ღვთისთვის. ტაძრისში ყრმა გიორგი თავისი დისგან სწავლობდა საღვთო წერილს და იმთავითვე გონების სიმახვილესა და სიბეჯითეს იჩენდა. ამ მონატერში იგი სამ წელიწადს დარჩა, შემდეგ კი გადაიყვანეს ხახულის მამათა მონასტერში, სადაც იღვწოდნენ მისი ბიძები – გიორგი მწერალი, კურაპალატის მწერალთა უფროსად ნამსახურევი, და საბა, წრფელი და უმანკო კაცი ყოველი სიკეთით შემკული გიორგი რომ იხილეს, ბიძებმა იგი წარუდგინეს მონასტრის მამასახლისს, მაკარის, აგრეთვე ამ მონასტრის დიდ მოღვაწეს, ბასილის (ბაგრატ III-ის ძეს). მოძღვრად კი განუწესეს სათნოებით განთქმული ბერი ილარიონ თუალოელი. მისი ხელმძღვანელობით გიორგი დღითიდღე წარემატებოდა სულიერად და სრულად განისწავლა საეკლესიო და სამღვდელო საკითხებში. ზედმიწევნით შეისწავლა საღმრთო წერილის ყველა წიგნი, რაც კი ქართულ ენაზე მოიპოვებოდა, ასევე საწელიწდო საგალობელნი და ყოველგვარ გალობათა შეწყობაც.

ხახულში ორიოდე წლით ყოფნის შემდეგ ყრმა გიორგი ბიძამისმა, გიორგი მწერალმა წაიყვანა სამცხის ერთ წარჩინებულ ოჯახში, ფერის ჯოჯიკის ძესთან, ბასილ ბაგრატის ძის დის სიძესთან. ფერისმა და მისმა მეუღლემ გიორგი მწერალი სულიერ მოძღვრად მიიწვიეს თავიანთ კარზე და ყველა საქმე, როგორც სულიერი, ისე ხორციელი, მას მიანდეს. გიორგი მწერალმა თავისი ძმისწული, ყრმა გიორგიც თან გაიყოლა, რადგან თვითონ მოხუცებული იყო და გიორგის დახმარება სჭირდებოდა ზეპირი კანანახების, წიგნის კითხვისა და მომსახურებისთვის. ყრმა გიორგი შვილივით შეიყვარეს ფერისმა და მისმა მეუღლემ.

ოჯახის ბედნიერი ცხოვრება მალე დაირღვა. ფერისს ღალატი და განდგომილება დასწამეს და ბასილი კეისრის ბრძანებით თავი მოჰკვეთეს. მისი ქვრივი კი, შვილებითა და შინაყმებითურთ წაიყვანეს კონსტანტინოპოლში, სადაც მათ თორმეტ წელიწადს მოუწიათ ყოფნა. ასე მოხვდა ყრმა გიორგი სატახტო ქალაქში. გიორგი მწერლისა და ფერისის ქვრივის მზრუნველობით იგი მიაბარეს კონსტანტინოპოლის საუკეთესო სასწავლებელში, სადაც გამოცდილი მოძღვარნი, ფილოსოფოსნი და რიტორნი წვრთნიდნენ. სწავლის 12 წლის განმავლობაში ყრმა გიორგიმ სრულად მოიკრიბა სწავლისადმი გულმოდგინება, სიბეჯითითა და გონების სიმახვილით ყველას აჯობა და სწავლულების ბრწყინვალებით ყველა გააკვირვა.

შემდეგში, როდესაც კეისრის ბრძანებით კვლავ თავისსავე მამულში დააბრუნეს გიორგის მფარველი ღვთისნიერი დედაკაცი, მან გიორგი მის ბიძასთან ერთად თან წაიყოლა. იქ შეიტყვეს, რომ გიორგის დედა გარდაცვლილიყო, მამა კი ჯერ კიდევ ცოცხალი ჰყავდა. ძმამ, გიორგი მწერალმა, ისიც ფერის ჯოჯიკის ძის ოჯახში მიიწვია და ერთად ცხოვრობდნენ, ყრმა გიორგი კი ხახულში დაბრუნდა მეორე ბიძასთან, საბასთან.

ოცდახუთი წლისა რომ გახდა, გიორგი მონაზვნად აღიკვეცა თავისი მოძღვრის, ილარიონ თუალოელის ხელით.

ამის შემდეგ გიორგის გაუჩნდა სურვილი განდეგილობისა, უცხოებაში სიგლახაკით ცხოვრებისა, თავისიანებისა და ნაცნობებისგან განშორებისა და წმ. ადგილების მოლოცვისა. ამიტომაც მეგობარ-ნაცნობთაგან დაფარულად გაიპარა ხახულიდან და იერუსალიმისკენ გაემართა. მრავალი დაბრკოლების გადალახვის შემდეგ მიაღწია შავ მთას. ავიდა საკვირველ მთაზე, მოილოცა ყველა იქაური მონასტერი და წმ. მოწესეთაგან კურთხევა მიიღო. პირველ ყოვლისა, სულიერი მოძღვრის მოძიებას ეცადა და საკვირველი მთის ერთი კლდის ნაპრალში იპოვა კიდეც სასურველი წმ. დაყუდებული ბერი – გიორგი, წარმოშობით ქართველი, და მას დაემოწაფა.

გიორგი მთაწმინდელის ფრესკა ახტალის მონასტერში

მოძღვარმა გაიხარა გიორგის დამოწაფებით, რადგან მას უკვე დიდი ხანია, ნატვრად ჰქონდა, მის მოწაფეთა შორის გამოჩენილიყო ვინმე ისეთი სწავლული ქართველი, რომელიც შეძლებდა ეფთვიმე (ექვთიმე) მთაწმიდლის მიერ დაწყებული მთარგმნელობითი საქმიანობის აღორძინებასა და ჩვენი ენისა და სასულიერო ლიტერატურის ნაკლოვანებათა შევსებას. იგი მიხვდა, რომ მისი ახალი მოწაფე შეძლებდა ამ დიდი ღვაწლის გაგრძელებას.

მოძღვარმა ერთხანს რომანწმიდის მონასტერში დაამკვიდრა გიორგი, სადაც მან სამი წელი დაჰყო დიდი შრომითა და ღვაწლით, თავმდაბლობითა და მორჩილებით. მისი სამორჩილო საქმიანობა სნეულთა მოვლა იყო. იქ შეუსრულდა გიორგის ოცდაათი წელი. როდესაც მისმა მოძღვარმა, გიორგი შეყენებულმა იხილა, რომ მისი მოწაფე უკვე ყოველმხრივ სრულქმნილია – ხორციელი ასაკითაც და სიბრძნე-გონიერებითაც – აკურთხა სქემით და მხოლოდ ამის შემდეგ გაგზავნა იგი იერუსალიმის მოსალოცად.

მოგვიანებით იგი კვლავ მოძღვართან დაბრუნდა და მისგან მიიღო კურთხევა, რომ საღმრთო წიგნთა თარგმნისთვის მიეყო ხელი. რადგანაც ათონის მთაზე მთარგმნელობითი საქმიანობისთვის საუკეთესო პირობები იყო, ამიტომაც სწორედ იქ გაგზავნა მოძღვარმა გიორგი მთაწმიდას მან მშვიდობიანად მიაღწია და მონასტრის მოწესეებმაც სიხარულით მიიღეს.

გიორგი მთაწმინდელი მონასტერში თავმდაბლობითა და სიმშვიდით ცხოვრობდა, ერთხანს იგი უბრალო და უსწავლელი ვინმე ეგონათ, რადგან ყველა ძმას ემსახურებოდა და ემორჩილებოდა. შვიდ წელიწადს უმნიშვნელო, არად ჩასაგდებ საქმეებზე მსახურობდა თავმდაბლად. როდესაც მის მოძღვარს, გიორგი შეყენებულს მიუვიდა ამბავი, რომ გიორგი მონაზონს ჯერ არც მღვდლობის ხარისხი მიუღია და არც წიგნების თარგმნას შესდგომია, ძალზე შეწუხდა და შავი მთიდან დიდი საყვედური შეუთვალა მისი ნების შეუსრულებლობისთვის. მაგრამ გიორგი მთაწმინდელი ურჩობის გამო კი არ იქცეოდა ასე, არამედ იმიტომ, რომ სრულიად არარად და მცირედ მიაჩნდა თავი მოძღვრის ბრძანებითა და იძულებით ბოლოს იგი დათანხმდა, მიეღო მღვდლობის ხარისხი. მცირე ხნის შემდეგ კი დეკანოზად, ანუ ეკლესიარხად (მღვდელთა და მგალობელთა უფროსად) იქნა განწესებული. პარალელურად შეუდგა მთარგმნელობასაც. პირველი, რაც თარგმნა, იყო სვინაქსარი (ტიპიკონი), როგორც საფუძველი ღვთისმსახურებისა. ამას მოჰყვა სხვა თარგმანები: გამოკრებული (საწელიწდო) სახარება, ასეთივე გამოკრებული (საწელიწდო) ეპისტოლენი პავლე მოციქულისა და საწელიწდო საწინასწარმეტყველო. ამის შემდეგ – „დიდნი კურთხევანი“, სექტემბრის თვე, პავლეს ეპისტოლენი და წმინდა მოციქულთა კათოლიკე ეპისტოლენი.

მონასტრის მთელმა საძმომ ამ ღვაწლის გათვალისწინებით ერთსულოვნად აირჩია იგი წინამძღვრად, რის შედეგადაც მან კიდევ უფრო მძიმე ღვაწლს მისცა თავი.

გიორგი მთაწმინდელმა გულმოდგინედ გამოიკითხა წმ. მამა ეფთვიმეს ცხოვრება და მოღვაწეობა, მასთან ერთად მისი მამის, იოვანესი და სხვა წმინდა ბერებისა, აგრეთვე ამბები ამ დიდებული ლავრის აშენებისა, წესები და განგებანი, რომლებიც წმ. მამა ეფთვიმეს დაედგინა მის მკვიდრთათვის, და ყოველივე ეს წერილობით ძეგლად დაგვიტოვა. გარდა ამისა, მან დიდი პატივი მიაგო მამა ეფთვიმეს წმინდა ნაწილებს და ნათლისმცემლის ეკლესიიდან ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის საკრებულო ეკლესიაში გადმოასვენა. მისი ხელი კი, სხვა წმიდათა ნაწილებთან ერთად, მშვენიერ სანაწილეში მოათავსა. ასევე, ყოველგვარი სამკაულით შეამკო ეფთვიმეს მამის, იოვანესა და სხვა წმინდა ბერების (არსენი ნინოწმინდელი ეპისკოპოსის, ბერ იოანე გრძელისძის) სამარხები და დააწესა, რომ ჩაუქრობლად ანთებულიყო მათ წინაშე სამი კანდელი.

წინამძღვრობისას გიორგი მთაწმინდელმა ბევრი იღვაწა მონასტრის კეთილმოწყობისთვის (კერძოდ, საკრებულო ტაძრის გუმბათის ტყვიის ფურცლით გადახურვისთვის), ასევე სამონასტრო მამულების გაფართოებისა და მათი მფლობელობის ოფიციალური დოკუმენტების მოპოვებისთვის (მეფე კონსტანტინე მონომახისგან).

გიორგი მთაწმინდელს დიდად აფასებდნენ მეფე ბაგრატ IV და დედამისი მარიამ დედოფალი, რომელთაც მთაწმიდელი მოძღვარი კონსტანტინოპოლში ყოფნისას გაიცნეს. დედოფალი გიორგი მთაწმინდელს დაემოწაფა და მის მიერ სქემითაც იკურთხა (მონაზვნად აღიკვეცა). მარიამ დედოფალმა დიდძალი შესაწირავი გაიღო ათონის ქართველთა მონასტრისთვის.

ბაგრატ მეფე ბევრს ეცადა, გიორგი მთაწმინდელი თავის ქვეყანაში წაეყვანა. ჭყონდიდის საეპისკოპოსო კათედრაც შეთავაზა, მაგრამ მან იუარა, რადგან ყოველგვარი მცდელობით გაურბოდა კაცობრივ დიდებასა და ამქვეყნიურ შფოთს. ამის გამო რამდენჯერმე სცადა კიდეც, წინამძღვრობისთვის თავი დაენებებინა და სადმე განმარტოებით, მყუდროებით ეცხოვრა. ამ მიზნით ერთხელ შავ მთასაც მიაშურა, სადაც მისი მოძღვარი გიორგი შეყენებული მოღვაწეობდა. მაგრამ მოძღვარმა არ მოუწონა მონასტრის საძმოს მიტოვება და მთაწმიდაზე დაბრუნება უბრძანა. იმჯერად გიორგი მთაწმინდელი დაემორჩილა მოძღვარს და ისევ დაუბრუნდა ათონზე მონასტრის წინამძღვრის თანამდებობას, მაგრამ რამდენიმე წლის შემდეგ კვლავ მიატოვა ეს ადგილი, ამჯერად უკვე წიგნთა თარგმნის მიზეზით, რადგან სამონასტრო საზრუნავის გამო ვეღარ ახერხებდა ინტენსიურ მთარგმნელობით მუშაობას. მარიამ დედოფლის დახმარებით გიორგი მთაწმინდელმა კონსტანტინოპოლში სამეფო წერილი (ოფიც. დოკუმენტი) მიიღო სამოღვაწეოდ შავ მთაზე დამკვიდრებისთვის. იქ მისულს სიხარულით შეხვდნენ და მუშაობისთვის საჭირო პირობებიც შეუქმნეს.

შავ მთაზე ყოფნისას, მარიამ დედოფლის თხოვნით, გიორგი მთაწმინდელს ისევ მოუწია იერუსალიმში წასვლა, რათა მისი შესაწირავი წაეღო იქაურ მონასტრებში მყოფ მოღვაწეთათვის. დიდძალი შესაწირი გადასცეს პროხორესაც, რომელიც იმჟამად იერუსალიმში ჯვრის მონასტერს აშენებდა.

იერუსალიმიდან ანტიოქიაში დაბრუნებული გიორგი მთაწმინდელი ინტენსიურ მთარგმნელობით საქმიანობას შეუდგა. თარგმნიდა დღისითაც და ღამითაც და პარალელურად თავის ლოცვით კანონსაც დაუბრკოლებლად აღასრულებდა. მისი სამყოფელი კი ხან სვიმეონწმიდის მონასტერი იყო, ხან კალიპოსისა.

შავ მთაზე ყოფნისას გიორგი მთაწმინდელს ახლო ურთიერთობა ჰქონდა ანტიოქიის პატრიარქებთან – პეტრესა და თევდოსისთან. ამ უკანასკნელთან მას საუბრები ჰქონდა ქართველთა სარწმუნოებრივი სიწმინდისა და საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის შესახებ, რაც გიორგი მთაწმინდელმა ბრწყინვალედ დაასაბუთა საეკლესიო წყაროებზე დაყრდნობით.

როდესაც გიორგი მთაწმინდელმა დაასრულა საღვთისმსახურო წიგნების თარგმნა, ბაგრატ მეფემ მარიამ დედოფლის, კათალიკოსების, ეპისკოპოსებისა და მთელი სამღვდელოების სახელით სთხოვა მას ქართლში ჩამოსვლა ღვთივსულიერი სწავლებისა და კურთხევისთვის. თავდაპირველად ბერს სამყოფელად მიუჩინეს ნეძვის მონასტერი, შემდეგ კი – შატბერდის ლავრა. სულიერი რჩევებისთვის, ნაკლოვანებათა მხილებისა და ზნეობრივი სწავლებისთვის, მეფე-დედოფლის გარდა, მოძღვართან მოდიოდნენ მღვდელთმოძღვარნი, მღვდელნი, დიაკონნი და საერო პირებიც. გიორგი მთაწმინდელის მითითებით გაუმჯობესდა საეკლესიო წესები და მისმა მრავალრიცხოვანმა მოწაფეებმა დიდი სულიერი სარგებელი მიიღეს.

გარდა ამისა, დიდი ღვაწლი დასდო გიორგი მთაწმინდელმა სხვადასხვა ასაკის 80 ობლის (ყრმების, მოზარდებისა და ჭაბუკების) შეკრებასა და აღზრდას. ასაკობრივ ჯგუფებად დაყო ისინი, თავადვე ასწავლიდა საღვთო წერილსა და ღვთისმსახურებას და ათონის მთის ქართულ სავანეში სამოღვაწეოდ ამზადებდა.

საქართველოში გიორგი მთაწმინდელმა ხუთი წელი დაჰყო და ამის შემდეგ კვლავ ათონის მთაზე ასვლა განიზრახა. გამოეთხოვა ბაგრატ მეფეს და 80 მოწაფესთან ერთად საბერძნეთისკენ გაემგზავრა. კონსტანტინოპოლში იგი დიდი პატივით მიიღო იმპერატორმა კონსტანტინე დუკამ და ქართველთა მონასტრისთვის დიდი შესაწირავი გადასცა. რამდენიმე დღეში გიორგი ათონისკენ უნდა წასულიყო, მაგრამ იქ მისვლა აღარ დასცალდა. ხანმოკლე სნეულების შემდეგ კონსტანტინოპოლშივე გარდაიცვალა. დიდი მოძღვარი პატივით გადაასვენეს ათონის ქართველთა მონასტერში და იქ დაკრძალეს სხვა ქართველ მოღვაწეთა გვერდით.

გიორგი მთაწმინდელის თარგმანთა სრული ბიბლიოგრაფია შეუდგენია მის თანამედროვეს, ბერ იოანე პატრიკს, მაგრამ სამწუხაროდ, ამ ბიბლიოგრაფიულ ნაშრომს ჩვენამდე არ მოუღწევია. გიორგი მცირე, რომელმაც გიორგი შეყენებულის შეკვეთით შეთხზა თავისი მოძღვრის ბიოგრაფია, მასში გიორგი მთაწმინდელის უმთავრეს შრომებს მოიხსენიებს: 1) დიდი სვინაქსარი,
2) სახარება საწელიწდო გამოკრებული,
3) პავლეს ეპისტოლენი, საქმე მოციქულთა და კათოლიკე ეპისტოლენი,
4) საწელიწდო სამოციქულო („პავლე გამოკრებული საწელიწდოჲ“),
5) საწინასწარმეტყუელოჲ საწელიწდოჲ,
6) თვენი – თორმეტივე თვის ჰიმნოგრაფიული განგებანი,
7) დღესასწაულთა სტიქარონნი საწელიწდო,
8) სტიქარონნი სამარადისონი, უძლისპირონი და თვითავაჯნი,
9) იგივე სტიქარონები ძლისპირთა ქვეშ,
10) მარხვათა სტიქარონები,
11) დიდი პარაკლიტონი,
12) დიდანი მარხვანი,
13) ზატიკნი,
14) თეოდორე სტუდიელისა სწავლანი, დიდთა მარხვათა საკითხვი,
15) წიგნი გრიგოლ ნოსელისა,
16) წიგნი „ექუსთა დღეთაჲ“, წმიდისა ბასილის თქუმული,
17) ეპისტოლენი წმიდისა ეგნატი ღმერთშემოსილისანი,
18) დიდნი კურთხევანი,
19) ფსალმუნი ანუ დავითნი – გვირგვინი და სამკაული ყველა წიგნისა.

ეს ბიბლიოგრაფია, რა თქმა უნდა, სრული არაა. ხელნაწერთა ანდერძ-მინაწერების მიხედვით, გიორგი მთაწმინდელს უთარგმნია აპოკრიფული, დოგმატური, ჰაგიოგრაფიული, ჰომილეტიკური და ლიტურგიკული ჟანრის სხვა მრავალი თხზულებაც: „ეპისტოლე ავგაროზ მთავრისა“, „წიგნი, რომელი დაწერა იოსებ არიმათიელმან, უწყებაჲ აღდგომისათჳს უფლისა ჩუენისა იესუ ქრისტესა და აღშენებისათჳს ეკლესიისა, რომელ-იგი პირველ აღეშენა ლუდს შინა“, სიმბოლოთა ტექსტები (ნიკეა-კონსტანტინოპოლისა, გრიგოლ საკვირველთმოქმედისა, ათანასე ალექსანდრიელისა, ფოტი კონსტანტინეპოლელისა), იოანე დამასკელის „სიტყუაჲ ღმრთისმეტყუელებისათჳს შობისათჳს უფლისა ჩუენისა იესუ ქრისტესა“, მისივე „უწყებათაგან პირველთა, დიდითა გამოწულილვითა შეკრებული საკითხავი ყოლადქებულისა შობისათჳს უფლისა“, სოფრონ იერუსალიმელის „სიტყუაჲ ხარებისათჳს“, ნეტარი კონსტანტინეპოლელის „წამებაჲ წმიდისა თეოდორე ტჳრონისა და სასწაულისა მისთჳს, რომელი-იგი აღასრულა ყოლადქებულმან უძლეველმან მოწამემან ჟამთა ივლიანე განდგომილისათა“, დოროთეოს ტვირელის „მოწაფეთა მათთჳს უფლისათა“, „თხრობაჲ მარგებელი, ძუელთა თხრობათაგან შეკრებილი მაუწყებელად საჴსენებელსა საკურველებით ქმნილისა სასწაულისა, რაჟამს სპარსნი და ბარბაროზნი დედოფალსა ამას ქალაქთასა ბრძოლად მოადგეს და წარტყუენეს, ხოლო ქალაქი ესე უვნებელად დაცული მეოხებითა ღმრთისმშობელისაჲთა, მიერითგან წლითი-წლადსა გალობასა შესწირავს სამადლობელსა, დაუჯდომელად სახელმდებელი დღისა ამის“. „წამებაჲ წმიდისა მოწამისა გიორგისი“, „წამებაჲ წმიდისა და დიდებულისა მოწამისა თეოდორე ტჳრონისაი“, „მცნებაჲ მღდელთა მიმართ“, „მცნებაჲ წმიდისა ჟამისწირვისაჲ მღდელთა მიმართ, რაჲთა არა წირვიდენ დღესა შინა ორგზის, არამედ ერთგზის“ და სხვ. ეს ნათარგმნი ლიტერატურა მეტნაკლები სისრულით ასახულია კ. კეკელიძისა და ე. გაბიძაშვილის ბიბლიოგრაფიულ ნაშრომებში.

განსაკუთრებული სამეცნიერო და სულიერი ღირებულებისაა გიორგი მთაწმინდელის ორიგინალური ჰაგიოგრაფიული ნაშრომი – „ცხორებაჲ ნეტარისა მამისა ჩუენისა იოვანესი და ეფთჳმესი“, რომელიც ყველაზე სანდო წყაროა ათონის ქართველთა მონასტრისა და ათონური სალიტერატურო სკოლის ისტორიისთვის.

ე. კოჭლამაზაშვილი

წყაროები და ლიტერატურა

• ათონის ივერიის მონასტრის 1074 წლის ხელთნაწერი აღაპებით, ტფ., 1901;
• გაბიძაშვილი ე. ძველი ქართული მწერლობის ნათარგმნი ძეგლები, ტტ. 1-6, თბ., 2004-12 წწ.;
• გიორგი მთაწმიდელი, ცხორებაი ნეტარისა მამისა ჩუენისა იოვანესი და ეფთჳმესი და უწყებაჲ ღირსისა მის მოქალაქობისა მათისაჲ, ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, წ. 2 (XI-XV სს.), ი. აბულაძის რედ., თბ., 1967;
• გიორგი მთაწმიდელის თვენი (სექტემბერი), თბ., 2007;
• დიდი სვინაქსარი, გიორგი მთაწმიდელი, თბ., 2017;
• დიდი სვინაქსარი, მ. დოლაქიძე, დ. დ. ჩიტუნაშვილის გამოც., თბ., 2018;
• წმ. გრიგოლ ნოსელი, თარგმანებაი ქებისა ებათაჲვსაჲ, გამოსაცემად მოამზადა გ. კიკნაძემ, თბ., 2013;
• კობიაშვილი მ., გრიგოლ ნოსელის „შესხმაჲ მელეტი ანტიოქელისაჲ“, კრ. „ძველი ქართული მწერლობის მატიანე“, 2, თბ., 1985;
• კოჭლამაზაშვილი ე., გიორგი მთაწმიდელისეული თარგმანი წმ. გრიგოლ ნოსელის თხზულებისა – „დაბადებისათვის კაცისა“, ქრისტიანულ-არქეოლოგიური ძიებანი, 2, თბ., 2009;
• მისივე, წმ. გრიგოლ ნოსელის „ცხოვრება წმ. გრიგოლ საკვირველმოქმედისა“ და მისი ძველი ქართული თარგმანები, ქრისტიანულ-არქეოლოგიური ძიებანი, 2, თბ., 2009;
• საქმე მოციქულთა, ი. აბულაძის გამ., ძველი ქართული ენის ძეგლები, 7, თბ., 1950;
• ფსალმუნის ძველი ქართული რედაქციები X-XIII სს-თა ხელნაწერების მიხედვით, თბ., 1960;
• ქართული ოთხთავის ორი ბოლო რედაქცია, თბ., 1979; წმიდა გრიგოლ ნოსელი, საკითხავი ქრისტეს შობის დღესასწაულზე, თბ., 2006;
• ხევსურიანი ლ., „ზატიკის“ ორი ძველი ქართული რედაქცია: ქრისტიანულ-არქეოლოგიური ძიებანი, 1, თბ., 2008.
• ალექსიძე ზ., გიორგი მთაწმიდლის ქართული ოთხთავის ანდერძები. კრ., ქრისტიანული კავკასია, 3, თბ., 2016;
• კეკელიძე კ., ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. 1, თბ., 1980;
• კიკნაძე გ., გიორგი მთაწმიდელის ერთი თარგმანის კიმენი და ლექსიკა, კრ., „ძველი ქართული მწერლობის ოთხი ძეგლი“, თბ., 1965;
• გრიგოლ ნოსელის ნააზრევის ფილოლოგიური ასპექტებისათვის („თარგმანებაჲ ქებისა ქებათაჲსაჲ“-ს გიორგი მთაწმიდლისეული თარგმანის მიხედვით), „ისტორიულ-ფილოლოგიური კრებული“, თბ., 1997;
• ჩიტუნაშვილი დ., დიდი სვინაქსარისათვის დართული გიორგი მთაწმიდელის ანდერძები, ბიზანტინოლოგია საქართველოში, ტ. 2, თბ., 2011;
• Peradze G., Die alt-christliche Literatur in der georgischen Überlieferung: Orch, 3-te Serie, 5-ter B., Leipzig 1930;
• Tarchnishvili M., Geschichte der kirchlichen georgischen Litera- tur (Studi e Testi 185), Città del Vaticano, 1955.

წყარო

საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია:ენციკლოპედია