ხევსურეთი
ხევსურეთი — ისტორიულ-ეთნოგრაფიული რეგიონი საქართველოში. ხევსურეთს აღმოსავლეთიდან თუშეთი ესაზღვრება, დასავლეთიდან – ხევი და გუდამაყარი. ჩრდილოეთიდან ხევსურთა მეზობლები ვაინახები არიან. ხევსურეთს, კავკასიონის მთავარი მთაგრეხილი ორ ნაწილად ყოფს. არაგვისა და მისი შენაკადების ხეობებში პირაქეთა ხევსურეთია, ასა-არღუნის სათავეებში კი პირიქითელები – არხოტელები და შატილ-მიღმახეველები მოსახლეობენ. ხევსურების რამდენიმე სოფელი მეზობელი გუდამაყრის (სოფლები: ბაკურხევი და საკერპო) და ხევის (სოფლები: ჯუთა და ართხმო) ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მხარეებშიცაა. ხევსურეთის სოფლები ზღვის დონიდან 1.200 მეტრზე ზემოთ მდებარეობს (ატაბე 2.000 მეტრზეა, როშკა – 2.159 მეტრზე).
სარჩევი |
ისტორია
ისევე როგორც ფშავი, ხევსურეთიც წყაროებში XV საუკუნიდან ჩნდება. ამავე დროს, წყაროებსა და საბუთებში (აგრეთვე დღევანდელ სასაუბრო ენაშიც) ხშირად ხევსურეთი ფშავთან ერთად, ხოლო ხევსურები ფშაველებთან ერთად მოიხსენიებიან: ფშავ-ხევსურეთი, ფშაველ-ხევსურნი. ეს არცაა გასაკვირი, რადგან უფრო ადრე ფშავი და ხევსურეთი ერთი ეთნოგრაფიული რეგიონი იყო, რომელიც ფხოვის სახელს ატარებდა: “...აწ უწოდებენ ფშავ-ხევსურეთს, რომელთა პირველ ეწოდათ ფხოელნი”
ფხოველები წყაროებში პირველად IV საუკუნეში იხსენიებიან, როდესაც ხელისუფლება მთაში ქრისტიანობას ავრცელებდა. წმიდა ნინომ სხვა ქართველ მთიელებთან ერთად (ჭართალელები, წილკნელები, გუდამაყრელები), ფხოველებსაც უქადაგა ქრისტიანობა. მათ ქრისტიანობა არ მიუღიათ, რის გამოც „ფხოელთა დაუტევეს ქუეყანა მათი და გარდავიდეს თუშეთს”. ამის დამადასტურებელია დღეს, თუშეთში არსებული ხევსურული სალოცავების – ხახმატის, კარატეს და აგრეთვე ფშაველთა სალოცავის – ლაშარის ჯვრის ნიშები. XIII საუკუნის დასაწყისში ფხოვი ცენტრალურ ხელისუფლებას ასჯანყებია. ნიშანდობლივია, რომ ხევსურეთის სოფლების მოსაზღვრე არაქართული მოსახლეობა (ვაინახები) ხევსურეთს „ფხიას” უწოდებს.
ხევსურეთი ნახევარი წლის განმავლობაში გარესამყაროს მოწყვეტილი იყო. ფატობრივად უმნიშვნელო რაოდენობით იყო სახვნელ-სათესი ფართობები, სათიბებიც ძალიან დაფერდებულ ადგილებში ჰქონდათ. ერთი ხევსური მთხრობელის თქმით: „ისეთ გვერდოში ას სათიბები, რომ კაცს ცელის მოქნევაში სიმთხილე უნდა, რომ ფეხი არ დაუსხლტეს და კლდეზე არ დაყირავდეს ან ცელს არ დაეჭრას...” ამიტომ იყო, რომ აქ, ისევე როგორც საქართველოს მთიანეთის სხვა ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მხარეებში, მოსახლეობის რაოდენობა ლიმიტირებული იყო; მთა მხოლოდ მოსახლეობის გარკვეულ რაოდენობას იტევდა. ხევსურეთში საშუალოდ 4.500 სული ცხოვრობდა. ისტორიულად ხევსურები აღმოსავლეთ საქართველოს მთისწინეთსა და ბარში მიგრირდებოდნენ. XIX საუკუნემდე ხევსურები დაბლობში ინდივიდუალურად გადადიოდნენ, ხოლო XIX საუკუნის შუა ხანებიდან ჯგუფური გადასახლებებიც დაიწყეს. ამ გზით ერწო-თიანეთში რამდენიმე ხევსურული სოფელი შეიქმნა.
