ლუდი

NPLG Wiki Dictionaries გვერდიდან
გადასვლა: ნავიგაცია, ძიება
ლუდის სასმისები

ლუდი - ნაკლებალკოჰოლური სასმელი, რომლის დამზადების ტრადიციები უძველესიდან არსებობდა საქართველოში, განსაკუთრებით მის მთიან ნაწილში - ხევსურეთში, მთიულეთ-გუდამაყარში, ხევში, თუშეთში, ფშავში და შიდა ქართლის მთისწინეთში.

ლუდის გასაწური ტომარა

ლუდის სამშობლოდ მიჩნეულია შუამდინარეთი, რომლის დამზადების კულტურა მესამე ათასწლეულისათვის უკვე ძალზე განვითარებული ჩანს. საქართველო, როგორც წინა აზიის კულტურულ მემკვიდრეობასთან დაკავშირებული ქვეყანა, ადრე უნდა გასცნობოდა ლუდის დამზადების წესებს. ამ მოსაზრების დამადასტურებელი ფაქტებიდან განსაკუთრებით აღსანიშნავია ურარტუს არქეოლოგიური გათხრებისას მიკვლეული თიხის ჭურჭელი, რომელშიც ლუდისათვის საჭირო, ფეტვისა და ქერის დაალაოებული მასა იყო მოთავსებული. საქართველო, როგორც ხორბლეული კულტურების წარმოშობის ერთ-ერთი უძველესი ეპიცენტრი, ადრიდანვე იყო შემზადებული ლუდისათვის საჭირო ნედლეულის წარმოებისათვის.


ლუდის კულტურა უაღრესად გამოიკვეთა საქართველოს მთიანეთში გავრცელებული სალოცავი ჯვარხატების სარიტუალო დღესასწაულებთან დაკავშირებით. ამ მიმართულებით ჩატარებული ნებისმიერი სარიტუალო ქმედება სრულდებოდა ლუდის თანხლებით და იგი მიღებული იყო როგორც წმინდა სასმელი.

ლუდის გაწურვა

საქართველოს მთაში, მეტ-ნაკლები ინტენსივობით, ბოლო დრომდე შემორჩა ლუდის დამზადების ტრადიცია. ეს განსაკუთრებით ითქმის თუშეთის შესახებ, სადაც ზაფხულის დღესასწაულებზე ასულ მოსახლეობას ვალადა აქვს მორიგეობით გასწიოს შულტობა ე.ი. დაამზადოს ლუდი და მასპინძლობა გაუწიოს სტუმრებს. ასეთმა წესმა განაპირობა ის, რომ დღესასწაულმა შემოინახა ლუდი, ხოლო ლუდმა განამტკიცა დღესასწაულის სარიტუალო პრაქტიკა.


ლუდს საქართველოს მთაში ადუღებენ კერძო მოხმარებისთვის, მაგრამ მისი მასშტაბური ხასიათიი სრულყოფილად წარმოჩნდა ჯვარ-ხატებთან არსებულ სალუდეებში, სადაც ლუდის წარმოებას ფართო ხასიათი ჰქონდა.

ლუდის გაწურვა

ჯვარის სალუდე წარმოადგენდა ქვის ნაგებობას, სადაც მოთავსებული იყო დაახლოებით 500-600 ლიტრის ტევადობის სალუდე ქვაბები, რომლებიც შეკერილნი იყვნენ სპილენძის ფირფიტებისგან და უძრავად იყო ჩაშენებულნი საცეცხლეს კედელში. მთიელებს სახატო მიწებზე მოჰყავდათ ქერი, აკეთებდნენ მისგან ფორს, ხარშავდნენ, ფილტრავდნენ, კაზმავდნენ სვიით და აფუებდნენ საკოდეში]. ლუდის დადუღების ინვენტარში შედის სალუდე ქვაბი, ლუდის დასაყენებელი კოდი, ლუდის სისწვენის მოსაკავებელი - ლათბა, ისარნა, ქვაბიდან სისწვენის ამოსაღები კოში, ტარკოშა. ლუდის საწყაო ტუჩიანი და სახელურიანი ხის ჭურჭელი ჩხუტი, ლუდის გასაფილტრი - თხის ბეწვისგან დამზადებული ხაკის ტომარა და ამ პროცესთან დაკავშირებული იარაღები კედები, პირსაკრავები, მალახა, ასევე კოჭობი და სასმისების სახეობანი.


ქართული ეთნოგრაფიული სკოლის ფუძემდებლის გ. ჩიტაიას 1948 წლის მასალებში დაწვრილებით არის აღწერილი ლუდის დამზადების ქართული ხალხური წესები: ხევსურეთში “... ლუდის დასამზადებლად აარჩევენ კარგ ქერს. გაარჩევენ ძალიან კარგად, რომ არაფერი აერიოს - ქვა, მიწა და სხვა. ეს ქერი ინახება მშრალად გოდორში ან კიდობანში, რომ არ გათბეს და ცუდი გემო არ გამოიღოს. მერე, როცა დასჭირდებათ და რამდენიც დასჭირდებათ, ამოიღებენ, არწყავენ საწყავით (საწყავი - კასრი, რომელშიც ერთი ფუთი ქერი ჩადის). რამდენიც სჭირდება, ჩაყრიან ბალნისაგან დამზადებულ ტომრებში და ჩადებენ ტომრებით წყალში, მდინარის პირზე, დაადებენ ზედ სიპს (თხელ ქვას) და დასტოვებენ ორ დღეს. მესამე დღეს ამოიღებენ წყლიდან, მიიტანენ სახლში. დაასუფთავებენ ჭერხოში ერთ ადგილს და გაშლიან იქ ნახევარი არშინის სიმაღლეზე და დაადებენ ზედ ჩალას. ჩალაზე დააყრიან სიმძიმეებს: ხეებს, ფიცრებს და სხვა რამეს, რომ "ჩალახედ" დავიდეს და სიმძიმე მიეცეს”. თუ თბილად იქნება, მალე დაჯეჯილდება. დარჩება ის სამ დღესა ასე. მესამე დღეს ნახავენ, “თუ გამოსულია და ფესვებიც დაშვებული აქვს ქერს”, გაიტანენ და გაშლიან ფარდაგებზე თხლად მზეზე და გაახმობენ. ამას ქვიან “ფორი” ხევსურულად, ფშავლები “ალაოს” ეძახიან. შემდეგ წაიღებენ და დაფქვავენ წისქვილში, ქატოიანად მსხვილად. მოიტანენ და შეინახავენ ნესტიან ადგილას კასრში. როცა დასჭირდებათ, “ასწყვენ” (არწყავენ), სამი წილი წყალი და ერთი ფქვილი, ე.ი. მეოთხედი, აურევენ ერთმანეთში სარევით (ხის ტარზე გაკეთებული თხელი რკინა). დაანთებენ ცეცხლს. ქვაბი ადუღდება, მოსჭრიან პატარა ჯოხს და ჩაუშვებენ ერთ პირში საზომად და ფსკერის სიმაღლეს ამ ჯოხზე დანიშნავენ. მანამდე ადუღებენ ამ ქვაბს, ვიდრე განსაზღვრული რაოდენობა არ აორთქლდება.

ლუდის ხარშვა

აორთქლებას პრაქტიკულად ასე სცნობენ: მაგ., ექვს საწყავ ფქვილს და ოცდაოთხ საწყავ წყალს სჭირდება ერთი ხელის დადება სიმაღლის აორთქლება, მალ-მალე აზომებენ ფსკერის სიმაღლეს და ადებენ ხელს. ამის მიხედვით სცნობენ, რამდენი აორთქლდა და დაიკლო მისმა სიმაღლემ. ერთი ხელის დადებაზე როცა აორთქლდება, მერე გასწურავენ თხის ბალნისაგან დამზადებულ ტომარაში. აქ ყველა ხატთან, სადაც ლუდი იხარშება, გაკეთებულია დიდი ხისაგან საწნახელის მსგავსი გრძელი გეჯა. ამას ჰქვია “ლათბა”. ალ. ოჩიაური ასე მიხსნის: “ლათბა” დგას ისეთ ალაგას, სადაც იმის მაღლა სახლის ხეებზე (კაჯებზე) დაეკიდება ტომრები, ხეზე გადაიყვანენ ორად მოკეცილ თოკს და ნაპირში იქნება გამოსკვნილი. ტომარას გაუყრიან პირებში ორ ჩხირს ერთიმეორის მოპირდაპირედ და იმ ჩხირებზე გადაიყვანენ ორად მოკეცილი საბლის ყუაებს და ტომრები სამი ან ოთხი დაეკიდება ასე “ლათბას” თავზე მწკრივად. აქვე აქვთ სხვა ხელსაწყოებიც: “კედები”, რომლებიც ერთ პირზე წნელით არის ტომრის სიგანეზე გადაბმული; “პირსაკრავები” - ორი თითოადლიანი ჯოხი შუა წელით ერთიმეორეზე გადაბმული, წნელისაგანვე გაკეთებული რგოლი, რომელსაც “გლახას” ეძახიან; “ჩხუტი” _ პატარა კასრი, რომელსაც ერთი პირი მაღალი და წინ გადმოხრილი აქვს ტომარაში გადასასხმელად და პატარა ყური - ხელით დასაჭერი; “ჩამა” - ყურიანი ჩხუტის ნახევრის ზომა პატარა კასრი, რომელსაც სათავეში აქვს ყური ხელში დასაჭერი და ამით ქვაბიდან ამოიღებენ ტკბილს (მოხარშულ ფქვილს და წყალს “ტკბილი” ქვიან), ჩაასხამენ “ჩხუტში” და “ჩხუტიდან” დაკიდებულ ტომარაში გადაასხამენ, ტომარაში ფქვილი ილექება და წვენი გამოდის და გაწურული ტკბილი ჩადის “ლათბაში”. ამას სვამენ კიდეც, კარგი ტკბილი დასალევია. ტომრები რომ აივსება, ადროვებენ, რომ გაიწუროს და დანაკლულდეს. ტომარა რამდენიც დასჭირდება, ეს წინასწარ იციან ფქვილის მიხედვით. დანაკლულდება და მოუჭერენ პირზე პირსაკრავებით. მალ-მალე ჩამოუნაცვლებენ პირსაკრავებს და როცა დაბლა დაიწევს, “კედებით” მოუჭერენ. “კედებს” მოახვევენ პირმოკრულ ტომარას შუა წელზე. “კედებს” პირები გრძელი აქვს და გაბმული ერთ პირზე მოკლედ არის, ერთი კაცი “კედებს” მოსწევს ტომარაზე შემოჭირებულ ერთიმეორისავე და მეორე კაცი “გლახას” ჩამოაცვამს და “გლახა” დაიჭერს მოჭერილ “კედებს”. ამას რამდენიმეჯერ გაიმეორებენ და გაიწურება ტომრები, ტომრებს რომ გასწურავენ და მოხარშული ფქვილი დარჩება, ამას ქვიან “ხოტი”. “ხოტს” ხმარობენ ძაღლების საჭმელად ან მეწველი ძროხისათვის, ტომრებს წაიღებენ შინ და გააშრობენ. იმ ვარაუდით, თუ რამდენი უნდა დადგეს ლუდი, გადაიღებენ ისევ ქვაბში, ეს არის ასაორთქლები, სისწვენი. უნდა აორთქლდეს ერთი გაშლილი ხელის სიმაღლეზე. მერე ჩაასხამენ ტკბილს, დააყრიან სვესაც, აწყვით იმდენს, რამდენიც იყო ფქვილი. სვე ხევსურეთში არ არის. სვეს მოსატანად ერთად მოიყრიან თავს და შემოდგომაზე, როცა სვე შემოსულია (სვე ერთგვარი მცენარეა, აქვს ყვავილი) მოკრეფავენ, ჩასჭრიან ტარიანად ე.ი. ღეროიანად, ხანჯლით დაკაფავენ, დააგროვებენ ერთგან, დაახურავენ, რომ გახურდეს, მესამე დღეს გაშლიან და გაახმობენ მზეზე, რამდენიც მეტი გახურებულია და შემოსულია სვე ან კიდევ მეტი ყვავილიანია, იმდენი ძალიანია. მერე ჩაყრიან ტომრებში, აკიდებენ ცხენებს და მოაქვთ სახლში. აქ მას მშრალად ინახავენ. სვესა და ტკბილს ერთიმეორეში გაურევენ იმდენს, რომ დაიკლოს. შემდეგ გადმოიტანენ ქვაბებში და მიაქვთ იმ ოჯახში ვინც დაამზადა. იქ ჩაასხამენ დიდ ქვაბებში და გაცივებამდის აცდიან. ამ დროს აკეთებენ საფუარს შემდეგნაირად: ჩაასხამენ თბილ სისწვენს ხის კასრში და ჩააგდებენ შიგ ჩალაზე გაკრულ ჭიჭს, როცა იფუვლებს, კოდს გახსნიან. ლუდი თავზე მოიდგამს ორი ან სამი ვერშოკის სიმაღლეზე სქელ ქაფს, მას ამოიღებენ, გააკრავენ ჩალაზე და ინახავენ შემდეგი ლუდის ასაფუებლად. ჭიჭს რომ ჩააგდებენ კასრში, კასრს თბილ ადგილას დასდგამენ და აფარებენ პირზე. სისწვენი ისე აფუვდება, რომ ქაფი სულ მაღლა წამოვა. ქაფის მოხდის შემდეგ იხმარება დასალევად”.


ლიტერატურა

  • ა. ლეკიაშვილი, ქართველ მთიელთა მეურნეობის ისტორიიდან (საკანდიდატო დისერტაცია), 1953.
  • ე. ნადირაძე ქართული ლუდი, 2011.

წყარო

პირადი ხელსაწყოები
სახელთა სივრცე

ვარიანტები
მოქმედებები
ნავიგაცია
ხელსაწყოები