ფშავი

ფშავი — აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ერთ-ერთი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარე. ფშავის აღმოსავლეთიდან ერწო-თიანეთი ესაზღვრება, ჩრდილოეთით ხევსურეთი აკრავს, დასავლეთით – გუდამაყარი, სამხრეთ-დასავლეთით – ქართლის მთისწინეთი. ფშავი დღეს ადმინისტრაციულად დუშეთის რაიონში შედის და ის ფშავის არაგვის ხეობაში მდებარეობს. ფშავი ისტორიული ფხოვის ერთი ნაწილია.

დღეს ფშავი ორად იყოფა: უკანაფშავად (ორწყლიდან კავკასიონის მთავარ ქედამდე) და წინაფშავად (სოფელ გუდრუხიდან ორწყლამდე). უკანაფშავი არის ფშაველთა თავდაპირველი საცხოვრისი.

ისტორია

XVI საუკუნეში ფშაველთა უკანაფშავიდან წინაფშავში მიგრაციის შედეგად წარმოიქმნა წინაფშავი და თავდაპირველი ფშავი უკანაფშავად იქნა სახელდებული. ფშავი თერთმეტი ტერიტორიული თემისაგან შედგებოდა, რომლებიც გარეგნულად გვაროვნული თემის შთაბეჭდილებას სტოვებდნენ, რადგან ამა თუ იმ ძირითადი გვარის გარშემო იყო წარმოქმნილ-შემომტკიცებული ესა თუ ის ტერიტორიული თემი. ყველა ტერიტორიულ თემს თავისი გამაერთიანებელი სალოცავი ჰქონდა. ამავე დროს ფშავის თერთმეტივე ტერიტორიული თემი მკაცრად იყო თავმოყრილი ცენტალური სალოცავის – ლაშარის ჯვრის გარშემო. ქართული საისტორიო ტრადიციით – „აქ ფშავსა შინა არს ეკლესია მეფის ლაშასაგან აღშენებული, რომლისა შინა არიან მრავალნი ხატნი და ჯუარნი ოქრო-ვერცხლისანი ჭურჭელნი და წიგნნი, და უწოდებენ ლაშას ჯუარს და აქუთ სასოება მას ზედა ფრიად”. ცენტრალური სალოცავია თამარ-ღელის ხატიც. გადმოცემით, თამარ-ღელის ხატი თავდაპირველად არ ყოფილა. მის ადგილას გაბიდაურებს უცხოვრიათ, რომლებიც აყრილან და ხოშარაში გადასახლებულან. მათი ადგილ-მამული კი ღელეში თამარ მეფის ხოდაბუნად გადაქცეულა. ასევე ფშავის ცენტრალურ სალოცავადაა მიჩნეული დამასტური, რომელსაც დარ-ავდრის მოწესრიგების ფუნქცია მიეწერება.

ფშაველთა თავდაპირველი საცხოვრისი რომ უკანაფშავი იყო ეს იქიდანაც ჩანს, რომ თერთმეტივე ფშაური ტერიტორიული თემის ძირითადი განსახლების არეალი და მათი სალოცავები უკანაფშავში იყო.

ფშავში შემდეგი 11 თემი არსებობდა და თითოეული მათგანი სათემო ხატის გარშემო იყო დაჯგუფებული; ეს თემებია:

1. ქისტაურთ თემი. ქისტაურთ სათემო იახსარის ხატი სოფელ შუაფხოში მდებარეობს. თემს აქვს სასოფლო სალოცავებიც: მოხარნადე ანგელოზის ხატი სოფელ თხილიანაში, იახსრის ხატის ნიში სოფელ ვანხევში, კარატისა და იახსარ-კარატის ნიში არახიჯაში, ღვთისმშობლის ხატი ნეძიხში;

2. უძილაურთ თემი. სათემო ხატი კოპალა სოფელ უძილაურთაში მდებარეობს;

3. გოგოჭურთ თემი. გოგოჭურთ თემის ძირითადი ადგილსამყოფელი სოფელი ცაბაურთა იყო. სათემო ხატია მთავარანგელოზი. აქვთ სასოფლო ხატებიც: კვირიას კოშკი და ადგილის დედა ღვთისმშობლის ხატი იმავე სოფელ ცაბაურთაში, ღვთისმშობლის ხატი სოფელ ბეტისჩრდილში, ქუთხსა და ჩარგალში, თამარ მეფის ხატი და ლაშარის ჯვარი სოფელ აფშოში, მთავარანგელოზის ხატი მიგრიაულთაში;