ხევსურეთი ყოველთვის სამეფო ხელისუფლებას ემორჩილებოდა და მათი ვალდებულება ხელისუფლების წინაშე მხოლოდ სამხედრო ბეგარა იყო. გვიან შუა საუკუნეებში არაგვის ერისთავებმა სცადეს ხევსურეთის დამორჩილება, მაგრამ ამაოდ (ისინი, ვინც არაგვის ერისთავებს ხელს უწყობდნენ ხევსურეთის დამორჩილებაში, ხევსურებმა აიძულეს მხარიდან აყრილიყვნენ).
ხევსურეთში არ იყო რა სოციალური დიფერენციაცია, ასეთ სოციალურ სტრუქტურაში დისონანსის ყველა შემტანი სასტიკად ისჯებოდა. ისევე როგორც საქართველოს მთიანეთის ზოგიერთი სხვა კუთხე, ხევსურეთიც საქართველოს სახელმწიფოს სტრუქტურაში ავტონომიურად ფუნქციონირებდა (ალ. ყამარაული, გიორგი მელიქიშვილი). ხევსურები არც ოფიციალურ ფეოდალურ სამართალს ცნობდნენ და ყველა სადავო საკითხი აქ ჩვეულებითი სამართლით განისჯებოდა.
სამართლი
ხევსურეთში, როგორც ერთიან საქართველოს სახელმწიფოებრივ სტრუქტურაში ავტონომიურად ფუნქციონერებად ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მხარეში, მოქმედებდა ჩვეულებითი სამართალი. XX საუკუნემდე შემორჩენილი იყო სისხლის აღება. მისი არსი იმაში მდგომარეობდა, რომ მოკლულის ან დაჭრილის ნათესავებს შესაბამისად უნდა მოეკლათ ან დაეჭრათ მოსისხლე. დაჭრის ამ მოკვლის შემთხვევაში შესაძლებელი იყო საფასურის გადახდაც, თუ, რა თქმა უნდა, ამას მხარეთა შეთანხმებით ადგილობრივი რჯულის მცოდნე უხუცესები გადაწყვეტდნენ. მკვლელობისათვის დადგენილი იყო 60 ძროხის გადასახადი, ცერში დაჭრისათვის, თუ დაჭრილს შრომის უნარი ეკარგებოდა – 5 ძროხა. სხეულის დაჭრის შემთხვევაში გადასახადი ძროხების რაოდენობა ჭრილობის სიგრძისა და სიღრმის შესაბამისი იყო. სისხლისათვის საფასურის გადახდისას დამნაშავეს გვარი ეხმარებოდა. საბჭოთა პერიოდში, მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ ასეთი ფაქტი დადასტურდა: ერთმა ადამიანმა მეორე დაჭრა. სახელმწიფომ, ბუნებრივია, დამნაშავე სათანადოდ დასაჯა. სასჯელის მოხდის შემდეგ დამნაშავეს მაინც მოუწია ჩეულებითი სამართლით გათვალისწინებული საქონლის სათანადო რაოდენობის გადახდა.
რელიგია
ხევსურთა სარწმუნოება ძირითადად სინკრეტული ხასიათისა იყო, რომელშიც უხვად იყო შერწყმული ქრისტიანობამდელი და ქრისტიანული ელემენტები. აქ არ იყო არც ერთი ქრისტიანული ტაძარი (ეკლესია), თუმცა ყველა თავს ქრისტიანად მიიჩნევდა (ხევსურეთი და ფშავი ხარჭაშნელის ეპარქიაში შედიოდა. ხარჭაშნელი ეპისკოპოსი არაგვის ხეობის მთისწინეთში – თვალივში იჯდა).
