ლეჩხუმი

ლეჩხუმი — საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე. ლეჩხუმს საზღვარი აქვს რაჭასთნ აგრეთვე სვანეთთან, ქვემო იმერეთთან და სამეგრელოსთან. დღევანდელი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფით ლეჩხუმი ცაგერის რაიონს მოიცავს. ლეჩხუმი მდინარეების: ცხენისწყლის, რიონისა და ლაჯანურის ხეობებშია მოქცეული.

ისტორია

ისტორიული ლეჩხუმი, რომლის ადრინდელი სახელწოდებაა „თაკვერი”, უფრო დიდ ტერიტორიაზე ვრცელდებოდა (ვახუშტი: „ხოლო გორდიდამ ვიდრე კავკასამდე არს ჴეობა ლეჩხუმისა, რომელსა უწოდებენ თაკვერად”). ისტორიული ლეჩხუმის ფარგლები გაცილებით ვრცელი იყო, რომელიც მოიცავდა მოსაზღვრე ქვემო იმერეთის (ხონისა და წყალტუბოს რაიონები) სოფლებსაც. ლეჩხუმის სოფლები, მსგავსად ზემო იმერეთისა და რაჭისა, მთის კალთებზე და გორაკ-ბორცვებზეა შეფენილი. ლეჩხუმის საერთო ფართობი 2.160 კვ. კმ.-ზე მეტია. 1908 წელს ლეჩხუმში 34.754 კაცი ცხოვრობდა.

ისტორიულ-გეოგრაფიულ ლიტერატურაში ლეჩხუმს ორ ნაწილად ყოფენ: ზემო ლეჩხუმი და ქვემო ლეჩხუმი, ანუ კლდედაღმართი. 1886 წლის მონაცემებით, ლეჩხუმის სოფელში საშუალოდ 68 კომლი ცხოვრობდა. იმავე წლის მონაცემებით ლეჩხუმში 63 სოფელი იყო. ას კომლზე მეტი მოსახლეობდა 12 სოფელში: საირმეში, დღნორისაში, ლაილაშში, აღვში, ღვირიშში, ზუბში, ლუხვანოში, ცაგერ-გვესოში, წიფერჩში, ოყურეშში, ორბელში, ჩხუტელში. ყველაზე მცირე – ცხრა კომლი – ლეშკაშში მკვიდრობდა. 1886 წლიდან 1904 წლამდე ლეჩხუმის მოსახლეობამ 35%-ით დაიკლო, რაც შედეგი იყო XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე შავი ჭირის ეპიდემიის მძვინვარებისა.

ეთნოგრაფიული ლეჩხუმი XVII საუკუნის 80-იან წლებამდე იმერეთის სამეფოში შედიოდა და მხოლოდ შემდეგ დაემორჩილა სამეგრელოს მთავარს. ისტორიოგრაფიაში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ „თაკუერის მთლიანად ლეჩხუმით შეცვლა XIII-XIV საუკუნეებში მოხდა”. „ქართულ წერილობით წყაროებში ლეჩხუმი პირველად XV საუკუნის დასასრულის, ჯაფარიძეთა და ბალსზემო სვანეთის სისხლის ზღვევის სიგელშია მოხსენიებული” . თ. ბერაძის აზრით, „თაკუერის” მთლიანად „ლეჩხუმით” შეცვლა XIII-XIV საუკუნეებში მოხდა. ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარის სახელწოდების – „თაკვერის” „ლეჩხუმით” შეცვლა მოსახლეობის მიგრაციასთან უნდა იყოს დაკავშირებული. თუმცა, ტრადიციით ლეჩხუმის ძველი სახელწოდება „თაკუერი” ბოლო დრომდე არსებობდა. მაგალითად, ლეჩხუმის გვიანდელი მფლობელების დადიანების ტიტულატურაში „ლეჩხუმის მფლობელის” ნაცვლად გვხვდება „სვან-თაკუერის მპყრობელი”.

