ისლამი საქართველოში
ისლამი საქართველოში - ძველ ქართულ წყაროებში ისლამს მაჰმადის რჯული („სჯული მოჰამედისა მიერ ქადაგებული“) ეწოდება. ხალხურ ტრადიციაში გავრცელებულია გამოთქმა „თათარი“, შესაბამისად - „გათათრება“, „დათათრება“, რაც ისლამის მიღებას, გამაჰმადიანებას ნიშნავდა, თუმცა ამ ტერმინს ადგილობრივი მუსლიმები შეურაცხმყოფელად მიიჩნევენ.
საქართველოში ისლამის გავრცელება არაბობის ხანიდან (VII-IX სს-იდან) დაიწყო. ამ ხანას კი დასაბამი ხალიფატის, ანუ არაბთა ისლამური იმპერიის დაარსების პირველსავე წლებში მიეცა. ერაყში, სირიასა და დარუბანდში მუსლიმთა ხელისუფლების დამყარების (633-643) შემდეგ სახელგანთქმულმა სარდალმა ჰაბიბ იბნ მასლამა ალფიჰრიმ (617-662) სომხეთი და საქართველო დაიკავა (644-655). თბილისის მოსახლეობას მან მისცა „დაცვის სიგელი“, ანუ ზავისა და შეუვალობის წიგნი, რითაც განისაზღვრა ურთიერთობა მუსლიმ არაბებსა და ქრისტიან თბილისელებს შორის. ვარაუდობენ (გ.ჯაფარიძე), რომ მსგავსი ხელშეკრულებები გაფორმდა ქართლის სხვა მხარეებთან და დასახლებულ პუნქტებთან. ანალოგიური დოკუმენტები VII-VIII საუკუნეებში ფორმდებოდა გამარჯვებულ არაბ მუსლიმებსა და სხვა აღმსარებლობის დამარცხებულ ხალხს შორის, როდესაც ეს უკანასკნელნი უომრად, წინააღმდეგობის გარეშე, მორჩილებას აცხადებდნენ. ასეთ შემთხვევაში, არაბთა სარდალი ადგილობრივ ადმინისტრაციას უგზავნიდა „დაცვის სიგელს“, რომელიც, ისე როგორც მუსლიმთა ყველა საქმიანი დოკუმენტი, ბასმალათი იწყებოდა, რასაც ზავის ძირითადი პირობები მოჰყვებოდა: ან ისლამის აღიარება, ან ხარკი (ჯიზია), ნაცვლად კი - მშვიდობა და ხელშეუხებლობის გარანტია. იბნ მასლამის აღნიშნული სიგელი, რომლის ტექსტი დაცულია VIII-XIII საუკუნეების არაბულენოვან ისტორიკოსთა თხზულებებში, და ზოგიერთი სხვა წყარო გვაფიქრებინებს, რომ ქართველებმა აღიარეს მორჩილება ხარკის (ჯიზიას) გადახდის პირობით. ისლამის ისტორიის მხრივ, პირველ რიგში, საყურადღებოა ის, რომ აქ, ამ დოკუმენტში, პირველადაა მკაფიოდ ჩამოყალიბებული შაჰადა - ალლაჰის ერთადერთობა და წმინდა მუჰამედის სამოციქულო მისია.
ასე რომ, ქართველებს ისლამის გაცნობის შესაძლებლობა ადრევე მიეცათ. ხსენებულ დოკუმენტს, ცხადია, ქართულადაც თარგმნიდნენ, რისი მეშვეობითაც ადრესატები არა მხოლოდ მათი ქონებისა და სარწმუნოების ხელშეუხებლობის გარანტიებს მოისმენდნენ, არამედ ისლამის ძირითად დებულებებსაც და ციტატებსაც ყურანიდან. არაბ სარდალს ქართველებთან წარუგზავნია ყურანის საუკეთესო მცოდნე და რჯულის მეცნიერი აბდ ჯაზ ასსულამი, რომელსაც მათთვის ისლამი უნდა ექადაგა და მისიონერის ფუნქცია შეესრულებინა. ამ მისიის კვალი ქართლის სახელმწიფოებრივ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში მალე აღიბეჭდა. ამას ადასტურებს ის მონეტები (დირჰამები), რომლებიც ჰიჯრიდან 85-ეა ანუ ქრისტეს შობიდან 704-ე წელს თბილისშია მოჭრილი და, რომლებზეც ალლაჰის სადიდებელი სიტყვებია ამოტვიფრული.