ხევსურთა მთავარ ღვთაებად მორიგე ღმერთი მიიჩნეოდა, მის ხელქვეითებად კი – ხევსურეთის სხვადასხვა თემ-სოფლის ღვთაებები. ხალხმრავალი თემისა და გვარის ღვთაების კულტი უფრო ძლიერი იყო, ვიდრე მცირე საყმოსი. ხევსურეთის ძირითადი გვარების (არაბული-გოგოჭური-ჭინჭარაული) სალოცავი – „გუდანის ჯვარი” – ყველაზე ძლიერ სალოცავად მიიჩნეოდა, რასაც მის ყმათა სიმრავლე-სიძლიერე აპირობებდა. ხევსურეთში, ფშავისა და მთიულეთისაგან განსხვავებით, არ გვქონდა ცენტრალური ხევსურული სალოცავი. „არხოტის თემი ისე დაიცალა, რომ გუდანის ჯვრის „ყმა” არც გამხდარა”.
სახატო რიტუალებს, ღვთისმსახურებას ადგილობრივი ხუცესები ასრულებდნენ. ხევსურები სამლოცველოს შენობასა და ღვთაებასაც ხატს უწოდებდნენ. „ჯვარი და ხატი აღნიშნავდა როგორც ამა თუ იმ თემის ღვთაებას ანუ, ღვთიშვილს (რომელიც წარმოდგენილი იყო თემის მფარველად და ბატონ-პატრონად), ისე ამ ღვთისშვილის მიწიერი საბრძანისის ნაგებობას”. გარდა იმისა, რომ ხევსურული ღვთაებები გარკვეულ საყმოებს მფარველობდნენ, მათ კონკრეტული ძალაც მიეწერებოდათ. ხახმატის ჯვარს ნაყოფიერების, სიუხვე-ბარაქიანობის და შვილიერების მიმნიჭებლად მიიჩნევდნენ. გუდანის ჯვარი მოლაშქრე ღვთაებას წარმოადგენდა. ერთი თავისებურება ახასიათებდა კიდევ ხევსურეთს; ეს იყო „რჯულიან-ურჯულოთა” სალოცავები, ე. ი. სალოცავები, რომლებიც ურჯულოებსაც მფარველობდნენ, სადაც ურჯულოებსაც შეეძლოთ ელოცათ.
„მთიელთა ურთიერთობის საყურადღებო ასპექტს წარმოადგენენ რელიგიური მომენტები, კერძოდ კი არხოტივნებისა და ქისტების ერთობლივ მსახურება არხოტის ჯვარში: დამოწმებულია ამ საუკუნის 40-იან წლებში ჯვარის მებაკურედ აქ ღილღველთა ოჯახიდან – ჩოფანაანების – დასტურობა”. მეცნიერებს შენიშნული აქვთ, რომ ხევსურეთისათვის (აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის სხვა მხარეებისთვისაც) რელიგიური სინკრეტიზმი იყო დამახასიათებელი. ეს კი კარგად ვლინდება ადგილის დედისა და ღვთისმშობლის შედარებითი შესწავლის საფუძველზე. მთიელებს ადგილის დედა და ღვთისმშობელი ერთმანეთთან გაიგივებული ჰყავდათ და ერთი და იგივე მახასიათებლები გაჩნდათ. ეს ორი სალოცავი ერთ კულტად ჩამოყალიბდა და შედეგად მოხდა „ადგილის დედა ღვთისმშობელის” შერწყმა. აქ ერთი კომენტარიც უნდა გაკეთდეს: ხევსურებს ჰქონდათ რა „რჯულიან-ურჯულოთა სალოცავი”, შეიძლება მათი ტოლერანტობისა და სხვა რწმენა-წარმოდგენების მიმდევართა მიმართ შემწყნარებლობაზე ვისაუბროთ.
წეს-ჩვეულებები
სამთიბლო
ხევსურეთშიც იცოდნენ თიბვის დაწყებასთან დაკავშირებით რიტუალის ჩატარება. ამ დღეობას სამთიბლოს, თიბისთავს (არხოტი) ან ნამუშევლის სამხვეწროს (პირაქეთა ხევსურეთი) ეძახდნენ. მთელი ხევსურეთი ცდილობდა თიბვა სამშაბათ დღეს დაეწყო. თიბვის დაწყებამდე შაბათს ან კვირას იდღეობებდნენ. ამ დროს იკვლებოდა სოფლის მიერ შეძენილი საკლავი „ღირეული” ანუ დიდი ცხვარი ან ვერძი, რომელსაც ფარაში საუკეთესოს ირჩევდნენ, სოფლისგან არჩეული დასტურები ხარშავდნენ ლუდს, აცხობდნენ გულიან ქადებს და მხოლოდ მამაკაცები ილხენდნენ. ლხინის დასრულების შემდეგ უფლება ქონდათ თიბვისთვის იარაღი მოემზადებინათ. კალოობის შემდეგ გამოხდიდნენ არაყს, გამოაცხობდნენ 9 კვერს, საკლავს დაკლავდნენ, აანთებდნენ სანთლებს და ხატებს მოსავლის მშვიდობით აღებასა და მოხმარებას შესთხოვდნენ.
დატირება
როგორც დამოწმებულია, ხევსურეთის მკვიდრნი თავიანთ მიცვალებულებს სხვადასხვა ფერის სუდარებში ახვევდნენ. პირველი სუდარა თეთრი ფერისა უნდა ყოფილიყო, მეორე ლურჯი და მესამე – წითელი. ქალები მიცვალებულს ხმამაღლა ტიროდნენ, რომლის დროსაც ექსპრომტად ლექსებსაც თხზავდნენ. ტირილის დროს წარმოთქმულ ლექსებს ხმით ნატირალებს უწოდებდნენ. ხმით დატირება სამგვარი ყოფილა: მოთვლითი, ძახილითი და ხმით. მოთვლა უბრალო სახის ტირილია, უცრემლო. ძახილით ტირილი ყველას შეეძლო, რადგან დატირების წესი, ამა თუ იმ პირს, ამ სახით დატირების ნებას რთავდა. ხმით დატირების შემძლე ყველა არ იყო. ძახილის დროს თუ სიტყვებს იძახდნენ, ხმით ტირილის დროს ჰანგი და რითმა გამოჰყავდათ. ძახილი და საერთოდ ტირილი ხევსურეთში ყველას არ შეეძლო. წესით არ შეეძლო ცოლს ქმარი დაეტირებინა. ხმით დატირების დროს ყველა ქალს შეეძლო ყოველი მიცვალებული დაეტირებინა. ხმით ტირილი შეიძლებოდა მიცვალებულის ტალავარზე. ხმით მოტირალი აქებდა მიცვალებულს, თხზავდა ლექსებს და ამ ლექსებს ტირილით ამბობდა. საუკეთესო ხმით ნატირალები თაობიდან თაობაზე გადადიოდა.
ხმით ტირილი მიღებული იყო მკვდრის გახსენების დროს, თიბვის სამშაბათს, როდესაც სოფელი პირველად გადიოდა მოსათიბად. ჭირისუფლის მიერ თიბვის სამშაბათის გადახდის შემდეგ, სოფელს ნება ეძლეოდა ცელი ბალახში შეეტანა. ხმით ნატირლებს მღერიან თიბვის დროს, რასაც გვრინი ეწოდება (ანალოგიური მთის რაჭაში „ზრუნი”-ის სახელით იყო ცნობილი). ყველა მიცვალებულის სულის პატივსაცემოდ აწყობდნენ დოღს. ხევსურეთში თუ ვინმეს სიკვდილის შემდეგ გულშემატკივარი აღარავინ დარჩებოდა, იგი სიცოცხლეშივე იხდიდა თავის რიგს, რასაც „თაოდ თავის დამარხვას” უწოდებდნენ. თავის დამმარხავი ლუდს ადუღებდა, არაყს გამოხდიდა, ცხენს დაიკურთხებდა და ხალხს დაპატიჟებდა, ოღონდ ხარჯის გადახდას არ ესწრებოდა. ოჯახში ახალი მიცვალებულის შემთხვევაში ფანდური გადამალული ჰქონდათ, რადგან ის მხიარულების სიმბოლო იყო. წლის ხარჯზე კი ფანდურს გამოაჩენდნენ, დაუკრავდნენ, რასაც „ფანდურის გატეხას” ან „ლხინის გატეხას” უწოდებდნენ.
სტუმარ-მასპინძლობა
ხევსურეთი გამოირჩეოდა სტუმარ-მასპინძლობის მდიდარი ტრადიციებით. აქ სტუმარ-მასპინძლობის დაუწერელი კანონი იერარქიულად აღემატებოდა სისხლის აღებისას. ხევსურებს სტუმრის შესახებ ასეთ ლექსი გამოუთქვამთ: „სტუმრებო, სტუმრების მზესა, უსტუმროდ არა ლხინია. // უსტუმროდ პური, სასმელი მწარი ას, არა ტკბილია” . გავრცელებული იყო ძმადნაფიცობა. დაძმობილების რიტუალი ითვალისწინებდა ერთი სასმელიდან არყის შესმას, რომელშიც ვერცხლი იყო ჩაფხეკილი.
სწორფრობა
ხევსურეთში ქალისა და კაცის ერთად წოლის („სწორფრობა”) ტრადიციაც არსებობდა, რითაც ის მსგავსებას მეზობელ ფშავთან ჰპოვებდა, სადაც მსგავსი წეს-ჩვეულება „წაწლობის” სახელით იყო ცნობილი. ეს იყო შეყვარებული ქალ-ვაჟის უაღრესად შეზღუდული ეროტიული ურთიერთობა. ეს ტრადიცია არა პირველყოფილობიდან მომდინარე, არამედ ისტორიის გარკვეულ პერიოდში წარმოშობილი მოვლენა იყო. მისი წარმოშობის ძირითადი მიზეზი გახლდათ მთის ბუნებრივ-გეოგრაფიული გარემო და მისი გენეზისის მომენტისთვის ბართან ინტეგრაციის არქონა. შეზღუდული მეურნეობის პირობებში მთიელი ცდილობდა შვილიერების შეზღუდვას. შვილიერების შეზღუდვა კი შესაძლებელი იყო ნაგვიანევი ქორწინებებით (ხევსურეთში ქორწინების შემდეგაც კი პირველ ხანებში თავს იკავებდნენ შვილების ყოლისაგან). ნაგვიანევი ქორწინების გამო კი ახალგაზრდებს შეზღუდული ეროტიული ურთიერთობების ნება დაერთოთ. ეს ნოვაცია მალე ტრადიციად იქცა, რაც საზოგადოების მკაცრი კონტროლის ჩარჩოებში მოექცა. უკეთეს შემთხვევაში დამრღვევს თემის გარეშე დარჩენა მოელოდა. მთის პირობებში კი საზოგადოების გარეშე ადამიანი ფაქტობრივად არაფერს აღარ წარმოადგენდა – ის სიკვდილის ტოლფასი იყო . გვიანდელი ქორწინებით ხევსურები რეპროდუქციულ პერიოდს ამცირებდნენ – ისინი შედარებით ნაკლებ ბავშვებს აჩენდნენ, ვიდრე ბარელები. ამით არეგულირებდნენ დემოგრაფიულ ვითარებას. დემოგრაფიული ვითარების დარეგულირება გვიანდელი ქორწინებებითაც ხდებოდა. XIX საუკუნის შუა ხანების მონაცემებით ხევსურთა (და ფშაველთა) მამაკაცების საქორწინო ასაკი ძირითადად 25-35 წლით განისაზღვრებოდა, ქალისა კი – 20-30 წლით..
ქორწილი
ყველასაგან განსხვავებული იყო ქორწილიც. ეთნოლოგებს დადასტურებული აქვთ, რომ ქორწილი ჯერ ვაჟის სახლში იმართებოდა და ამის შემდეგ ის კვლავ მამის სახლს უბრუნდებოდა და ერთიდან სამ წლამდე ისევ მშობლების სახლში რჩებოდა. ქორწილი ქალის მშობლების სახლში მთავრდებოდა. ცოლ-ქმარს შორის ამ პერიოდში სქესობრივი კავშირი არ ხდებოდა. ორწილიდან სამი წლის განმავლობაში ქალს არც შეეძლო შვილი გაეჩინა . სხვათა შორის, ეს ფაქტი მატრილოკალურობით არის ახსნილი, რაც, რა თქმა უნდა, არაა გასაზიარებელი. ხევსურეთში გვიანდელი ქორწინება, ქორწილის ჯერ ვაჟის სახლში გამართვა, შემდეგ ქალის ისევ მამის სახლში დაბრუნება, ცოლ-ქმრული მოვალეობების რაც შეიძლება მოგვიანებით შესრულება, შვილების ვაჟის სახლში ქორწილიდან სამი წლის შემდეგ გაჩენის ტრადიცია მხოლოდ და მხოლოდ პრაქტიკული და რაციონალური მიზეზებით იყო განპირობებული. მთური გარემო ხევსურს შვილიერების შეზღუდვისაკენ უბიძგებდა.
ბავშვის აღზრდა
ხევსურები ბავშვებს გმირულ და ვაჟკაცურ სულს უნერგავდნენ. ისინი ხომ მუდმივად მზად იყვნენ გარეშე მტერთა დასახვედრად. ამიტომაცაა, რომ ხევსურული პოეზიის ძირითადი ჟანრი საგმირო პოეზიაა.
ორიგინალური იყო ბავშვის აღზრდის ტრადიციები, მათ შრომას ადრიდანვე აჩვევდენ. ათი წლის ასაკიდან ვაჟები რთულ ილეთებიან თამაშობებს იწყებდნენ; ეს თამაშობები მათ ფიზიკურ წვრთნას ემსახურებოდა, ვარჯიშობდნენ მშვილდოსნობაში, ფარიკაობაში, ცხენოსნობაში... ათი წლის გოგონები უკვე ქსოვდნენ. ხელსაქმის პარალელურად გოგონას დედა ყველანაირ საოჯახო საქმესაც ასწავლიდა. ათი წლის გოგონები სამკალადაც მიყავდათ და შეკონვას ავალებდნენ. თოთხმეტი წლის ასაკში მას უკვე თავისი მოქსოვილი და შეკერილი ტანსაცმელი უნდა სცმოდა. აღზრდის პროცესში ბავშვის ფიზიკური დასჯა გამორიცხული იყო, ისევე როგორც მოფერება და კოცნა. ეს ტრადიცია არა მარტო ხევსურებისათვის, არამედ ქართველთა სხვა ეთნოგრაფიული ჯგუფებისათვისაც იყო დამახასიათებელი. ქალი ყველაზე უფრო თავისი ხელსაქმით ფასობდა. განსაკუთრებით თვალყურს ადევნებდნენ ქალის ნახელავ სამოსს ხატობებში, რადგან სირცხვილი იყო დღეობის დროს ოჯახის წევრებს ახალი ტალავარი რომ არ ჩაეცვათ. „ხევსური თავის შვილს სიყრმიდანვე სითამამეს, სიამაყეს აჩვევს; მამა თავის დღეში პატარა შვილს ხელს არ დააკარებს, არა სცემს; გაუბამს საუბარს, როგორც დიდს კაცს, მოისმენს იმისაგანაც პასუხს და მსჯელობას, როგორც დარბაისელ, გამოცდილ კაცისაგან. როდესაც ბალღი სახლში შადის და იქ თუნდაც ორმოცი დროული მოხუცებული კაციც იყოს, ყველანი მაშინვე ფეხზე აუდგებიან და მიესალმებიან: – მოხვედი მშვიდობითაო! (სახელი) – დასხედით, დასხედით, თქვენც დამხვდით მშვიდობითაო”. 1930-იანი წლების დასაწყისში გიორგი თედორაძე აღნიშნავდა, რომ მამა მოვალე იყო შვილი აღეზარდა ხევსურული მკაცრი წესების მიხედვით, ვაჟები გაეწვრთნა ხმლის ხმარებაში, მხედრობაში, ეამბა ხევსურეთის გმირების თავგადასავალის შესახებ. დაეგეშა გარეშე მტერზე, ესწავლებინა ხევსურულ ზნე-ჩვეულებები, თავიანთებური რაინდობა და მეურნეობა.
ხევსურული სახლი
ხევსურეთი ორიგინალური იყო ხევსურული სახლით; ის სანახევროდ მიწაში იდგა: უკანა კედელი მთლიანად მიწაში იყო მოთავსებული, გვერდითი კედლები კი – ნაწილობრივ. ჩვეულებრივ, ისევე როგორც მთის სხვა ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მხარეებში, საშენ მასალად ძირითადად კლდიდან ატეხილ ქვას იყენებდნენ. წინა და შიდა კედლებისათვის ქვასთან ერთად ფიცარი და წნელიც გამოიყენებოდა. ხევსურული სახლი ძირითადად ორსართულიანი იყო. პირველ სართულს შინა ეწოდებოდა, მეორეს – ჭერხო. ზედა ნაწილს კალო ეწოდებოდა. შინა ორ ოთახად იყო გაყოფილი. ერთი საცხოვრებელი ოთახია (სამყოფი), მეორე – საძროხე. ხევსურული სახლის შინაში რძის პროდუქტების დასამზადებელი და შესანახი ოთახიც არსებობდა, რასაც ხევსურები სენე-ს უწოდებენ. შესასვლელი კარით ხევსური პირდაპირ ბოსელში შედიოდა და აქედან ხვდებოდა სამყოფში. სამყოფს პატარა სარკმელი – შუკუნი – სანაპირო კედელში ჰქონდა დატანებული. ხევსურული კერა („ყვერფნი”) სარკმლის ახლოს იყო მოთავსებული. აქვე იყო მოწყობილი სიპი ქვებისაგან გაკეთებული პურის საცხობი ღუმელი. კერის მარჯვენა მხარეს სამამაცო ერქვა, მარცხენას – სადიაცო, შესაბამისად პირველი მამაკაცებისათვის იყო განკუთვნილი, მეორე – დედაკაცებისათვის. სამყოფში მოთავსებული ჰქონდათ მაღალი ხელოვნებით მოჩუქურთმებული ავეჯი და ჭურჭელი. შინას წინ გრძელი დერეფანი ჰქონდა, რომლის მიწური სახურავი მრავალ სვეტს ეყრდნობოდა. შინას დერეფნის სახურავი ჭერხოს აივანიც იყო. ორგანყოფილებიანი იყო დერეფანი და ჭერხო. საყურადღებოა, რომ დერეფნის მეორე განყოფილებას, რომელიც გვერდებმოღობილი იყო „ეზო” ეწოდებოდა, სადაც ტანსაცმელს ინახავდნენ. ჭერხოს საცხოვრებელ განყოფილებას „სალოგინე” ეწოდებოდა, მეორე კი საქონლის შესანახი „საჩალედ” იწოდებოდა და ის ძირითადად მამაკაცების საწოლი ოთახი იყო. ხევსურული სახლის სახურავზე, უკანა ნაპირის შუა ადგილას, ან კუთხეში სამი მხრიდან გვერდებმოწნული მცირე ზომის ნაგებობა იყო, რომელსაც კალო ეწოდებოდა.
პირიქით ხევსურეთში გავრცელებული იყო საცხოვრებელი კოშკის ტიპი, რომელიც ოთხ-ხუთ სართულს მოიცავდა. აქ პირველი სართული საქონლის სადგომად იყო განკუთვნილი, მეორე – წვრილფეხა საქონლისათვის, მესამე – კერის, ქალებისა და ბავშვებისათვის, მეოთხე – მამაკაცებისა და მარაგის შესანახად. პირიქით ხევსურეთში თავისი არქიტექტურით განსაცვიფრებელ შთაბეჭდილებას ახდენდა მუცო და შატილი.
ხევსურეთსა და აგრეთვე თუშეთში ორი ტიპის კოშკები იყო გავრცელებული: ოთხწახნაგოვანი კოშკი ჰორიზონტალური სახურავით და ოთხწახნაგოვანი კოშკი გვირგვინისებური სახურავით. კოშკები ჰორიზონტალური გადახურვით საქართველოს სხვა ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მხარეებშიც იყო გავრცელებული. ყველა ციხე/კოშკი ქვითა და დუღაბით შენდებოდა, რომლებიც ჩვეულებრივ ხუთი ან ექვს სართულიანი იყო. ციხის პირველი სართული (ქვეთვალი) სვანური დილეგის მსგავს ბნელ ოთახს წარმოადგენდა, მას კარი და სარკმელი არ გააჩნდა. ქვეთვალში მეორე სართულიდან – ოთხკუთხოვანი საკვამით ჩადიოდნენ. ასასვლელ-ჩასასვლელი ზემო სართულებსაც გააჩნდა, საჭიროების დროს ხის მოძრავ კიბეს გამოიყენებდნენ. შესასვლელი კარი კი ჩვეულებრივ მეორე სართულს ჰქონდა. კოშკი საომარ ყაიდაზე იყო გამართული, ყოველ სართულს გააჩნდა ერთი სარკმელი და სათოფურები. კოშკები ხევსურეთსა და თუშეთში თავშეკრული და გუმბათივით თავდამრგვალებულია. კოშკის გუმბათისებური თავი ფიქალით არის გადახურული, ფიქალი სახურავზე საფეხურებად არის დაწყობილი. მსგავსი ტიპის კოშკები მეზობელ ვაინახებშიც იყო გავრცელებული. „ამნაირი კოშკების მშენებლებად ქისტები ქართველებს მიიჩნევენ და თუშები და ხევსურები კი ქისტებს ასახელებენ. გუმბათივით მოყვანილი საფეხურიანი სახურავი ქართული ხუროთმოძღვრების მშობლიურ ელემენტს უნდა წარმოადგენდეს. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში საყოველთაოდ გავრცელებული, წარმართული ხასიათის საკულტო ნაგებობა სწორედ ამგვარად არის გადახურული; თავისი კონსტრუქციით, ის შეიძლება ქართლური სახლის გვირგვინთანაც იქნეს დაკავშირებული
სამოსი
ორიგინალური იყო ხევსურული ტანსაცმელი ჯვრებისა და სხვა სიმბოლოების გამოსახულებით. ხევსურული „ტალავარი” (კოსტიუმი) იშვიათ ნიმუშს წარმოადგენს კავკასიის ხალხთა ეთნოგრაფიულ ტანსაცმელს შორის. ეს ტანსაცმელი მნიშვნელოვანია როგორც თავისი მასალის და თარგის გამო, ისევე და კიდევ უფრო მეტად, ორნამენტის გამოც. ორნამენტში ჭარბობდა: ჯვრები, ხვიები, კვადრატები. ხევსურული კოსტიუმის ზემოხსენებული იშვიათობა და მნიშვნელობა ეხება არა მარტო მამაკაცის ტანსაცმელს, არამედ ამდენადვე, თუ უფრო მეტად არა, ქალის ტანსაცმელსაც . ხევსურულ ტალავარს გიორგი ჩიტაია ძველი ქართული ჩაცმულობის საწყის ფორმად მიიჩნევდა და მას ძველი კოლხეთისა და მცირე აზიის კულტურულ სამყაროს უკავშირებდა.
ქალები ატარებდნენ თავისებურ თავსაბურავს, რომელიც შედგება ნაქარგი რგოლისაგან, რომელსაც ქალები თავშალზე (ჩიქილაზე) იხურავდნენ. ხევსური ქალების ნაქარგი მაღალი მხატვრული გემოვნებით გამოირჩეოდა. საყოველთაოდ ცნობილია მანდილთან დაკავშირებული ხევსურეთში გავრცელებული ჩვეულება – მებრძოლ მამაკაცებს ქალები მანდილის შუაში ჩაგდებით ერთმანეთს აშორებდნენ. ორიგინალური იყო ხევსური ქალის ვარცხნილობა, მათ შუბლზე ჩამოშვებული თმა ჰქონდათ შეჭრილი, რასაც ქოჩორი ეწოდებოდა.
ხევსურული სუფრა
ხევსურეთი, ფშავთან ერთად, ის ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარე იყო, სადაც დანარჩენი საქართველოსაგან გასხვავებით, სუფრას ხელმძღვანელი – „თამადა”/“ტოლუმბაში” არ ჰყავდა. აქ ნადიმის დაწყებისას, ნეფის სახლის ბანზე, დედოფლის „მყოლებს” ლუდსა და არაყს ასმევდნენ ქალები, ყოველგვარი თამადის გარეშე. სახლში გადასვლის შემდეგ ნეფის ნათესავები სუფრასთან არ ისხდნენ და სასმელს ასმევდნენ მექორწილეებს. ეს სასმელი კი ყველა მათგანს საკუთარი სახლიდან ჰქონდა მოტანილი და მხოლოდ თავის საკუთარ სასმელს სთავაზობდნენ და რა სადღეგრძელოც უნდოდათ იმას შესთავაზებდნენ სტუმრებს.
