ღართისკარი
ღართისკარი - ღართისკარი მშრალი ხევია, რომელიც მცხეთის ჩრდილოეთით მდებარეობს. ის მდინარე არაგვს მარჯვენა მხრიდან ერთვის. სახელწოდება „ღართისკარი“ გზას, გასავალს ნიშნავდა. შესაძლოა, ხევის სახელწოდება ნატახტრის წყალსადენის მახლობლად მდებარე სოფელ ღართიდან მოდის, რომელიც ხშირად წყაროებში ღართისკარის სახელწოდებით იხსენიება. ამავე სახელწოდების სოფლები გვხვდება: ხაშურის მუნიციპალიტეტში , ახალციხის მუნიციპალიტეტში „ყართას“ სახელით და სხვ.
ღართა პირველად იხსენიება მირიან მეფის გაქრისტიანებასთან დაკავშირებით. ნადირობიდან დაბრუნებულ მირიანს ღართასთან შეეგება ნანა დედოფალი და მთელი ერი. 1068 წ. განძის ამირა ფადლონი ბაგრატ IV-მ (1027-1072) ღართასთან დაამარცხა. 1625 წ. მარაბდის ომის შემდეგ ყიზილბაშთა მოთარეშე რაზმი გიორგი სააკაძემ ღართისკარში ამოხოცა. 1756 წ. მუხრანის ბატონი კონსტანტინე ლეკებთან ბრძოლისას ღართისკარში დაიღუპა. 1778 წ. ერეკლე II-ემ ლეკებისაგან თავდასაცავად ღართისკარში ჯარი ჩააყენა. 1778 წ. მუხრანიდან მომავალმა ბატონიშვილ გიორგის მეუღლემ ქეთევანმა ღართისკარში 500-მდე მოთარეშე ლეკთა რაზმი 300 მხედრით მოიგერია.
ღართისკარი სავაჭრო გზების შესაყარში მდებარეობდა: თბილისიდან დარიალისაკენ მიმავალი გზა ღართისკარის გავლით (ღართა-საფურცლე-მისაქციელი) მიდიოდა. მუხრანიდან მცხეთას მიმავალი გზა ასევე ღართისკარზე გადიოდა. აქ იყო ძველი „საბაჟო“. ანტიკურ ხანაში ღართისკარში მდებარეობდა მცხეთაში შემოსასვლელი ჩრდილოეთის მთავარი კარიბჭე.
ღართისკარში არქეოლოგიური გათხრები 1980-1988 წლებში მიმდინარეობდა არქეოლოგიური კვლევის ცენტრის მცხეთის მუდმივმოქმედი არქეოლოგიური ექსპედიციის მიერ (ხელმძღ. ა. აფაქიძე). შესწავლილ იქნა ღართისკარის ხევის მარცხენა ნაპირი, მდ. არაგვის მარჯვენა სანაპირო; ჩრდილოეთით, პარალელურად მდებარე მეორე მშრალი ხევის – ბრინჯიღელესა და ღართისკარის ხევს შორის მდებარე ტერიტორია (30ჰა).
გამოვლინდა საფორტიფიკაციო სისტემა: აღმოჩნდა კედლები და ოთხკუთხა კოშკები. მოსწორებულ ტერასებზე (2,8X1,4-3 მ) ამოყვანილია ხის ძელებით გამაგრებული რიყის ქვის საფუძველი, რომლებზეც აღმართულია ალიზის კედელი (სიგ. 3მ), ალიზის აგურები (0,52X0,22X0,12 მ; 0,37X0,22X 0.12 მ) გადაბმულია ჯაჭვურად და შემტკიცებულია თიხის ხსნარით. აქვე აღმოჩნდა წითლად ანგობირებული პირმოყრილი ქუსლიანი ჯამები.