4. გოგოლაურთ თემი. სათემო სოფელია გოგოლაურთა, სათემო ხატები: წმიდა გიორგი და მთავარმოწამე. გოგოლაურთაშივეა დედაღვთიშობლის და ღვთისმშობლის სასოფლო ხატები, მასთალას ხატი, ბზიანას ხატი (მაღაროსკარში), მაღაწალ წმ. გიორგისა და კოპალას ხატები (სოფელ გომეწარში), ადგილისდედა ღვთისმშობლისა და საყდარას წმ გიორგის ხატები ყოფჩაში;

5. წოწკორაულთ თემი. სათემო მოხარნადე ღვთისმშობლის ხატი მდებარეობს სოფელ მუქოში. სოფელ მოკვერაანთკარშია ხონეს მთავარანგელოზის სასოფლო ხატი;

6. ზურაბაულთ თემი. სათემო სოფელია მათურა, სადაცაა მთავარანგელოზის სათემო ხატი;

7. გაბიდაურთ თემი. სახუთმეტო ძელისანგელოზის ხატის საბრძანისია სათემო სოფელ ხოშარაში. აქვთ სასოფლო სალოცავებიც – დედაღვთისმშობლის ხატი, თამარ ნეფის ნიში და წელაურთ ჯვარი;

8. ჭიჩოელთ თემი. სოფელ ჭიჩოში აქვთ თამარ მეფის, პირცეცხლისა და თავადი მთავარანგელოზის სათემო ხატები;

9. გოდერძაულთ თემი. პირქუშის სათემო ხატი სოფელ ახადშია;

10. წითელაურთ თემი. სათემო ხატის კოტიას წმიდა გიორგის ადგილსამყოფელია სოფელ წითელაურთაში. სასოფლო ხატები აქვთ სოფელ ქინოში ქინოვაკის ჯვარი, სოფელ ჭეშეში – წმიდა გიორგის ხატი და სოფელ ნაკვალესავში – ღვთისმშობლის ხატი;

11. უკანაფშაველთ ხატი. სათემო ხატი გიორგი წყაროსთაულისა დაბრძანებულია სოფელ უკანაფშავში. უკანაფშაველთა სასოფლო ხატებია: მოხარნადე ღვთისმშობლის ხატი ვაკისოფელში, ადგილისდედა ციხისანგელოზის ხატი სოფელ ელიაგზაში. ლაშარის ჯვრის მეთორმეტე თემს ხახაბოელი ხევსურები შეადგენდნენ; ისინი შეფიცულნი იყვნენ. ხატის მსახურს ფშავში ხევისბერი ერქვა.

ფშავში არსებობდა სასოფლო სალოცავებიც (ხატები), რომლებიც მხოლოდ სოფლის მკვიდრთა მფარველები იყვნენ. თითოეულ სოფელს ჰყავდა „ადგილის დედაც” (ანალოგიური ვითარება გვქონდა ხევსურეთშიც). აქ ადგილის დედა ზოგჯერ ღვთისმშობელთან იყო შერწყმული. სამართლიანადაა მითითებული, რომ ადგილის დედა და სოფელი ერთმანეთის გარეშე არ არსებობდა და რომ ახალი სოფლის გაჩენა ადგილის დედის ახალი სამლოცველოს გაჩენას ვარაუდობდა. როგორც ფშავში, ისე ხევსურეთში ადგილის დედას, ქრისტიანობის გავრცელების პერიოდში, ღვთისმშობელი შერწყმია. „ადილის დედა ღვთისმშობლის” ხატი კი ჩვეულებრივ უფრო დიდი სოციალური ერთეულის სალოცავი იყო და ხშირ შემთხვევაში მას სათემო სალოცავის ფუნქცია ჰქონდა დაკისრებული. ადგილის დედა ღვთიშობლის ხატებს მამულიც გააჩნდა, რომელთა დამუშავება ერთობლივად „ხარნადით” ხდებოდა (ფშავში „ნადი”, ხევსურეთში „ულავი”). ამიტომაც იყო, რომ ფშავის ღვთისმშობლებს „მოხარნადეებს” უწოდებდნენ.