აღმოსავლეთ საქართველოში ისლამის გავრცელების საქმეს ის ადმინისტრაციული ერთეულები უმაგრებდნენ ზურგს, რომლებიც აქ არაბებმა შექმნეს: ჯერ პროვინცია არმინია, რომელიც მოიცავდა ქართლსაც (გურზან), შემდეგ კი თბილისის საამირო, რომელიც კავკასიაში მურვანყრუს ლაშქრობათა შემდეგ (VIII ს-ის 30-იანი წწ.) შეიქმნა. იგი მთელ აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველოს (მესხეთ-ჯავახეთს) მოიცავდა. ცენტრად თბილისი გამოცხადდა და ეს სტატუსი მან საამიროს გაუქმებამდე შეინარჩუნა. საამირო კი მაშინ გაუქმდა, როდესაც დავით აღმაშენებელმა თბილისი გაათავისუფლა (1122) და ტახტი ქუთაისიდან ამ ქალაქში გადმოიტანა. მუსლიმთა შიში, რომ ქრისტიანი მეფე მათ სარწმუნოებრივ უფლებებს შელახავდა, არ გამართლდა. მოხდა პირიქით. საბრძოლო ოპერაციების დასრულებისთანავე მეფემ გამოსცა ბრძანება, რომელიც მუსლიმთა ყოველგვარი დისკრიმინაციის აღკვეთას ითვალისწინებდა. ამასთან დაკავშირებით, XII-XIII საუკუნეების არაბი და თურქი ისტორიკოსები იბნ ალაზრაქ ალფარიქი და სიბტ იბნ ალჯაუზი შემდეგ ინფორმაციას გვაწოდებენ: გამარჯვებულმა მეფემ დედაქალაქის მუსლიმ მოქალაქეებს საგადასახადო სისტემაში გარკვეული პრივილეგიებიც კი მიანიჭა, მუსლიმთა უბანში ღორის დაკვლა აკრძალა, მუსლიმთათვის მოჭრილ მონეტებზე ალლაჰის, მისი მოციქულისა და ხალიფას სახელების ამოკვეთა დაიწყო, ქართველებს, ებრაელებსა და სომხებს მუსლიმთა აბანოში შესვლა აუკრძალა. იგი, „მეფე აფხაზთა და ქართველთა“, „ყოველ პარასკევს შედიოდა მეჩეთში, მასთან ერთად იყო ხოლმე მისი შვილი დიმიტრი; ისმენდა ხუტბასა (ქადაგებას) და ყურანის კითხვას და აძლევდა ხატიბსა და მუეძინებს მრავალ ოქროს. XII საუკუნის ერთი სირიელი ანონომი ავტორი და XIII საუკუნის არაბი ისტორიკოსი მოჰამად ალჰამაფი აღნიშნავენ, რომ მეფე დავითი ყურანს კარგად იცნობდა და კამათი ჰქონდა განჯის ყადთან, ალლაჰის სიტყვა (ქალიმა) შექმნილია თუ მარადიული?“ პროფ. გ. ჯაფარიძის გამოკვლევის თანახმად, გამოთქმა „ალლაჰის სიტყვა“ ნიშნავს არა ყურანს (როგორც ადრე ფიქრობდნენ), არამედ - იესო ქრისტეს (ისას), რომელიც, მუსლიმთა რწმენით, ალლაჰის შექმნილი სიტყვაა, ქრისტიანთა რწმენით კი - შეუქმნელი და თანამარადიული.
