სპორტული ტანვარჯიში
სპორტული ტანვარჯიში − სპორტის ერთ-ერთი უძველესი სახეობა – შეჯიბრებები სატანვარჯიშო იარაღებზე, თავისუფალი ვარჯიში და ბჯენითი ხტომები.
სარჩევი |
ისტორია
ისტორიული, არქეოლოგიური და წერილობითი წყაროებით დასტურდება, რომ ტანვარჯიში შორეულ წარსულშია აღმოცენებული. ძველ საბერძნეთში, ინდოეთში, ჩინეთში, სპარსეთსა და სხვა ქვეყნებში ტანვარჯიშულ და აკრობატულ კომპოზიციებს ძალისა და მოქნილობის სადემონსტრაციოდ იყენებდნენ. ტანვარჯიში საუკუნეების განმავლობაში ყალიბდებოდა, როგორც სპეციალურ ფიზიკურ ვარჯიშთა სისტემა, სხეულის წრთობის საშუალება.
თანამედროვე ტანვარჯიშსა და ძველ გიმნასტიკას (ბერძ. gymnastike<gymnazo – ვწვრთნი, ვავარჯიშებ) შორის არსებითი განსხვავებაა. გიმნასტიკაში შედიოდა არა მხოლოდ წმინდა ტანვარჯიშული ელემენტები, არამედ ათლეტიკაც (რბენა, ხტომა, ტყორცნა, ჭიდაობა, ფარიკაობა, მუშტი-კრივი). ძველ საბერძნეთში გიმნასტიკურ ვარჯიშებს იყენებდნენ ანტიკური ოლიმპიური თამაშებისთვის ყმაწვილების მოსამზადებლად, ძველ რომში – სამხედრო მიზნებისთვის. ეთნოგრაფიული მასალებით, კოლონიზაციამდელ სამხრეთ ამერიკაში ფართოდ ყოფილა გავრცელებული ღერძზე ვარჯიში.
ტანვარჯიშული იარაღები გამოჩნდა აღორძინების პერიოდის ევროპაშიც. დიდი ფრანგი მწერლის ფრანსუა რაბლეს (1494-1553) „გარგანტუა და პანტაგრუელში“ საუბარია სათავადაზნაურო სკოლებში ფიზიკური აღზრდის ტანვარჯიშულ საშუალებებზე (ღერძი, ხარიხა, ბაგირზე ცოცვა, აკრობატული ვარჯიშები). ანტიკური ტანვარჯიში დაწვრილებით აღწერა იტალიელმა ექიმმა ჯერონიმო მერკურიალემ. მისი ნაშრომი „De Arte Gimnastika“ („ტანვარჯიშულ ხელოვნებაზე“) 1569 წელს გამოიცა.
ტანვარჯიშულ იარაღებს მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა გერმანულ სისტემაში, რომელსაც სათავე დაუდეს ფრიდრიხ ლუდვიგ იანმა (მან შემოიღო ტანვარჯიშის მოედანი) და გუტს-მუტსმა. 1793 წელს გამოცემულ წიგნში („ტანვარჯიში ყმაწვილთათვის“) იოჰან ქრისტოფერ ფრიდრიხ გუტს-მუტსმა პირველად აღწერა მარტივი ვარჯიშები ღერძზე, დვირსა და ორძელზე. იანმა და მისმა მოწაფეებმა – ფრიზენმა და ეიზელენმა იარაღებზე ვარჯიშში მნიშვნელოვანი ტექნიკური სიახლეები შეიტანეს და დაწერეს სახელმძღვანელო „გერმანული გიმნასტიკა“.
ტანმოვარჯიშეთა პირველი შეჯიბრებები XIX საუკუნის დასაწყისში გაიმართა. 1817 წელს ტანვარჯიშის ფრანგული სკოლის ფუძემდებლის, ფრანცა ამოროსის სამოცმა მოწაფემ პარიზში პირველი საჯარო ტურნირი მოაწყო. შეჯიბრებები ტარდებოდა აგრეთვე საბერძნეთში, გერმანიაში, ავსტრიაში, შვეიცარიაში, იტალიაში, შვედეთში, ჩეხეთში. ტანვარჯიშის ტექნიკური არსენალის გამდიდრებაში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ჩეხეთში ჩამოყალიბებულმა „სოკოლის“ გიმნასტიკურმა სკოლამ. „სოკოლის“ წარმომადგენლები ბევრს მოგზაურობდნენ ევროპის ქვეყნებში და პოპულარიზაციას უწევდნენ ტანვარჯიშის ჩეხურ სკოლას. პრაღის მოფრენად წოდებული ტანვარჯიშული ტურნირი უმნიშვნელოვანეს ორძელი XIX საუკუნის პირველ ნახევარში გამოიგონა გერმანელმა ფრიდრიხ ლუდვიგ იანმა, როგორც ტანმოვარჯიშის საყრდენი და ხელის ძალის გაზრდის საშუალება. 1860 წლიდან ორძელი სრულფასოვან ტანვარჯიშულ იარაღად იქცა. ერთი საუკუნის შემდეგ ამ იარაღზე ვარჯიშები საგრძნობლად შეიცვალა – გაიზარდა მოძრაობის ამპლიტუდა, რიტმი და სირთულე. ნაირსიმაღლის ორძელი შემოვიდა XX საუკუნის 20-იანი წლებიდან, როცა ექიმებმა ჩვეულებრივი ორძელი ქალებისთვის უვარგისად მიიჩნიეს. ახალ იარაღზე შეჯიბრება ოლიმპიურ პროგრამაში პირველად 1936 წელს შეიტანეს.
ტაიჭის მსგავსი იარაღი ჯერ კიდევ ძველ რომში ჰქონდათ და ვოლტიჟირებისთვის (საფრენად) იყენებდნენ. დროთა განმავლობაში, ტაიჭის ზომები, ფორმა და კონსტრუქცია არაერთხელ შეიცვალა, რათა ვარჯიშის შესასრულებლად უფრო მოხერხებული ყოფილიყო.
თავისუფალი ვარჯიშის პირველი ელემენტები მოხეტიალე არტისტ-აკრობატისტების პროგრამაში გამოიკვეთა. რგოლები შედარებით ახალი ტანვარჯიშული იარაღია. თავდაპირველად ტროსზე ღერძს კიდებდნენ, მოგვიანებით, სამკუთხა სახელურს, მაგრამ ყველაზე მოხერხებული სწორედ რგოლი გამოდგა.
დვირის წინამორბედი იარაღები XVII საუკუნეში გამოჩნდა. წონასწორობის დასაცავად იყენებდნენ სამფეხა დაფებს, ძელს, ღერძს, სკამს. ბჯენითი ხტომებისთვის იყენებდნენ ტაიჭს, ტანვარჯიშულ მაგიდასა და ყუთს. XIX საუკუნის დასაწყისში დაინერგა ვარჯიში ხარიხაზე, რომელსაც თავდაპირველად მორებისგან ამზადებდნენ. ტანვარჯიშის კლასიკური იარაღი – ღერძი 1811 წელს შემოიღო ფრიდრიხ ლუდვიგ იანმა. ღერძზე ვარჯიში ოლიმპიურ პროგრამაში პირველი თამაშებიდან დამკვიდრდა. სპორტული ტანვარჯიში ყველა ოლიმპიადის პროგრამაში შედიოდა. 1896-1924 წლებში მხოლოდ კაცები ასპარეზობდნენ, 1928 წლიდან – ქალებიც.
სპორტული ტანვარჯიში საქართველოში
საქართველოში სპორტული ტანვარჯიშის შემოსვლის თარიღად უნდა მივიჩნიოთ 1889 წელი, როცა თბილისის გიმნაზიების დირექციამ პრაღის სატანვარჯიშო საზოგადოება „სოკოლის“ მესვეურებს თხოვნით მიმართა ტანვარჯიშის კვალიფიციური მასწავლებლის მივლინების თაობაზე. იმავე წელს თბილისში ჩამოვიდა ჩეხი პედაგოგი იულეს გრუმლეკი. დაარსდა „თბილისის ტანვარჯიშის საზოგადოება“ (აერთიანებდა 33 წევრს), რომელსაც „სოკოლი“ მხოლოდ 1907 წელს ეწოდა. სწორედ სოკოლელთა მოღვაწეობას უკავშირდება XIX საუკუნის მიწურულსა და XX საუკუნის დასაწყისში ტანვარჯიშის მასობრივი განვითარება საქართველოში. ამ საქმეში განსაკუთრებული ღვაწლი მიუძღვის ჩეხ ანტონ ლუკეშს, რომელსაც ცნობილი ქართველი ტანმოვარჯიშე და პედაგოგი გიორგი ეგნატაშვილი საქართველოში ტანვარჯიშის ფუძემდებლად მიიჩნევდა. ლუკეში 1896 წელს ჩამოვიდა პრაღიდან, თბილისის ვაჟთა პირველი გიმნაზიის ტანვარჯიშის მასწავლებლად დაინიშნა და შემდგომ 23 წლის განმავლობაში მეთაურობდა ტანვარჯიშულ მოძრაობას. მისი თაოსნობით ჩამოყალიბდა სპორტული ჯგუფები, ტანვარჯიშის მასწავლებელთა მოსამზადებელი კურსები, 1907 წელს კი მოეწყო პირველი საერთაშორისო გასვლა პრაღაში, სრულიად „სოკოლის“ V შეკრებაზე (მოფრენი). აქ თბილისის ტანმოვარჯიშეებმა მეორე ჯგუფის გუნდებს შორის I ადგილი დაიკავეს, პირად შეჯიბრებაში კი გიორგი ეგნატაშვილი 1800 მონაწილეს შორის მე-11 იყო. პრაღის მორიგ, VI შეკრებაზე (1912) დაბალი თანრიგის გუნდების შეჯიბრებაში კვლავ ქართველებმა გაიმარჯვეს. პირად შეჯიბრებაში 2000 მონაწილეს შორის მე-15 ადგილზე გავიდა პეტერბურგის სახელით მოასპარეზე გიორგი ნიკოლაძე, რომელიც საქართველოში დაბრუნების შემდეგ (1918) აქტიურად ჩაება ქვეყნის სპორტულ ცხოვრებაში.
პრაღაში მოპოვებულმა წარმატებამ ახალი სტიმული მისცა ტანვარჯიშის გავრცელებას არა მარტო თბილისში, არამედ – ქუთაისში, ბათუმში, ფოთში, სოხუმში, ახალციხე ში, თელავში, ხონში, ზესტაფონსა და საქართველოს სხვა რეგიონებში. ქუთაისის კლასიკურ გიმნაზიაში 1912-14 წლებში მასწავლებლობდა ჩეხი ბლაჟეკი, ბათუმში – ვაცლავ კოუბა (1910-14), რომელმაც ქართველ ენთუზიასტებთან ერთად 1913 წელს „სოკოლის“ 100-წევრიანი საზოგადოება ჩამოაყალიბა.
1917 წელს გაიოზ ბერელაშვილმა და დათა ჯავრიშვილმა თბილისში დააფუძნეს ტანვარჯიშული საზოგადოება „ამირანი“. მოგვიანებით, საქართველოს დამოუკიდებელ რესპუბლიკად გამოცხადების შემდეგ, „სოკოლისა“ და „ამირანის“ ხელმძღვანელებმა მხარი დაუჭირეს გიორგი ნიკოლაძის წინადადებას გაერთიანების საფუძველზე მთავრობისგან დამოუკიდებელი ტანვარჯიშული საზოგადოების – „შევარდენის“ დაარსების თაობაზე. „შევარდენი“ შეიქმნა 1918 წლის 25 აგვისტოს და 1922 წლის 3 ნოემბრამდე იარსება. იმ დროისათვის „შევარდენის“ 15 ორგანიზაცია 10 ათასამდე წევრს აერთიანებდა. საზოგადოების აქტიური წევრები იყვნენ არჩილ ბაქრაძე, ვანო და გიორგი ბერიძეები, გიორგი ეგნატაშვილი, ირაკლი ლორთქიფანიძე, გიორგი ლაფერაშვილი, გიორგი მერკვილაძე, გიორგი ლაზარაშვილი და სხვები.
გიორგი ნიკოლაძის მეთაურობით „შევარდენმა“ ბევრი კარგი საქმის გაკეთება მოასწრო. საზოგადოების წევრებმა შეადგინეს ტანვარჯიშის ქართული ტერმინოლოგია, გამოსცეს სპეციალური ლიტერატურა. საბჭოთა პერიოდში პირველებმა გაითქვეს სახელი გულო რცხილაძემ, გიორგი ბაბილოძემ, ალექსანდრე ჯორჯაძემ, პავლე როინიშვილმა, ნიკოლოზ თაყაიშვილმა და სხვებმა. ამ თაობის ტანმოვარჯიშეებს 1930-იან წლებში არაერთხელ გაუმარჯვიათ საკავშირო შეჯიბრებებში, 1932-34 წლებში სსრ კავშირის სამგზის აბსოლუტური ჩემპიონი გახდა გულო რცხილაძე. პირველი დიდი გამარჯვება მოიპოვა მედეა (მზია) ჯუღელმა, რომელიც 1952 წელს, ჰელსინკის ოლიმპიურ თამაშებზე სსრკ ნაკრებთან ერთად ოქროსა (გუნდური პირველობა) და ვერცხლის (საგნით ჯგუფური ვარჯიში) მედლებს დაეუფლა. მსოფლიოს ჩემპიონები იყვნენ გალინა შარაბიძე, სერგო ჯაიანი, რუსუდან სიხარულიძე და ნინა დრონოვა. მაღალი ოსტატობით გამოირჩეოდნენ რაისა ზაალიშვილი, დონარა ჯანუყაშვილი, მიხეილ ბოგუსი, ნოდარ მაკალათია, მზია ნინოშვილი, როზა ბერიკაშვილი და სხვები. 1970-იან წლებში სსრ კავშირის რვაგზის ჩემპიონი იყო პაატა შამუგია, რომელიც 1975 წელს მსოფლიო თასს დაეუფლა, ერთი წლით ადრე მსოფლიოს ჩემპიონატზე კი ვერცხლის მედალი ერგო. ქართველ ტანმოვარჯიშე კაცთა მორის ყველაზე დიდი გამარჯვება მოიპოვა ვლადიმერ გოგოლაძემ – სსრკ ნაკრებთან ერთად 1988 წლის სეულის ოლიმპიური თამაშების ჩემპიონი გასდა.
ილია გიორგაძე მესამე ქართველი ტანმოვარჯიშეა ვინც ოლიმპიურ თამაშებში მონაწილეობდა. ის 1996-2008 წლებში დამოუკიდებელი საქართველოს სახელით 4 ოლიმპიადაზე გამოჩიდა. გიორგაძის საუკეთესო შედეგო მე-6 ადგილი ღერძზე ვარჯიშში (2000).
წესები
ტანმოვარჯიშეთა ოფიციალური შეჯიბრებები მხოლოდ დარბაზებში ტარდება. დიდ საერთაშორისო ტურნირებში (ოლიმპიური თამაშები, მსოფლიოს და კონტინენტური ჩემპიონატები, გრან-პრი და სხვ.) როგორც წესი, იყენებენ 90-110 სმ-ის სიმაღლის ფიცარნაგს, რომლის საერთო ფართობია დაახლოებით 1000 კვ. 6.
თავისუფალი ვარჯიში სრულდება ელასტიკურ, ხალიჩით მოფენილ ფიცარნაგზე – 12X12 მ. კაცებს პროგრამის შესასრულებლად ეძლევათ არაუმეტეს 70 წამისა, ქალებს – წუთ-ნახევარი.
რგოლებს კიდებენ კონსოლზე ან ლითონის მართკუთხა ჩარჩოზე. ღვედსა და ლითონის გვარლზე დაკიდებული ხის რგოლები (ნაკრების საერთო სიგრძე – 300 სმ) მოძრავი სახსრებით მაგრდება კაუჭებზე. იატაკზე დაგებულ ლეიბსა და რგოლებს შორის მანძილი 255 სმ-ია.
გამძლე ხისგან დამზადებული პარალელური ორძელის სიმაღლეა 175 სმ (ლეიბის ზედაპირიდან). ძელებს შორის მანძილს 42-52 სმ-ის ფარგლებში თავად ტანმოვარჯიშე არეგულირებს. ღერძის სიგრძეა 350 სმ, ვერტიკალური კვეთის ზომა – 5 სმ, ჰორიზონტალური კეეთისა – 4 სმ.
ტანვარჯიშული ღერძის პარალელურ დგარებს შორის მანძილი 240 სმ-ია, ლეიბის ზედაპირსა და ღერძს შორის – 255 სმ, ღერძის დიამეტრი – 2,8 სმ. ღერძი მტკიცე ლითონისგან მზადდება და იატაკზე მაგრდება.
ნაირსიმაღლის ორძელის ზედა ლატანი იატაკიდან 215-260 სმ სიმაღლეზეა, ქვედა ლატანი – 140-180 სმ-ზე. დვირი ხისაა და მყარ დგარზე ჰორიზონტალურად მაგრდება. მისი სიგრძეა 500 სმ, სიმაღლე იატაკიდან ზედაპირამდე – 120 სმ, ზედა და ქვედა პირის სიგანე – 10 სმ, შუა წელის სიგანე – 13 სმ.
ბჯენითი ხტომა (ქალები, კაცები) სრულდება ტაიჭზე, რომლის სიგრძეა 160 სმ, სიგანე – 35 სმ. გამორბენის ბილიკის სიგრძეა 25 მ, სიგანე – 1 მ, ასარკენი ამორტიზატორის სიმაღლე – 20 სმ. ქალთა შეჯიბრებაზე ტაიჭს დგამენ გარდიგარდმო, ლეიბის ზედაპირიდან 125 სმ-ის სიმაღლეზე. კაცებისთვის – სიგრძივ, 135 სმ-ს სიმაღლეზე.
სახელურიანი ტაიჭის (კაცები) კორპუსის ზომები სახტუნაოს ანალოგიურია. სიმაღლე (ლეიბიდან ტაიჭის ზედაპირამდე) – 105 სმ, სახელურის სიმაღლე – 12 სმ.
ინდივიდუალური და გუნდური პირველობის მონაწილეებს (როგორც საკვალიფიკაციო, ისე ფინალურ ტურნირში) იარაღზე მხოლოდ ერთი ცდის უფლება აქვთ. გამონაკლისია ქალთა ბჯენითი სტომები, სადაც ნებადართულია ორი ცდა.