წეს-ჩვეულებები

ფშავში ვაჟის სათემო ხატში გაყვანის წეს-ჩვეულება არსებობდა. ხატში გაყვანა აუცილებლად შესაწირი საკლავით ხდებოდა, სათანადო რიტუალს კი ხევისბერი ასრულებდა. ხდებოდა ვაჟის სისხლით განათვლა – სამსხვერპლო ცხოველის სისხლს ხევისბერი ნიკაპსა და შუბლზე ჯვარისებრად აცხებდა. ხატში გაყვანა იცოდნენ პატარძლისაც, ოღონდ სანამ ბავშვი ეყოლებოდა.

ფშავში დიდი პატივისცემა ჰქონდა „კაი ყმას”. კაი ყმა გამორჩეულ ვაჟკაცს ეწოდებოდა. კაი ყმად ისეთი ვაჟკაცი მიიჩნეოდა, რომელიც თემის სამსახურში იყო ჩამდგარი, მის ინტერესებს იცადა: ::„მაშინ კარგია კაი ყმა, რო დილა-ბინდზე დგებოდეს,

იცვამდეს გრილსა რკინასა, „ომს ვიქამ”, ემზადებოდეს.

ხვადი რო ჰხრავდეს ლაგამსა, წაღმა-უკუღმა დგებოდეს,

ათოთქროვებდეს მხედარი, ტყვია ტანზედა ხვდებოდეს”

არსებობდა ძმადგაფიცვის ტრადიცია. ძმადგაფიცვის ორნაირი წესი ყოფილა: ძმადგასაფიცი, მარჯვენა ხელის საჩვენებელ თითს დანით გაიჭრიდნენ, ორივენი გაჭრილ თითებს ერთმანათს მიადებდნენ და სისხლს ერთმანეთში შეურევდნენ, ერთმანეთს გადაეხვეოდნენ და ამის შემდეგ ძმადნაფიცად მიიჩნეოდნენ. მეორე იყო ვერცხლით გაფიცვა: ყანწს ან კონჩხას არაყით გაავსებდნენ და შიგ ჩაფხეკავდნენ ვერცხლის რაიმე სამკაულს, შემდეგ სათითაოდ დაილოცებოდნენ: „შენიმც დედმამანი ჩემი დედმამადაც ჩაითვლებიან, ჩემი და შენი და, შენი ცოლი ჩემი რძალი; ჩემი ცოლი შენი რძალი, შენი შვილები ჩემი ძმისწულები, ჩემი შვილები შენი ძმისწულები, ღმერთო დიდებულო, გაუმარჯვე ჩვენს უღალატო ძმობას და ჩვენს ურთიერთწამებას”. სასმისს ორივენი რიგრიგობით პირს შეახებდნენ, ამ ლოცვას წარმოთქვამდნენ და გამოსცლიდნენ. ბოლოს ერთმანეთს გადაეხვეოდნენ და ძმადნაფიცად ითვლებოდნენ.

ქორწილის დროს სიმბოლური მნიშნელობა ჰქონდა კერას. „სახლში ფეხის შედგმისთანავე ნეფიონთ წინ მიუძღოდათ მეჯვარე. მეჯვარეს ხელში ეკავა პატარა ჯვარი, რომელსაც წვერზე და ბოლოებზე ტკბილეულობა ჰქონდა წამოცმული. მეჯვარეს მიჰყვებოდა მთელი ნეფიონი ქალის მაყრებიანად. ნეფიონი კერის შემოვლას წაღმა დაიწყებდა, კერის თავზე – კოჭზე საკიდელი იყო ჩამოკიდებული. ამ დროს ვინმე კარგი ფერხისას მთქმელი, ფერხისის მოტივზე წამოიწყებდა „ჯვარი წინასა”: „ჯვარი წინასა, ჯვარი წინასა, ჯვარი წინასა, შე ქრისტეღმერთო, // დასწერე ჯვარი ჩვენ ნეფიონთა, ახალყოილთა, დასდევ ბეჭედი”. ამ სიტყვებს წარმოთქვამდნენ სამჯერ და მთელი მაყრიონი სიმღერით ბანს აძლევდა, თან კერას გარშემო უვლიდა. კერის გარშემოვლის დროს ქალის მაყრები დაკიდებულ ჯვარს ხანჯლებს ურტყამდნენ. მესამე შემოვლის დროს ქალის მაყრებს გამოეყოფოდა ორი-სამი ვაჟკაცი, ჯაჭვს ბოლოში კეტს გაუყრიდა, დაგრეხდა, დაგრეხის შემდეგ დასწევდა და ჩამოწყვეტდა. მაყარი ხმამაღლა დაიძახებდა: „ნეფე-დედოფალს გაუმარჯოსო!” ერთი მაყარი ამ საკიდელს მხრზე გადაიკიდებდა და სანამ მის დასახსნელს – ერთ ხელადა არაყს არ მოუტანდნენ, ასე ატარებდა. შემდეგ მაყრიონი და ნეფე-დედოფალი თავ-თავის ადგილას სხდებოდნენ სუფრასთან”. ამრიგად, კერასთან რიტუალს დიდი სიმბოლური დატვირთვა ჰონდა, აქ ქორწინების ლეგიტიმიზაცია ხდებოდა, ქრისტეღმერთს შესთხოვდნენ „ახალყოილთათვის” ჯვრის დაწერას.