ქართველ მუსლიმთა პირველი გაერთიანებები თბილისსა და დმანისში შეიქმნა. VIII-XIII საუკუნეების არაბულენოვან მწერლობაში ბევრი ავტორი მოხსენიებულია როგორც ათთიფლისი, რაც თბილისელს ნიშნავს. ესენი არიან ღვთისმეტყველები, იურისტები, მწერლები, ექიმები და ა.შ. ეჭვი არაა, რომ მათგან არა ერთი და ორი ეთნიკურადაც ქართველი იყო. ეს არაა გასაკვირი: როგორც VIII საუკუნის ჰაგიოგრაფი იოანე საბანისძე გვაუწყებს, ჩვენი თანამემამულეების შესამჩნევი ნაწილი, სხვადასხვა მიზეზის გამო, მუსლიმი (სარკინოზი, ისმაიტელი, აგარიანი) გახდა. ცხადია, მათგან ბევრი შემოქმედებითი ნიჭით იყო დაჯილდოებული, ბევრმა შეისწავლა არაბული ენა და საერთო ისლამური კულტურის სალაროში საკუთარი წვლილი შეიტანა.
სამხრეთ საქართველოს (აჭარის, ტაოკლარჯეთისა და სამცხე-ჯავახეთის) ინტენსიურ ისლამიზაციას ადგილი XVI-XVIII საუკუნეებში, ჰქონდა. ამავე პერიოდში ისლამი ოსმალეთის მიერ დაპყრობილ აფხაზეთშიც გავრცელდა. იქ, ისე როგორც საქართველოს სხვა კუთხეებში, ისლამს უფრო მეტად თავადაზნაურები იღებდნენ, დაბალი ფენა კი ადგილობრივი რელიგიური ტრადიციების ერთგული რჩებოდა. ანალოგიური ვითარება იყო ოსეთშიც, რომელსაც ეკლესიურად და კულტურულად საქართველოსთან მჭიდრო კავშირი ჰქონდა. იმხანად ქართლ-კახეთის სამეფო ტახტიც, მეტწილად, მუსლიმ მეფეთა ხელშია. მაშინდელ მეფეებს შორის არა ერთი და ორი იყო გულწრფელი მუსლიმი. მართლმორწმუნეობით გამოირჩეოდნენ კონსტანტინე I, როსტომ ხანი, ვახტანგ V შაჰნავაზი, დავით იმამყულიხანი, კონსნტანტინე II მაჰმადყულიხანი და სხვ. მათგან როსტომი და ვახტანგ V დაკრძალული არიან ირანის უდიდეს რელიგიურ ცენტრში, ყუმში, დიდ შიიტ წმინდანთა გვერდით. ქართველი მუსლიმების რიცხვს ის კახელებიც შეემატნენ, რომლებიც შაჰაბასმა ირანში გადაასახლა და მათი შთამომავალნი დღესაც იქ ცხოვრობენ (ფერეიდნელი ქართველები), ასევე - ინგილოები, რომლებიც ორ რაიონში მოსახლეობენ: ზაქათალასა და ბელაქანში (აზერბაიჯანი).
შემონახულია ქართველთა გამუსლიმების ოსმალური წესი თურქულ და ქართულ ენებზე (გამოსცა ც. აბულაძემ). ტექსტი ჩართულია აჰმედ ქელიმის ნაშრომში „ისლამური სარწმუნოების უმოკლესი მონახაზი“. ქართული ტექსტი (არაბული ანბანით) ასე ჟღერს (ციტატა): „...მოციქული ღმერთი ერთი არი. იმის მეტი ღმერთი არ არის. მოციქულ ღმერთს ტოლი არა ყავს, სწორი არა ყავს, არავის არა გავს, არავინც იმასა გავს. არას ჩაიცვამს, არასაც ჭამს, არასა სვამს; დედა არა ყავს, ცოლი არა ყავს, შვილი არა ყავს: ვაჟი არა ყავს, ქალი არა ყავს. არც ეკადრება... ცა და ქვეყანა იმან გააჩინა. იმის მეტი გამჩენი არ არის. წმინდა მარიამი, მისი შვილი იესო მოციქულ ღმერთმა გააჩინა. დედაშვილი (...) ღმერთის მსახურნი არიან... მისი რჯული რომ (ისლამის) რჯული არის, სუფთა არის, წმინდა არის, (...) ღმერთის რჯული არის - დავიჯერე...“. ეს დოკუმენტი საყურადღებოა ქართული ენის ისტორიული დიალექტოლოგიისა და რელიგიის ისტორიის თვალსაზრისითაც. ამ და მსგავსი წესების მიხედვით ქართველების შესამჩნევი ნაწილი გამუსლიმდა. მათი შთამომავლების რიცხვი დღეს საკმაოდ დიდია. თურქეთში, მაგალითად, ამჟამად (ანკარის ქართველთა სათვისტომოს მონაცემით) ორი მილიონი ქართულენოვანი მუსლიმი ცხოვრობს.
XIX საუკუნის დასაწყისში შემუშავდა ტერმინები „ოსმალეთის საქართველო“ და „სამუსლიმანო საქართველო“, რაც ერთიანი საქართველოს (X-XV სს.) სამხრეთ-დასავლეთის პროვინციებს („ზემო ქართლს“) გულისხმობდა. აღნიშნული საუკუნის 30-იანი წლებიდან რუსეთის ჯარებმა ამ ტერიტორიების დაკავებისა და შემოერთების დიდი კამპანია წამოიწყეს, რაც საქართველოსათვის მათ დაბრუნებასა და ამ ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენას ნიშნავდა. მაგრამ, ვინაიდან ეს პროცესი ე.წ. ქრისტიანული იმპერიის მიერ ხორციელდებოდა, ადგილობრივ მოსახლეობას ისლამის დაკარგვის შიში გაუჩნდა - ცარისტული რეჟიმი ისლამის მოწინააღმდეგე ძალად იქნა აღქმული. ამის გამო ამ კუთხეების მუსლიმებმა თურქეთში ემიგრაცია დაიწყეს (ქართველთა მუჰაჯირობა). 1878 წლიდან, აჭარის შემოერთების შემდეგ, ეს პროცესი გაღრმავდა, მაგრამ მაშინდელი ქართველი ინტელიგენციის, განსაკუთრებით კი ილია ჭავჭავაძისა და მისი თანამოსაგრეების, ძალისხმევის შედეგად, ემიგრაცია შეწყდა და ბევრი მუჰაჯირი მამაპაპეულ კერას დაუბრუნდა.
სარჩევი |
ყურანი ქართულად
შუასაუკუნეების საქართველოში ყურანს ყორანად და მუსაფადაც მოიხსენიებდნენ. ძველ ქართულ ლიტერატურაში ცნობილია პოლემიკური ტრაქტატები, (არსენ იყალთოელი, ბაგრატ ბატონიშვილი და სხვ.), რომლებშიც გაკრიტიკებულია ყურანის ესა თუ ის დებულება და, ზოგ შემთხვევაში, რამდენიმე აიას თარგმანიცაა მოცემული, რაც ნიშნავს, რომ ქართველი ქრისტიანი სწავლულები ყურანის ტექსტს იცნობდნენ. ზ. ჭიჭინაძე აღნიშნავს, რომ არსებობდა ყურანის ძველი ქართული თარგმანი, შესრულებული XVII-XVIII საუკუნეებში ირანში მოღვაწე ქართველების მიერ, მაგრამ ეს ცნობა, ჯერჯერობით, არ დასტურდება. ყურანი ორჯერაა ქართულად თარგმნილი: პეტრე მირიანაშვილის მიერ ფრანგულიდან (თბ., 1906) და გიორგი ლობჟანიძის მიერ არაბულიდან კომენტარებითურთ (თბ., 2006). ეს უკანასკნელი 2007 წელს ისლამოლოგიაში შეტანილი განსაკუთრებული წვლილისათვის ირანის უმაღლესი ლიტერატურული პრემიით დაჯილდოვდა. ყურანის რამდენიმე ფრაგმენტი ორიგინალიდან ა.სილაგაძემაც თარგმნა. ამჟამად ბათუმში ყურანის ქართულ თარგმანზე მუშაობენ ზურაბ ცეცხლაძე, ტარიელ ნაკაიძე და ზაურ შანთაძე. თურქეთის ქართულენოვანი მუსლიმებისათვის შედგენილია „ყურანის მასწავლებელი (ყურანის დედაენა)“, რომელიც 1995 წელს ანკარაში გამოიცა. აჭარის მუსლიმთა სასულიერო სამმართველოს მიერ გამოიცემა ყოველთვიური გაზეთი „რწმენა“.
ისლამი და ქართული კულტურა
ისლამმა კვალი ქართული კულტურის ისტორიასა და ეთნოგრაფიულ ყოფაშიც დატოვა. „ოქროს ხანასა“ და აღორძინების პერიოდში (XI-XIII და XVI-XVIII სს.) ქართულ ენაზე ისლამური სიტყვაკაზმული მწერლობის თითქმის ყველა პირველხარისხოვანი ძეგლი ითარგმნა. უეჭველია, რომ გამუსლიმებულ ქართველთა შორის ბევრი სწავლისმოყვარე და ნიჭიერი პიროვნება იყო. მათგან ზოგიერთი მშობლიურ ენაზე აგრძელებდა მოღვაწეობას, მაგალითად: XVII საუკუნის ისტორიკოსი და ლექსიკოგრაფი ფარსადან გორგიჯანიძე, პოეტი იასე (მისი ნაწარმოებები მ. თოდუამ გამოავლინა) და სხვა, უმრავლესობა კი არაბულ, სპარსულ და თურქულენოვან გარემოს შეესისხლხორცა. მათი სახელების გამოვლენა და წარმოჩენა აღმოსავლეთმცოდნეების კვლევა-ძიების ერთ-ერთი საგანია. უკვე ცნობილია ქართული წარმოშობის ათობით სპარსელი პოეტის სახელი (მავჯი, მირზა მოჰამედ თაჰერ ნასრაბატი, ქაიხოსროხანი, ზეინალბეგი,ზურაბბეგი, ქუჩუკბეგი, მირზა ახმად გორჯი, იუსუფ გორჯი და ბევრი სხვა), რომელთა არაერთი სტრიქონი მსოფლიო პოეზიის შედევრთა შორის დგას.
საყურადღებოა, აგრეთვე, „ისლამური არქიტექტურა“ საქართველოში. 1785 წელს შედგენილ თბილისის გეგმაზე ხუთი მეჩეთია დატანილი. XXI საუკუნეში მათგან მხოლოდ ერთი დარჩა. ბევრი მეჩეთი, ჯამე და მედრესე, რომელთაგან ზოგიერთი ხელოვნების ნიმუშს წარმოადგენდა, საბჭოთა რეჟიმის დროს განადგურდა. მათ შორის გამორჩეული ადგილი ეჭირა ბათუმის აზიზიეს მეჩეთსა და ომარის მეჩეთს (ცისფერ მეჩეთს) თბილისში, რომელიც 1951 წელს დაანგრიეს.
ისლამი და ქართული სახელმწიფო
გამუსლიმებული ქართველები, შუასაუკუნეობრივი ეროვნულ-პოლიტიკური ხედვისა და მენტალიტეტის თანახმად, ქართველებად აღარ ითვლებოდნენ. ამ გაუგებრობისაგან მოსახლეობის დიდი ნაწილი გათავისუფლებული დღესაც არ არის, რაც ეროვნული ერთიანობის მიღწევას ხელს უშლის. ქართველი სახელმწიფო მოღვაწეები და ჰუმანისტები, - ილია ჭავჭავაძე, იაკობ გოგებაშვილი და სხვანი თანამემამულეებს თითოეული მოქალაქის სინდისისა და სარწმუნოების პატივისცემისაკენ მოუწოდებდნენ, ითვალისწინებდნენ იმ ფაქტს, რომ რელიგიური პლურალიზმი ცივილიზებული მსოფლიოს სტანდარტია და ამ მოვლენაში სახიფათო არაფერია. ი.გოგებაშვილმა, მაგალითად, მუსლიმი ბავშვებისათვის დედა ენის საგანგებო ვარიანტი ჩამოაყალიბა, ხოლო ი.ჭავჭავაძემ და ზ.ჭიჭინაძემ ქართველ მუსლიმებთან ეროვნულ-საგანმანათლებლო მუშაობის ისეთი პროგრამები და მეთოდები შეიმუშავეს, რაც სარწმუნოებრივ აქცენტებს გამორიცხავდა. იმდროინდელი პრესა („დროება“, „ივერია“, „ცნობის ფურცელი“ და სხვა) ყოველდღიურად აქვეყნებდა მასალებს მუსლიმთა სულიერი და ყოფითი პრობლემების შესახებ.
