იახსარი
იახსარი — ფშავის ერთ-ერთი საყმოს – ქისტაურთა მფარველი ღვთისშვილი. იახსარი ამ ღვთისშვილის ოური სახელია და ნიშნავს „ძლიერს“.
იახსარი თავდაპირველად ხორციელი ყოფილა, წმიდა ბერი, ღვთის მლოცველი და ღვთისგან ძალამიცემული დევების წინააღმდეგ საბრძოლველად. დევები იმ დროს ცხადად იარებოდნენ, ხოცავდნენ და ჭამდნენ ხალხს. მათი შიშით ადამიანები გარეთ ვეღარ გამოდიოდნენ. ამიტომ ღმერთმა იახსარსა და კოპალას – ერთურთის მოძმეთ, ორივე წმიდა ბერს, მიჰმადლა ძალა, რათა შებრძოლებოდნენ დევებს და გაენადგურებინათ. იახსარს ნინახში (ადგილია შუაფხოში) ჰქონდა პატარა სამლოცველო და საბერო. ეს ადგილი მაშინაც მუხის ხეებით იყო დაბურული და ახლაც ასეა. აქვე საბეროს ახლოს საყუჩი – საყარაულო ჰქონია, აქედან ყარაულობდა იახსარი ერთ დიდსა და მდიდარ დევს გამხვეურას. გამხვეურა ამ დევს იმიტომ ერქვა, რომ ის გახშირებული (გამრავლებული) იყო ცოლ-შვილითაც და ცხოვრებითაც. ამ ადგილს შემდეგ გამხვეურთკარი დაერქვა. გამხვეურთკარის პირდაპირ, არაგვს გაღმა, იყო კიდევ ერთი სოფელი დევებისა (ახლანდელი თხილიანა). გამხვდურას და იმის პირდაპირ მოსახლე დევებს ფაცერი ჰქონდათ გაბმული, ფშავის არაგვის ჭალაზე გამვლელ ხალხს იჭერდნენ და ჭამდნენ.
დევები აქ რომ გამრავლდნენ, ავისგორზეც მოინდომეს დასახლება, წამოვიდნენ და სახლების შენება დაიწყეს, გაიგო იახსარმა – აქვე ერთი ხევია ხატისხევა – და ამ ხევიდან მიეპარა და ბოლოზე ამოჩნდა. დევების უფროსმა ძმამ თქვა: რა კაი სადილი მოგვიდისო, უმცროსმა ძმამ უთხრა: სადილი კი არა, ეგ იახსარი არ იყოს, რომ ეგრე თამამად მოდისო, შეშინდნენ დევები და აირივნენ კიდეც. იახსარი იმ დროს მივიდა, როცა კარისთავს დებდა ცხრა დევი და ვერ ერეოდა. იახსარს დასცინეს: მოდი, ძმობილო, გვიშველე კარისთავის შედებაო. იახსარმა გადიკვართა კალთები, მოავლო ხელი ქვას და მარტომ შეაგდო. შეშინდნენ დევები და გაიქცნენ, იახსარმა კარისთავიც მათ მიაყოლა და გამხვეურთკარს სახლიც დაუნგრია.
იახსარი გამხვეურთკარის დევებს დაედევნა და ყველა ამოწყვიტა, შემდეგ გავარდა თხილიანაში და თავისი ლახტით იქაურ დევებს გაავლო მუსრი, მაგრამ გაიგო, რომ ყველაზე დიდი და ძლიერი დევი ხევსურეთისკენ გაქცევია. დაედევნა, არაგვს აუყვა მის კვალზე და როშკის ბოლოს თვალი მოკრა. შორიდან ესროლა ლახტი. დევი ერთ დიდ კლდეს მიეფარა, ლახტი კლდეს მოხვა და გააპო კლდე. მისმა ანასხლეტმა დევს თვალი ამოთხარა. ცალთვალა დევი ჭიუხებისკენ გაიქცა და ჩაძვრა აბუდელაურის ტბაში, თან ჩაჰყვა იახსარიც – იქ დაჰკრა ლახტი დევს და მოკლა. უწმიდურმა სისხლმა ტბის ზედაპირი შეკრა და იახსარი ტბიდან ვეღარ ამოდიოდა, შეეკრა გზა. იახსარი სამ წელს დაკარგული იყო. არავინ იცოდა სად იყო. ხალხი ეძებდა, რა იქნა ბერი იახსარი, დევებისაგან რომ გაგვათავისუფლაო? ბოლოს მისი ამბავი ერთმა ქადაგმა გაიგო და გამოუცხადა ხალხს: იახსარი აბუდელაურის ტბაშია დარჩენილი, იქ დევი მოკლა, დევის სისხლმა ტბა შეკრა და ვეღარ ამოდისო. რა მოაშორებდა ამ სისხლს და გზას რა გახსნიდა? დაღონდა ხალხი. ისევ ქადაგმა ურჩია: სოფელ ბლოში ერთ კაცს ოთხრქა-ოთხყურა ცხვარი ჰყავს, გამოართვით, იმ ტბასთან დაკალით, სისხლი ტბას ასხურეთ და გზა გაეხსნებაო. მოსთხოვეს ბლოელ კაცს ცხვარი და მანაც უარი არ უთხრა. მიიყვანეს საკლავი ტბის პირას, დალლეს და სისხლი ტბის ზედაპირს ასხურეს. და გაიხსნა ტბის ზედაპირი. ტბაში ერთი ბროლის ქვა იყო და, როცა იახსარი ამოვიდა ტბიდან, იმ ქვაზე მტრედის აღით დაჯდა. ხალხმა დაინახა და დაიწყო პირჯვრის წერა. მას შემდეგ იქცა იახსარი ღვთისშვილად.
იახსარი აქედან გაფრინდა და კარატისწვერზე მოიკიდა კოჭი ანუ დაბრძანდა. იქ საზარე და კოშკი აუშენეს. აქედან გამოფრინდა და უბისთავს, მაღალ მთაზე მოიკიდა კოჭი. იქაც საზარე და კოშკი აუგეს. იქედან შუაფხოში ჩამოვიდა და აქ, ავისგორზე, სამუდამოდ დაარსდა. დევების ძალადობისგან გათავისუფლებული ხალხი დასახლდა ავისგორის მახლობლად და ასე შეიქმნა იახსრის საყმო.
ამ ანდრეზზე გამოთქმულია ლექსი, რომელსაც მღერიან იახსრის დღესაწაულზე ფერხულში:
- დევებს ხქონია ქორწილი,
- უჩქეფავ სიმურ-წყალია.
- ცხრა-თავ ხყვანია დედაი,
- ცხრა შვილთ გამზრდელი ქალია.
- სალუდე ქვაბი თავს ეცვა,
- ა იმან შამდვა ზარია,
- დავბრუნდი უკან, ამბობდეს:
- „შაშინდა იახსარია“,
- მაშინ კი გადაუფრინდი,
- გამოუცვალე ჟამია.
- ლახტი ვესრიე საკმიდან,
- ზედ გამავხურე ბანია.
- ერთ კიდევ გამამივარდა,
- არ მიუბრუნე თავია,
- საგმირო წამავიმაღლე,
- კლდეს მააფარა ტანია.
- კლდე ოთხად დავანაფოტე,
- დევს წამავთხარე თვალია.
- კარგად სცოდნია მაგასა
- აბუდელაურ ტბანია.
- წავიდა, იქ ჩამეხვეწა
- თან ჩავხყევ იახსარია.
- იქიდან ვეღარ ამავე
- სისხლმა გამიბნა მხარია.
- ეძებეს ჩემთა მოყმეთა
- ოთხ-რქა, ოთხ-ყურა ცხვარია,
- მიაყვანეს და შიგ დაკლეს,
- ღმერთო დასწერე ჯვარია!
- შამავჯდე ბროლის ქვაზედა
- შამავიბერტყენ მხარნია.
- ჩავხენე ჩემ ნადგომშია,
- ჭრელად მამრჩალან ქვანია,
- ამანდით კარატემდინა
- შიბ თოკზე გასავალია.
- ეგ აგრე გამავიარე,
- არვინ მამკიდოს თვალია“.
- დევებს ხქონია ქორწილი,