ლეჩხუმის ძველი მოსახლეობა სვანურად მეტყველი უნდა ყოფილიყო. მის განაპირა მხარეებში კი მეგრულად მეტყველი მოსახლეობა ჭარბობდა. თაკვერში ქართული მეტყველების სვანურით შეცვლას VIII საუკუნის ბოლოსათვის ვარაუდობენ. ლეჩხუმის დღევანდელი მოსახლეობა მიგრირებულია სვანეთიდან, სამეგრელოდან, იმერეთიდან, გურია-აჭარიდან. პროკოფი კესარიელი (VI საუკუნე) „თაკვერს” „სკვიმნიას” სახელით მოიხსენიებს. თამარ მეფის დროს რაჭასა და ლეჩხუმს (თაკვერს) ერთი ერისთავი ჰყოლია. თამარის მეფედ კურთხევას 1184 წელს ესწრებოდა „კახაბერი, ერისთავი რაჭისა და თაკუერისა”

მეურნეობა

ბუნებრივი და კლიმატური პირობები ლეჩხუმში ბარული ტიპის მეურნეობას ქმნიდა. ვახუშტი წერდა: „არამედ თუმცა არს ლეჩხუმი მთის ადგილად თქმული, გარნა არს ვენახიანი, ხილიანი, მოვალს ყოველნი მარცვალნი, თჳნიერ ბრინჯ-ბამბისა, გარნა სივიწროვისა და კლდიანობისათჳს არა ეგოდენი სიმრავლით”. ლეჩხუმი ძლიერი რელიეფურობით ხასიათდება. სოფლები მდებარეობენ ზღვის დონიდან 400-დან 1200 მეტრამდე. აქ განვითარებული იყო მევენახეობა-მეღვინეობა, მემინდვრეობა და მესაქონლეობა. XVII საუკუნში ლეჩხუმელი გლეხები ნატურით იხდიდნენ: ღომს, პურს, ცერცვს, ძროხას, ცხვარს, ტახს, ბატს, ქათამს, თევზს, სანთელს. ლეჩხუმში ღვინო ბევრი მზადდებოდა. მას ჰყიდდნენ კიდევაც. განსაკუთრებული ვაზის ჯიში – „უსახელოური” მხოლოდ ლეჩხუმის სოფლებში – ზუბში, ოყურეშსა და ლასურიაშში იყო გავრცელებული.

ლეჩხუმში მოყვანილი მარცვლეულიდან შეიძლება დავასახელოთ იფქლი, ზანდური, მახა. ლეჩხუმში ზანდურსა და მახას სპეციალური საკრეფი იარაღით – შნაკვით კრეფდნენ (აგროვებდნენ). ეს იარაღი განკუთვნილია ისეთი პურეული ჯიშების მოსამკალ-მოსაკრებად, როგორიცაა მახა. ზანდური და მახა ლეჩხუმისა და აგრეთვე რაჭისათვის ენდემური კულტურები იყო.

გვიან პერიოდში ლეჩხუმში ფართოდ გავრცელდა სიმინდის კულტურა. ლეჩხუმელთა მეურნეობაში ერთ-ერთი ძირითადი ადგილი მეხილეობას უკავია.

ლეჩხუმში მევენახეობა-მეღვინეობა მაღალ დონეზე იდგა. მეურნეობის ამ დარგს თითქმის ყველა სოფელში მისდევდნენ. ეთნოლოგთა მიერ გამოვლენილია 98 დასახელების ვაზის ჯიში, თუმცა ისიც დასტურდება, რომ ზოგიერთ ჯიშს რამდენიმე სახელით მოიხსენიებენ. საერთო ჯამში აქ 70-მდე ჯიში მაინც გამოიყოფა. XIX საუკუნეში ვენახის საერთო ფართობი 2.300 ჰექტარს აღწევდა. სარებმისმულ, დაბალ ვენახს („მამულს”) „ჩხიროდს” უწოდებდნენ, ხოლო მაღლა ხეებზე აშვებულს ანუ მაღლარს „ხემამული” ეწოდებოდა. ლეჩხუმში ვაზის ტალავრად (მაღალ ბოძზე გადებულ სარზე გასული ვაზი) გაშვების წესიც ყოფილა გავრცელებული. ერთმანეთისაგან ასხვავებდნენ ჩხიროდისა და ხემამულის ვაზის ჯიშებს. მაგალითად პირველს მიეკუთვნებოდა: თითმოსულა, აფხაზური, კუნწმაგარი, ქედურა, ხიხვი, უსახელოური, ცხვედიანი, მეორეს – ფორთუკა, ნაგუთნოური... ზოგიერთი ჯიში კი ჩხიროდაც ჰქონდათ და ხემამულადაც: კაბისტონი, ციცკა, წითილოური... XX საუკუნის მეორე ნახევარში ყველაზე მეტად ცოლიკაურის ჯიშის ვაზი იყო გავრცელებული. მას მოსდევდა ოჯალეში, უსახელოური, ცხვედიანის თეთრა, ალექსანდროული და სხვა. იმავე პერიოდში წმინდა ერთგვაროვანი ჯიშის ვაზით წარმოდგენილი ვენახი არავის ჰქონია. თითოეულ ვენახში ათი და მეტი ჯიშის ვაზი იყო გაშენებული. ლეჩხუმი ბუნებრივად ტკბილი ღვინოების ქვესარტყელადაა მიჩნეული, სადაც განსაკუთრებით გამოყოფენ „უსახელოურს”. ლეჩხუმში იცოდნენ მოკრეფილი ყურძენის რამდენიმე დღე ხორგოში გაჩერება. ღვინოს სხვადასხვა წესით აყენებდნენ – „შუმ ღვინოს” უჭაჭოდ აყენებდნენ, შესაბამისად ის მოტკბოც იყო და ხშირად სტუმრისათვის ჰქონდათ განკუთვნილი. „შუა ღვინოს” ჭაჭაზე აყენებდნენ და ის ყოველდღიური სახმარი იყო.

საოჯახო მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად ლეჩხუმში მოჰყავდათ აგრეთვე კანაფი, სელი და ბამბა. დავით დადიანის სიტყვით, „კანაფს სთესვენ ლეჩხუმში ყოველნი მცხოვრებნი, სელს მრავალს ადგილს სთესენ და ხმარობენ ძაფად თუ ტილოდ და არ ისყიდება გარეშე. ბამბა ითესება არა მრავალთა შინა სოფელთა, მოდის კეთილად და თავიანთ საჭიროებისათვის ხმარობენ“.

მესაქონლეობა მიწათმოქმედებისადმი იყო დაქვემდებარებული. მცირე მასშტაბები ჰქონდა მეცხვრეობას. ცხვარი ოჯახს იმ რაოდენობით ჰყავდათ, რომ ცხვრის ნაპარსით შალეულითა და შერეული ქსოვილებით ყოფილიყვნენ უზრუნველყოფილნი. შალის ქსოვილისაგან ძირითადად ჩოხას, ყაბალახს და პაიჭებს ქსოვდნენ.

მეაბრეშუმეობა ნაკლებად იყო განვითარებული, რადგან ეთნოგრაფიული მასალებით, „აბრეშუმის ჭიის მოყვანა ხატების განაწყენებას იწვევდა”. 1901 წლის გაზეთ „კვალის” (#26) ცნობით, სოფელ ბარდნალაში ძლიერი წვიმა და სეტყვა მოსულა. ამის მიზეზად კი ბარდნალელებს აბრეშუმის მომყვანი ასათიანები მიუჩნევიათ.

ხელოსნობა

ლეჩხუმელები ცნობილი ხის ოსტატები იყვნენ. ზოგჯერ მასალად ვაზსაც ხმარობდნენ. ძველად ლეჩხუმში ხიდების ასაშენებლად ვაზს იყენებდნენ: „არამედ წყალი ესე, ვინჲთგან არა უტევებს ხიდსა ქვისასა და ხისასა, ამისთჳს შესწვენ ვაზისაგან და გააბამენ ამიერ კიდით იმერამდე და გაუბმენ ვაზისგანვე სახელურებსა აქეთ და იქით და ვლენ ქვეითინი მას ზედა” .

ლეჩხუმის რამდენიმე სოფელში (საირმე, ქულბაქი, ზოგიში, ოფიტარა) ამზადებენ თიხის ჭურჭელს. კერამიკის წარმოება ხდებოდა ცაგერშიც. აქ თეთრ ჭურჭელს ამზადებდნენ. გამომწვარ ჭურჭელს თიხის ხსნარში ავლებდნენ, რის შემდეგაც ის თეთრი ფერისა ხდებოდა. ჭურჭლის გამოსაწვავი ქურა იტევდა 30 ქვევრს, 100 დორას, 100 დოქს. ლეჩხუმში კერამიკის წარმოება ორი ძირითადი სახით იყო წარმოდგენილი: მექვევრეობა და მეჭურჭლეობა. მექვევრეობას თუ მხოლოდ მამაკაცები მისდევდნენ, მეჭურჭლეობაში მამაკაცებთან ერთად ქალებიც იყვნენ ჩართული. მეთუნეებს ლეჩხუმში „მიწის მოხელეებს” უწოდებდნენ. ისევე როგორც სხვაგან, ამ ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მხარეში თიხა მიწის მოზელვა ფეხის ქუსლით ხდებოდა, რასაც „დაქუსლვას” უწოდებდნენ. მეცნიერებს შენიშნული აქვთ, რომ საირმული ქვევრ-ჭურების დამზადება თავისი წესებით კახურთან დგას ახლოს. ლეჩხუმური ჭური იმერულისაგან განსხვავდებოდა. იმერულ ჭურებს თუ კვერცხის ფორმა აქვთ, ლეჩხუმური ჭურების ფორმა გულისებური იყო – წელს ზემოთ განიერი, წელს ქვემოთ მოვიწროვებული, კონუსისებური დაბოლოებით.

ცნობილი იყვნენ ლეჩხუმელი ქვის მთლელები და კალატოზები. ქვის დამუშავების ცენტრები იყო სოფლები: საირმე, ნაკურალეში და ოყურეში.

ქვითხუროობიდან XIX საუკუნეში განსაკუთრებით დაწინაურებული იყო ბუხრების, საფლავის ქვების, წისქვილის ქვების, ჭიშკრის ქვის სვეტების, ჭაჭის საწბერის/საქაჩავის და საცეხველების კეთება.

ლეჩხუმში ოქრომჭედლობაც იყო განვითარებული. ლეჩხუმელი ოქრომჭედელი შავი სევადის მოხელეც იყო. ერთ გირვანქა გოგირდს, ერთ გირვანქა სპილენძს, ერთ გირვანქა ტყვიას და ხუთ მისხალ ვერცხლს ერთად შეზავებულს დაადნობდნენ. ჯერ ადუღებდნენ სპილენძსა და ვერცხლს, შემდეგ შეურევდნენ ტყვიასა და გოგირდს. რამდენიმე ხნით დუღილის შემდეგ ჯამში გადმოასხამდნენ. ნადნობის გაცივების შემდეგ მიიღებოდა შავი ნივთიერება – სევადა. სევადას კარგად დანაყავდნენ და ხმარობდნენ ფხვნილის სახით. იმისათვის რომ სევადა კარგად დამდნარიყო, ფხვნილს ბორას შეურევდნენ. აქ ორი სახის სევადის ორნამენტია ფიქსირებული: 1. შავყვავილიანი სევადა და 2. თეთრყვავილიანი სევადა. იმ შემთხვევაში, როდესაც ორნამენტი ვერცხლზე რელიეფითაა გაკეთებული და სევადა ორნამენტის ეზოს აქვს მოვლებული, სევადას თეთრყვავილიანს უწოდებენ, ხოლო მეორე შემთხვევაში, როდესაც ჩაღრმავების ტექნიკითაა ორნამენტი შესრულებული და ღარში სევადაა ჩასხმული – შავყვავილიანს. ლეჩხუმელი ოქრომჭედელი შემდეგ ნაჭრებს (ნაწილებს) ამზადებდა: ქამარის, ლეკურის, ცულის, ხანჯლის და სხვ. ქამრის ნაჭრებს შეადგენდა: ა) ნიკარტი (აბზინდი), ბ) ბალთა, გ) ენა, დ) კოპალი, ე) საქონე, ვ) უზინიკი და სხვ.

არქიტექტურა

ლეჩხუმური სახლი

ეთნოგრაფიული მასალებით ძველად ლეჩხუმში „რგვალი სახლები” ცოდნიათ. აღნიშნული ფორმის მისაცემად კი საძირკველს მრავალკუთხედად აფუძნებდნენ. ამგვარ სახლს სახურავიც შესაბამისად წყეტიანი და დაქანებული ჰქონია. XX საუკუნის 30-იან წლებში ასეთი ფორმის მხოლოდ საბძლებიღა იყო შემორჩენილი, რომელსაც „ჩაჯანგვლურს” უწოდებდნენ.

ციხე-კოშკები

ლეჩხუმელები ციხე-კოშკების მშენებლებიც ყოფილან, რომელთაგანაც დღეს არაერთია შემორჩენილი (მურის ციხე, ორბელის ციხე, გვესო, ლეშკაში, ზუბი, დეხვირი, უწვაში, ზოგიში, ლუხვანო, უსახელო, ნაქალაქარი, კლდეშავა...). ზოგიერთი ციხე-კოშკი (მაგალითად ორბელი) სვანური ტიპისაა. ვახუშტი წერდა: „ლეჩხუმში არ არის მოსახლე, რომელსა არ ედგას კოშკი ქვითკირისა და შენობანი ყოველნივე ქვითკირისანი”. XX საუკუნეში ლეჩხუმის ყველა საცხოვრებელი ნაგებობა ხისგან იყო აგებული. ძველებური ქვითკირის ერთი სახლი მხოლოდ სოფელ ლაჯანაში იყო შემონახული.

ლეჩხუმში ბევრი ციხე და კოშკია შემორჩენილი. ადრეული ხანის ძეგლთა შორის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებენ გვესოს კომპლექსს (IX-X საუკუნეები), რომელშიც შემორჩენილა ოთხკუთხა კოშკი და ტაძრის ნანგრევები. ციხეთაგან მხოლოდ ზოგიერთი შეიძლება ჩამოვთვალოთ: მურის ციხე (კეტავდა ლაჯანურას ხეობიდან ცხენისწყლის ხეობაში გადმოსასვლელს. ამავე დროს, აკონტროლებდა ქვემო სვანეთისაკენ მიმავალ გზას), ზუბის ციხე, ისუნდერის ციხე, ორბელის ციხე (მეცნიერები ხაზს უსვამენ მის ესთეტიურ ღირებულებას და აღნიშნავენ, რომ მნიშვნელობა სცილდება ადგილობრივ საზღვრებს და საქართველოს ციხე-სიმაგრეთა შორის უმნიშვნელოვანეს ადგილს იკავებს)...

დღესასწაულები

ლეჩხუმის ხალხური დღეობები 1937 წელს აღუწერია ფაფალა გარდაფხაძე-ქიქოძეს. მარტო დღეობების ჩამოთვლაც კი საკმარისია სრული სურათის შესაქმნელად. რა თქმა უნდა, ბევრი დღეობა საერთო ქართული დღეობაა, მაგრამ ჩამონათვალში ისეთებიცაა, რომელიც მხოლოდ ლეჩხუმისათვის იყო დამახასიათებელი, მაგალითად, ფეხიდაპწნა (სოფელი ორბელი), მეისრობა, დაურწყება, გზობა, ჭაბუკობა, კვირტობა, ტაძრობა, ბოგაშობა...

ჭაბუკობა

ლეჩხუმში, იცოდნენ ჭაბუკობის დღესასწაული, რომელსაც ნაყოფიერების ღვთაებად მიიჩნევენ, რის საფუძველს მკვლევარებს ისიც აძლევთ, რომ ამ დღეს ქალები მას ევედრებოდნენ: „ღმერთო, გაგვიკეთე ჩვენ ნათესი, მოგვაწევინე მახა, პური, ნუ დაგვიბნევ და ბედნიერებაში მოგვახმარეო” და თან ისინი ქვედა საცვლებს იხდიდნენ და ნათესებზე აფრიალებდნენ”

ბოსლობა

„ბოსლობა” საქართველოში ერთობ გავრცელებული დღესასწაული იყო. ამ მხრივ არც ლეჩხუმი იყო გამონაკლისი და აქაური ბოსლობა ორიგინალობითაც გამოირჩეოდა. ვახშმის წინ ყველანი ფეხზე წამოდგებოდნენ და სიჩუმე ჩამოვარდებოდა. ოჯახის უფროსი ცოლ-ქმარი კერასთან მივიდოდნენ, კაცი საკაცებო მხარეს, კერის წინ, ქალი საქალებო მხარეს, კერის მარჯვნივ. აქ ისინი დაიოთხებდნენ – ხელებს მიწაზე დააყრდნობდნენ და ქალი დაიწყებდა თავის ადგილიდან ძახილს: „კოტ-მოზვერა, კოტ-მოზვერაო!” ამ ძახილზე ოჯახის უფროსი მამაკაცი, პოზის შეუცვლელად, ნელა გაემართებოდა ქალისაკენ და თან გაიძახოდა: “-მე ვარ შენი ხარ-მოზვერიო!” ქალთან მიახლოვებისას მას ზურგიდან გაუჩერდებოდა, ფალოსს ამოიღებდა, ზედ ხელს უსვამდა და თან ირხეოდა, შემდეგ წინ ქმარი და უკან ცოლი, კვლავ დაოთხილი კერას სამჯერ შემოუვლიდნენ მარჯვნიდან მარცხნივ („წაღმა”) და ყოველ შემოვლაზე საქალებო ადგილას ზემოთ აღნიშნულ საქციელს გაიმეორებდნენ. შემდეგ ფეხზე წამოდგებოდნენ, მამაკაცი სავსე დოქს დაიჭერდა, ქალი ლობიან განატეხს, ზედაპირზე ორი ტაბიკის გამოსახულებით და ორივენი ხმამაღლა ლოცულობდნენ: „ღმერთო, ბევრი საქონელი მოგვეციო”. ლოცვის ამ სიტყვებს იმეორებდნენ დამსწრენი, რომლებიც ფეხზე წამომდგარნი წესის შესრულებას თვალყურს ადევნებდნენ. ლეჩხუმში ბოსლობის განსხვავებული ვარიანტიც არის დადასტურებული: ბოსლობა ხარების ჯანიერებისათვის განკუთვნილი დიდი უქმე იყო. ამ დღეს აცხობდნენ სართვიან ტაბლებს, რომელიც საოჯახო სალოცავად მიიჩნეოდა: „ღმერთო, დეიფარე ჩემი ოჯახი ცეცხლისაგან, დეიფარე ჩემი ქმარ-შვილი ყოველი მავნებლისაგან”. ამ დროს ქმარი მივიდოდა და ეტყოდა: „ბოსლაკოტრა მომეკოტრეო”. კაცი ქალს „მეიკოტრებდა” ზურგზე და კერიას გარშემო სამჯერ შემოუვლიდა. ძველად ამ დროს ქალი და კაცი სრულიად დედიშობილა ყოფილან. ვ. ბარდაველიძეს მიაჩნდა, რომ ცხოველური სახის ურთიერთობას გამოხატავდა და რომ თავდაპირველად არა სიმულაცია, არამედ ნამდვილად ხდებოდა კერასთან დაოთხილი მანდილოსნისა და მის ზურგზე პირველყოფილი მოურიდებლობით „მოკოტრებული” მამაკაცის სქესობრივი ურთიერთობა. ამ ქმედებას მაგიური ზემოქმედება უნდა მოეხდინა საქონლის გამრავლებაზე.

ხვამლობა

ხვამლობა 20 ივლისს იმართებოდა; აქ, დიდ ხატობაზე დიდძალი მლოცველი იყრიდა თავს. ლოცულობდნენ მოსავლისათვის, ევედრებოდნენ გვალვისა და სეტყვისაგან მფარველობას. ხვამლის მთაზე მდებარე ტბასთან გვალვის დროს სცოდნიათ ხატებით მისვლა და ტბაში მათი განბანვა, ან ძაღლის ჩაჩეხვა შიგ ტბაში. სწამდათ, ვისაც ხვამლი სწყალობდა, მისი ბეღელი არასდროს დაიცლებოდა. ხვამლობისათვის გლეხებს შეწირული ჰქონდათ კაკლის ხე. პატრონი მას არ მოჭრიდა, მისი ნაყოფით არც ოჯახი სარგებლობდა და არც ყიდდა; სჯეროდათ, თუ ვინმე შეჭამდა, ბავშვებს ხველას დააწყებინებდა. ამ დღეს, სახვამლო კაკლის ხის ქვეშ სუფრაზე ნიგვზიან ხმიადს, ღვინოს და შემწვარ ქათამს მიიტანდნენ.

კალანდა

ახალი წლის წინა დღეს „კალანდას” უწოდებდნენ. ამ დღეს მზადდებოდა ყველაფერი, რითაც ახალ წელს უნდა შეხვედროდნენ. ოჯახის უფროსს ტყიდან მარხილით შეშა მოჰქონდა, რომელზედაც დიდი კონა „ბაძგირი”, თხილის ტოტები და „კვირხილი” იყო დაკრული. მარხილს ნათლიღებამდე არ დაცლიდნენ, რადგან სწამდათ, რომ ახალ წელს სიმდიდრით შეხვდებოდნენ და მთელ წელს ხვავი და ბარაქა ექნებოდათ. ბაძგარით ყველა ნაგებობას – სახლს, ბეღელს, ნალიას, ჭიშკარს, მარხილს – „დაბაძგრავდნენ”, გაჰქონდათ ვენახსა და კალოზე, რომ ოჯახი ავი თვალისაგან დაეცვათ. საღამოხანს ოჯახის უფროსს ვენახიდან ლერწი მოჰქონდა, რისგანაც საახალწლო გვერგვს აკეთებდა. იცოდნენ ჩიჩილაკის გაკეთებაც. ლეჩხუმური საახალწლო „გვერგვი” გურიის მთის სოფლებში გავრცელებული „კალპიანი ჩიჩილაკის” მსგავსია, რომელიც ასევე ლერწმისაგან მოწნული და ფოთლებით მორთული რგოლი იყო. ამ რგოლის შიგნით თხილის მომსხო ჯოხები ჰქონდა დატანებული, რომელსაც პაპაჯვარა ეწოდებოდა. ეს ჯოხები ბოლოდან რგოლის ცენტრისაკენ ისე იყო ჩათლილი, რომ წვრილ-წვრილი ნათალი ზედვე ჰქონდა შერჩენილი. ჯოხების წვერები რგოლში იყო გაყრილი და ნაწილობრივ მის გარეთ გამოშვერილი. ამ წვერებზე ჩამოაცმევდნენ წითელ ვაშლებს, რომლებშიც ჩარჭობილი იყო ვერცხლის ფულები. ვაზის რგოლის ირგვლივ შემოყოლილი ჰქონდა ეკლიანი მცენარის ფოთლებიანი ტოტები (ბაძგარი). ვაზის ლერწმისაგან მოწნული ჩიჩილაკის გვერგვი თავისი ფორმით მზეს განასახიერებდა. მასში ჯვარედინად დატანებულ ჯოხებზე შერჩენილი წვრილ-წვრილი ნათალი, რომელიც რგოლის ნაპირებს ზოლებად ეფინებოდა, მზის სხივოსნობაზე მიანიშნებდა. მეცნიერებს მიაჩნიათ, რომ ორივე ეს ელემენტი იმ სიხარულისა და იმედის მამჟღავნებელი იყო, რომელსაც ქართველი ადამიანი „განახლებულ მზესთან”, მისი ძალის (სითბოსი და სინათლის) მატებასთან აკავშირებდა. ამასთან ვაზის მოწნული გვერგვი ღვინის უხვ მოსავალთან იყო ასოცირებული, ხოლო ჯოხის წვერებზე წამოცმული წითელი ვაშლები – ხილის სიუხვესთან და ნაყოფიერებასთან. ნაყოფიერების იდეასთან იყო დაკავშირებული თხილის ჯოხების პაპაჯვარასათვის შერჩევის ჩვეულება და ა. შ. იმასაც აღნიშნავენ, რომ ასეთი სახის გვერგვი და ჩიჩილაკი თავის დროზე მზის ღვთაების თაყვანისცემას გამოხატავდა (ვერა ბარდაველიძე). ქართველთათვის ჩიჩილაკი იყო არა მარტო მზის, არამედ მზესთან გაიგივებული ანთროპომორფული ღვთაების ანუ მზე-ღმერთის ხატი.

კალანდა საღამოს ლეჩხუმური ოჯახი „ღორის სალოცავს” აღნიშნავდა. ოჯახის უფროსი იმ ღამეს სახლში არ იძინებდა – ის სხვა „ბურულში” იძინებდა. დილით შინაური „მკლოვიარე” გვერგვითა და დოქით მარანში მიდიოდა, გვერგვზე სანთელს დაანთებდა და ღმერთს ჭურ-მარნის ბარაქას, ოჯახის სიკეთე, ხვავსა და ბარაქას შესთხოვდა. შემდეგ სავსე დოქით მეკვლე ვენახში წავიდოდა და ხმამაღლა დაიძახებდა: „ანგურამ ჩამეიარა ელითა და მელითაო, // ჩემი ეზო ჩეიარა, წაატეხა წვივითაო, // ააყენა ღვინის ღვარი. ისხა, ისხა, ისხა. // ჩემ ეზოში ყურძენი, სხვის ეზოში ფურცელი”.

მეცნიერები ლეჩხუმურ ანგურას სამართლიანად გურიასა და სამეგრელოში გავრცელებულ მევენახეობის მფარველ ღვთაებასთან – „აგუნა“ აიგივებენ. „მკლოვიარე” შემოივლიდა აგრეთვე ბეღელს, ბოსელს და მხოლოდ შემდეგ შედიოდა სანთელანთებული გვერგვით სახლში. აქაც გარკვეულ რიტუალს შეასრულებდა, „მუგუზალს” შეუჩუჩხუნებდა და ნაპერწკლების გამოყრის დროს იტყოდა: „ამდენი ღორი, ამდენი ქათამი, ამდენი საქონელი, ამდენი სულიერი”. რაც მეტი ნაპერწკალი გამოიყოფოდა, მით უფრო კარგი იყო. გარდა შინაური „მკლოვიარესი”, იცოდნენ გარეშე „მკლოვიარეც”.

წყარო

საქართველოს ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარეები