გურია
გურია − დასავლეთ საქართველოს მნიშვნელოვანი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ერთეულია გურია. დღევანდელი გურია მოიცავს ოზურგეთის, ლანჩხუთისა და ჩოხატაურის რაიონებს. გურიას ჩრდილოეთით სამეგრელო ესაზღვრება, სამხრეთიდან - აჭარა, აღმოსავლეთიდან - იმერეთი, დასავლეთიდან - შავი ზღვა. სამხრეთით გურიას საზღვარი სამცხესთანაც აქვს.
სარჩევი |
ეტიმოლოგია
სახელწოდება გურია დიდი ხანია სპეციალისტთა ყურადღების საგნად არის ქცეული, მაგრამ, სამწუხაროდ, დღემდე მისი მეცნიერულად დასაბუთებული ეტიმოლოგია არ მოგვეპოვება.
ვახუშტი ბატონიშვილი, საფიქრებელია, ემყარებოდა რომელიღაც ხალხურ ვერსიას, როცა მხარის სახელწოდება გურიას ზმნურ გურიაობასთან (გულის მოსვლა, გაბრაზება, გაგულისება…) აკავშირებდა. მისი თქმით გურულები, თავდაპირველად ქართლოსიანნი, ბაგრატოვანთა მორჩილნი ყოფილან, მაგრამ ეს მესხურენოვანი მოსახლეობა „გურიობით განდგომიან“ ოძრახის ერისთავს და ლეონ აფხაზთა მეფეს მიმხრობიან. სულხან-საბა ორბელიანი სიტყვა გურიობას ასე განმარტავს: მიდევნება არევით, თუ მიდევნება ოგურთა. ეს უკანასკნელი სიტყვა კი მისივე გაგებით ნიშნავს: „პირუტყვნი მეგობარნი“, „პირუტყვი ერთად მყოფი“. ასე რომ ვახუშტისეული განმარტება ცნებისა „გურიობით განდგომილნი“ მთლად ნათელი არ არის.
თ. სახოკიამ ტოპონიმი გურია მეგრ, გურ- სიტყვას („გული“) დაუკავშირა, რაკი „გურული ცნობილია ბრაზიანობით… კუჭიანობით და ამასთან გულადობითაც სწორუპოვარიაო“. მკვლევარი ამასთანავე გვაწვდის ერთ ხალხურ ლეგენდასაც, რომელიც მას „ივერიაში“ გამოუქვეყნებია:
„ინდოეთის მეფეს შედათს ედემის ბალი გაუშენებია, ერი ღმერთად მიმიჩნევსო, მაგრამ მაინც დაუწუნებიათ, რანაირი სამოთხეა, შიგ ანგელოზები არ არიანო. უბძანებია მეფეს, მოიარეთ დედამიწა და სადაც კი ნახოთ „გურიები“ (ლამაზები), მე მომგვარეთო. მხლებლებმა მართლაც შეკრიბეს „გურიები“ და გაემართნენ ინდოეთს. კავკასიაში რომ მოსულან, გაუგიათ, რომ ღმერთს კადნიერებისათვის შედათი დაესაჯა… „გურიებმა“ ეს ამბავი რომ შეიტყვეს, უკან დაბრუნებაზე უარი თქვეს და გადაწყვიტეს ამ წალკოტივით მხარეში დაედოთ ბინა. მართლაც, „გურიები“ დასახლდნენ საქართველოში და მას მერე მათ კუთხეს გურია შერქმევიაო“.
ქართულ ტოპონიმიაში იშვიათია ისეთი სახელი, რომლის ირგვლივაც ამდენი თვალსაზრისი გამოეთქვათ სპეციალისტ-მკვლევრებს, ამის მიუხედავად, სახელწოდება გურია ჯერ კიდევ საჭიროებს გულმოდგინე შესწავლას. მხარიც რომ დავუჭიროთ ცნობილ ვარაუდს გურიის სატომო სახელისაგან (გურ-) ან მდ. ეგრისისაგან წარმომავლობის შესახებ, ბევრი რამ მაინც ასახსნელი დაგვრჩება. გარკვევას მოითხოვს, კერძოდ, რეალურად არსებობდა თუ არა გურების ტომი; ამას გარდა, თუ გურია ეგრისისაგან მომდინარეობს, რამ გამოიწვია თავკიდურა ე ხმოვნის გაქრობა და, ბოლოს, რა ფუნქცია აქვს ტოპონიმ გურია-ში -ია სუფიქსს? ვიდრე ამ კითხვებზე ამომწურავი პასუხი არ გვექნება, მანამ გაგვიძნელდება გურიის წარმოშობაზე რისამე გადაჭრით თქმა.
ისტორია
პოლიტიკური თვალსაზრისით ზოგჯერ გურია უფრო ვრცელ ტერიტორიას მოიცავდა და იგი სამხრეთით ჭოროხის შესართავამდე აღწევდა. 1703 წელს გურიის სამთავრომ დაკარგა ბათუმისა და ჩაქვის მხარეები. ქუჩუკ-კაინარჯის ზავის შემდეგ (1774.) ოსმალეთმა თანდათან დაიპყრო ზემოხსენებული ტერიტორია, დაიწყო გამაჰმადიანების პროცესი, რომელიც XIX ს-ის 70-იან წლებამდე გრძელდებოდა. გურიის სამთავროში მომხდარმა ამ პოლიტიკურმა ცვლილებებმა ეთნოგრაფიული გურიის ტერიტორიული შემცირებაც გამოიწვია. XVIII ს-ის ბოლოსა და XIX ს. 30-40-იან წლებში ქვემო გურულები გამაჰმადიანდნენ და ქვემო გურიას ქობულეთი და ქვემო გურულებს ქობულეთელები ეწოდათ. იმ დროინდელ დოკუმენტებში არაერთი შემთხვევაა დაფიქსირებული, როდესაც ერთი ოჯახისა და გვარის წევრები ნაწილი მაჰმადიანი და ნაწილი ქრისტიანი იყო (ჩხატარაიშვილი, 1985, გვ. 10).
გურია პირველად ქართველი ისტორიკოსის ჯუანშერის თხზულებაშია ნახსენები VIII ს-ის ამბების თხრობისას (ქც, 1955, გვ. 241). მეფე არჩილს გურიისა და საბერძნეთის საზღვარს შორის ციხე აუშენებია. იგივე ისტორიკოსი გურიას ახსენებს მურვან-ყრუს ლაშქრობების დროს (735-736 წწ.).
მეურნეობა
გურიის მეურნეობის ძირითადი დარგები მიწათმოქმედება და მევენახეობა იყო. მევენახეობა, ისევე როგორც სამეგრელოში, მაღლარი იყო. ვახუშტის სიტყვით, გურიაში „ღვინო კეთილი და შემრგო” დგებოდა. გურიაში მრავალი ჯიშის მაღლარი ვაზი ხარობდა და ღვინო დიდი რაოდენობით გაჰქონდათ. უცხოელი მოგზაურები გურულ ღვინოს ფრანგულს (ბურგუნდიულს) ადარებდნენ.
მესაქონლეობა დაქვემდებარებულ როლს თამაშობდა, თუმცა საკმაო რაოდენობით იყო ცხენი, ხარ-ძროხა, თხები, კამეჩები, შინაური ფრინველი და განსაკუთრებით დიდი რაოდენობით ჰყავდათ ღორები. განვითარებული იყო მეფუტკრეობა და მეაბრეშუმეობა - თაფლი და აბრეშუმის ნაწარმი გატანის საგანს წარმოადგენდა. კლიმატის თავისებურების გამო, ცხვარს იშვიათად შეხვდებოდით. მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა ნადირობა. პური მცირე რაოდენობით მოჰყავდათ. ძირითადი მარცვლეული კულტურები საქართველოს ამ ზღვისპირა ეთნოგრაფიული რეგიონისათვის იყო ღომი და მოგვიანებით სიმინდი, აგრეთვე სხვადასხვა პარკოსნები: ლობიო, ცერცვი, ხანჭკნოლა... თესავდნენ სელს და ბამბას. გურიიდან გასაყიდად გაჰქონდათ ღვინო, თაფლი... სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობა XVIII ს-ის ბოლოსა და XIX ს-ის დასაწყისში გურიის მოსახლეობას იმერეთისა და ახალციხის საფაშოს მოსახლეობასთან ჰქონდა. გურიის მთისწინა სოფლებში მოსახლეობა მასობრივად ეწეოდა ხელოსნობას - ხის ჭურჭლისა და სხვა ნივთების დამზადებას. აჭარა-გურიის ქედის კალთები დაფარული იყო ტყეთა ტევრებით და ამ მხარის ეკონომიკურ ცხოვრებაში დიდ როლს თამაშობდა ნადირობა. ნადირობდნენ ირემზე, შველზე, არჩვზე, გარეულ ღორზე, დათვზე... (ჩხატარაიშვილი, 1963).
მოსახლეობა
XIX ს. დასაწყისში გურიაში 35 ათასამდე ადამიანს უცხოვრია. მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი 1812 წელს „ჟამიანობას” შეეწირა.
ისევე როგორც საქართველოს სხვა კუთხეებში, გურიაშიც ზოგ გვარს ცალკე საჯვარე (სამლოცველო) ჰქონდა. ქვემო გურიაში მაჰმადიანობის გავრცელების გამო, არაერთი გვარი ზემო გურიას და დასავლეთ საქართველოს სხვა ეთნოგრაფიულ რეგიონებში გადასახლდა.
კულტურა
გურიის ყოფაზე როცა ვლაპარაკობთ, არ შეიძლება არ აღვნიშნოთ გურული სიმღერების შესახებ. სამეცნიერო ლიტერატურაში ხაზგასმით აღნიშნავენ გურულების მუსიკალობას და მათი სიმღერების ორიგინალურ მრავალხმიანობას. მღეროდნენ არამარტო ლხინში, ქორწილში, არამედ შრომის დროსაც. „გურული სიმღერა, რომელიც შეგუებული, შეხამებული, მისადაგებული, შეხმატკბილებული იყო შრომა-გარჯილობასთან, აადვილებდა, არაქაფებდა და მეტ ნაყოფიერ-ბარაქიანს ხდიდა შრომას, აძლევდა მას შინაარსსა და ხალისს. ზარმაცს აბეჯითებდა, ლაჩარს ამხნევებდა, დაღლილს ძალ-ღონეს მატებდა, ხორციელად ამხნევებდა, სულიერად აკეთილშობილებდა” (წულაძე, 1971, გვ. 13). კარგი ყანური სიმღერა თურმე ოთხ კილომეტრზედაც კი ისმოდა.
გურულები
ვახუშტი ბაგრატიონი (გვ. 793) გურულებს შემდეგნაირად ახასიათებდა: „ხოლო კაცნი და ქალნი მგზავსნი იმერთა ზნითა, ქცევითა, სარწმუნოებითა, რჯულითა. სამწყსონი აფხაზეთის კათალიკოზისანი, შემოსილნი აგრეთვე და შუენიერებითაცა, არამედ უმეტეს კეკელანი და რბილნი, ენატკბილმოუბარენი, უმეტეს წიგნის სიტყვით (მესხთაებრ), არამედ ქართულისავე ენისანი და არა სხგსა. ბრძოლასა შინა შემართებელნი... უქურდალნი, უავაზაკონი; ვითარცა ოდიშარნი, სტუმრის მოყუარენი და კეთილად შემწყნარენი, კეთილმგალობელ-მწიგნობარნი, მშგდნი, არამედ მყის გულმწყრალნი”.