ვრცელი თემაა საქართველოს მორწმუნე მუსლიმთა თანამონაწილეობა საქართველოს სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობის საქმეში. ამ მხრივ, თვალსაჩინოა აჭარაში მცხოვრები ქართველი მუსლიმების აქტიურობა. XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე მემედ და ჰაიდარ აბაშიძეებმა, პატრიოტი მუსლიმი ქართველის, სანჯაყბეგ აბაშიძის შთამომავლებმა, „ქართველ მუსლიმთა საქველმოქმედო საზოგადოება“ და „სამუსლიმანო საქართველოს განმათავისუფლებელი კომიტეტი“ ჩამოაყალიბეს. 1919-1921 წლებში გამოდიოდა გაზეთი „სამუსლიმანო საქართველო“. ქართველი მუსლიმები (მათი მეტი ნაწილი) მიესალმნენ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენასა და საქართველოს დამოუკიდებლობის გამოცხადების აქტს. 1919 წელს ჩატარდა ქართველ მუსლიმთა ყრილობა, რომელმაც თანამორწმუნეებს ქვეყნის წინაშე მდგომი პრობლემების მოგვარებაში ძალისხმევის გააქტიურებისაკენ მოუწოდა. დამოუკიდებელი საქართველოს პირველ პარლამენტში წარმოდგენილი იყო ქართველ მუსლიმთა პარტია (მ. აბაშიძის მეთაურობით), რომელსაც საქართველოს მუსლიმი მოსახლეობის ინტერესების გამოხატვა ევალებოდა. მ.აბაშიძემ ერთ-ერთ ოფიციალურ სხდომაზე განაცხადა: „ნურავინ იფიქრებს, რომ სარწმუნოება და ეროვნება ერთი და იგივეა! გახსოვდეთ, რომ ჩვენი ხსნა, ჩვენი ბედნიერება საქართველოს ერთიანობაშია. გაუმარჯოს მთლიან საქართველოს!“.
ისლამისადმი კეთილგანწყობის, მაგალითად, საქართველოს მთავრობის ოფიციალური განცხადება გამოდგება, რომელიც 1920 წელს გაკეთდა:
„...ნურავინ იფიქრებს, რომ სარწმუნოება ხელს შეუშლის ქრისტიან და მაჰმადიან ქართველების ერთობას. რჯული რჯულია, მაგრამ სისხლი და ეროვნება კიდევ სხვაა... ყოველი ქრისტიანი ქართველი ყოველთვის პატივს უნდა სცემდეს მაჰმადის რჯულს, რომლის აღმსარებელია მრავალი მილიონი სხვადასხვა ხალხი და რომელსაც მისდევს ჩვენი ღვიძლი ძმებიც. მაჰმადის რჯული ჩვენი ძმების რჯულია და მუდამ განსაკუთრებული ყურადღებით უნდა ვეპყრობოდეთ მას. პატივს უნდა ვსცემდეთ ყოველი ადამიანის რჯულს, მით უფრო, ძმისას. უნდა გავიმეოროთ კიდევ ერთხელ: რჯული სხვადასხვა გვაქვს მაჰმადიან და ქრისტიან ქართველებს, მაგრამ ორივენი ერთი საქართველოს შვილები ვართ. ერთი ენა, ერთი სისხლი, ერთი ხასიათი გვაქვს. ჩვენი ძალა შეერთებაშია. ბედნიერებას მხოლოდ ერთობა და ძმობა მოგვიტანს“.
ისლამი საქართველოს ახალ ისტორიაში
აჭარელი და აფხაზი მუსლიმები, ძირითადად, სუნიტები არიან. აღმოსავლეთ საქართველოში, აზერბაიჯანელთა შორის, შიიზმია გავრცელებული. თბილისის მეჩეთი აღმოსავლეთ საქართველოს მუსლიმთა ცენტრია. იქ საქართველოს ახუნდი (ზედამხედველი) მსახურობს, რომელიც საქართველოში ამიერკავკასიის მუსლიმთა სამმართველოს წარმოადგენს (ცენტრი ბაქოშია). თბილისის მეჩეთში შიიტები და სუნიტები ერთად ლოცულობენ.
