მხარგრძელი ზაქარია (II)
ზაქარია (II) მხარგრძელი - ქართველი დიდებული, ამირსპასალარი სარგის მხარგრძელის ძე, „დიდი იშხანი“, ამირსპასალარი 1190/1191-1207/1210/1212 წწ.; მანდატურთუხუცესი 1206 წ-დან გარდაცვალებამდე, გამოჩენილი სახელმწიფო მოღვაწე და მხედართმთავარი.
1177 წელს, დემნა უფლისწულის აჯანყების დროს, ზაქარია მხარგრძელი და მისი მამა სარგისი აჯანყებულთა ბანაკში იყვნენ, მაგრამ მალე მიატოვეს იგი და გიორგი III -ის მხარეზე გადავიდნენ. ზაქარია მხარგრძელმა აქტიური მონაწილეობა მიიღო გიორგი რუსის ამბოხების ჩახშობაშიც (1191).
გამრეკელ თორელის გარდაცვალების შემდეგ, თამარის ისტორიკოსების ცნობით, თამარ მეფემ ამირსპასალარობა უბოძა ზაქარიას, „მჯდომსა სომეხთა მეფის ადგილსა, პატრონსა ლორისასა“. მასვე, „მოყმესა ღირსსა სპასპეტობისასა“, დამატებით მისცეს ქალაქი რუსთავიც, ხოლო ამირსპასალარი გამრეკელ თორელის საგანმგეო თმოგვი სარგის ვარამის ძეს უბოძეს. 1199 წ. ანისის ხელახალი შემომტკიცების შემდგომ თამარმა იგიც ამირსპასალარ ზაქარიას გადასცა. ანისის ფლობამ ზაქარიას შემატა „შაჰინშაჰის“ ტიტულიც (შ. მესხია). სომხურ ისტორიოგარაფიაში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ანი-შირაკის მფლობელ მხარგრძელთა ეს ტიტული იმის მიმანიშნებელია, რომ „ზაქარიანებმა“, როგორც სომეხი ბაგრატუნების მემკვიდრეებმა, ფაქტობრივად აღადგინეს სომხური სახელმწიფო, რომელიც მხოლოდ ფორმალურად ცნობდა საქართველოს სამეფოს უზენაესობას. ამ მოსაზრების საპირისპიროდ ქართულ ისტორიოგრაფიაში მიჩნეულია, რომ ამგვარი დასკვნების საფუძველს ზაქარია მხარგრძელისა და მისი ვაჟის ტიტული “შაჰინშაჰი“ არ იძლევა, რამდენადაც ის ჯერ კიდევ XII ს-ის შუა ხანებში საკუთარ სახელადაა დადასტურებული, ასევე საკუთარი სახელია იგი ზაქარიას შთამომავლებში (ა. აბდალაძე).
1206 წ. ჭიაბერის გარდაცვალების შემდეგ, ზაქარია ამირსპასალარმა მანდატურთუხუცესის სახელოც მიიღო. ამის შემდეგ ეს თანამდებობაც გარკვეული ხნის განმავლობაში მხარგრძელთა სახლის სამემკვიდრეო თანამდებობად იქცა (შ. მესხია).
ზაქარია, მიუხედავად იმისა, რომ „გარნა ყოვლითურთ მართლმადიდებლობისა მოსავი“ იყო, მისი ძმის, მსახურთუხუცეს ივანესაგან განსხვავებით, ბოლომდე სომხური (ანტიქლკედონური) სარწმუნოების ერთგული დარჩა. თამარის ისტორიკოსთა თანახმად, მისი წინადადებით მოეწყო ქართველ-სომეხი სამღვდელოების პაექრობა სარწმუნოების შესახებ, რომელიც სომეხთა დამარცხებით დამთავრდა. მიუხედავად ანტიქალკედონური რწმენისა, ზაქარია, როგორც მთავარსარდალი, რათა ჯარში შესაძლო დაპირისპირებები თავიდან აეცდინა, რწმენის საკითხებში კომპრომისული გადაწყვეტილებების მოძებნას ცდილობდა. მაგ., მოლაშქრეთათვის მოწყობილ საველე ეკლესიებში მას უცდია სომხური და ქართული საეკლესიო კალენდრების დაახლოება (შ. მესხია). სპარსეთის ლაშქრობიდან გამარჯვებული და დიდი ალაფით დაბრუნებული ამირსპასალარი და მანდატურთუხუცესი ზაქარია მალევე გარდაიცვალა, ცოტა ხნით ადრე თამარის გარდაცვალებამდე. ამიტომ მისი გარდაცვალების თარიღი სამეცნიერო ლიტერატურაში ისევე საკამათოა, როგორც თავად თამარის გარდაცვალების თარიღი -1207, 1210 ან 1212 წწ.
XII საუკუნის ბოლოს და XIII საუკუნის დასაწყისში ზაქარია მხარგრძელი მონაწილეობდა საქართველოს ყველა ძირითად ომში. 1202 წელს ბასიანის ბრძოლაში იგი სარდლობდა ქართული ლაშქრის მარჯვენა ფრთას, დავით სოსლანის გარდაცვალების შემდეგ ზაქარია მხარგრძელი როგორც ამირსპასალარი, ხელმძღვანელობდა ქართული არმიის სტრატეგიულ ოპერაციებს: ლაშქრობებს არდებილზე (1208), არჭეშ-ხლათის მიმართულებაზე 1204-10 წლებში (ქართველთა სამხრეთის ლაშქრობები), სპარსეთში 1210 წელს (ქართველთა სამხრეთ-აღმოსავლეთის ლაშქრობა). წარმატებული ლაშქრობებისათვის მეფემ ზ.მ-ს ვრცელი სამფლობელოები უბოძა ჩრდილოეთ სომხეთის გათავისუფლებულ ტერიტორიაზე.
წყაროები და ლიტერატურა
- ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 55, 81-90;
- ბასილი ეზოსმოძღუარი 1959: 123;
- მესხია 1979: 264, 300;
- აბდალაძე 2005: 123-124.