ფშავზე როდესაც ვსაუბრობთ, შეუძლებელია ისეთ ტრადიციას ავუაროთ გვერდი როგორიცაა „წაწლობა”. ქალისა და ვაჟის წაწლობის სახით სიყვარულმა XX საუკუნის დასაწყისამდე იარსება და მასზე თავად ხალხმა თქვა უარი, რადგან მისი წარყვნის რამდენიმე შემთხვევა დადასტურდა. წაწლები ერთმანეთთან წვებოდნენ, მაგრამ ტანი და ფეხები ერთმანეთისაგან მოშორებული ჰქონდათ, ვაჟს ქალი ხელზე ეწვინა. ისინი ერთმანეთს ეფერებოდნენ და სასიყვარული სიტყვებს ეუბნებოდნენ. წაწლებს ერთმანეთზე დაქორწინება არ შეეძლოთ, ნაბუშარის გაჩენის შემთხვევაში, „ორივეს – ქალსა და კაცს სახალხოდ ხიდისყურზე ჩაქოლავდნენ”.

ფშავში სხვისი თანდასწრებით ქმართან ცოლის თავისუფლად ლაპარაკი სირცხვილად მიაჩნდათ (ვაჟა-ფშაველა: „ნახევარი წლის განმავლობაში ის არ ელაპარაკება ცოლს, ოჯახში „ახალყოილნი” – ასე ეძახიან ახლად დაქორწინებულებს, – უმძრახად სხედან და თუ არავინ ჰხედავს, რა თქმა უნდა, ერთმანეთს დაუტკბებიან”. “ფშაველი ქმარი და მისი ცოლი ისე დაჰბერდებიან, რომ ერთმანეთს სახელს არ დაუძახებენ, – ეს უნამუსოობად, სირცხვილად მიაჩნიათ”). რძალი მამამთილს სახელით არასდროს არ მიმართავდა და არც სხვებთან ახსენებდა მის სახელს. ქალს თუ მაზლი ჰყავდა, რომელსაც, ვთქვათ, აპრილა ერქვა, მამამთილს მის სახელზე მიმართავდა: „აპრილას მამავ”, „აპრილას მამამ თქვა” და ა. შ. ასევე სახელით არ მიმართავდნენ ერთმანეთს ქმარი და ცოლი, სახელს აქ „კაცო” და „დედაკაცო” ცვლიდა. მამას ბავშვი არასდროს არ აჰყავდა ხელში და არც ეალერსებოდა.

სამოსი

ფშაველი მამაკაცის სამოსი შინნაქსოვი შალისაგან მზადდებოდა. ქვემოდან პერანგი ეცვათ, შემდეგ – საგულე, საგულეზე – ახალუხი და ახალუხზე – ჩოხა. პერანგის საყელო ფშაველს არასდროს ჰქონდა გახსნილი, რადგან ყელგაღეღილობა უზრდელობად მიიჩნეოდა (ქალებშიც სირცხვილი იყო ფეხშიშველა სიარული, შიშველი ყელისა და მკერდის გამოჩენა. იკერავდნენ ვიწრო საგულეებს მკერდი დიდი რომ არ გამოსჩენოდათ). ფშაველი მამაკაცი, ისევე როგორც ხევსური, ქვედა საცვალს/პერანგის ამხანაგს არ იცვამდა. შალის შარვალი, რომელიც შინ იქსოვებოდა და რომელსაც შიშველ ტანზე იცვამდნენ მხოლოდ მუხლამდე სწვდებოდა. წვივებზე პაჭიჭები ეცვათ, რაც ასევე შავი შალისაგან იყო შეკერილი. პაჭიჭები მუხლის თავამდე ჰქონდათ შემოცმული და შიგ შარვლის ტოტები იყო ჩატანებული. პაჭიჭები ქვემოთ რომ არ ჩასცურებოდათ, სახსარს ქვემოთ ბალთიანი თასმა ჰქონდათ შემოჭერილი; მას „წვივის საკრავს“ უწოდებდნენ . ფეხზე, როგორც ქართველების უმეტესობას, ქალამანი ეცვათ. ერთი წყვილი საქალამნის ფასი ნახევარი ფუთი ხორბალი ღირდა.

საპნის შემოსვლამდე ტანსაცმელს ნაცარწმენდილით რეცხავდნენ, შემდეგ კი მდინარის წყალში ავლებდნენ. ვაჟა-ფშაველა აღნიშნავდა, რომ ფშაველი დედაკაცი „ქმარს და შვილებს „თავის ხელით აცმევს”, როგორც თვითონვე ამბობს: მხოლოდ საპერანგის და საახალუხის ყიდვა სჭირდება. დედაკაცი ამზადებდა ფარდაკებს, წინდებს, ხურჯინებს, ფლასებს, შალებს, სთელავს ნაბდებს“.

ფშავური სუფრა

ფშავში ძირითადად რძის ნაწარმითა (დო, ხაჭო, ყველი, ერბო) და ხორცეულით იკვებებოდნენ. საუკეთესო საჭმელად ხინკალი მიიჩნეოდა. ამიტომ სტუმარს პირველ რიგში მას მიართმევდნენ. ხინკალის გაკეთებაში ოჯახის რამდენიმე წევრი ღებულობდა მონაწილეობას, მას არა მარტო ქალები, არამედ კაცები და ბალღებიც ახვევდნენ. ფშავლები „ხინკლის ქერქს” ქერის ფქვილისაგანაც აკეთებდნენ, განსაკუთრებით უკანაფშავში. „ქვევით ფშავში” კი უფრო მეტი პური მოსდიოდათ და, შესაბამისად, ხინკლის ცომს უფრო მისგან ზელავდნენ. სახინკლე ხორცს „სახინკლე ფიცარზე” „ხანჯრით” ან ხელცულით დაკაფავდნენ. ამზადებდნენ ყველის, ხაჭოს, კარტოფილის გულიან ხინკლებსაც. ხაჭოს, დამბალი ხაჭოს, ყველისა და „კარტობილის” ხინკალს ერბოთი ჭამდნენ. პოპულარული მეორე საჭმელი „ხაჭოერბო” იყო – აკეთებდნენ ახალი და დამბალი ხაჭოსაგან. იცოდნენ ხაჭოსი და ყველის კეცეულები, ატრია (ჭამდნენ ერბოთი). ლობიოს ხშირად ცერცვს ურევდნენ.

სასმელებიდან აკეთებდნენ „კაპარს”, რაც შემდეგნაირად მზადდებოდა: საღამოთი წყალში საფუარს დააყენებდნენ, მეორე დღეს მას მოადუღებდნენ. ამავე დროს დიდ ქვაბში ორ-სამ მუჭა ფქვილმოყრილ წყალს ადუღებდნენ, როდესაც ორივე კარგად გაცივდებოდა, ერთად ჩაასხამდნენ ქვევრში ან კასრში და თბილად დადგამდნენ სამი დღის განმავლობაში, დგებოდა შუშხუნა და გემრიელი სასმელი. „კაპარს” ხშირად პურსაც ატანდნენ ან სვამდნენ როგორც გამაგრილებელ სასმელს.

ფშავსა და ხევსურეთში არც საქორწილო სუფრაზე და არც რამე სხვა ნადიმზე თამადის ინსტიტუტი არ არსებობდა, რის შესახებ ვაჟა-ფშაველაც აღნიშნავდა: „არავითარი წესი ამ სმა-ჭამის დროს არ სუფევდა. ვისაც რა სადღეგრძელო ჰსურდა, იმას სვამდა, რაც ესიამოვნებოდა იმას ამბობდა, მღეროდა, რამდენიმე პირად მღეროდნენ, ლექსობდნენ. გარეთ, ეზოში ქალ-ვაჟები ლხინობდნენ, ისმოდა გარმონის ჭყუტუნი და სტვირების ბუბუნი. სმაში და ჭამაში ყველას თავისუფლება ეძლევა, ვისაც რამდენი უნდა, იმდენს სვამს და ჭამს”. კითხვა ისმის: რატომ არ იყო ფშავში (და ხევსურეთში) თამადის ინსტიტუტი? ვფიქრობთ, პასუხი მარტივია – მთაში ტერიტორიული თემური ურთიერთობები არსებობდა და ეს საზოგადოება საერთოდ არ უშვებდა ცალკეული პირების თემიდან გამოყოფას, ასეთ ტენდენციასაც კი ძირშივე კლავდა. ქართულ სუფრაზე კი თამადა ჩვეულებრივ გამოცალკევებული პიროვნება იყო, ის სუფრაზე „ბატონობდა”. მთური საზოგადოება კი სუფრაზეც არ უშვებდა „ბატონს”, აქ ყველა თავისუფალი და ერთმანეთის თანაბარი იყო.

სარწმუნოება

ფშავი ეთნოგრაფიული თვალსაზრისით იმ მხრივაცაა საყურადღებო, რომ, მართალია, ფშავლები და სხვა ქართველი მთიელები ქრისტიანებად მიიჩნევდნენ თავს, მაგრამ აქ ქრისტიანობამ მხოლოდ ზედაპირულად შეაღწია და ფაქტობრივად ისინი მიმდევარნი იყვნენ სინკრეტული რწმენა-წარმოდგენებისა, რაც ძველი ქართული ქრისტიანობამდელი რელიგიისა და ქრისტიანობის ნაზავს წარმოადგენდა.

ფშავში არ იყო არც ერთი ქრისტიანული ტაძარი. ფშავლები ლოცულობდნენ ადგილობრივ ჯვარ-ხატებში, რომელთა მნიშვნელოვანი ნაწილი ქრისტიანული წმინდანების სახელს ატარებდა. ფშავში დიდად ეთაყვანებოდნენ „თამარ მეფეს”, სადაც მის სახელზე სალოცავიც არსებობდა. რაც მთავარია, თამარის ხატს საკუთარი ცხვარი ჰყავდა. თამარ მეფე საქართველოში ყველგან შექებული იყო და ყველა კარგი და კეთილი საქმის გაკეთებას ხალხი მას მიაწერდა, მაგრამ ფშავი ხევსურეთთან ერთად, ის მხარე იყო, სადაც ხევისბერი ასე მოიხსენიებს: „დიდო თამარო, დედოფალო, საქართველოს დამრიგებელო, შენ მიეც წყალობა”. ფშავის ძირითადი, საერთო სალოცავი კი თამარის შვილის – მეფე ლაშა-გიორგის სახელს ატარებდა, რაც მაჩვენებელია მთის ამ პატარა ეთნოგრაფიული რეგიონის ბართან, ცენტრალურ ხელისუფლებასთან სიახლოვისა და კავშირისა. ვაჟა-ფშაველას ერთ წერილში ფშავში გაგონილი სადღეგრძელოები აქვს ჩამოთვლილი. იქვე შესანდობრების შესახებაც საუბრობს. ერთ-ერთი აუცილებელი შესანდობარი ლაშარის ჯვრის პიროფლიანების (ლაშქარში დახოცილების, ომში მებრძოლების) ყოფილა. ფშავლებს კიდევ ერთი საერთო-საფშავლო ღვთაებაც ჰყავდათ – დამასტური, რომელიც დარ-ავდრის გამგებლი იყო. ფშავის ყველა თემისანი ამ ხატში საერთო ხარჯით იხდიდნენ ჭირნახულის სამხვეწრო საღვთოს. მეცნიერები სახელწოდება „დამასტეს” ქრისტიანული წმინდანის – იოანე დამასკელის სახელს უკავშირებენ.

წყარო

საქართველოს ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარეები