ამილახვართა ციხე-დარბაზები

ამილახვართა ციხე-დარბაზები - არქიტექტურული ძეგლი მდებარეობს, საქართველოში, შიდა ქართლის მხარეში, კასპის მუნიციპალიტეტში, სოფელ ქვემო ჭალაში, მდინარე ლეხურის მარცხენა ნაპირზე.

ძეგლი ნაგებობათა სამი კომპლექსია: მთავარი ციხე-დარბაზის (გალავანი კოშკებით, ეკლესია, კოშკი-სამრეკლო, სასახლე), მეორე ციხე-დარბაზისა (გალავანი კოშკებით, სასახლის ნანგრევები) და ამირინდო ამილახვარის ციხე-დარბაზის. მთავარი ციხე-დარბაზის ჩრდილო-აღმოსავლეთით აბანოცაა. ნაგებობები თარიღდება XVII-XVIII საუკუნეებით. ნაშენია ძირითადად რიყის ქვით, გამოყენებულია აგური (განსაკუთრებით ინტერიერებში) და თლილი ქვაც (მთავარი ციხე-დარბაზის ეკლესია, სამრეკლო და სხვ,).

ისტორია

ამილახვართა ციხე-დარბაზებისა და მათთან დაკავშირებულ ისტორიულ მოვლენებს არაერთხელ იხსენიებენ XVIII საუკუნ ისტორიკოსები (სეხნია ჩხეიძე, ვახუშტი ბაგრატიონი, პაპუნა ორბელიანი და სხვ.). XVIII საუკუნეში ხელისუფლების გაძლიერებისა და ტერიტორიების შემატებასთან დაკავშირებით ქართლის მსხვილ ფეოდალთა ამილახვართა რეზიდენციამ სხვილოდან ბარში, ქვემო ჭალაში გადმოინაცვლა. ამავე საუკუნეში, აქ სასახლე და ციხე-სიმაგრე მდგარა. დასტურდება, რომ საუკუნის 40-იან წლებში გივი ამილახვარს ორი ციხე-დარბაზი ჰქონია ქვემო ჭალაში. ციხე-დარბაზებს დიდი როლი ენიჭებოდა ლეკებისა და ყიზილბაშების წინააღმდეგ ბრძოლებში. 1728 წ „მოადგნენ ლეკნი ჭალას, მოჰკლეს ამილახორის რევაზის შვილი ერასტი და შემუსრეს ჭალა... ათასი ტყვე წაასხეს და წავიდნენ“ (ვახუშტი ბაგრატიონი).

1742 წ. დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლმა სპასალარმა გივი ამილახვარმა (1689– 1754 წწ.) ზემო ქართლის ფეოდალთა აჯანყება მოამზადა სპარსელების წინააღმდეგ. ყიზილბაშთა ჯარი იმამყული-ხანის მეთაურობით ქვემო ჭალასთან დაბანაკდა. სხვილოს ციხეში გამაგრებული ქართველთა ჯარი გივი ამილახვრის სარდლობით შეებრძოლა მტერს და უკუაქცია იგი. იმავე წელს სპარსელთა გაერთიანებულმა ჯარმა ფატალი-ხანის და ქერიმ-ხანის ხელმძღვანელობით კვლავ გამოილაშქრა ამილახვრის წინააღმდეგ. ბრძოლა მოხდა სხვილოს ციხის ზემოთ, მთებში. კვლავ ქართველებმა გაიმარჯვეს. ყიზილბაშებმა მიატოვეს ბრძოლის ველი და გივი ამილახვრის ციხე-დარბაზებს შეესივნენ. ისინი ჯერ სამთავისისაკენ გაეშურნენ, ქვემო ჭალაში მცირერიცხოვანი გარნიზონი დატოვეს. ამით ისარგებლეს ქართველებმა და თავს დაესხნენ ქვემო ჭალაში გამაგრებულ ყიზილბაშებს. მტერი უბრძოლველად უკუიქცა. XVIII საუკუნის 40-იან წლებში, როდესაც კახეთის მეფე თეიმურაზ II გივი ამილახვრის წინააღმდეგ იბრძოდა, ქვემო ჭალის ორივე ციხე-სიმაგრე, ისე როგორც ამილახვრის სხვა ციხე-სიმაგრეები, იმდენად კარგად ყოფილა გამაგრებული, რომ შეტევის დაწყება მძიმე არტილერიის მოსვლამდე შეფერხებულა. გარეშე მტრების შემოსევებმა ქვემო ჭალის კომპლექსი ძლიერ დააზიანა. XVIII საუკუნის 30-იან წლებში აშენებული ნაგებობებიდან მთავარი კომპლექსის ეკლესიის, სამრეკლოსა და აბანოს გარდა, აქ არაფერი დარჩა. XIX საუკუნის დასაწყისში კომპლექსები ბევრჯერ გადაკეთდა.