თანამედროვე ქართველი და საერთაშორისო საზოგადოებრიობის ყურადღების ცენტრში მესხი მუსლიმები მოექცნენ. ისტორიული სამცხე-ჯავახეთი, ანუ ოსმალობისდროინდელი „ახალციხის საფაშო“, საქართველოს 1832 წელს დაუბრუნდა. მაშინ იგი ეთნიურად და რელიგიურად მრავალფეროვანი რეგიონი იყო. უმრავლესობას ქართულ და არაქართულენოვანი მუსლიმები წარმოადგენდნენ. ისინი თავიანთ თავს თურქებს უწოდებდნენ, მაგრამ ამ სიტყვაში, ერისა და კონფესიის შუასაუკუნეებრივი გაუმიჯნაობის გავლენით, თურქული ტრადიციის ისლამს (სუნიზმს) გულისხმობდნენ. მუსლიმი მესხების დიდი ნაწილი ქართულ გვარს ატარებდა და, იმის მიუხედავად, ამ ხალხის რომელიმე ჯგუფი ფლობდა თუ არა ქართულ ენას, მათი ქართველობა ეჭვის საფუძველს არ ტოვებდა. იმპერიის ოფიციოზმაც, რომელიც ასევე ვერ იყო გათავისუფლებული შუასაუკუნოებრივი სტერეოტიპებისაგან, ისინი თურქებად („ომარის სექტის მუსლიმებად“) მიიჩნია. ამავე პოზიციაზე დადგა საბჭოთა ხელისუფლებაც. ამიტომ მან ეს ხალხი მეორე მსოფლიო ომის დროს თურქეთის პოტენციურ მოკავშირედ აღიქვა და, გარკვეული გეოპოლიტიკური მოსაზრებების გამო, აღნიშნული ტერიტორიის მუსლიმი მოსახლეობისაგან გაწმენდა განიზრახა. 1944 წლის 1516 ნოემბერს მესხეთის 100 000-ზე მეტი მკვიდრი (რეგიონის თითქმის ყველა მუსლიმი) მამაპაპეული კერებიდან აყარეს და ეშელონებით, წარმოუდგენელი სისასტიკის პირობებში, შუა აზიაში გადაასახლეს. გაასახლეს ასევე ყირიმელი და ჩრდილო-კავკასიელი მუსლიმები, ძირითადად - ჩეჩნები და ინგუშები. ომის დამთავრებისა და სტალინის გარდაცვალების შემდეგ ყველა გადასახლებულმა რეპატრიაციის უფლება მიიღო, გამონაკლისს მხოლოდ მესხები წარმოადგენდნენ. ფერღანის გახმაურებული ტრაგედიის (1989 წლის ივნისი) შემდეგ მუსლიმი მესხების სამშობლოში დაბრუნების პრობლემამ მეტი სიმძაფრე შეიძინა, მაგრამ პრეზიდენტმა ზვიად გამსახურდიამ და ქართველი საზოგადოების ზოგიერთმა წარმომადგენელმა, ამ საკითხთან დაკავშირებით, მკვეთრად უარყოფითი რეაქცია გამოავლინა, რის გამოც პრობლემა მოუგვარებელი დარჩა. ამის მიუხედავად, საქართველოს მთავრობამ 1999 და 2004 წლებში მსოფლიო თანამეგობრობის წინაშე გასახლებულთა ეტაპობრივი რეპატრიაციის ვალდებულება იკისრა, 2007 წელს კი საქართველოს პარლამენტმა მიიღო კანონი იძულებით გადასახლებულ პირთა დაბრუნების შესახებ, მაგრამ მუსლიმი მესხების მასობრივი დაბრუნება, სხვადასხვა ობიექტური თუ სუბიექტური მიზეზის გამო, ჯერჯერობით ვერ ხორციელდება.
მუსლიმთა კომპაქტური დასახლებები ყვარლის, ლაგოდეხის, თელავისა და ახმეტის რაიონებშიც გვხვდება. ისინი დაღესტნელები (ლეკები) და ქისტები არიან. მათი სარწმუნოება სუნიტურია, რადგან ისლამი კავკასიაში თურქეთიდან, სუნიტების ქვეყნიდან, შემოვიდა. ამასთანავე, დაღესტნურ-ჩეჩნურ-ინგუშურ სუნიზმს ასკეტურ-მისტიკური მიმდინარეობის - სუფიზმის - გავლენა ეტყობა. სუფიები კი, როგორც წესი, პოეზიის სიყვარულით და ცხოვრების მარტივი სტილით გამოირჩევიან. კავკასიელი მთიელების სულიერ ცხოვრებაში სუნიტურ-სუფიური პრაქტიკა მთის ადათწესებს უმტკივნეულოდ შეერწყა, რის შედეგადაც ერთობ ორიგინალური რელიგიური სინამდვილე (პაგანიზებული, სოფლური, ხალხური ისლამი) წარმოიქმნა. კავკასიაში მუსლიმი და ქრისტიანი მთიელები ხშირად ერთად ლოცულობენ. მაგ., ანატორის ჯვარში დღესასწაულზე შატილიონ ქრისტიანებთან ერთად ქისტი მუსლიმებიც მიდიან. ასე ხდება ხახმატის ჯვარშიც, რის გამოც მას ადგილობრივები „რჯულიან-ურჯულოთა სალოცავს“ უწოდებენ. ბოლო დრომდე მუსლიმები ალავერდობაზეც დადიოდნენ (ახმეტა), მიჰყავდათ საკლავი, ანთებდნენ სანთლებსა და დამწყალობების წესებს მთიელთა ტრადიციისამებრ ასრულებდნენ. პანკისის ხეობის (ახმეტის რაიონის) ქისტები ეთნიკურად და ენობრივად ჩეჩნების მონათესავე ტომია და XIX საუკუნის შუა წლებამდე ახლანდელი ჩეჩნეთის ტერიტორიაზე სახლობდნენ.
ჩეჩენ-ქისტები უფრო მეტად სოფლურ (პაგანიზებულ) ქრისტიანობას მისდევდნენ, თუმცა ადრე იქ ეკლესიურ-კანონიკური ქრისტიანობაც საკმაოდ ფესვგადგმული ყოფილა. როდესაც ჩრდილო კავკასიას რუსეთის ჯარები მოადგნენ, ადგილობრივმა ტომებმა ყურადღება ისლამის მიმართ გაამახვილეს, რადგან მისი დროშის ქვეშ ეროვნული თავისთავადობის შენარჩუნებასა და რუსეთისაგან თავის მოზღუდვას ცდილობდნენ. 1785 წლის გაზაფხულზე შეიხმა მანსურმა (ადრინდელი, მწყემსობისდროინდელი სახელით - უშურმა) რუსეთის წინააღმდეგ ღაზავათი (ჰაზავათი) გამოაცხადა და მხარის ისლამიზაციის პროცესი გაააქტიურა. ქისტები, რომლებიც პანკისის ხეობაში XIX საუკუნის 20-30-იან წლებში ჯგუფჯგუფად ჩამოსახლდნენ, მეტწილად, ქრისტიანები იყვნენ. გაშენდა სამი სოფელი, რომელთაგან ერთში, დუისში, მუსლიმები ცხოვრობდნენ, ორში - ჯოყოლოსა და ომალოში - ქრისტიანები. ისინი, თითქმის მასობრივად, XX საუკუნის შუა წლებში, კომუნისტური რეჟიმის პირობებში, გამუსლიმდნენ. მათ შორის ისლამის, უფრო ზუსტად, სუნიზმის ის სახეობა დაინერგა, რომელიც XIX საუკუნის 60-იან წლებში ჩეჩენთა რელიგიურმა ლიდერმა შეიხმა ქუნთჰაჯიმ ჩამოაყალიბა. მას ზიქრულლაჰი ანუ, მეორენაირად, ზიქრიზმი ეწოდება. „ზიქრ“ არაბული სიტყვაა და „ხსენებას“ ნიშნავს. იგულისხმება უფლის მოუკლებელად გახსენება და მისი სახელის „ალლაჰის“ მუდმივი განმეორება.
საქართველოში ისლამის მიმდევრად თავს, 2002 წლის ოფიციალური სტატისტიკის თანახმად, 433 784 მოქალაქე, ანუ ქვეყნის მოსახლეობის 9,9% მიიჩნევს (თბილისის მეჩეთის მონაცემით კი, საქართველოში მორწმუნე მუსლიმების რიცხვი 500 000ს უდრის). საქართველოს ტერიტორიაზე (აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის გამოკლებით) დღეისათვის (2008) 286 მეჩეთი და სალოცავი სახლი მოქმედებს.
წყარო
რელიგიები საქართველოში : [კრებული / რედ. ზურაბ კიკნაძე, სტილის რედ. ლევან ბრეგაძე]]
