მთიულეთი
მთიულეთი — საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში.
მთიულეთს აღმოსავლეთიდან გუდამაყარი, დასავლეთიდან – შიდა შიდა ქართლის მთიანი ნაწილის ქსნის ხეობა (ისტორიული „ცხრაძმა”), სამხრეთიდან კი მცირე ეთნოგრაფიული ერთეული – ხანდო ესაზღვრება. სამხრეთით მთიულეთი ფასანაურამდე, თეთრი (მთიულეთის) და შავი (გუდამაყრის) არაგვთა შეერთებამდე გრძელდებოდა, ჩრდილოეთით კი მას ხევისაგან ჯვრის უღელტეხილი გამოყოფდა.
სარჩევი |
ისტორია
დღევანდელი მთიულეთის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული რეგიონი უფრო ადრინდელი, ორი სხვადასხვა ასეთი მხარის – ხადისა და ცხავატის გაერთიანების შედეგადაა მიღებული, რაც XIV–XV საუკუნეების მიჯნისათვის უკვე ფაქტია. მთიულეთს ჰქონდა თავისი გამაერთიანებელი სალოცავი „ლომისა”, რომელსაც ქსნისხეველებიც ეყმობოდნენ. თუმცა XIV–XV საუკუნეების საისტორიო წყაროში („ძეგლი ერისთავთა”) თეთრი არაგვის ხეობაში მოსახლე მთიელთა ხადელებად და ცხავატელებად სახელდება კვლავ გრძელდება. ზოგჯერ ერთად („ჴადელცხავატელნი”) არიან მოხსენიებულნი. ირკვევა, რომ ხადასა და ცხავატს, როგორც დამოუკიდებელ ეთნოგრაფიულ ერთეულებს, თავისი სალოცავი ჰქონდა. ასეთად წარმოგვიდგება ხადაში არსებული სალოცავი „ხადიჯვარი” ანუ „ხადისა თორმეწამე”, რომელიც ყველა ხადელის, ხადაში შემავალ სოფელთა და გვართა საერთო გამაერთიანებელი სალოცავი იყო და „ცეცხლიჯვარი” ნასოფლარ ზამთრეულთაში (დღევანდელი ნადიბაანის ზევით, მთაზე), რომელიც ცხავატის ისტორიული თემის საერთო სალოცავი იყო. „ცეცხლიჯვართან” იყო ე. წ. სათემო სახლი, მთელი თემის (ცხავატის) შესაკრები და ღამის გასათევი. მთიულეთის ეთნოგრაფიული რეგიონის ხადისა და ცხავატის ტრადიციის ძალით, ცალ-ცალკე სახელდება მოგვიანო პერიოდშიც გრძელდებოდა. მაგალითად, 1770 წლის საბუთში არაგვის ხეობის ჩამოთვლილ რეგიონთა შორის ხადა კვლავ ცალკეა მოხსენიებული.
მიჩნეულია, რომ ხადის ადრინდელი სახელწოდება იყო წილკანი. ლეონტი მროველი, როდესაც წმინდა ნინოს მიერ მთიელთა გაქრისტიანებაზე საუბრობს, სხვა მთიელებთან ერთად, წილკნელებსაც ასახელებს. ცხავატი კი პირველად ბუღა-თურქის ლაშქრობის დროსაა (853 წელი) „ქართლის ცხოვრებაში” სახელდებული. ხადისა და წილკანის გაიგივება ჩვენ არადამაჯერებლად მიგვაჩნია. წილკნელთა თემის არსებობა არაგვისავე ხეობაში სხვაგანაა საგულვებელი. XIII საუკუნის დასასრულს სამეფო ხელისუფლებისაგან განდგომილი ფხოველების წინააღმდეგ ხადელები და ცხავატელებიც იბრძოდნენ. XI საუკუნეში ცხავატსა და ხადას ბრძოლა ჰქონდათ ცხრაზმისხევთან (ქსნის ერისთავებთან). ერთ-ერთი ბრძოლის დროს 18 ცხავატელი ხევისბერი დაღუპულა.
მეურნეობა
როგორც მთიანეთის ყველა მხარეში, მთიულეთშიც განვითარებული იყო როგორც მესაქონლეობა, ისე მეცხვარეობა. მესაქონლეობა აქ ძირითადად სამეურნეო ბაზის პარალელური საზაფხულო და საზამთრო ბაზების არსებობას ეფუძნებოდა. მესაქონლეობის ეს ფორმა მთიულეთში აღინიშნებოდა ტერმინით „ორხელაობა”. თავისთავად ცხადია, აქ მიწათმოქმედებასაც მისდევდნენ. სახვნელი მიწა კერძო საკუთრებაში იყო. მთიულეთში ტყე სასოფლო საკუთრებას წარმოადგენდა. მაგრამ კომლს ახოს აღება საშუალებას აძლევდა, მიწის ეს ნაკვეთი მის საკუთრებაში გადასულიყო. ახოს აღება კი განპირობებული იყო იმით, რომ მიწის სიმცირისა და სიმწირის გამო, მოსავალს საკმარისი რაოდენობით ვერ იღებდნენ. არსებობდა სასოფლო და სათემო მიწის მფლობელობაც. პურეულს ბარში ყიდულობდნენ. მთიულეთში, ხადას ხეობაში, დადასტურებულია ე. წ. უკედლო ტერასებიც, რომლებსაც ლარს უწოდებდნენ. ისინი საფეხურების სახით განლაგებულია ხეობის ძნელად მისადგომ ფერდობებზე. ხადაში ადრე ლარებზე ყანები ჰქონიათ.
ტრადიციები
მთიულეთში დაზარალებული და გაღარიბებული ადმიანების დახმარების ტრადიცია არსებობდა. აქ ძირითადად დაზარალებულ მეცხვარეს ეხმარებოდნენ, რასაც „ოჩხარი” ეწოდებოდა. ოჩხარის დროს ასეთი მეცხვარე სადილზე იწვევდა ნათესავებს, თანასოფლელებს (იყო შემთხვევები ოჩხარის სხვა სოფელში გამართვისაც), რის შემდეგაც (უფრო მეორე დღეს) ასაჩუქრებდნენ ცხვრით. სცოდნიათ პურის ოჩხარიც. პურის ოჩხარის დროს საშუალო შეძლების კაცი რვა-ათ კილოგრამ მარცვალს მიუტანდა, შეძლებულს შეიძლება ერთი კოდიც ეჩუქებინა. თივის ოჩხარის დროს ერთიდან სამ ძირამდე თივას აძლევდნენ. ოჩხარში დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ნათესაურ ფაქტორს, ახლოს მდგომ მამიშვილობებს უფრო მეტი მიჰქონდათ ოჩხარის მომწყობისათვის. ასე რომ, ოჩხარი იყო არაშრომითი დახმარება, რომელიც გარდა მთიულეთისა, გუდამაყარშიც იყო გავრცელებული.
რწმენა-წარმოდგენები
მთიულთა რწმენა-წარმოდგენებთან დაკავშირებით შეუძლებელია ორიოდე სიტყვით „ხატის უღელს” არ შევეხოთ. როდესაც ქალი ავად გახდებოდა ან ვინმე გაუხდებოდა ავად, ძლიერ ხატს განკურნებას შესთხოვდა, რისთვისაც ის ხატის უღელს მჭედელს შეუკვეთავდა. შემთქმელი მას ყელზე დაიკიდებდა და ხატს თავს შეავედრებდა. ხატის უღელს ქალი, უმეტეს შემთხვევაში, ერთ წელს ატარებდა. „ხატის უღლიანი” ქალი ხატის მონად მიიჩნეოდა. ბოლოს ყელუღლიანი დედაკაცი ხატის დღეობაში ნაზუქით, კელაპტარითა და თეთრი ფულით მიდიოდა. მას დეკანოზი დალოცავდა, უღელს კი ხატის ნიშში ინახავდა. ამის შემდეგ ქალი ავადმყოფობისა და ხატის მონობისაგან საბოლოოდ განთავისუფლდებოდა.
მატერიალური კულტურის სფეროში მთიულეთს ერთი საყურადღებო ტრადიციაც ახასიათებდა; აქ წესად იყო მიღებული საფლავის ქვის ლოდზე ბორბლის ან მზის გამოკვეთა, რაც, ჭირისუფალთა რწმენით, მიცვალებულს საიქიო ცხოვრების მოწყობაში უნდა დახმარებოდა.
არქიტექტურა
მთიულური კოშკი
მთიულეთი კოშკებით იყო დაფარული. მარტო ხადაში 60 კოშკი ყოფილა. “... მთიულეთში, ისევე როგორც მთელ შიდა ქართლის მთიანეთში, კოშკების განსაკუთრებული ტიპი – ზურგიანი კოშკები იყო აგებული. კოშკებს ზურგი მთისაკენ აქვთ მიქცეული. ისინი ძირითადად ადრეფეოდალურ ხანაში (X საუკუნის ჩათვლით) არის აგებული. სამეცნიერო ლიტერატურაში შენიშნულია, რომ მთიულეთის კოშკებში შერწყმულია თავდაცვითი და საკულტო ფუნქციები (კოშკებში სალოცავების არსებობა განსაკუთრებით ხადისათვის იყო დამახასიათებელი).
მთიულეთის მსგავსი კოშკები ფშავსა და ხევშიც იყო გავრცელებული. აქ გვხვდებოდა ორი ტიპის კოშკი: ჰორიზონტალურსახურავიანი ოთხწახნაგოვანი და მრგვლოვანწახნაგოვანი. რადგან კოშკის ეს ტიპი მასობრივად მთიულეთში იყო წარმოდგენილი, ამიტომ ის მთიულური კოშკის სახელწოდებას ატარებს. მთიულური კოშკი 4-5-6 სართულიანი ნაგებობა გახლდათ. აქაური კოშკები ნაშენები იყო როგორც ქვითა და დუღაბით, ისე მშრალად დაწყობილი ლოდებით. როგორც ზემოთაც აღინიშნა, მთიულური კოშკის ფასადი კუთხოვანია, ზურგი კი მრგვალი. მთიულურ-მოხეური კოშკი ჩარდახიანია – ციხის ზედა სართულს, ოთხი მხრივ, საბრძოლო დანიშნულების თითო ჩარდახი აქვს მიშენებული. მთიულური კოშკებისათვის, ძირითადად ხადაში არსებულთათვის, როგორც აღინიშნა, დამახასიათებელია „ხატის” ფუნქციის შეთავსება. მაგალითად, სოფელ წკერეს ზურგიან კოშკს „თევდორეს ხატს” ეძახიან. ისევე როგორც სხვაგან საქართველოში, მთიულეთშიც თევდორობას გაზაფხულზე დღესასწაულობდნენ და მას შინაური პირუტყვის მფარველობასა და გამრავლებას ევედრებოდნენ.
ქოროღო
მთიულეთზე როდესაც ვსაუბრობთ, შეუძლებელია ქოროღოს ხუროთმოძღვრული კომპლექსი არ ვახსენოთ. X საუკუნეში აგებული ღვთისმშობლის ეკლესიის დასავლეთი ფასადი რელიეფებითაა მორთული. მასზე ეკლესიის მშენებლობაა წარმოდგენილი. კომპოზიციის ცენტრში, კარნიზის კეხთან გამოსახულია ღვთისმშობელი, რომლიც ორივე მხრიდან მისკენ მიმავალ მშენებლებს აკურთხებს. რელიეფზე გამოსახულია ოსტატი ქვის დასამუშავებელი იარაღით, ხარებშებმული მარხილით ქვის გადატანა, დუღაბის შემზადება, ქვის გაპობის სცენა, ლოდების ზურგით გადატანა და სხვ. რელიეფი ეთნოგრაფიული თვალსაზრისითაც უაღრესად საყურადღებოა – ყველა მამაკაცი ჩოხა-ახალუხის წინამორბედი კაბითაა შემოსილი.
მთიულური სახლი
XIX საუკუნეში მთიულეთში გავრცელებული იყო საცხოვრებელი სახლი, რომელიც სამეცნიერო ლიტერატურაში „მთიულური ქვითკირის” სახელითაა ცნობილი; ის თავდაცვით ნაგებობასაც წარმოადგენდა და მთური ტიპის საცხოვრებლებს განეკუთვნებოდა. მთიულური ქვითკირი აშენებული იყო ძნელად მისადგომ ადგილებზე, რითაც ამ ნაგებობის თავდაცვისუნარიანობა ერთიორად იზრდებოდა. პირველი სართული საქონლის სადგომი იყო, მეორე – საცხოვრებელი (საჯალაბო), ხოლო მესამე – კალო, სადაც ხორბლეულის გალეწვა ხელით ხდებოდა. ასეთ სახლებში, ჩვეულებრივ, დიდი ოჯახები (40-50 სულამდე) ცხოვრობდა. ვერტიკალური კონსტრუქციის მთიულურ სახლს საცხოვრებელ და სამეურნეო ფუნქციებთან ერთად თავდაცვითი ფუნქციაც ჰქონდა. მთიულეთში სოფლები სამხრეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ფერდობებზე იყო განლაგებული. ყანები სოფლის ქვემოთ ან მის გასწვრივ მდებარეობდა, ხოლო სათიბები და საძოვრები – ზემოთ მთის ფერდობებზე. მთის საზაფხულო საძოვრებზე ჰქონდათ ქოხები, რომელთაც საზაფხულო ან სამთო ქოხს უწოდებდნენ. რამდენიმე სოფელი ტერიტორიული თვალსაზრისით გაერთიანებული იყო. ისინი მთის ან სხვა მხარეს მდებარე სათიბ-საძოვრების ირგვლივ იყო გაერთიანებული.