მთავარი ციხე-დარბაზი

გალავანი

მთავარი ციხე-დარბაზის ეზო შემოზღუდულია მაღალი გალავნით (33,2X73,6 მ); ეზო კედლით ორ არათანაბარ ნაწილად არის გაყოფილი. სამხრეთ მონაკვეთი დიდია (2000 კვ მ), აქ მტრის შემოსევების დროს თავს აფარებდა მოსახლეობა. ჩრდილოეთ ნაწილი ციტადელია, დასავლეთ ნაწილში სასახლის ნანგრევებია. კომპლექსის მშენებლობა სამ ეტაპად განხორციელებულა: თავდაპირველად, XVII საუკუნის 70-80-იან წლებში აუგიათ ეკლესია, შემდგომში დასავლეთიდან მისთვის სამრეკლო მიუშენებიათ, უფრო მოგვიანებით, XVIII საუკუნის შუა ხანებში, აუშენებიათ ციხე-დარბაზი, ხოლო სამრეკლო კოშკად გადაუკეთებიათ.

ეკლესია ჯვარპატიოსანი

ეკლესია ჯვარპატიოსანი დარბაზულია (13,6X7,5 მ). აღმოსავლეთ ფასადზე შემორჩენილი ძალზე დაზიანებული წარწერის მიხედვით იგი გივი ამილახვრის დაკვეთით აუგია სახლთუხუცესს პაპუა ქარუმიძეს XVII საუკუნის 70-80-იან წლებში. ეკლესიაში შესასვლელი ამჟამად სამხრეთიდან და ჩრდილოეთიდანაა (გაჭრილია XIX საუკუნეში). ნახევარწრიული აფსიდის ღერძზე სარკმელია, მის ორივე მხარეს – თითო სწორკუთხა ნიში. თითო სარკმელია ჩრდილოეთ და სამხრეთ კედლებში. დარბაზი გადახურულია ორ საბჯენ თაღზე დაყრდნობილი კამარით. თაღები, კამარა და კონქი შეისრული ფორმისაა.

ეკლესიაში შემორჩენილი მოხატულბის ფრაგმენტები XVII საუკუნეს განეკუთვნება. საკურთხევლის კონქში გამოსახულია ვედრება, მეორე რეგისტრში თაღნარით მოჩარჩოებული მოციქულთა ფიგურებია, მესამე რეგისტრში – ეკლესიის მამები გაშლილი გრაგნილით ხელში. მათ შორის, ჩრდილოეთით, ნიშის თავზე გაირჩევა ექვსფრთედი. საკურთხევლის მოხატულობა დასრულებულია ორნამენტის ზოლით (ფარდის იმიტაცია). დარბაზის სამხრეთ კედელზე გაირჩევა მოხატულობის ხუთი რეგისტრი, ორი მათგანი კამარაშია. მოხატულობა შემორჩენილია ფრაგმენტების სახით.

სამხრეთ კედლის აღმოსავლეთ მონაკვეთის მეორე რეგისტრში გამოსახულია მირქმა, მესამე რეგისტრში – ქრისტეს დატირება. ამავე მონაკვეთზე, თაღით მოჩარჩოებულ კედელზე, ზემოთ ეკლესიის მამების ორი წელზედა გამოსახულებაა, ქვემოთ – ცხენზე მჯდომი წმ. მეომრის ფიგურა; კედლის შუა მონაკვეთზე, პირველ რეგისტრში – ლაზარეს აღდგინება, ქვემოთ, კედლის თაღით მოჩარჩოებულ მონაკვეთზე – სამნი ყრმანი სახმილსა შინა. მის ქვემოთ მთელი ტანით გამოსახულია სამი წმინდანი, მათ შორის — კონსტანტინე და ელენე ჯვრით ხელში. კედლის დასავლეთ მონაკვეთზე პირველ რეგისტრში ასახულია იერუსალიმს შესვლა, მეორე რეგისტრში – სულიწმიდის მოფენა. სამხრეთ გასასვლელის თავზე შემორჩენილია გაურკვეველი სცენის ფრაგმენტი (გაირჩევა ბავშვის თავი და მისკენ დახრილი წმინდანის კონტურები).

მთელი დასავლეთ კედელი დათმობილი აქვს განკითხვის დღის კომპოზიციას. ეკლესიის საბჯენი თაღების სოფიტებზე, კედლის თაღების გვერდებზე მოცემულია წმინდანთა ბიუსტები მედალიონებში. პილასტრებზე გაირჩევა მთელი ტანით გამოსახული წმინდანთა ფიგურები. მოხატულობის კოლორიტს ძირითადად ქმნის მოწითალო-ყავისფერი, ღია ვარდისფერი, ოქროსფერი ოქრა. ცა მუქი ლურჯია. კომპოზიციები მინიატურული მასშტაბით ხასიათდება. წმინდანთა მოძრაობა დინამიკურია. ფასადებზე შემორჩენილია დეკორის ფრაგმენტები:

აღმოსავლეთ ფასადზე ჩუქურთმიანი ლავგარდანი, ცხენის რელიეფი, სამხრეთისაზე მტრედის რელიეფი. ჯვარპატიოსნის ეკლესია არქიტექტურით, მხატვრობით და ფასადების დამუშავების ხასიათით ენათესავება XVII საუკუნის II ნახევრის ქართული არქიტექტურის ნიმუშებს (ანანური, ტბისი და სხვ.).

კოშკი-სამრეკლო

კოშკი-სამრეკლო (6,1X7,8 მ) ნაგებია ქვით. თავდაპირველად (XVII საუკუნე) იგი სამსართულიანი სამრეკლო ყოფილა. ქვეყნის პოლიტიკური მდგომარეობის გაუარესების გამო, XVIII საუკუნის შუა წლებში სამრეკლო კოშკად გადაუკეთებიათ. პირველი სართული, სამი მხრივ გახსნილი ღიადი, ეკლესიის კარიბჭეს წარმოადგენდა, სამხრეთით და ჩრდილოეთით ორ-ორი შეისრული თაღია, დასავლეთით – ერთი, ნახევარწრიული. მეორე სართული მცველის საცხოვრებელი იყო, მესამე კი – ზარებისათვის განკუთვნილი თაღოვანი ფანჩატური (ანალოგები – თბილისის ანჩისხატისა და ანანურის სამრეკლოები). კიბის უჯრედში შესასვლელი პირველ სართულზეა, სამხრდან. მეორე სართულზე ორი სათავსია: ერთი ტრომპებზე დამყარებული ნახევარწრიული კამარით გადახურული კვადრატული ოთახია, მეორე კი შედარებით მომცროა და გადახურულია ისრისებრი კამარით. კოშკად გადაკეთებისას სამრეკლოსთვის ფანჩატურის ნაცვლად აგურის ორი სართული დაუშენებიათ. სართულშუა გადახურვა აქ ხის იყო. მესამე სართული საცხოვრებელ-საბრძოლო სათავსია, მეოთხე – მაღალი ქონგურებიანი პარაპეტით შემოსაზღვრული ბანი, სადაც ყოველ მხარეს სათოფურები, საზარბაზნეები და სალოდეებია. ყველა ოთახში ბუხარი, ნიშები, სათოფურები და რამდენიმე სარკმელია. სამშენებლო მასალისა და დეკორის ხასიათის მიხედვით ნათლად გაირჩევა ორი სამშენებლო ფენა. ამის მიუხედავად სამრეკლო-კოშკის გარე სახე ერთიან შთაბეჭდილებას ტოვებს.

კოშკები

კოშკები დგას ციტადელის სამ კუთხეში: სამხრეთ-აღმოსავლეთით – სწორკუთხა, ჩრდილო-აღმოსავლეთითა და ჩრდილო-დასავლეთით ცილინდრული. სწორკუთხა კოშკისაგან მხოლოდ აღმოსავლეთ კედელია შემორჩენილი. კოშკი სამსართულიანი ყოფილა: პირველი დამხმარე სართული იყო ოთხკუთხა ღრმა ნიშებითა და სათოფურებით, მეორე – საცხოვრებელი კარგად შელესილი კედლებითა და საბრძოლო ელემენტებით, მესამე – მაღალი ნახევრად მრგვალქონგურებიანი ბანი პარაპეტში დატანებული სათოფურებითა და სალოდეებით. ცილინდრული კოშკები თითქმის ერთგვარია, მხოლოდ ჩრდილო-დასავლეთ კოშკის ქვედა ორი სართული შიგნით გეგმით კვადრატულია. ორივე კოშკი სამსართულიანია. შესასვლელი პირველ სართულზეა, ეზოდან, 1 მ-ის სიმაღლეზე. კიბეები კედლებშია დატანებული. შესასვლელის პირდაპირ ისრულთაღიანი ბუხარია, ღრმა ნიშებში – სათოფურები და სარკმლები. სართულშუა გადახურვა კამაროვანია. მესამე სართული ქონგურებიანი მაღალი პარაპეტით შემოზღუდული ბანია სათოფურებითა და სალოდეებით.

ორსართულიანი სასახლე

ორსართულიანი სასახლის ნანგრევები ციტადელის დასავლეთ ნაწილშია. შესასვლელი პირველ სართულზეა, ეზოდან, ამ სართულზე შემორჩენილია ბუხარი, ორი სარკმელი და თახჩები, მეორე სართულზე გარე კიბით ადიოდნენ, ამ სართულის დასავლეთ კედელში გაირჩეეა მაღალი და ფართო სარკმლებისა და ბუხრის კვალი. ეს სათავსი კარგად ყოფილა შელესილი. ბუხარს გასდევს რთულპროფილიანი შელესილობა. სამხრეთ კედელში გაჭრილია პატარა სათოფურები, სართულშუა გადახურვა არ შემორჩენილა.

მეორე ციხე-დარბაზის კომპლექსი

მეორე ციხე-დარბაზის კომპლექსი მდებარეობს ციტადელის ჩრდილო-აღმოსავლეთით, ნანგრევების კვალის მიხედვით, იგი წაგრძელებული უსწორო ოთხკუთხედი ყოფილა (25,3X57,2 მ). შემორჩენილია გალავნის ჩრდილოეთ კედელზე მიდგმული ოთხკუთხა ნაგებობებისა (ალბათ სასახლისა და სხვ. სათავსების) და ცილინდრული კოშკების საძირკვლის ნაშთები. ჩრდილო-დასავლეთ კუთხის კოშკის ნაშთი არ შემორჩენილა. შედარებით უკეთესად არის შემონახული სამხრეთ-აღმოსავლეთი კოშკი (ამჟამად გადაკეთებულია, დასავლეთიდან ემიჯნება საავადმყოფოს შენობას). იგი ხუთსართულიანია და კომპლექსის დომინანტს წარმოადგენს. მისი ქვედა სართულის კედლები ყრუა. შესასვლელი მეორე სართულზეა, შიდა ეზოდან. ეს სართული საცხოვრებელია, მესამე და მეოთხე – საცხოვრებელ-საბრძოლო. მეორე სართულის სამხრეთ კედელში იწყება კიბე. სათავსებში ბუხრები, ნიშები, სათოფურები, სარკმლები და სალოდეებია. მეორე და მესამე სართულის გადახურვა კამაროვანია, მეოთხის – ხისა. მეოთხე სართულის სამხრეთ-დასავლეთ მხარეს გაჭრილია ფართო კარი, რომელიც გადიოდა ხის ღია აივანზე (დანგრეულია). მეხუთე სართულზე, ბანზე, შემორჩენილია სათოფურები და სალოდეები. კედლების დიდი ნაწილი. შელესილია.

ამირინდო ამილახვრის ციხე-დარბაზის კომპლექსი

ამირინდო ამილახვრის ციხე-დარბაზის კომპლექსი მდებარეობს ციტადელის სამხრეთ-აღმოსავლეთით. თარიღდება XVIII საუკუნის შუა წლებით, ციხე-დარბაზის (27,3X37,8 მ) ოთხივე კუთხეში ცილინდრული კოშკები იდგა, ციხე-დარბაზს შემოვლებული ჰქონდა ნახევარწრიული ქონგურებიანი მაღალი გალავანი. ჭიშკარი გალავნის ჩრდილოეთ კედელში იყო. ამჟამად ეზოს სამხრეთ ნაწილში დგას ეკლესია, ხოლო მის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში შემორჩენილია ნანგრევები სავარაუდოა, სასახლის ნაშთები. ძველი ორსართულიანი ნაგებობის კედლები ჩატანებულია ახლანდელი სკოლის შენობაში ჩრდილო-აღმოსავლეთ და ჩრდილო-დასავლეთ კოშკების მხოლოდ კვალი ჩანს, ხოლო სამხრეთ-აღმმოსავლეთ კოშკის ნაწილია შემორჩენილი. იგი სამსართულიანი ყოფილა, პირველ და მესამე სართულებს შესასვლელი ცალ-ცალკე ჰქონია. მესამე სართული წარმოადგენდა პარაპეტიან ბანს, სადაც განლაგებული იყო საბრძოლო ელემენტები, ხის სართულშუა გადახურვა არ შემორჩენილა.

შედარებით კარგადაა მოღწეული სამხრეთ-დასავლეთის დიდი ხუთსართულიანი კოშკი (გარე დიამ. 8,6 მ, სიმ, 17 მ). კოშკს ერთადერთი შესასვლელი მეორე სართულზე აქვს, ეზოდან. პირველი სართული წარმოადგენს ყრუკედლებიან სარდაფს, ხოლო ზედა ოთხი საბრძოლო-საცხოვრებელი სათავსებია, მეხუთე სართული მაღალი პარაპეტით შემოზღუდული ქონგურებიაში (ძლიერ დაზიანებულია) სათოფურები, საზარბაზნეები და სალოდეებია დატანებული, პირველი და მეოთხე სართულების გადახურვა ხისაა, ხოლო მეორე და მესამე სართული გადახურულია აგურის შეისრული კამარით. კამარების ღერძები ურთიერთპერპენდიკულარულია. კედელში ქვის კიბეა დატანებული, მეოთხე სართულის აღმოსავლეთ და დასავლეთ კედლებში გაჭრილია თაღოვანი კარები, რომლებიც გადიოდა ხის აივნებზე (დანგრეულია). ყოველ სართულზე ბუხრები, ნიშები, სათოფურები და სარკმლებია. ბუხრის საპირეები და მეორე სართულის კამარა გაფორმებულია აგურის დეკორატიული წყობით.

ეკლესია

ეკლესია დარბაზულია (11,3X8,1 მ), ნაგებია რიყის ქვითა და აგურით, ჩრდილოეთ შესასვლელის თავზე რვასტრიქონიანი მხედრული წარწერიდან ირკვევა რომ ეკლესია აგებულია 1774 წელს ამირინდო ამილახვრისა და მისი მეუღლის ელენე ჩოლოყაშვილის დაკვეთით, ეკლესია ძლიერ დაზიანებულია. შესასვლელი დასავლეთიდან და ჩრდილოეთიდანაა. თითო სარკმელია ეკლესიის დასავლეთ და ჩრდილოეთ კედლებში.

ანდუყაფარ ამილახვრის აბანო

ანდუყაფარ ამილახვრის აბანო მდებარეობს მთავარი ციხე-დარბაზის ჩრდილო-აღმოსავლეთით, ასიოდე მ-ზე, რუსთაველის ქუჩაზე. თარიღდება XVII საუკუნით. ამჟამად სანახევროდ მიწაშია ჩამჯდარი. აუგია ანდუყაფარ ამილახვარს, რომელსაც ცოლად ჰყავდა შაჰ აბასის შვილიშვილის ისახან ყორჩიბაშის ასული.

აბანო აგებულია სპარსულ ყაიდაზე. მარაგდებოდა ჯანაურას წყაროს წყლით. აბანო უსწორო მრავალგვერდა ნაგებობაა (14,2X6,3 მ), ძირითადად ნაშენია აგურით, გამოყენებულია ქვაც. შესასვლელი დასავლეთიდანაა. მოსაცდელ-გასახდელი რვაგვერდაა და გადახურულია ასეთივე მოხაზულობის ნახევარწრიული გუმბათოვანი კამარით. ამ სათავსის ორ კუთხეში ბუხრებია. მოსაცდელი გადის ვიწრო ტალანში, რომლის მარჯვნივ და მარცხნივ ცილინდრული კამარით გადახურული მოზრდილი, სწორკუთხა სათავსებია. ტალანიდან კარი გადის ასევე შეისრული კამარით გადახურულ ვრცელ დარბაზში მას შესასვლელიდან მარჯვვენა მხარეს 1 მ სიღრმის მკლავი აქვს, მარცხნივ – 0,5 მ სიღრმისა. პირდაპირ, ღრმა მკლავში მოთავსებულია კვადრატული აუზი ოთხივე მხარეს ნახევარწრიული ჩამოსაჯდომებით. კედლიდან ორი მილი გამოდის – ცხელი და ცივი წყლისათვის. მარჯვენა მკლავში ერთი მილია. დარბაზის იატაკქვეშ მოწყობილი იყო კალორიფერები, სადაც ცხელი ჰაერი დარბაზის მარცხნივ მდებარე საცეცხლიდან მოდიოდა (ამჟამად არ არსებობს). საცეცხლის თავზე კვადრატული საქვაბე იყო, მის აღმოსავლეთით წყალსაცავი. წყალი კერამიკული მილებით შემოდიოდა აღმოსავლეთიდან. ყველა სათავსის (გარდა წყალსაცავისა) გადახურვის ცენტრში გაჭრილია სარკმლები.

აბანოს ინტერიერის გაფორმებაში ვხვდებით გვიანდელი ფეოდალური ხანისათვის დამახასიათებელ დეკორატიული ელემენტებს (შეისრული თაღები, კამარები, სტალაქტიდებით გადახურვა). ამილახვრების ციხე-დარბაზთა კომპლექსები და აბანო XVII-XVIII საუკუნეების ფეოდალთა რეზიდენციის დამახასიათებელი ნიმუშია.

წყარო

საქართველოს ისტორიის და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა