ჭართალი
ჭართალი — ჭართალი თეთრი არაგვის მთიანეთის უკიდურესი სამხრეთით მდებარე პატარა ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარეა – ის უფრო მთიდან ბარში გარდამავალი ზონაა. ჩრდილოეთით ჭართალს ხანდო ესაზღვრება, სამხრეთით ის სოფელ მენესოში მთავრდებოდა. XIV საუკუნის სამართლის წიგნის – „ძეგლის დების” მიხედვით მთიანეთის უკიდურეს სამხრეთ პუნქტად მენესოა დასახელებული. ჭართლის ეთნოგრაფიული თემი არასდროს არ შედიოდა მთიულეთის ეთნოგრაფიულ რეგიონში. ამ თემის მკვიდრნი ქართლურ დიალექტზე მეტყველებენ. ჭართალში დროთა განმავლობაში მოსახლეობა შეიცვალა, სადაც მხოლოდ ორი გვარია ადგილობრივი მკვიდრი. ჭართლის დანარჩენი მოსახლეობა ხევსურეთიდანაა გადმოსახლებული XVII საუკუნის პირველ ნახევარში, XIX საუკუნის შუა ხანებიდან კი – მთიულეთიდან და გუდამაყრიდან.
1746 წლის საისტორიო საბუთში, რომელშიც ჩამოთვლილია არაგვის ხეობის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ერთეულები, ჭართალი ცალკეა დასახელებული: „და ჩვენც ჴელახლა წყალობა გიყავით თქვენი სამწყსო: მთიულეთი, ჴევი, გუდამაყარი, ჴანდო, ჭართალი...”.
ისტორია
ქართული საისტორიო ტრადიციით, ფარნავაზის მომდევნო მეფეს საურმაგს (ძვ. წ. III საუკუნე) აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს მთიანეთში დურძუკები გადმოუსახლებია. მათი დასახლების ერთ-ერთი რეგიონი „ჭართალეთი” ყოფილა. ჭართალი ნახსენებია „ქართლის ცხოვრებაში” ბუღა-თურქის ლაშქრობის დროს. ცალკე ეთნოგრაფიულ ჯგუფად არის ნახსენები ჭართალელნი „მოქცევაჲ ქართლისაჲში”.
1774 წლის არაგვის ხეობის მოსახლეობის აღწერაში ჭართალს ჩამოთვლილია მხოლოდ ოთხი სოფელი (სარეკთუბანი, ზენუბანი, კოლოტა და მუგუდა). XVIII საუკუნეში ჭართლის უკიდურესი სამხრეთით მდებარე სოფელი მენესო ნასოფლარს წარმოადგენდა.
ჭართალი XV-XVI საუკუნეებში გავერანებულ-გაპარტახებულ, მოსახლეობისაგან დაცლილი მხარე იყო, რის ერთ-ერთი მიზეზი თემურ-ლენგის გამანადგურებელი შემოსევები იყო. ჭართლის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარის შესახებ წარმოდგენა XVII საუკუნის დასაწყისიდან გვეძლევა, როდესაც ეს მხარე მთის სხვა მხარეებიდან (ძირითადად ხევსურეთიდან) გადმოსახლებული მოსახლეობით ხელახლა მოშენდა. ჭართალში ორი გვარი მაინც გამოიყოფა, რომლებიც ძირძველი ჭართლელები არიან (ლალიაშვილი და ხუციანიძე). ორივე გვარს სოფელ ჭალისოფლის ხუციანკარის უბანში უცხოვრია. შემდეგ ხუციანიძეები სოფელ სონდაში გადასულან. ჭართლის ძირითადი მკვიდრნი გიგაურები არიან, რომლებიც ხევსურეთის სოფლებიდან გველეთიდან დადათვისიდან არიან გადმოსახლებული. ისინი აქ ზურაბ არაგვის ერისთავმა დაასახლა. 1774 წლისათვის გიგაურთა გვარი ზემოთ დასახელებულ ოთხივე სოფელში მოსახლეობდა (34 კომლი, 275 სული). ამას გარდა, ჭართლის აღნიშნულ სოფლებში ცხოვრობდნენ ისეთი გვარები, რომლებიც ძირად გიგაურები არიან: ჩიტაურები და ბულალაურები. ასევე, ძირად გიგაურები არიან ჯიქურები, თუმცა ეს გვარი 1774 წლის აღწერაში არ იხსენიება. მაგრამ იმავე აღწერაში აქედან გადასახლებული ჯიქურები და ჯიქურაულები არაგვის დაბლობის სოფლებში – არაგვისპირში და არღუნში არიან დაფიქსირებული. XVIII-XIX საუკუნეთა მიჯნიდან გიგაურების გვარს ჭართალში ბევრი გვარი გამოეყო – გიგაურთა მამიშვილობები გვარებად იქცა. ეს გვარებია ციხელაშვილი, კოტორაშვილი, ხარებაშვილი, გუდაშვილი, გოგიშვილი, პაპიაშვილი, მამულაშვილი, შალვაშვილი.
სალოცავები
ჭართალს აქვს საერთო სალოცავი – „დედაღვთიშობელი” (ზენუბანი). ხევსურეთიდან მოსახლეობის გადმოსახლებამდე ჭართლის საერთო გამაერთიანებელი სალოცავი კვირია უნდა ყოფილიყო. ამის თქმის საშუალებას ის ფაქტი იძლევა, რომ დალოცვაში მას ეპითეტით – „სათემო” იხსენიებენ. ჭართლის „დედაღვთიშობელს” მამულები ჰქონია. ვინც შევიდოდა და მოხნავდა ხატის მიწას, დღეობაში ერთ საკლავთან ერთად სამი თუნგი არაყი უნდა მიეტანა. საერთო საჭართლო სალოცავს ცალკე ჰქონდა აგრეთვე სათიბი და ხატის მთა. საგულისხმო ეთნოგრაფიულ მოვლენას ჰქონდა ადგილი ჭართლის დედაღვთიშობლის ხატობაში, რომელიც დოღის სახელწოდებითაა ხალხში ცნობილი, თუმცა მას განძობასაც ეძახდნენ: „შობა ვიცოდით, საახალწლოდ დეკემბრის 25-ში შობიდან დაწყებული ახალწლამდე სულ ქეიფობა მიდიოდა დედაღვთიშობელში. ახალი წელი რომ მოვიდოდა, მერე განძი გადიოდა ექვსი სოფლიდან. განძი შემდეგი რამ იყო: ერთ განძში შედიოდა ორი ჯინი ლავაში. ჯინი, სოფლური ლავაში რაც ჩაეტეოდა, სავსე უნდა ყოფილიყო. ჯინი თხილის წნელისაგან იყო დაწნული. ამ ხუთი სოფლიდან ერთი განძი გადიოდა, დღეობის დროს, ორ მეკომურს, რომლებიც შედარებით კარგი მაცხოვრებლები იყვნენ, დეკანოზი შაახვედრებდა. განძის გადახდას ეტყოდა, თქვენ უნდა გადაიხადოთ განძი ახალ წელსო. განძში შედიოდა, ორი ჯინი ლავაშის გარდა, აგრეთვე ხუთი საკლავი (ყოჩი) და ორასი ლიტრა არაყი. კიდევ ქადა. კეცები ვიცოდით დიდი. იმ კეცებში უნდა გამოეცხოთ ქადა და ხმიადი. ხატში რომ მივიდოდნენ, ის ქადა უნდა გასერილიყო. ხუთი საკლავიდან ერთი იმ ოჯახში დაიკვლებოდა, საიდანაც განძი გამოდიოდა. ოთხი ყოჩი კი ღვთიშობელში უნდა მოეყვანა და დაეკლა. დედაღვთიშობელში გვქონდა უღელზე ჩამოკიდებული ერთი დიდი ქვა. ამ ქვის მოპირდაპირე მხარეს, უღელის მეორე ბოლოზე შეწირული ყოჩების ხორცს დაკიდებდნენ. ოთხი ყოჩის ხორცს ეს ქვა უნდა დაეწონა... მას შემდეგ, რაც ეს განძი გამოვიდოდა და ახალი წელი დაიწყებოდა, ზენუბნის ბოლოში, იქ, სადაც სოფლის სასაფლაოა, ჯიელებს – შინაურებსა და სტუმრებს – გარეკავდა დეკანოზი. ამ სასაფლაოდან დედაღვთიშობლამდე 500 მეტრამდეა. ამ სასაფლაოსთან დააყენებდნენ ხალხს. მიწაში ხე იყო ჩაცემული და დაადებინებდნენ ფეხს. დეკანოზი დაადებდა ხელს უცოლო ბიჭებს, აქედან უნდა გაიქცეთ. ვინც წინ მოვიდოდა, ის იყო გამარჯვებული. გააქცევდნენ 20-30 კაცს ორორად. მერე ხალხი დაიშლებოდა, ხატში გავიდოდა და დაიწყებოდა ქეიფი. მეორე დღეს, ახალი ხატობისათვის, სხვა ოჯახებს დაადებდა განძის გადახდას. ასე გადასცემდნენ განძის გადახდას მოყოლებით. ჯერ ერთ სოფელში მოთავდებოდა, მერე გადავიდოდნენ მეორეში, შემდეგ – მესამეში და ა. შ. ხუთი სოფელი უნდა მოევლო. შეიძლებოდა კომლს ამ განძის გადახდა ოც წელიწადში ერთხელ მორგებოდა”.
XIX საუკუნის პირველ ნახევარში ჭართლის ჯუღისის ხეობაში მდებარე სოფლებში – დოლასქედში, ვაშლობში, საქერეში, ჯუღისში და აგრეთვე დგნალსა და მენესოში მთიულები და გუდამაყრელები დასახლდნენ, რომლებიც ჭართლელთა გიგაურთ თემში არ შესულან. ისინი თავდაპირველი სალოცავის ხატებთან იყვნენ დაკავშირებული, რასაც მთიულეთისა და გუდამაყრის სიახლოვე განაპირობებდა.
