ალმასთი

16:11, 19 დეკემბერი 2018-ის ვერსია

ალმასთი / ალბასთი – ბოროტი დემონი ადიღურ (Алмэсты/Албэсты/Къулбасты/ Къолбастэ/Алмастын), აბაზურ, ბალყარულ-ყარაჩულ (Алмасты), აზერბაიჯანულ (Хал, Халанасы), ნოღაურ (албаслы), ყუმიხურ (Албаслы къатын) მითოლოგიაში. ამ სახელით ან მასთან მიახლოებული ტერმინით სახელდებულ პერსონაჟს კარგად იცნობს კავკასიის, შუა და მცირე აზიის, დასავლეთ ციმბირისა და სხვა რეგიონების თურქულენოვანი ხალხების მითოლოგია, რომელშიც იგი წყლის სტიქიასთან დაკავშირებული დემონია.

უზარმაზარი ზომის ალმასთი გამოირჩევა საშინლად მახინჯი გარეგნობით, გრძელი, მიწამდე დასული თმებით (სხეულიც თმით აქვს შემოსილი), მხრებზე გადაგდებული ან მუცელს ჩაცილებული ძუძუებით, ელამი თვალებით, შებრუნებული ტერფით (ადიღებში, აბაზებში, ნოღაელებში), აზერბაიჯანელებს ზოგჯერ ფრინველის ტერფის სახითაც ჰყავთ წარმოდგენილი. მათი რწმენით, ჰალი მაქციაა, შეუძლია ცხოველად ან უსულო საგნებად გადაქცევა. ყუმიხური მითების თანახმად, ჰყავს ქმარიც („თემირ თიოში“). მისი განუყოფელი ატრიბუტია სავარცხელი, რომლითაც მდინარისპირზე თმებს ივარცხნის. ამ უცხოური წარმომავლობის პერსონაჟმა ჩერქეზულ რწმენა-წარმოდგენებში რიგი დამატებითი ნიშნები შეიძინა. უეჭველია, რომ წყალთან კავშირმა განაპირობა ალმასთის ხატის დაფენა ადიღურ ნიადაგზე ჩამოყალიბებული „მდინარის ქალბატონის“ სახეზე („ფსიხო-გუაშე“). ამ ორი მითოლოგიური არსების ურთიერთგავლენით აიხსნება მათი გაიგივების იშვიათი ფაქტები.

ალმასთები ხშირად სტუმრობენ დასახლებულ პუნქტებს და ვნებენ ადამიანებს: გვრიან ღამის კოშმარებს, ავრცელებენ ავადმყოფობებს, ახრჩობენ ბავშვებს, ემტერებიან მშობიარეს, ხელს უწყობენ ახალშეუღლებულთა გაყრას. აზებაიჯანელთა რწმენით, მშობიარეს თირკმელს, გულს, ღვიძლს აცლიან და წყლისკენ მიიჩქარიან. როგორც კი ნადავლს წყალში ჩადებენ, ქალი კვდება. ადიღებთან ისინი ზაფხულობით ბაღებსა და სიმინდის ყანებში იმალებიან. შესაძლოა, ამაში ნაყოფიერებასთან (წყალი/მდინარე, ბაღი, სიმინდის ყანა) მათი კავშირი ვლინდება.

ფიზიკურად ძლიერი ჩერქეზი ალმასთები ხშირად ხვდებიან მამაკაცებს, ორთაბრძოლაში ამარცხებენ მათ და სექსუალური კავშირების დამყარებას აიძულებენ (ასეთივე ვითარებაა ასახული აბაზურ, ბალყარულ-ყარაჩაულ, ნოღაურ და ყუმიყურ რწმენა-წარმოდგენებში). ალმასთებთან სასიყვარულო ურთიერთობაში მყოფი მამაკაცები, აბაზთა რწმენით, დიდხანს ცოცხლობდნენ. ასეთი კავშირის არმოსურნენი დემონს უმტკიცებდნენ, რომ სქესობრივად უძლურნი იყვნენ, რის შემდეგაც ალმასთები მამაკაცებს დარცხვენილნი შორდებოდნენ და არასოდეს აწუხებდნენ (იყო შემთხვევები, როცა გათავხედებულ ალმასთებს სასტიკად სცემდნენ და აფიცებდნენ, რომ ამ თხოვნით ოჯახში მეორედ არ მოვიდოდნენ). გარდა ამისა, აბაზები ალმასთების გულის მოსაგებად დილით ადრე კვერებს, ახალ სავარცხლებსა და ნემსებს წყალში ყრიდნენ და თხოვდნენ, მათ სახლში არასოდეს მოსულიყვნენ.

განსხვავებული სიტუაცია ვითარდება, როდესაც მამაკაცი იმარჯვებს. ასეთ შემთხვევაში ადიღი მამაკაცი ალმასთს თმის ღერს ან ბღუჯა თმას აცლის და სახლის დედაბოძის კილოში (пхъэвылъэм) მალავს [ეს ადგილი იმდენად საიმედოდ ითვლებოდა, რომ თქმა: „კილოში ჩადება“ (пхъэвылъэм илъхэн), „საფუძვლიან დამალვას“ აღნიშნავდა]. ალმასთი თმის დაბრუნების მიზნით, აუცილებლად მოდის ამ კაცის ოჯახში და მოსამსახურედ დგება. ამდენად, ალმასთის თმის დაუფლება მისი დამორჩილების, მასზე ბატონობის ტოლფასია. ადიღთა წრმენა-წარმოდგენების თანახმად, თმა, განსაკუთრებით ქალისა, მრავალფენიანი სიმბოლიკით გამოირჩევა. ალმასთის „თმიანობა“ ბუნებრივ სტიქიებთან (მიწასთან, წყალთან) მისი კავშირის მაჩვენებელია. ბუნებრივ მოვლენებთან თმის უშუალო კავშირზე მოწმობს რწმენა, რომ ქალს და ქალის თმებს ბუნებაში და საზოგადოებაში წარმოქმნილ ექსტრემალურ სიტუაციებში ძლიერი ზემოქმედების ძალა აქვს. ითვლება, რომ ქალს შეუძლია, შეაჩეროს ქარიშხალი და ჭექაქუხილიც კი, თუკი იგი თმებს ჩამოშლის და დაარხევს. როგორც ამას ი. კარპოვი აღნიშნავს, სწორედ თმების, პირველ რიგში და უმთავრესად ქალის თმების, კავშირი ბუნებრივ სტიქიებთან და ენერგეტიკასთან, მანდილოსნის სიამაყის ამ საგანსა და თავად ქალურ საწყისს დემონურ ძალას ანიჭებდა. შესაძლებელია, თმების მანიპულაციის მეშვეობით ქალის მიერ უამინდობის შეჩერების „უნარი“ გადატანილ იქნა სოციალურ სფეროშიც: ჩერქეზული ჩვეულების თანახმად, ორი მოჩხუბარი მამაკაცი დაპირისპირებას წყვეტდა, თუ მათ შორის თმებგაშლილი ქალი ჩადგებოდა (შდრ. მანდილი ჩაგდება), თუმცა ბევრი მკვლევარი ამას განიხილავს, როგორც ქალისადმი პატივისცემის, საზოგადოებაში მისი მაღალი სტატუსის მოწმობის ნიშანს. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ამ ჩვეულების საფუძველში ზემოაღნიშნული მიზეზები დევს – შიში ქალისა და მისი თმების წინაშე.

ართმევდნენ რა თმას, ალმასთი კარგავდა მაგიურ ძალას, დემონურ ენერგიას, ხდებოდა მორჩილი მოსამსახურე და ნებისმიერ სამეურნეო საქმეს სანაქებოდ ასრულებდა, ამასთან, განუწყვეტლივ ეძებდა თავის თმას. როგორც წესი, ბავშვის მოტყუებით მიზანს აღწევდა, ამ უკანასკნელს მდუღარე რძეში/წყალში აგდებდა და გარბოდა.

საკითხი ალმასთის მითოლოგიური სახის წარმოშობის თაობაზე დღემდე საკმარისად ნათელი არ არის. მკვლევართა ნაწილი მის თურქულ, სხვანი კი ირანულ წარმომავლობაზე მიუთითებენ. გამომდინარე «албасты» ტერმინის ეტიმოლოგიიდან (მიღებულია ირანული „ал“ და თურქული „басты“ „დააჭირა“ სიტყვების შერწყმით. ვარაუდობენ, რომ „ал“ სიტყვის საფუძველია სემიტური ღმერთის სახელი илу, ხოლო басты ფონემისა – „სულის“, „ღვთაების“ აღმნიშვნელი ინდოევროპული ტერმინი, რომელიც რუსულ „бес“, ოსურ „уас“ და სხვა ცნებებს ენათესავება), თვლიან, რომ ალბასთის სახე ინდოევროპული და სემიტური ენების ოჯახში შემავალი ეთნიკური ჯგუფების ადრეული (თანამედროვე საცხოვრის ტერიტორიაზე განსახლებამდელი) კონტაქტების შედეგად ჩამოყალიბდა. ამასთან, ითვლება, რომ თავდაპირველად კეთილი ქალღვთაება – ნაყოფი ერების, საოჯახო კერიის, აგრეთვე გარეული ცხოველებისა და ნადირობის მფარველი ალმასთი/ალბასთი, დროთა განმავლობაში უმდაბლესი რანგის ბოროტ სულად ჩამოყალიბდა. ამ ძალზე არქაული მითოლოგიური პერსონაჟის ანალოგიაა ქართული ალი, ვაინახური алмазы („ალმაზი“), ლეზგური ал паб („ალ ფაბი“), თათური ол („ოლი“), თალიშური ала жен („ალა ჟენი“), უდიური ჰал („ჰალი“), სომხური алы, алк („ალქი“).

ლიტერატურა

• Басилов В. Н. Албасты // Мифы народов мира. Т. I. М., 1980;
• Мифологический словарь. М., 1990;
• Хабекирова Х. А. Природа и характер некоторых мифологических персонажей в эпосе и бытовой культуре черкесов // Этнографическое обозрение. № 5, 2005;
• Карпов Ю. Ю. Женское пространство в культуре народов Кавказа. СПб., 2001;
• Мифологический словарь. М., 1990;
• Капаев И. Ногайские мифы, легенды и поверья. Опыт мифологического словаря. М., 2012.

წყარო

კავკასიის ხალხთა მითები და რიტუალები