ხორნაბუჯის ციხე
ხორნაბუჯის ციხე - (ინგლ. Khornabuji Castle), ხორნაბუჯის ნანგრევები შემორჩენილია ახლანდელი დედოფლისწყაროს რაიონული ცენტრის მახლობლად. წყაროებში პირველად იხსენიება V საუკუნეში, როდესაც აქ მეფე ვახტანგ I გორგასალმა საეპისკოპოსო კათედრალი დააარსა. იგი საქართველოს უძველეს და ულამაზეს ციხეებს მიეკუთვნება.
VI საუკუნიდან ხორნაბუჯი ერისთავთა რეზიდენციას წარმოადგენდა. VIII საუკუნიდან კი ჰერეთის სამთავროს ეკუთვნოდა. IX საუკუნეში ფეოდალთა გვარის მახატლისძეთა რეზიდენციაა. XI საუკუნის 60-იან წლებში განძის ამირა ფადლონი დაუფლა. 1068 წელს კახეთ-ჰერეთის მეფემ აღსართან I-მა დაიბრუნა. XII საუკუნეში, თამარის მეფობის დროს, განიცდის დიდ აღმავლობას, რის გამოც ციხეს დღესაც თამარის ციხეს უწოდებენ. XIII საუკუნის 60-იან წლებში ციხე-ქალაქი მონღოლი ბერქა-ყაენის დამანგრეველი შემოსევის შედეგად განადგურდა, ქალაქური ცხოვრება მოიშალა და აღარც განახლებულა, თუმცა საფორტიფიკაციო ფუნქცია შეინარჩუნა. XIV საუკუნეში განაახლა ალექსანდრე კახთა მეფემ. XVII საუკუნის დასაწყისში ხორნაბუჯში რეზიდენცია ჰქონდა ირანის შახის აბას I-ის მიერ კახეთის გამგებლად დანიშნულ ფეიქარ-ხანს. 1625 წლის გაზაფხულზე ციხე სპარსელთაგან გიორგი სააკაძემ გაანთავისუფლა. ამჟამად აქ შემორჩენილია შიდაციხის კედელ-გოდოლები, გვირაბები, წყალსაცავები, მრავალრიცხოვანი გადასასვლელი დერეფნები და კიბეები.
1970 წელს ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების შედეგად, შიდაციხის შუა და ზემო ნაწილში აღმოჩნდა ორი წყალსაცავი, ქვედა ეზოში – განვითარებული შუა საუკუნეების კარიბჭისა და კედლის ნაშთი; შიდაციხის დასავლეთით, ძველი ქალაქის ტერიტორიაზე გამოვლინდა მიწისქვეშა აკლდამების ჯგუფი, აგრეთვე მოჭიქული და მოუჭიქავი ჭურჭელი, ფაიფურის ნაკეთობები, ქვევრების, კრამიტის და სხვა ნივთების ნატეხები, რკინის ისრისპირები, ქვის ბირთვები (ყუმბარები), მონეტები და სხვ. აღსანიშნავია, რომ ხორნაბუჯის მიდამოებში დაფიქსირდა წინაქრისტიანული ხანის ნამოსახლარები, ანტიკური ხანის სამაროვნები და ბრინჯაოს ხანის ნივთები.
