საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს გადაწყვეტილებით, ევროკომისიასა და ევროპის საბჭოს ერთობლივი პროგრამის ფარგლებში, და ევროპის საბჭოს ადამიანის უფლებათა გენერალურ დირექტორატთან თანამშრომლობით შეიქმნა სამუშაო ჯგუფი ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციისა და მისი ოქმების სტანდარტებთან საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისობის საკითხებთან დაკავშირებით. მას დაევალა საქართველოს კანონმდებლობისა და პრაქტიკის ანალიზი, რათა განესაზღვრა სამართლებრივი პრობლემები და ხარვეზები კონვენციის სტანდარტებთან კანონმდებლობისა და პრაქტიკის შესაბამისობის თვალსაზრისით და შეემუშავებინა რეკომენდაციები კონვენციისა და მისი ოქმების სტანდარტებთან საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისობაში მოყვანის შესახებ.

სამუშაო ჯგუფი შედგებოდა სამი ადგილობრივი ექსპერტისაგან: კ. კორკელია, ნ. მჭედლიძე და ა. ნალბანდოვი.

ეს ნაშრომი მოიცავს კონვენციისა და მისი ოქმების იმ მუხლებს, რომლებიც არ განხილულა ექსპერტების მიერ განხორციელებულ წინა ნაშრომში.¹ წინამდებარე ნაშრომში ასევე განხილულია ახალი საერთაშორისო დოკუმენტები - მე-12 და მე-13 ოქმები, რომლებიც მიიღეს ხსენებულ ნაშრომზე მუშაობის დასრულების შემდეგ.² იგი მოიცავს ევროპული კონვენციისა და მისი ოქმების შემდეგ მუხლებს:

ევროპული კონვენციისა და მისი ოქმების ხსენებული მუხლები განაწილდა სამუშაო ჯგუფის წევრებს შორის, რომლებიც ინდივიდუალურად მუშაობდნენ შესაბამის მუხლებზე. ჯგუფის წევრები პასუხისმგებელნი იყვნენ, მოემზადებინათ კვლევა შემდეგ მუხლებთან დაკავშირებით:

მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ საქართველოს იუსტიციის სამინისტრო და ევროპის საბჭოს ადამიანის უფლებათა გენერალური დირექტორატი შეთანხმდნენ, ნაშრომი თავდაპირველად მომზადებულიყო ინგლისურ ენაზე. ეს ხელს შეუწყობდა ევროპის საბჭოს ექსპერტების მიერ ნაშრომის კომენტირებას, ქართული ენიდან ინგლისურ ენაზე გადათარგმნისათვის საჭირო დროის დაკარგვის გარეშე. ასევე გადაწყდა, რომ ნაშრომის საბოლოო ვარიანტი ითარგმნებოდა ქართულ ენაზე, რათა მას გასცნობოდნენ ქართულენოვანი მკითხველები.

ცხადია, ეს ნაშრომი ვერ იქნება ამომწურავი. სამუშაო ჯგუფისათვის თავიდანვე ნათელი იყო, რომ შეუძლებელი იქნებოდა დადგენილ დროში ყველა იმ სამართლებრივი საკითხისა და ხარვეზის ამომწურავად შესწავლა, რომლებიც არსებობს საქართველოს კანონმდებლობასა და პრაქტიკაში. ამიტომ ჯგუფი ძირითადად ყურადღებას ამახვილებდა იმ მთავარ პრობლემებზე, რომლებიც არსებობს საქართველოს კანონმდებლობაში ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციისა და მისი ოქმების სტანდარტებთან კანონმდებლობის შესაბამისობის თვალსაზრისით.

სამუშაო ჯგუფმა ორი შეხვედრა ჩაატარა ევროპის საბჭოს ექსპერტებთან. პირველი შეხვედრა შედგა 2002 წლის 3-4 ოქტომბერს თბილისში და განხილულ იქნა ისეთი საკითხები, როგორებიცაა: სამუშაო მეთოდოლოგია, ნაშრომის სტრუქტურა, კონვენციითა და მისი ოქმებით გათვალისწინებული მუხლების ფარგლები და შინაარსი; მეორე შეხვედრაზე კი, რომელიც შედგა 2003 წლის 27-28 მარტს, ევროპის საბჭოს ექსპერტებმა მოახდინეს ადგილობრივი ექსპერტების მიერ მომზადებული ნაშრომის კომენტირება. ასევე განხილულ იქნა განსაკუთრებული მნიშვნელობის სხვა საკითხები, რომლებიც ეხება საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისობას კონვენციასთან. ეს ნაშრომი ითვალისწინებს ამ შეხვედრაზე ევროპის საბჭოს ექსპერტების მიერ გაკეთებულ კომენტარებს, ისევე როგორც მოგვიანებით მათ მიერ წერილობით მოწოდებულ კომენტარებს.

ადგილობრივი ექსპერტების სახელით მინდა მადლობა ვადავუხადო ევროპის საბჭოს ექსპერტებს: ტამაშ ბანს (უნგრეთი), პირს გარდნერსა (გაერთიანებული სამეფო) და იენს მეიერ-ლადევიგს (გერმანია), რომელთა გამოცდილებამ მნიშვნელოვანი დახმარება გაგვიწია ამ ნაშრომის შესრულებაში. მათი კომენტარები და რჩევები შეუფასებელი იყო. ასევე მინდა მადლობა გადავუხადო პროფესორ დუვ კორფს (გაერთიანებული სამეფო), რომლის რედაქციულმა შენიშვნებმა უფრო ცხადი და ზუსტი გახადა ინგლისურენოვანი ტექსტი.

აგრეთვე მადლობას ვუხდით ევროპის საბჭოს ადამიანის უფლებათა გენერალურ დირექტორატს და, განსაკუთრებით, კშიშტოფ ზიმანს, რომლის დახმარებითა და მხარდაჭერით ჩვენი თანამშრომლობა წარმატებული იყო.

ყველა ის ადამიანი, რომელიც მუშაობდა ამ ნაშრომზე, გამოთქვამს გულწრფელ იმედს, რომ ხელისუფლება გაითვალისწინებს სამუშაო ჯგუფის დასკვნებსა და რეკომენდაციებს, რათა გაუმჯობესდეს ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვა საქართველოში.

მუშაობა ნაშრომზე შესაბამისობის შესახებ დასრულდა 2003 წლის აპრილის ბოლოს. ამდენად, იგი არ ითვალისწინებს ამ პერიოდის შემდგომ მომხდარ სამართლებრივ სიახლეებს.

კონსტანტინე კორკელია

სამუშაო ჯგუფის ხელმძღვანელი

_________________________

1 Study on the Compatibility of Georgian Law with the Requirements of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms and its Protocols: Pilot Project, prepared by A.Kakhniashvili, A. Nalbandov, G. Tskrialashvili, HRCAD(2001)2, 2001.

2 ევროპული კონვენციისა და მისი ოქმების რატიფიცირების ამჟამინდელი მდგომარეობა ასეთია:

ა) ევროპული კონვენცია - საქართველოსათვის ძალაში შევიდა 1999 წლის 20 მაისს;

ბ) 1-ლი ოქმი - საქართველოსათვის ძალაში შევიდა 2002 წლის 7 ივნისს;

გ) მე-4 ოქმი - საქართველოსათვის ძალაში შევიდა 2000 წლის 13 აპრილს;

დ) მე-6 ოქმი - საქართველოსათვის ძალაში შევიდა 2000 წლის 1 მაისს;

ე) მე-7 ოქმი - საქართველოსათვის ძალაში შევიდა 2000 წლის 1 ივლისს;

ვ) მე-12 ოქმი - ამჟამად არ არის ძალაში. საქართველომ მოახდინა მისი რატიფიცირების სიგელის დეპონირება 2001 წლის 15 ივნისს;

ზ) მე-13 ოქმი - საქართველოსათვის ძალაში შევიდა 2003 წლის 1 სექტემბერს.

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის 1-ლი მუხლის მიხედვით:

,,მაღალი ხელშემკვრელი მხარეები თავიანთი იურისდიქციის ფარგლებში ყველას უზრუნველყოფენ ამ კონვენციის I ნაწილში განსაზღვრული უფლებებითა და თავისუფლებებით”.

ნათელია, რომ 1-ლი მუხლი ამოსავალი წერტილია ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის გამოყენების ანალიზისათვის. 1-ლი მუხლიდან გამომდინარეობს სამი სახის ვალდებულება, რომლებიც დაკავშირებულია კონვენციის გამოყენებასთან ,,ყველას” მიმართ, მის ტერიტორიულ ფარგლებსა და კონვენციით დაცული უფლებების ,,უზრუნველყოფის” ვალდებულებასთან.

ა) კონვენციის გამოყენება ,,ყველას” მიმართ

კონვენციის 1-ლ მუხლში გამოყენებული ტერმინი ,,ყველა” მოიცავს არა მხოლოდ მოქალაქეებს, არამედ ასევე უცხოელებს, მოქალაქეობის არმქონე პირებს, ორმაგი მოქალაქეობის მქონე პირებს და ქმედუუნარო პირებს. ამდენად, ევროპული კონვენციისა და მისი ოქმების მონაწილე სახელმწიფოებმა ყველასათვის უნდა უზრუნველყონ თავიანთი იურისდიქციის ფარგლებში იმ უფლებათა დაცვა, რომლებიც დადგენილია კონვენციის I ნაწილსა და მის ოქმებში. მართალია, კონვენციის 1-ლი მუხლის მიხედვით, კონვენცია გამოიყენება ,,ყველას” მიმართ, კონვენცია in expresso ადგენს, რომ ზოგიერთი უფლება შეიძლება შეიზღუდოს მოქალაქეობის არმქონე პირების მიმართ (მაგალითად, მე-16 მუხლის მიხედვით, შეიძლება შეიზღუდოს უცხოელთა პოლიტიკური საქმიანობა).

ზოგადად, საქართველოს კანონმდებლობა უზრუნველყოფს ძირითად უფლებებსა და თავისუფლებებს ,,ყველას” მიმართ. საქართველოს კონსტიტუცია ითვალისწინებს შემდეგ ზოგად დებულებას: ,,საქართველოში მცხოვრებ უცხოელ მოქალაქეებს და მოქალაქეობის არმქონე პირებს საქართველოს მოქალაქის თანაბარი უფლებანი და მოვალეობანი აქვთ, გარდა კონსტიტუციითა და კანონით გათვალისწინებული გამონაკლისებისა”.¹ ეს კონსტიტუციური დებულება ცხადყოფს, რომ ძირითადი უფლებებითა და თავისუფლებებით უზრუნველყოფილნი არიან არა მხოლოდ საქართველოს მოქალაქეები, არამედ ასევე სხვა სახელმწიფოთა მოქალაქეები და მოქალაქეობის არმქონე პირები.²

კონსტიტუცია განასხვავებს იმ უფლებებსა და თავისუფლებებს, რომლებიც ენიჭება, ერთი მხრივ, ,,ყველას” და, მეორე მხრივ, მხოლოდ მოქალაქეებს. კონსტიტუციის მიხედვით, შემდეგი უფლებები ენიჭება ,,ყველას”:

მხოლოდ მოქალაქეები არიან უზრუნველყოფილნი შემდეგი უფლებებით:

საქართველოს სხვა ნორმატიული აქტები პირდაპირ ადგენენ კანონმდებლობის გამოყენებას არა მხოლოდ მოქალაქეების, არამედ ასევე მოქალაქეობის არმქონე პირების მიმართ. ,,საქართველოს მოქალაქეობის შესახებ” კანონის მე-8 მუხლის მიხედვით, სხვა სახელმწიფოთა მოქალაქეებსა და მოქალაქეობის არმქონე პირებს გარანტირებული აქვთ ,,საერთაშორისო სამართლის ნორმებითა და საქართველოს კანონმდებლობით გათვალისწინებული უფლებები და თავისუფლებები, მათ შორის იმის უფლება, რომ მიმართონ სასამართლოს და სხვა სახელმწიფო ორგანოებს ... უფლებათა დასაცავად”.³

,,უცხოელთა სამართლებრივი მდგომარეობის შესახებ” კანონის თანახმად, ,,უცხოელებს საქართველოში ისეთივე უფლებები და თავისუფლებები აქვთ [...], როგორც საქართველოს მოქალაქეებს [...]. უცხოელები საქართველოში თანასწორნი არიან კანონის წინაშე წარმოშობის, სოციალური და ქონებრივი მდგომარეობის, რასის, ეროვნული კუთვნილების, სქესის, განათლების, ენის, რელიგიის, პოლიტიკური თუ სხვა შეხედულებების, საქმიანობის სფეროს და სხვა გარემოებათა მიუხედავად. [...] საქართველო იცავს თავის ტერიტორიაზე მყოფ უცხოელთა [...] უფლებებსა და თავისუფლებებს. [...] საქართველო თავის მოქალაქეთა თანაბრად იცავს თავის ფარგლებს გარეთ დროებით მყოფ იმ მოქალაქეობის არმქონე პირთა უფლებებსა და კანონიერ ინტერესებს, რომლებიც მუდმივად ცხოვრობენ საქართველოში” (მე-3 მუხლი).⁴

,,საერთო სასამართლოების შესახებ,, ორგანული კანონი ადგენს, რომ: ,,ყოველ ადამიანს უფლება აქვს თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად პირდაპირ ან წარმომადგენლის მეშვეობით პირდაპირ მიმართოს სასამართლოს”. (მე-3 მუხლი). სამოქალაქო საპროცესო კოდექსი ადგენს, რომ ყოველი პირისათვის უზრუნველყოფილია უფლების სასამართლოს წესით დაცვა (მე-2 მუხლი) და რომ მართლმსაჯულებას სამოქალაქო საქმეებზე ახორციელებს მხოლოდ სასამართლო კანონისა და სასამართლოს წინაშე ყველა პირის თანასწორობის საფუძველზე (მე-5 მუხლი).⁵ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მიხედვით, ყველა პირი თანასწორია კანონისა და სასამართლოს წინაშე.⁶

საქართველოს კანონმდებლობის ზოგად დებულებათა მიუხედავად, რომლებიც კრძალავენ მოქალაქეობის არმქონე პირთა დისკრიმინაციას, პრობლემა შეიძლება წარმოიშვას უცხოელთა და საქართველოში მუდმივად მცხოვრებ მოქალაქეობის არმქონე პირთა განათლების მიღების უფლებასთან დაკავშირებით. ნაშრომში ამ პრობლემის დეტალური განხილვის გარეშე შეიძლება მხოლოდ იმის აღნიშვნა, რომ კანონი ,,განათლების შესახებ”⁷, იმ დებულებებთან ერთად, რომლებიც ეხება ,,ყველას”, შეიცავს მხოლოდ ,,მოქალაქეებთან” დაკავშირებულ განათლების მიღების უფლების სხვადასხვა ასპექტის მომწესრიგებელ დებულებებს.⁸

ევროპული კონვენციის მე-16 მუხლი უშვებს უცხოელთა პოლიტიკური საქმიანობის შეზღუდვას.⁹ ეს მუხლი მიზნად ისახავს, დაადგინოს გამონაკლისი როგორც მე-14 მუხლით გათვალისწინებული არადისკრიმინაციის პრინციპიდან, ისე იმ პრინციპიდან, რომლის თანახმად, მონაწილე სახელმწიფოები თავიანთი იურისდიქციის ფარგლებში ყველას უზრუნველყოფენ ამ კონვენციით განსაზღვრული უფლებებითა და თავისუფლებებით. მე-16 მუხლის ფორმულირება ცხადყოფს, რომ მე-10 (გამოხატვის თავისუფლება), მე-11 (შეკრებისა და გაერთიანების თავისუფლება) და მე-14 (დისკრიმინაციის აკრძალვა) მუხლებით გათვალისწინებული უფლებების შეზღუდვა უცხოელთა მიმართ ეხება მხოლოდ უცხოელთა პოლიტიკურ საქმიანობას. თუ უცხოელთა საქმიანობა მე-10, მე-11 და მე-14 მუხლებით მოწესრიგებულ საკითხებთან დაკავშირებით არ არის პოლიტიკური, უცხოელები უნდა იყვნენ უზრუნველყოფილი იმავე უფლებებით, რა უფლებებიც ენიჭებათ ამ სახელმწიფოს მოქალაქეებს ხსენებული მუხლებით.¹⁰

მნიშვნელოვანია იმის აღნიშვნა, რომ საქართველოს კანონმდებლობით გათვალისწინებული უფლებებით უზრუნველყოფილნი არიან არა მხოლოდ ფიზიკური, არამედ ასევე იურიდიული პირები. საქართველოს კონსტიტუციის 45-ე მუხლი პირდაპირ ადგენს, რომ კონსტიტუციაში მითითებული ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები, მათი შინაარსის გათვალისწინებით, ვრცელდება აგრეთვე იურიდიულ პირებზე.

ბ) კონვენციის იურისდიქციის/ტერიტორიული ფარგლები

ევროპული კონვენციის 1-ლი მუხლი იცავს ,,ყველას” კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოთა ,,იურისდიქციის ფარგლებში”. სახელმწიფოებს უნდა ჰქონდეთ შესაძლებლობა, ფიზიკურად უზრუნველყონ კონვენციითა და მისი ოქმებით გათვალისწინებული უფლებები და თავისუფლებები.¹¹ სხვა სიტყვებით, სახელმწიფოს უნდა შეეძლოს, განახორციელოს გარკვეული უფლებამოსილება ამ პირთა მიმართ სახელმწიფო ორგანოების მეშვეობით.

ტერმინი იურისდიქცია, რომელიც გამოიყენება კონვენციის 1-ლ მუხლში, სტრასბურგის ორგანოთა განხილვის ობიექტი იყო რამდენიმე სასამართლო საქმეში. კომისიისა და სასამართლოს პრეცედენტულმა სამართალმა ცხადყო, რომ ტერმინი იურისდიქცია უფრო ფართოა, ვიდრე ტერმინი ტერიტორია. სახელმწიფოს იურისდიქციასთან დაკავშირებით ევროპული სასამართლოს ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საქმეა ლოიზიდუ თურქეთის წინააღმდეგ (Loizidou v. Turkey), რომელშიც თურქეთის მთავრობამ უარყო თავისი იურისდიქცია თურქეთის იმ სამხედრო ძალების საქმიანობაზე, რომლებმაც მოახდინეს ჩრდილოეთ კვიპროსის ოკუპირება. თურქეთის სამხედრო ძალებმა ხელი შეუშალა განმცხადებელს, გადასულიყო ჩრდილოეთ კვიპროსის ტერიტორიაზე და ესარგებლა იქ არსებული თავისი საკუთრებით. ამ საქმეზე სასამართლომ გააკეთა მნიშვნელოვანი განცხადება:

,,მიუხედავად იმისა, რომ 1-ლი მუხლი ადგენს შეზღუდვებს კონვენციის ფარგლების მიმართ, ,,იურისდიქციის” კონცეფცია, ამ დებულების მიხედვით, არ იზღუდება მაღალი ხელშემკვრელი მხარეების ეროვნული ტერიტორიით. დამკვიდრებული პრეცედენტული სამართლის მიხედვით, მაგალითად, სასამართლომ დაადგინა, რომ პირის ექსტრადირებამ ან გაძევებამ ხელშემკვრელი მხარის მიერ შეიძლება წამოჭრას მე-3 მუხლთან დაკავშირებული საკითხი და, შესაბამისად, დადგეს ამ სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის საკითხი კონვენციის მიხედვით. [...] ამასთან ერთად, ხელშემკვრელი მხარის პასუხისმგებლობის საკითხი შეიძლება დადგეს იმ აქტების გამო, რომლებსაც შედეგები მოჰყვება მათი ტერიტორიების გარეთ.

კონვენციის ობიექტისა და მიზნის გათვალისწინებით, ხელშემკვრელი სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა ასევე შეიძლება დადგეს, როდესაც სამხედრო მოქმედების შედეგად - მიუხედავად იმისა, იგი კანონიერია თუ უკანონო - სახელმწიფო ახორციელებს ეფექტიან კონტროლს თავისი ეროვნული ტერიტორიის ფარგლებს გარეთა ტერიტორიაზე. ამ ტერიტორიაზე კონვენციით გათვალისწინებული უფლებებისა და თავისუფლებების უზრუნველყოფის ვალდებულება გამომდინარეობს ასეთი კონტროლის ფაქტიდან, იმის მიუხედავად, იგი ხორციელდება უშუალოდ, მისი შეიარაღებული ძალების, თუ დაქვემდებარებული ადგილობრივი ადმინისტრაციის მეშვეობით.”¹²

ერთ-ერთი დასკვნა, რომელიც შეიძლება გაკეთდეს სასამართლოს ამ განცხადებიდან, არის ის, რომ ევროპული კონვენციის მონაწილე სახელმწიფო არ შეიძლება იყოს პასუხისმგებელი იმ მოქმედებაზე ან უმოქმედობაზე, რომელიც ჩადენილ იქნა მის მიერ არაკონტროლირებად ტერიტორიაზე. კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი საქმე იურისდიქციასთან დაკავშირებით არის ბანკოვიჩი და სხვები ნატოს წევრი სახელმწიფოების წინააღმდეგ (Bankovic and Others v. NATO Member States).¹³ ამ საქმეზე ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა: მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფოს იურისდიქციული კომპეტენცია ძირითადად შეზღუდულია მისი ტერიტორიით,¹⁴ გამონაკლის შემთხვევაში სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის საკითხი შეიძლება დადგეს იმ მოქმედებისათვის, რომელიც ჩადენილია მისი ტერიტორიის ფარგლებს გარეთ.¹⁵

საქართველოს მთავრობის მიერ თავისი ტერიტორიის კონტროლთან დაკავშირებული მდგომარეობა პრობლემურია. 90-იანი წლების დასაწყისში მომხდარი მოვლენების გამო საქართველოს მთავრობას არ ძალუძს, გააკონტროლოს თავისი ორი რეგიონი - აფხაზეთი და სამაჩაბლო (ყოფილი სამხრეთ ოსეთი). სამხედრო კონფლიქტების შედეგად შექმნილი თვითგამოცხადებული რესპუბლიკების ეს ტერიტორიები საქართველოს მთავრობის de facto კონტროლს მიღმა არიან. ცხადია, რომ არცერთი მათგანი არ არის ევროპული კონვენციის მონაწილე. დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობის სამშვიდობო ძალები (რომლებიც სინამდვილეში რუსი სამხედროები არიან) დისლოცირებულნი არიან აფხაზეთის ტერიტორიაზე.¹⁶

იმ ფაქტს, რომ საქართველოს მთავრობა ვერ აკონტროლებს ხსენებულ ორ რეგიონს, პირდაპირი გავლენა აქვს ამ ტერიტორიებზე ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციისა და მისი ოქმების გამოყენებასა და, კონვენციის 1-ლი მუხლიდან გამომდინარე, საქართველოს ვალდებულებაზე, დაიცვას ადამიანის უფლებები.

საქართველომ არ გააკეთა რაიმე დათქმა/განცხადება კონვენციისა და მისი მე-4, მე-6, მე-7 ოქმების მიმართ, მათი რატიფიცირების დროს 1999/2000 წლებში. თუმცა საქართველომ გააკეთა ტერიტორიული განცხადებები 1-ლი, მე-12 და მე-13 ოქმების მიმართ.¹⁷

1-ლი ოქმის რატიფიცირების სიგელი ითვალისწინებს საქართველოს შემდეგ განცხადებას:

,,საქართველო აცხადებს, რომ აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონში არსებული ვითარების გამო საქართველოს ხელისუფლება მოკლებულია შესაძლებლობას, იკისროს პასუხისმგებლობა ამ კონვენციისა და მისი დამატებითი ოქმების დებულებათა პატივისცემასა და დაცვაზე ამ ტერიტორიებზე. ამდენად, აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონში საქართველოს იურისდიქციის განხორციელების შესაძლებლობის აღდგენამდე საქართველო იხსნის პასუხისმგებლობას აღნიშნულ ტერიტორიებზე თვითგამოცხადებული, უკანონო ხელისუფლების ორგანოების მიერ პირველი ოქმის დებულებათა დარღვევაზე.”¹⁸

საქართველომ გააკეთა მსგავსი ტერიტორიული განცხადება მე-12 ოქმის მიმართ. იგი ადგენს, რომ ,,აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონში საქართველოს იურისდიქციის სრულად აღდგენამდე საქართველო იხსნის პასუხისმგელობას აღნიშნულ ტერიტორიებზე ... ევროპული კონვენციის მე-12 დამატებითი ოქმით გათვალისწინებული ვალდებულებების შესრულებაზე.”¹⁹

ტერიტორიული განცხადებები განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია აფხაზეთსა და სამაჩაბლოში არსებული მდგომარეობის გამო. აფხაზეთსა და სამაჩაბლოში არსებული de facto მდგომარეობა ნათლად ხსნის საქართველოს ხელისუფლების პოზიციას.

თუმცა აშკარაა, რომ საქართველოს ხელისუფლებას არ ძალუძს, განახორციელოს აფხაზეთისა და სამაჩაბლოს ტერიტორიების ეფექტიანი კონტროლი, თავის შეკავება ტერიტორიული განცხადების გაკეთებისაგან კონვენციისა და მისი მე-4, მე-6 და მე-7 ოქმების რატიფიცირების დროს შეიძლება აიხსნას კონვენციით ასეთი დათქმის/განცხადების გაკეთების აკრძალვით. კონვენციის 56-ე მუხლი ტერიტორიული გამოყენების შესახებ ეხება კონვენციის გამოყენებას მხოლოდ იმ ტერიტორიებზე, რომელთა საერთაშორისო ურთიერთობებზე ის არის პასუხისმგებელი. ამდენად, აშკარაა, რომ 56-ე მუხლი არ ეხება საქართველოს სიტუაციას. მეორე მხრივ, 57-ე მუხლი დათქმებთან დაკავშირებით ადგენს რიგს მოთხოვნებისას, რომლებიც უნდა დააკმაყოფილოს სახელმწიფომ, რათა გააკეთოს დათქმა, ზოგადი ხასიათის დათქმის აკრძალვისა და შესაბამისი სახელმწიფოს მოქმედ ნორმატიულ აქტზე დაყრდნობის ჩათვლით.²⁰

როგორც ჩანს, საქართველოს მთავრობას სწამდა, რომ ტერიტორიული განცხადება/დათქმა არ იქნებოდა მისაღები კონვენციის შესაბამისი დებულებების მიხედვით. ასეთი განცხადების/დათქმის მიუღებლობა შემდგომ დადასტურდა ევროპული სასამართლოს მიერ გადაწყვეტილებაში დასაშვებობის შესახებ საქმეზე - ილაშკუ და სხვები მოლდოვისა და რუსეთის ფედერაციის წინააღმდეგ (IIascu and Others v. Moldova and the Russian Federation).²¹ დნესტრისპირეთის - ტერიტორია, რომელსაც ვერ აკონტროლებს მოლდოვის ხელისუფლება - მიმართ მოლდოვის მიერ გაკეთებული დათქმა ევროპულმა სასამართლომ ბათილად მიიჩნია, რადგან იგი ვერ აკმაყოფილებდა კონვენციის მოთხოვნებს.

ამასთანავე, საქართველოს ხელისუფლების პოზიცია შეიძლება აიხსნას ამ ტერიტორიებზე კონტროლის არარსებობის დროებითი ხასიათით. საქართველოს ხელისუფლების პოზიციას, რომ თავი შეეკავებინა ადამიანის უფლებათა ხელშეკრულების (რაც, რასაკვირველია, მოიცავს ევროპულ კონვენციასაც) მიმართ ტერიტორიული დათქმის/განცხადების გაკეთებისაგან, ნათელი მოეფინა საქართველოს პრეზიდენტის განცხადებაში,²² რომელშიც მან მიუთითა, ერთი მხრივ, იმ ფაქტზე, რომ საქართველოს ხელისუფლებას ამჟამად არ ძალუძს, განახორციელოს ეფექტიანი კონტროლი ამ ტერიტორიებზე და, მეორე მხრივ, აღნიშნა, რომ საქართველოს იურისდიქცია ამ ტერიტორიებზე მალე აღდგება.

როგორც აღინიშნა, საქართველომ ტერიტორიული განცხადება გააკეთა 1-ლი, მე-12 და მე-13 ოქმების მიმართ, რომელთა რატიფიცირება მოხდა შესაბამისად - 2002 წლის 7 ივნისს, 2001 წლის 15 ივნისსა და 2003 წლის 24 აპრილს.²³ რთულია საქართველოს ხელისუფლების მიდგომაში ასეთი ცვლილების მიზეზთა დადგენა, რადგან ამ ტერიტორიების მიმართ კონტროლის არარსებობის მდგომარეობა იგივე რჩება. იმ ფაქტის გამო, რომ საქართველოს ხელისუფლებამ იცოდა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილების შესახებ, რომელმაც მოლდოვის ტერიტორიული განცხადება ბათილად გამოაცხადა,²⁴ შეიძლება გამოითქვას ვარაუდი, რომ 1-ლი, მე-12 და მე-13 ოქმების რატიფიცირების დროს გაკეთებული ტერიტორიული განცხადებები უფრო პოლიტიკური ხასიათისაა, ვიდრე სამართლებრივი.

ევროპული კონვენციისა და ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის მიხედვით, ხელშემკვრელმა სახელმწიფოებმა თავიანთი იურისდიქციის ფარგლებში ყველა უნდა უზრუნველყოს უფლებებითა და თავისუფლებებით. ვინაიდან საქართველოს მთავრობა ვერ ახორციელებს ეფექტიან იურისდიქციას ზემოხსენებული ორი რეგიონის მიმართ, საქართველოს ხელისუფლებას არ უნდა დაეკისროს პასუხისმგებლობა ევროპული კონვენციის დარღვევისათვის იმ ტერიტორიებზე, რომლებიც სცილდება მის ფაქტობრივ კონტროლს, თუმცა ევროპულმა სასამართლომ ჯერ კიდევ ნათელი უნდა მოჰფინოს იმ მდგომარეობას, რომელშიც საქართველო აღმოჩნდა.²⁵ საქმე - ილაშკუ და სხვები მოლდოვისა და რუსეთის ფედერაციის წინააღმდეგ (IIascu and Others v. Moldova and the Russian Federation), რომელიც ამჟამად იხილება ევროპული სასამართლოს მიერ, ნათელს მოჰფენს ასეთ გარემოებაში სახელმწიფოს პასუხისმგებლობას კონვენციის დარღვევისათვის. ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს მოუწევს ბალანსის დადგენა კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოს უუნარობასა დაიცვას ადამიანის უფლებები იმ ტერიტორიებზე, რომლებიც სცილდება მის კონტროლს და კონვენციით გათვალისწინებული უფლებებისა და თავისუფლებების ეფექტიან დაცვას შორის.

მიუხედავად იმისა, რომ საბჭოთა ხელისუფლების მიერ 1940-იან წლებში საქართველოდან ცენტრალურ აზიაში გადასახლებული მესხების საკითხი არ ეხება ამ თავში განხილულ საკითხებს, არ იქნებოდა მართებული ნაშრომში მისი უყურადღებოდ დატოვება, ვინაიდან საქართველომ ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის წინაშე იკისრა ვალდებულება მესხ მოსახლეობასთან დაკავშირებით. აქ საკმარისია მხოლოდ იმის აღნიშვნა, რომ ევროპის საბჭოში გაწევრიანების დროს (1999 წელი) საქართველომ იკისრა ვალდებულება,inter alia: ,,გაწევრიანებიდან ორი წლის განმავლობაში მიიღოს სამართლებრივი ბაზა, რომელიც დაუშვებს საბჭოთა რეჟიმის მიერ დეპორტირებული მესხი მოსახლეობის რეპატრიაციას და ინტეგრაციას, საქართველოს მოქალაქეობის მიღების უფლების ჩათვლით; ამ სამართლებრივი ბაზის მიღებამდე მის შესახებ კონსულტაციები ჩაატაროს ევროპის საბჭოსთან; გაწევრიანებიდან სამი წლის განმავლობაში დაიწყოს რეპატრიაციისა და ინტეგრაციის პროცესი, ხოლო გაწევრიანებიდან თორმეტი წლის განმავლობაში დაასრულოს მესხი მოსახლეობის რეპატრიაციის პროცესი.”²⁶

საქართველოს პრეზიდენტის 1999 წლის ბრძანებულებით შეიქმნა სახელმწიფო კომისია სამხრეთ საქართველოდან დეპორტირებული მოსახლეობის რეპატრიაციისა და რეაბილიტაციის შესახებ და მთავრობამ აიღო ვალდებულება, დაიწყოს რეპატრიაციის პროცესი სამი წლის განმავლობაში. დღემდე არ არის მიღებული კანონმდებლობა, რომელიც უშვებს საქართველოში მესხი მოსახლეობის რეპატრიაციას.²⁷ მიუხედავად იმისა, რომ გარკვეული ღონისძიებები უკვე გატარდა ხელისუფლების მიერ,²⁸ პრობლემა ჯერჯერობით მოუგვარებელია.

გ) ნეგატიური და პოზიტიური ვალდებულებანი

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის 1-ლი მუხლი მოითხოვს, რომ მონაწილე სახელმწიფოებმა ,,უზრუნველყონ” კონვენციით გათვალისწინებული უფლებები და თავისუფლებები. ამ დებულების ფორმულირების საფუძველზე სტრასბურგის ორგანოებმა 1-ლი მუხლი განმარტეს ნორმად, რომელიც სახელმწიფოს აკისრებს როგორც ნეგატიურ, ისე პოზიტიურ ვალდებულებას. სხვა სიტყვებით, სახელმწიფოებმა ზოგიერთ შემთხვევაში არა მხოლოდ თავი უნდა შეიკავონ უკანონო ჩარევისაგან დაცული უფლებების განხორციელებაში (ნეგატიური ვალდებულება), არამედ ასევე უნდა უზრუნველყონ, რომ კონვენციის გარანტიები დაცული იყოს მესამე მხარეების მიერაც კი (პოზიტიური ვალდებულება).

დიდი ხანია, დამკვიდრებულია მოსაზრება, რომ, მართალია, კონვენციის მრავალი დებულების ძირითადი მიზანია პირთა დაცვა სახელმწიფო ხელისუფლების მიერ უფლებების განხორციელებაში უკანონო ჩარევისაგან, ამასთან ერთად შეიძლება არსებობდეს პოზიტიური ვალდებულება, რომელიც აუცილებელია შესაბამისი უფლებების ეფექტიანი პატივისცემისათვის.²⁹ ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ ასეთი ვალდებულებები წარმოიშობა მე-2,³⁰ მე-3,³¹ მე-8,³² და მე-11³³ მუხლების მიმართ. პოზიტიური ვალდებულება ასევე შეიძლება წარმოიშვას სხვა მუხლებთან დაკავშირებით.

პოზიტიური ვალდებულების კონცეფციის საფუძველზე შეიძლება იმის მტკიცება, რომ ევროპული კონვენციის მონაწილე სახელმწიფომ არა მხოლოდ უნდა შეიკავოს თავი კონვენციით განმტკიცებული უფლებებისა და თავისუფლებების განხორციელებაში უკანონო ჩარევისაგან, არამედ ასევე უნდა გაითვალისწინოს ის სამართლებრივი სანქციები, რომლებიც დაეკისრება პირებს, თუ მათ დაარღვიეს კონვენციაში ჩამოყალიბებული სხვა პირების უფლებები და თავისუფლებები.

საქართველოს სისხლის, სამოქალაქო და ადმინისტრაციული სამართლის კანონმდებლობის ანალიზმა ცხადყო, რომ ისინი ითვალისწინებენ აკრძალვებს (სანქციებს) იმ იურიდიული და ფიზიკური პირების მიმართ, რომლებიც არღვევენ კონვენციით განმტკიცებულ გარანტიებს. აკრძალვები (სანქციები), რომლებიც გამოიყენება პირების მიმართ კონვენციით გათვალისწინებული უფლებებისა და თავისუფლებების დარღვევისათვის, დეტალურად განიხილება კონვენციაში განმტკიცებული კონკრეტული უფლებების ანალიზისას.

1.1.ევროპული კონვენციისა და მისი ოქმების ტექსტების თარგმანი ქართულ ენაზე და მათი ხელმისაწვდომობა

ევროპული კონვენციისა და მისი ოქმების ტექსტების მაღალხარისხიანი თარგმანი ქართულ ენაზე და მათი ხელმისაწვდომობა ძალზე მნიშვნელოვანია ეროვნულ დონეზე კონვენციის სტანდარტების ეფექტიანი გამოყენებისათვის. ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტმა ყურადღება გაამახვილა კონვენციის გამოქვეყნებისა და გავრცელების მნიშვნელობაზე. მან ხაზი გაუსვა იმას, რომ სახელმწიფოებმა ,,უნდა უზრუნველყონ კონვენციის ტექსტის სახელმწიფო ენაზე (ენებზე) გამოქვეყნება და გავრცელება ისე, რომ კარგად გახდეს ცნობილი და ეროვნულმა ორგანოებმა, განსაკუთრებით, სასამართლოებმა გამოიყენონ იგი.”³⁴

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის ოფიციალური თარგმანი ქართულ ენაზე საზოგადოდ არადამაკმაყოფილებლად მიიჩნევა. განსხვავებანი კონვენციის ავთენტურ ტექსტებსა ინგლისურ და ფრანგულ ენებზე და ქართულ ენაზე მის ოფიციალურ თარგმანს შორის ადვილად შესამჩნევია. ასეთმა განსხვავებებმა შეიძლება ეროვნულ დონეზე კონვენციით გათვალისწინებული უფლებებისა და თავისუფლებების არასწორი განმარტება გამოიწვიოს. ასეთი განსხვავებანი განსაკუთრებით პრობლემურია, ვინაიდან კონვენცია საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილია და პირდაპირ გამოიყენება სახელმწიფო ორგანოების, განსაკუთრებით სასამართლოების, მიერ. ასევე აღსანიშნავია, რომ არსებობს კონვენციის რამდენიმე არაოფიციალური თარგმანი, რომლებიც არასამთავრობო ორგანიზაციებმა განახორციელეს.

რაც შეეხება კონვენციის ოქმების თარგმანსა და მათ ოფიციალურ გამოქვეყნებას, მდგომარეობა კიდევ უფრო არასახარბიელოა - არცერთი ოქმი, რომელიც ითვალისწინებს მატერიალური უფლებების დაცვას, არ არის გამოქვეყნებული ოფიციალურ ბეჭდვით ორგანოში, თუმცა ოქმების რამდენიმე არაოფიციალური თარგმანი არსებობს.

შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის მოთხოვნის მიუხედავად, რომ ეროვნულმა ორგანოებმა გამოიყენონ საერთაშორისო ხელშეკრულებათა მხოლოდ ოფიციალური თარგმანი, საქართველოს სასამართლო პრაქტიკამ, როგორც ჩანს, გადაუხვია ამ მოთხოვნას. ეროვნულ სასამართლოებში არის რიგი საქმეებისა, რომლებშიც ეროვნული სასამართლოები იყენებენ გამოუქვეყნებელ საერთაშორისო დოკუმენტებს, ადამიანის უფლებათა ხელშეკრულებების ჩათვლით.

კონვენციის ავთენტურ და ქართულენოვან ტექსტებს შორის არსებულ განსხვავებათა გამო, მიზანშეწონილია გამოითქვას წინადადება, რომ სახელმწიფო ორგანოებმა, სასამართლოების ჩათვლით, გამოიყენონ კონვენციის არა მხოლოდ ოფიციალური თარგმანი, არამედ ასევე კონვენციის ავთენტური ტექსტი ინგლისურ და ფრანგულ ენებზე, რამაც შეიძლება ნათელი მოჰფინოს შესაძლო ბუნდოვანებას და განსხვავებას ტექსტებს შორის. ეს დამკვიდრებული პრაქტიკაა კონვენციის მონაწილე ზოგიერთ სახელმწიფოში. ამ სახელმწიფოებში ეროვნულ ენაზე კონვენციის ოფიციალურ თარგმანთან ერთად ასევე გამოიყენება ავთენტური ტექსტი ინგლისურ/ფრანგულ ენებზე.³⁵ თუმცა საქართველოს მოსამართლეთა უმრავლესობა ვერ ფლობს ინგლისურ ან ფრანგულ ენას, რაც შეუძლებელს ხდის მათთვის კონვენციის ავთენტური ტექსტის გამოყენებას.

იურიდიულ წრეებში უკვე მიმდინარეობს დისკუსია კონვენციის ქართულენოვანი ოფიციალური ტექსტის გაუმჯობესების შესახებ. ალბათ, ყველაზე საუკეთესო გამოსავალია, რომ შეიქმნას ექსპერტთა სამუშაო ჯგუფი, რომელიც შედგება ინგლისური და/ან ფრანგული ენების მცოდნე იურისტებისა (მეცნიერები და პრაქტიკოსები) და ქართული ენის სპეციალისტებისაგან, რათა მან იმუშაოს კონვენციისა და მისი ოქმების ქართულენოვანი ტექსტების გაუმჯობესებაზე.

1. 2. ევროპული კონვენციისა და ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენება საქართველოში

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია 1999 წელს გახდა საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილი.³⁶ იგი უნდა გამოიყენონ სახელმწიფო ორგანოებმა, სასამართლოების ჩათვლით. ფიზიკური და იურიდიული პირები უნდა იყვნენ უზრუნველყოფილნი კონვენციით გათვალისწინებული უფლებებითა და თავისუფლებებით.

რაც შეეხება კონვენციის იერარქიულ სტატუსს საქართველოს სხვადასხვა ნორმატიულ აქტს შორის, მდგომარეობა შემდეგია: კონვენციას ენიჭება კონსტიტუციისა და კონსტიტუციური შეთანხმების მიმართ უფრო დაბალი იერარქიული ადგილი,³⁷ მაგრამ უფრო მაღალი სხვა ნორმატიული აქტების მიმართ, როგორებიცაა: ორგანული კანონები, კანონები, პრეზიდენტის ბრძანებულებები და სხვ.³⁸

სახელმწიფო ორგანოების, განსაკუთრებით სასამართლოების, პრაქტიკა ევროპული კონვენციის გამოყენებასთან დაკავშირებით ამჟამად ვითარდება. საქართველოს სასამართლოებმა მრავალ საქმეში გამოიყენეს ევროპული კონვენცია. რადიკალური განსხვავებაა ეროვნული სასამართლოების მიერ ევროპული კონვენციის გამოყენებასთან დაკავშირებით 1999/2000 და 2001/2002 წლებს შორის.

საქართველოს უზენაესი და თბილისის საოლქო სასამართლოები განსაკუთრებით აქტიურია ამ თვალსაზრისით. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ ასევე განიხილა რამდენიმე საქმე, რომლებშიც მან გამოიყენა ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო დოკუმენტები, ევროპული კონვენციის ჩათვლით.

რაც შეეხება ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენებას, ეროვნული სასამართლოების უმრავლესობა, როგორც ჩანს, თავს იკავებს პრეცედენტული სამართლის გამოყენებისაგან. როგორც ჩანს, საქართველოს მოსამართლეთა უმრავლესობას არასწორად ესმის ის როლი, რომელიც უნდა შეასრულოს ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულმა სამართალმა. მათი აზრით, ვინაიდან საქართველო არის არა საერთო სამართლის, არამედ კონტინენტური სამართლის ქვეყანა, ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი არ არის ეროვნული სამართლის წყარო და, შესაბამისად, ეროვნულმა სასამართლოებმა არ უნდა გამოიყენონ ის.³⁹ ევროპული კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოთა სასამართლო პრაქტიკა ცხადყოფს, რომ ეს არის ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის როლის არასწორი გაგება ეროვნული სასამართლოების პრაქტიკაში.⁴⁰

საქართველოს სასამართლოებმა უნდა გამოიყენონ არა მხოლოდ ევროპული კონვენციის ტექსტი, არამედ ასევე კონვენციით გათვალისწინებული უფლებებისა და თავისუფლებების საფუძველზე ჩამოყალიბებული ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი. მიუხედავად იმისა, რომ ევროპული სასამართლო იღებს გადაწყვეტილებებს კონკრეტულ საქმეებზე, ასეთი გადაწყვეტილებები განმარტავს კონვენციის დებულებებს. რთულია კონვენციისა და მისი ოქმების დებულებათა შინაარსის დადგენა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკის ანალიზის გარეშე, რაც აისახება მის პრეცედენტულ სამართალში, განსაკუთრებით იმის გამო, რომ კონვენცია არის ,,ცოცხალი,, დოკუმენტი.

კონვენციის ადამიანის უფლებათა სტანდარტები გამოხატულია როგორც კონვენციის ტექსტში, ისე ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალში. ამიტომ საქართველოს სასამართლოებმა უნდა იხელმძღვანელონ არა მხოლოდ კონვენციაში ასახული ადამიანის უფლებათა სტანდარტებით, არამედ ასევე იმ სტანდარტებით, რომლებიც გამოხატულია ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით. სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენება მნიშვნელოვან დახმარებას გაუწევს ეროვნულ სასამართლოებს კონვენციით განმტკიცებული უფლებებისა და თავისუფლებების ჯეროვან განმარტებასთან დაკავშირებით.

მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს სასამართლოების უმრავლესობა თავს იკავებს ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენებისაგან, 1999 წლიდან, როდესაც საქართველომ მოახდინა ევროპული კონვენციის რატიფიცირება, სასამართლოთა პრაქტიკაში იკვეთება ტენდენცია, გამოიყენონ ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი, რათა განმარტონ კონვენციით გათვალისწინებული უფლებები და თავისუფლებები.⁴¹

თავის ერთ-ერთ საქმეში თბილისის საოლქო სასამართლომ, ევროპულ კონვენციასთან ერთად, მოიშველია ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი და აღნიშნა, რომ სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი ავსებს და აზუსტებს ევროპული კონვენციით დადგენილი ნორმების შინაარსს.⁴² სასამართლოს ამ განცხადებამ ნათელი მოჰფინა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენების აუცილებლობას კონვენციის სტანდარტების განმარტებისათვის.

მართალია, ამჟამად საქართველოს სასამართლოების პრაქტიკაში ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენების მხოლოდ რამდენიმე შემთხვევაა, შეიძლება გამოითქვას ვარაუდი, რომ დამატებითი ღონისძიებების გატარება, რომელთა მიზანი იქნება საქართველოს სასამართლოების მიერ ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის (კონვენციის ტექსტთან ერთად) გამოყენების ხელშეწყობა, გააუმჯობესებს მდგომარეობას. საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ უმნიშვნელოვანესი როლი უნდა შეასრულოს ამ თვალსაზრისით. ადრე არსებული წესებისაგან განსხვავებით, რომელთა თანახმად, საქართველოს უზენაეს სასამართლოს შეეძლო, მიეღო იურიდიულად სავალდებული დადგენილება ნორმატიული აქტის ან მისი დებულების განმარტების შესახებ, რომელიც მიმართული იქნებოდა სხვა სასამართლოებისადმი, ამჟამად მოქმედი კანონმდებლობით ასეთი შესაძლებლობა არ არსებობს.⁴³ მიუხედავად იმისა, რომ უზენაესი სასამართლო არ არის უფლებამოსილი, მიიღოს ასეთი აქტი, უზენაესი სასამართლოს სამეცნიერო-საკონსულტაციო საბჭომ, რომელიც შექმნილია სწორი სასამართლო პრაქტიკის ჩამოყალიბების ხელშეწყობისათვის, შეიძლება შეასრულოს მნიშვნელოვანი როლი ამ მიმართებით.

თავისი სარეკომენდაციო ხასიათის მიუხედავად, საბჭოს მიერ მიღება სახელმძღვანელო დოკუმენტისა, რომელიც შეეხება, inter alia, სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის როლს კონვენციის განმარტებაში და საქართველოს სასამართლოების მიერ კონვენციით გათვალისწინებული უფლებებისა და თავისუფლებების განმარტების პრინციპებს, დადებით გავლენას მოახდენს საქართველოს სასამართლოების მიერ კონვენციის ადამიანის უფლებათა სტანდარტების გამოყენების პრაქტიკაზე.

1.3. ინფორმაციის გავრცელება და სწავლება ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის შესახებ

ნათელია, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციისა და ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენება ეროვნულ დონეზე მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული იმ იურიდიულ პროფესიათა წარმომადგენლების სწავლებაზე, რომლებსაც შეხება აქვთ სასამართლო პროცესთან.

ევროპული კონვენციისა და ევროპული სასამართლოს საქმიანობის შესახებ ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის მნიშვნელობას ხაზი გაუსვა ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტმა. კონვენციის ტექსტის ხელმისაწვდომობასთან ერთად, მან ყურადღება გაამახვილა იმ გადაწყვეტილებათა დროულად და ფართოდ გავრცელების უზრუნველყოფაზე, რომლებიც განავითარებენ შესაბამის პრეცედენტულ სამართალს. ხაზი გაესვა იმას, რომ ეს პრეცედენტული სამართალი უნდა გამოქვეყნდეს სრულად ან, მინიმუმ, რეზიუმეს თუ ამონარიდის სახით სახელმწიფო ენაზე (ენებზე), განსაკუთრებით, ოფიციალურ ბეჭდვით ორგანოებში, კომპეტენტური სამინისტროების საინფორმაციო ბიულეტენებში, იურიდიულ ჟურნალებსა და საინფორმაციო საშუალებებში, რომლებითაც სარგებლობს იურიდიული საზოგადოება. მინისტრთა კომიტეტის რეკომენდაცია მოიხსენიებს სხვადასხვა ღონისძიებას, რომლებიც უნდა გატარდეს სახელმწიფოს მიერ, რათა ხელი შეეწყოს ინფორმაციის გავრცელებას ევროპული კონვენციის შესახებ. ისინი მოიცავენ სახელმწიფო ენაზე (ენებზე) სახელმძღვანელოებისა და სხვა პუბლიკაციების რეგულარულ გამოცემას, რაც ხელს შეუწყობს კონვენციის სისტემისა და სასამართლოს ძირითადი პრეცედენტების შესახებ ინფორმაციის გავრცელებას, შესაბამისი პრეცედენტების ასლებით სასამართლო ხელისუფლების უზრუნველყოფას, ისევე როგორც იმის უზრუნველყოფას, რომ სახელმწიფო ორგანიზაციებში, როგორებიცაა: სასამართლოები, პოლიციის ორგანოები, ციხის ადმინისტრაცია ან სოციალური დაცვის ორგანოები, ასევე, სადაც აუცილებელია, არასახელმწიფო ორგანიზაციებში, როგორებიცაა: ადვოკატთა ასოციაციები, პროფესიული ასოციაციები, და სხვ., დროულად გავრცელდეს ის გადაწყვეტილებები, რომლებიც უშუალო კავშირშია მათ საქმიანობასთან, საჭიროების შემთხვევაში, განმარტებით ბარათთან ან ცირკულარულ წერილთან ერთად.⁴⁴

საქართველოში უკვე გადაიდგა ნაბიჯები ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის, ევროპული კონვენციის სისტემის ჩათვლით, იურიდიული პროფესიების წარმომადგენელთა სასწავლო პროგრამებში შეტანის თვალსაზრისით.

,,საერთო სასამართლოების შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონის მიხედვით, ყველამ უნდა გაიაროს საკვალიფიკაციო გამოცდა მოსამართლის თანამდებობის დასაკავებლად. ამავე კანონით, მოსამართლეობის კანდიდატმა გამოცდა უნდა ჩააბაროს ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო აქტებსა და საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებებში, რაც ერთ-ერთია სამართლის იმ შვიდი დარგიდან, რომლებიც გათვალისწინებულია საკვალიფიკაციო პროგრამით.⁴⁵ პროგრამა მოიცავს გაეროსა და ევროპის საბჭოს ადამიანის უფლებათა დოკუმენტებს.

მსგავს გამოცდას, inter alia, ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო დოკუმენტებზე აბარებენ მოსამართლის თანაშემწეობის კანდიდატები.⁴⁶ მოსამართლეთა მსგავსად, მოსამართლის თანაშემწეობის კანდიდატებისათვის მომზადებული საკვალიფიკაციო პროგრამა ითვალისწინებს ტესტირებას ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო დოკუმენტებზე.

საქართველოს კანონი ,,ადვოკატთა შესახებ” (2002 წლის 20 ივლისი) ასევე ადგენს, რომ იმისათვის, რათა პირი ჩაითვალოს ადვოკატად, მან უნდა გაიაროს ტესტირება, inter alia, ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალში. აღსანიშნავია, რომ ადვოკატობის კანდიდატთა სასწავლო კურსები ორგანიზებულ იქნა სამოსამართლო სწავლების ცენტრში, იუსტიციის სამინისტროს სასწავლო ცენტრსა და საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციაში.

მოსამართლეობის, მოსამართლის თანაშემწეობისა და ადვოკატობის კანდიდატთა საგამოცდო (ტესტების) პროგრამები თითქმის იდენტურია. საერთო შენიშვნა, რომელიც ეხება ყველა მათგანს, ისაა, რომ მრავალი საკითხი უფრო თეორიული და ზოგადი ხასიათისაა, ვიდრე პრაქტიკაზე ორიენტირებული. საგამოცდო პროგრამებში შესული მრავალი საკითხი არ არის პირდაპირ კავშირში შესაბამისი იურიდიული პროფესიის წარმომადგენელთა საქმიანობასთან. სამართლიანი იქნებოდა იმის აღნიშვნა, რომ საკითხები უფრო კონცენტრირებული უნდა იყოს მატერიალურ უფლებებზე (მაგალითად, ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით დადგენილი სტანდარტები კონვენციის მე-6 მუხლის მიმართ), ვიდრე გაეროსა და ევროპის საბჭოს ფარგლებში შექმნილ ინსტიტუციურ მექანიზმებზე. ზოგადი დასკვნა საგამოცდო პროგრამებთან დაკავშირებით ისაა, რომ ისინი უნდა გაუმჯობესდნენ. ამას გარდა, როგორც ჩანს, იურიდიული პროფესიების ყველა წარმომადგენელი ვერ ათვითცნობიერებს იმ როლს, რომელსაც ასრულებს ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი. სასწავლო პროგრამებში ასევე უნდა იქნეს განხილული ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის როლი კონვენციისა და მისი ოქმების დებულებათა განმარტებაში.

იურიდიულ პროფესიათა წარმომადგენლების სწავლების მდგომარეობის ანალიზმა გამოავლინა, რომ დიდი მნიშვნელობა აქვს, თავდაპირველად განხორციელდეს იმ პირთა სწავლება სასწავლო მეთოდოლოგიის შესახებ, რომლებმაც უნდა წარმართონ ეს პროგრამები, რაც გამოწვეულია იმით, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის სისტემა სიახლეა ქართველი იურისტებისათვის.

პროკურორებთან დაკავშირებით უნდა აღინიშნოს, რომ, მართალია, ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალი თანაბრად მნიშვნელოვანია მათთვის, ორგანული კანონი ,,პროკურატურის შესახებ” არ ითვალისწინებს პროკურატურის თანამშრომლების მიერ გამოცდის ჩაბარებას ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალში.⁴⁷ პროკურატურის თანამშრომელთა საგამოცდო პროგრამაში უნდა შევიდეს ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სტანდარტები, კონვენციის სტანდარტების ჩათვლით.

იმ სწავლების გარდა, რომელიც მიზნად ისახავს შესაბამისი იურიდიული პროფესიის განხორციელების უფლების მოპოვებას, აუცილებელია, შეიქმნას სასწავლო პროგრამები მოქმედი მოსამართლეების, მოსამართლეთა თანაშემწეებისა და ადვოკატებისათვის. მიუხედავად იმისა, რომ იუსტიციის საბჭოს სასწავლო ცენტრი აწყობს სხვადასხვა სასწავლო კურსსა და სემინარს მოსამართლეებისათვის, მოსამართლეთა თანაშემწეებისა და ადვოკატებისათვის, ისინი არ არის რეგულარული. ამიტომ შეიძლება გამოითქვას მოსაზრება, რომ რეგულარულად ჩატარდეს სასწავლო პროგრამები (მაგ., ყოველ 2-3 წელიწადში ერთხელ), რათა მათ ჰქონდეთ განახლებული ინფორმაცია სამართლებრივ განვითარებაზე, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის ჩათვლით. სასწავლო პროგრამამ უნდა გაითვალისწინოს თითოეული იურიდიული პროფესიის თავისებურებანი.

ზედმეტია იმის აღნიშვნა, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციისა და მისი ოქმების გამოყენება მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული ეფექტიან საინფორმაციო პოლიტიკაზე ევროპული კონვენციის ადამიანის უფლებათა სტანდარტებთან დაკავშირებით. როგორც საზოგადოების წევრთა, ისე იურიდიული პროფესიების წარმომადგენელთა ცოდნა ადამიანის უფლებათა ევროპული სისტემის შესახებ უნდა გაღრმავდეს, თუმცა უკანასკნელთათვის ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია. იურიდიული პროფესიების წარმომადგენლებმა არა მხოლოდ უნდა იცოდნენ კონვენციით დაცული უფლებები, პრეცედენტული სამართალი და ევროპული სასამართლოს ინსტიტუციური მექანიზმი, არამედ უნდა ჰქონდეთ შესაძლებლობა, თვალყური ადევნონ ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის განვითარებას, რისთვისაც ისინი რეგულარულად უნდა იყვნენ უზრუნველყოფილი ინფორმაციით ევროპული სასამართლოს მიერ განხილული მნიშვნელოვანი საქმეების შესახებ. საქართველოში გადაიდგა პოზიტიური ნაბიჯები ევროპული კონვენციის მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების ტექსტების სრულად ან მათი რეზიუმეს სახით გამოქვეყნებასთან დაკავშირებით. როგორც საქართველოს საკონსტიტუციო, ისე უზენაესი სასამართლო აქვეყნებს ევროპული სასამართლოს საქმეებს. ეს ასევე ხდება არასამთავრობო ორგანიზაციების მიერ.

ასევე აღსანიშნავია, რომ საქართველოში განიხილება იუსტიციის უმაღლესი სკოლის დაარსების საკითხი. მისი მიზანი იქნება სასამართლოს თანამშრომელთა მომზადება.⁴⁸ ამ თვალსაზრისით ძალზე მნიშვნელოვანია, რომ სკოლის სასწავლო პროგრამით გათვალისწინებულ იქნეს სპეციალური კურსი ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის შესახებ. კურსში დიდი ყურადღება უნდა გამახვილდეს ევროპულ კონვენციასა და ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალზე.

ერთ-ერთი საკითხი, რომელიც დაკავშირებულია ევროპული კონვენციის პირველ მუხლთან, არის კორუფციის პრობლემა. უდავოა, რომ რთულია, თუ საერთოდ შესაძლებელია, ადამიანის უფლებათა ეფექტიანი დაცვის უზრუნველყოფა, როდესაც კორუფციას ფართოდ აქვს ფეხი მოკიდებული ქვეყანაში. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს ხელისუფლება მრავალ ღონისძიებას ატარებს კორუფციის წინააღმდეგ საბრძოლველად, ასეთი ღინისძიებები აშკარად არ არის საკმარისი.⁴⁹

სასამართლო ხელისუფლების მიერ კორუფციის წინააღმდეგ გატარებული ღონისძიებების დეტალური ანალიზი გაკეთებულია ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლთან დაკავშირებით საქართველოს კანონმდებლობის შესწავლის ნაწილში.

1.4. დასკვნები და რეკომენდაციები

ა) ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას მნიშვნელოვანი როლი ენიჭება საქართველოს კანონმდებლობაში. იგი არის საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილი. კონვენციას მინიჭებული აქვს კონსტიტუციაზე და კონსტიტუციურ შეთანხმებაზე დაბალი, მაგრამ სხვა ნორმატიულ აქტებზე, როგორებიცაა: ორგანული კანონები, კანონები, პრეზიდენტის ბრძანებულებები და სხვ., მაღალი იერარქიული ადგილი;

ბ) ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის ქართულ ენაზე ოფიციალური თარგმანის ხარისხი ზოგადად მიჩნეულია არადამაკმაყოფილებლად. საქართველოს კანონმდებლობაში კონვენციის განსაკუთრებული როლიდან და მისი პირდაპირი გამოყენების აუცილებლობიდან გამომდინარე, უნდა გატარდეს დაუყოვნებლივი ღონისძიებები კონვენციის ქართულენოვანი ტექსტის თარგმანის გასაუმჯობესებლად;

გ) უნდა იქნეს უზრუნველყოფილი 1-ლი, მე-4, მე-6, მე-12 და მე-13 ოქმების მაღალი ხარისხით თარგმნა და ოფიციალურ ბეჭდვით ორგანოში დაუყოვნებლივ გამოქვეყნება;

დ) მიუხედავად იმისა, რომ მზარდია იმ საქმეების რაოდენობა, რომლებშიც ეროვნული სასამართლოები პირდაპირ იყენებენ ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას, ასეთი საქმეები ჯერ კიდევ გამონაკლისია. საქართველოს უზენაესი სასამართლო და თბილისის საოლქო სასამართლო განსაკუთრებით აქტიურნი არიან კონვენციის გამოყენების თვალსაზრისით.

რაც შეეხება ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენებას, ეროვნული სასამართლოების უმრავლესობა თავს იკავებს ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენებისაგან. როგორც ჩანს, საქართველოს მოსამართლეთა უმრავლესობას არასწორად ესმის ის როლი, რომელიც უნდა შეასრულოს ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულმა სამართალმა.

ვინაიდან კონვენციისა და მისი ოქმების ადამიანის უფლებათა სტანდარტები გამოიხატება როგორც კონვენციის ტექსტით, ისე კონვენციით გათვალისწინებული უფლებების საფუძველზე ჩამოყალიბებული ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით, საქართველოს სასამართლოებმა უნდა გამოიყენონ არა მხოლოდ ევროპული კონვენციის ტექსტი, არამედ ასევე ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი.

საქართველოს უზენაეს სასამართლოსთან არსებული სამეცნიერო-საკონსულტაციო საბჭოს მიერ სახელმძღვანელო დოკუმენტის მიღება, რომელიც შეეხება, inter alia, სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის როლს კონვენციის განმარტებაში, ხელს შეუწყობს საქართველოს სასამართლოების მიერ კონვენციის ადამიანის უფლებათა სტანდარტების გამოყენების პრაქტიკას;

ე) იურიდიული პროფესიების წარმომადგენელთა სწავლება უდავოდ მნიშვნელოვანი წინაპირობაა ეროვნულ დონეზე ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის ეფექტიანი გამოყენებისათვის. უკვე გადადგმულია პოზიტიური ნაბიჯები ამ მიმართულებით. საქართველოს კანონმდებლობა ითვალისწინებს, რომ მოსამართლეობის, მოსამართლის თანაშემწეობისა და ადვოკატობის კანდიდატებმა უნდა ჩააბარონ გამოცდა (ტესტი), inter alia, ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო დოკუმენტებზე, ევროპული კონვენციის ჩათვლით.

სახელმწიფომ უნდა გაატაროს ეფექტიანი ღონისძიებები ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის შესახებ ინფორმაციის გავრცელების ხელშეწყობისათვის. კონვენციის ტექსტის ხელმისაწვდომობასთან ერთად, მნიშვნელოვანია იმ გადაწყვეტილებათა დროულად და ფართოდ გავრცელების უზრუნველყოფა, რომლებიც განავითარებენ შესაბამის პრეცედენტულ სამართალს. ეს პრეცედენტული სამართალი უნდა გამოქვეყნდეს სრულად ან, მინიმუმ, რეზიუმეს თუ ამონარიდის სახით სახელმწიფო ენაზე (ენებზე), განსაკუთრებით, ოფიციალურ ბეჭდვით ორგანოებში, კომპეტენტური სამინისტროების საინფორმაციო ბიულეტენებში, იურიდიულ ჟურნალებსა და საინფორმაციო საშუალებებში, რომლებითაც სარგებლობს იურიდიული საზოგადოება. ღონისძიებები, რომლებიც უნდა გატარდეს სახელმწიფოს მიერ, რათა ხელი შეეწყოს ინფორმაციის გავრცელებას ევროპული კონვენციის შესახებ, მოიცავს სახელმწიფო ენაზე (ენებზე) სახელმძღვანელოებისა და სხვა პუბლიკაციების რეგულარულ გამოცემას, რაც დაეხმარება კონვენციის სისტემისა და სასამართლოს ძირითადი პრეცედენტების შესახებ ინფორმაციის გავრცელებას, შესაბამისი პრეცედენტების ასლებით სასამართლო ხელისუფლების უზრუნველყოფას, აგრეთვე იმის უზრუნველყოფას, რომ სახელმწიფო ორგანიზაციებში, როგორებიცაა: სასამართლოები, პოლიციის ორგანოები, ციხის ადმინისტრაცია ან სოციალური დაცვის ორგანოები, ასევე, სადაც აუცილებელია, არასახელმწიფო ორგანიზაციებში, როგორებიცაა: ადვოკატთა ასოციაციები, პროფესიული ასოციაციები, და სხვ., დროულად გავრცელდეს ის გადაწყვეტილებები, რომლებიც პირდაპირ კავშირშია მათ საქმიანობასთან, საჭიროების შემთხვევაში, განმარტებით ბარათთან ან ცირკულარულ წერილთან ერთად;

ვ) ვინაიდან მოსამართლეობის, მოსამართლის თანაშემწეობისა და ადვოკატობის კანდიდატთა საგამოცდო (ტესტების) პროგრამა თითქმის იდენტურია, საერთო შენიშვნა, რომელიც ეხება ყველა მათგანს, ისაა, რომ მრავალი საკითხი უფრო თეორიული და ზოგადი ხასიათისაა, ვიდრე პრაქტიკაზე ორიენტირებული. საგამოცდო საკითხები უფრო კონცენტრირებული უნდა იყოს არსებით უფლებებზე, ვიდრე ინსტიტუციურ მექანიზმებზე. ზოგადი დასკვნა საგამოცდო პროგრამებთან დაკავშირებით ისაა, რომ ისინი უნდა გაუმჯობესდნენ;

ზ) იმ სწავლების გარდა, რომელიც მიზნად ისახავს შესაბამისი იურიდიული პროფესიის განხორციელების უფლების მოპოვებას, აუცილებელია, შეიქმნას სასწავლო პროგრამები მოქმედი მოსამართლეების, მოსამართლეთა თანაშემწეებისა და ადვოკატებისათვის. მიუხედავად იმისა, რომ იუსტიციის საბჭოს სასწავლო ცენტრი აწყობს სხვადასხვა სასწავლო კურსსა და სემინარს მოსამართლეებისათვის, მოსამართლეთა თანაშემწეებისა და ადვოკატებისათვის, ისინი არ არის რეგულარული. რეგულარულად უნდა ჩატარდეს სასწავლო პროგრამები (მაგ., ყოველ 2/3 წელიწადში ერთხელ), რათა მათ ჰქონდეთ განახლებული ინფორმაცია სამართლებრივ განვითარებაზე, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის ჩათვლით. სასწავლო პროგრამამ უნდა გაითვალისწინოს თითოეული იურიდიული პროფესიის თავისებურებანი;

თ) ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციისა და მისი ოქმების გამოყენება მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული ეფექტიან საინფორმაციო პოლიტიკაზე ევროპული კონვენციის ადამიანის უფლებათა სტანდარტებთან დაკავშირებით. იურიდიული პროფესიის წარმომადგენლები უნდა იყვნენ უზრუნველყოფილნი ინფორმაციით ევროპული სასამართლოს მიერ გადაწყვეტილი მნიშვნელოვანი საქმეების შესახებ. საქართველოში უკვე გადაიდგა გარკვეული ნაბიჯები ევროპული კონვენციის მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების ტექსტების სრულად ან მათი რეზიუმეს სახით გამოქვეყნებასთან დაკავშირებით.

_______________________

¹ საქართველოს კონსტიტუციის 47-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი.

² Study on the Compatibility of Georgian Law with the Requirements of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms and its Protocols: Pilot Project, prepared by A.Kakhniashvili, A. Nalbandov, G. Tskrialashvili, HRCAD(2001)2, 2001, 65-66, 80-83, 129.

³ 1993 წლის 25 მარტი.

⁴ 1993 წლის 3 ივნისი.

⁵ 1997 წლის 14 ნოემბერი.

⁶ 1998 წლის 20 თებერვალი.

⁷ 1997 წლის 27 ივნისი.

⁸ უცხოელთა და მოქალაქეობის არმქონე პირთა განათლების მიღების უფლების მდგომარეობის დეტალური ანალიზის შესახებ იხ. A Study on the Compatibility of Georgian Law with the Requirements of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms and its Protocols: Pilot Project, prepared by A. Kakhniashvili, A. Nalbandov, G.Tskrialashvili, HRCAD(2001)2, 2001, 128-129.

⁹ მე-16 მუხლის თანახმად, ,,მე-10, მე-11 და მე-14 მუხლებში არაფერი უშლის ხელს უცხოელთა პოლიტიკურ საქმიანობაზე შეზღუდვების დაწესებას მაღალი ხელშემკვრელი მხარეების მიერ.”

¹⁰ დეტალური ანალიზისათვის იხ. Study on the Compatibility of Georgian Law with the Requirements of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms and its Protocols: Pilot Project, prepared by A. Kakhniashvili, A. Nalbandov, G. Tskrialashvili, HRCAD (2001)2, 2001, 80-83.

¹¹ Robertson & J. Merrills, Human Rights in Europe: A Study of the European Convention on Human Rights, 1993, 27-28.

¹² ლოიზიდუ თურქეთის წინააღმდეგ (Loizidou v. Turkey), 1995 წლის 23 მარტი, Series A no. 310, 62-ე პუნქტი.

¹³ 2001 წლის 12 დეკემბერი, ECHR 2001-XII.

¹⁴ იქვე, 59-ე პუნქტი.

¹⁵ იქვე, 67-ე და 71-ე პუნქტები.

¹⁶ საერთაშორისო პრაქტიკის მიხედვით, აფხაზეთში მყოფი მშვიდობისმყოფელები სარგებლობენ იმუნიტეტით საქართველოს იურისდიქციისაგან.

¹⁷ პირველი ოქმის მიმართ საქართველომ გააკეთა შემდეგი დათქმა:

,,2. პირველი ოქმის პირველი მუხლის მოქმედება არ გავრცელდეს იმ პირებზე, რომლებსაც ,,იძულებით გადაადგილებულ პირთა-დევნილთა შესახებ,, საქართველოს კანონის შესაბამისად მინიჭებული აქვთ ან მიენიჭებათ დევნილის სტატუსი ამ სტატუსის მინიჭების გარემოებების აღმოფხვრამდე. საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენამდე, აღნიშნული კანონის თანახმად, სახელმწიფო კისრულობს ვალდებულებას, უზრუნველყოს დევნილთა მუდმივ საცხოვრებელ ადგილებზე არსებული საკუთრების მიმართ ქონებრივი უფლებების განხორციელება ამავე კანონის პირველი მუხლის პირველ პუნქტში ჩამოთვლილი მიზეზების აღმოფხვრის შემდეგ.

3. პირველი ოქმის პირველი მუხლის მოქმედება გავრცელდეს ,,სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის საკუთრების შესახებ,, საქართველოს კანონის მოქმედების სფეროზე იმავე კანონის მე-4, მე-8, მე-15 და მე-19 მუხლების მოთხოვნათა შესაბამისად.

4. პირველი ოქმის პირველი მუხლის მოქმედება გავრცელდეს ,,ფიზიკური პირებისა და კერძო სამართლის იურიდიული პირების სარგებლობაში არსებული არასასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის კერძო საკუთრებად გამოცხადების შესახებ,, საქართველოს კანონის მოთხოვნათა შესაბამისად.

5. პირველი ოქმის პირველი მუხლის მოქმედება გავრცელდეს ,,სახელმწიფო ქონების პრივატიზების შესახებ,, საქართველოს კანონით რეგულირებულ ურთიერთობებზე ამავე კანონით გათვალისწინებული მოთხოვნების შესაბამისად.

6. საქართველოს ყოფილ სახელმწიფო-კომერციულ ბანკებში ანაბრებზე რიცხული სახსრების დაბრუნებაზე პირველი ოქმის პირველი მუხლის მოქმედება გავრცელდეს საქართველოს პრეზიდენტის 2001 წლის 2 ივლისის 258 ბრძანებულების საფუძველზე მიღებული ნორმატიული აქტის შესაბამისად.”

¹⁸ იხ. ევროპის საბჭოს სახელშეკრულებო სამსახურის ინტერნეტ-გვერდი: [http://conventions.coe.int].

¹⁹ იქვე.

²⁰ K. Korkelia, New Challenges to the Regime of Reservations under the International Covenant on Civil and Political Rights, 13 European Journal of International Law 2, 2002, 442-444.

²¹ 2001 წლის 4 ივლისი.

²² საქართველოს პრეზიდენტის ე. შევარდნაძის განცხადება ,,ადამიანის უფლებათა დაცვა - ქართული სახელმწიფოს ძირითადი პრიორიტეტი,,. ტექსტი ხელმისაწვდომია საქართველოს სახალხო დამცველის ოფისის ინტერნეტ-გვერდზე: [www.geopdo.org].

²³ მე-13 ოქმი საქართველოსათვის ძალაში შევიდა 2003 წლის 1 სექტემბერს.

²⁴ ეს დადასტურდა პარლამენტის წინაშე 1-ლი ოქმის წარდგენის დროს საგარეო საქმეთა

სამინისტროს წარმომადგენელის მიერ საქმის - ილაშკუ და სხვები მოლდოვისა და რუსეთის ფედერაციის წინააღმდეგ (Ilaºcu and Others v. Moldova and the Russian Federation)- მოშველიების ფაქტით. იხ. პარლამენტის 2001 წლის 27 დეკემბრის სტენოგრაფიული ჩანაწერი.

²⁵ აქ უნდა აღინიშნოს, რომ საქმეში - ლოიზიდუ თურქეთის წინააღმდეგ (Loizidou v. Turkey)

- გარემოებები განსხვავდებოდა, რადგან ორივე სახელმწიფო - თურქეთი და კვიპროსი

- ევროპული კონვენციის მონაწილენი იყვნენ.

²⁶ Para. II(e) of the Opinion N209 of the Parliamentary Assembly of the Council of Europe (1999). ტექსტი ხელმისაწვდომია ევროპის საბჭოს ინტერნეტ-გვერდზე: [www.coe.int].

²⁷ Country Reports on Human Rights Practices (2002): Georgia, released by the Bureau of Democracy, Human Rights and Labour of the US Department of State, 31 March 2003, Section 2, para. d.

²⁸ Resolution N1257(2001) and Recommendation N1533(2001) of the Parliamentary Assembly of the Council of Europe.

²⁹ ოზგურ გუნდემი თურქეთის წინააღმდეგ (Özgür Gündem v. Turkey), 2000 წლის 16 მარტი, ECHR 2000-III, 42-ე და 43-ე პუნქტები.

³⁰ ოსმანი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Osman v. the United Kingdom), 1998 წლის 28 ოქტომბერი, Reports 1998-VIII, 3159-61, 115-ე-117-ე პუნქტები; მაკკანი და სხვები

გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (McCann and Others v. the United Kingdom), 1995 წლის 27 სექტემბერი, Series A no. 324, 161-ე პუნქტი.

³¹ ასსენოვი და სხვები ბულგარეთის წინააღმდეგ (Assenov and Others v. Bulgaria), 1998 წლის 28 ოქტომბერი, Reports 1998-VIII, 3290, 102-ე პუნქტი.

³² სხვა საქმეებთან ერთად, იხ. გასკინი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Gaskin v.

the United Kingdom), 1989 წლის 7 ივლისი, Series A no. 160, 42-ე-49-ე პუნქტები.

³³ პლატფორმა ,,ექიმები სიცოცხლისათვის,, ავსტრიის წინააღმდეგ winaaRmdeg (Plattform “Ärzte für das Leben” v. Austria), 1988 წელი, Series A no. 139, 32-ე პუნქტი.

³⁴ Recommendation Rec(2002)13 of the Committee of Ministers to Member States on the Publication and Dissemination in the Member States of the Text of the European Convention on Human Rights and of the Case-Law of the European Court of Human Rights, 18 December 2002, para. i.

³⁵ J. Frowein, Federal Republic of Germany, in: The Effect of Treaties in Domestic Law, F. Jacobs & S. Roberts (Eds.), 1987, 74. Also see, The Relationship Between International and Domestic Law: Proceedings of the UniDem Seminar (1993), 1993, 35; D. Jílek & M. Hofmann, Czech Republic, in: Fundamental Rights in Europe: The European Convention on Human Rights and its Member States (1950-2000), R. Blackburn & J. Polakiewicz (Eds.), 2001, 250.

³⁶ იხ. საქართველოს კონსტიტუციის მე-6 მუხლის მე-2 პუნქტი და ,,საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ,, კანონის მე-6 მუხლი.

³⁷ კონსტიტუციური შეთანხმების ცნება საქართველოს კონსტიტუციაში შემოღებულ იქნა 2001 წლის მარტში. ესაა შეთანხმება საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიასა და საქართველოს სახელმწიფოს შორის.

³⁸ იხ. საქართველოს კონსტიტუციის მე-6 მუხლის მე-2 პუნქტი და ,,ნორმატიული აქტების შესახებ,, კანონის მე-4 და მე-19 მუხლები.

³⁹ კ. კორკელია, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის როლი საქართველოს სასამართლოების პრაქტიკაში, ადამიანის უფლებათა დაცვა ეროვნულ და საერთაშორისო სამართალში, კ. კორკელია (რედ.) 2002 წელი, გვ. 54-55.

⁴⁰ იქვე, 58-62.

⁴¹ უზენაესი სასამართლო: განჩინება, 2001 წლის 22 ივნისი, ,,ადამიანის უფლებათა სამაგალითო გადაწყვეტილებები,, (2001 წ.), თბილისი, 2002 წელი, გვ. 78; განჩინება 3კ/376-01, 2001 წლის 18 ივლისი; გადაწყვეტილება 3კ/754-01, 2001 წლის 5 დეკემბერი; გადაწყვეტილება 3კ/390-02, 2002 წლის 4 ივლისი; განჩინება 3კ/337-02, 2002 წლის 25 ივნისი; გადაწყვეტილება 3გ/ად-131/კ-02, 2002 წლის 4 ოქტომბერი; თბილისის საოლქო სასამართლო: გადაწყვეტილება 2/ა-176, 2001 წლის 18 დეკემბერი; გადაწყვეტილება, 2/ა-83- 2001, 2001 წლის 21 დეკემბერი; გადაწყვეტილება 2/ა-25-2002, 2002 წლის 3 ივლისი; ჭიათურის რაიონული სასამართლო გადაწყვეტილება 2/64, 2002 წლის 3 აპრილი.

⁴² სამოქალაქო და სამეწარმეო საქმეთა კოლეგია, გადაწყვეტილება 2/ა-25-2002, 2002 წლის 3 ივლისი.

⁴³ ასეთი პრაქტიკა დამკვიდრებულია რუსეთში. იხ. G. Danilenko, International Law in the

Russian Legal System, American Society of International Law, Proceedings of the 91st Annual Meeting 1997, (1998), 297.

⁴⁴ Recommendation Rec(2002)13 of the Committee of Ministers to Member States on the Publication and Dissemination in the Member States of the Text of the European Convention on Human Rights and of the Case-Law of the European Court of Human Rights, 18 December 2002, paras. i-vii.

⁴⁵ სხვა დარგებია: კონსტიტუციური სამართალი, სისხლის სამართალი, სისხლის სამართლის პროცესი, სამოქალაქო სამართალი, სამოქალაქო სამართლის პროცესი, ადმინისტრაციული სამართალი და პროცესი. იხ. ,,საერთო სასამართლოების შესახებ,, კანონის 68-ე მუხლი.

⁴⁶ სასწავლო პროგრამა მოსამართლის თანაშემწეობის პრეტენდენტებისათვის, თბილისი, 2002 წელი.

⁴⁷ იხ. საქართველოს ორგანული კანონი ,,პროკურატურის შესახებ ორგანულ კანონში ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ”, 2003 წლის 21 ივნისი.

⁴⁸ იხ. იუსტიციის საბჭოს მოხსენება 2000 წლის განმავლობაში ჩატარებული სამუშაოს შესახებ. ხელმისაწვდომია საბჭოს ინტერნეტ-გვერდზე: [www.coj.gov.ge].

⁴⁹ ხელისუფლების მიერ გატარებული ღონისძიებების შესახებ იხ. Evaluation Report on Georgia, Adopted by the GRECO at its 5th Plenary Meeting, 11-15 June 2001, იქვე.

2.1. ევროპული კონვენცია და მისი განმარტება

კონვენციის მე-2 მუხლის მიხედვით:

,,1.ყოველი ადამიანის სიცოცხლის უფლება დაცულია კანონით. არავის შეიძლება წაერთვას სიცოცხლე განზრახ, გარდა კანონით გათვალისწინებული დანაშაულისათვის პირის მსჯავრდების შემდგომ სასამართლოს განაჩენის აღსრულებისას.

2. სიცოცხლის წართმევა არ ჩაითვლება ამ მუხლის საწინააღმდეგოდ ჩადენილ ქმედებად, როდესაც იგი არა უმეტეს აბსოლუტურად აუცილებელი ძალის გამოყენების შედეგია:

ა) ნებისმიერი პირის არამართლზომიერი ძალადობისაგან დასაცავად;

ბ) კანონიერი დაპატიმრების განხორციელების ან კანონიერად დაპატიმრებული პირის გაქცევისათვის ხელის შეშლის მიზნით;

გ) აჯანყების ან ამბოხების ჩახშობისათვის კანონიერად განხორციელებული მოქმედებისას”.

უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ 1999 წლის 17 ივნისს საქართველომ ხელი მოაწერა მე-6 ოქმს მშვიდობიანობის დროს სიკვდილით დასჯის გაუქმების შესახებ, რომელიც საქართველოსათვის ძალაში შევიდა 2000 წლის 1 მაისს. 2002 წლის 3 მაისს საქართველომ ხელი მოაწერა მე-13 ოქმს ომის დროს სიკვდილით დასჯის გაუქმების შესახებ. ეს ოქმი საქართველოსათვის ძალაში შევიდა 2003 წლის 1 სექტემბერს. ამასთანავე, 1999 წლის 22 მარტს საქართველო შეუერთდა სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის მე-2 ფაკულტატიურ ოქმს სიკვდილით დასჯის გაუქმების შესახებ, რომელიც საქართველოსათვის ძალაში შევიდა 1999 წლის 22 ივნისს.

სიცოცხლის უფლება არის ადამიანის ძირითადი უფლება, რომელიც ყველა სხვა უფლების ლოგიკური წინაპირობაა. მე-2 მუხლი უზრუნველყოფს პირდაპირ დაცვას სახელმწიფოს, და არა კერძო პირების, ქმედებების წინააღმდეგ. მე-2 მუხლის არსს შეადგენს პირის დაცვა სიცოცხლის თვითნებური ხელყოფისაგან სახელმწიფოს მხრიდან. ეს მუხლი შეიძლება აგრეთვე გამოყენებულ იქნეს ,,უმოქმედობით გამოწვეულ ქმედებასთან” მიმართებით, რომელზეც პასუხს აგებს სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოები, მაგალითად, როდესაც არ არსებობს სამართლებრივი დაცვის საშუალებები, მათი უზრუნველყოფა კი მოეთხოვება სახელმწიფო ხელისუფლებას. ამავე დროს, ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისიის აზრით, (ა) სახელმწიფო ვალდებულია, მიიღოს შესაბამისი ზომები სიცოცხლის დაცვის მიზნით¹ და, ამგვარად, (ბ) მე-2 მუხლი განაპირობებს სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებებს.²

აღნიშნული მუხლის მნიშვნელობაზე ხაზგასმით მიუთითებს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი, რომელიც ,,უპირატესობას ანიჭებს მე-2 მუხლს, როგორც [...] კონვენციის ერთ-ერთ ძირითად დებულებას. ეს მუხლი იცავს სიცოცხლის უფლებას, რომლის გარეშეც ნებისმიერი სხვა უფლების განხორციელება ყოველგვარ აზრს მოკლებულია”.³

აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ მე-2 მუხლი, თუმცაღა მისი ტექსტი მკაფიოდ არეგულირებს სახელმწიფოს წარმომადგენელთა მიერ მომაკვდინებელი ძალის შეგნებულ ან განზრახ გამოყენებას, განმარტებულ იქნა იმგვარად, რომ იგი ვრცელდება არა მარტო განზრახ მკვლელობებზე, არამედ აგრეთვე იმ სიტუაციებზე, როდესაც დასაშვებია ,,ძალის გამოყენება”, რასაც შედეგად შეიძლება გაუთვალისწინებელი სიკვდილი მოჰყვეს.

დამატებით უნდა აღინიშნოს შემდეგი მნიშვნელოვანი საკითხი, კერძოდ: ევროპული კონვენციის მე-2 მუხლის 1-ლი პუნქტი ავალდებულებს სახელმწიფოს, არა მარტო თავი შეიკავოს სიცოცხლის განზრახ და უკანონო ხელყოფისაგან, არამედ მიიღოს შესაბამისი ზომები თავის იურისდიქციაში მყოფი პირების სიცოცხლის უზრუნველსაყოფად. ამგვარი არა მარტო ნეგატიური, არამედ პოზიტიური ვალდებულებები შემოღებულია, ,,სისხლის სამართლის ეფექტიანი დებულებების ნაცვლად, სამართალდარღვევათა ჩადენის თავიდან ასაცილებლად, რასაც განამტკიცებს სამართალდამცავი მექანიზმი დარღვევათა აღკვეთის, ჩახშობისა და დასჯის მიზნით. აღნიშნული პოზიტიური ვალდებულებები მოიცავს პირის მკვლელობის ეფექტურ გამოძიებასა და, ცალსახად განსაზღვრულ შემთხვევებში, აღკვეთის ოპერატიული ზომების მიღებას იმ პირის დასაცავად, რომლის სიცოცხლეს საფრთხეს უქმნის სხვა პირის დანაშაულებრივი ქმედება. ყოველივე ხსენებული, აგრეთვე, შეიძლება გავრცელდეს იმ შემთხვევაზეც, როდესაც პატიმრები უნდა იქნენ დაცულნი, კერძოდ, როდესაც ისინი სულიერად არიან დაავადებული და ,,ავლენენ თვითმკვლელობის საფრთხის ნიშნებს.”⁴

უნდა აღინიშნოს, რომ სიკვდილით დასჯა საქართველოში გაუქმდა 1997 წელს. ამის შესახებ დეტალური ინფორმაცია წარმოდგენილია წინამდებარე ნაშრომში მე-6 და მე-13 ოქმების განხილვის ჩარჩოებში.

2.2. საქართველოს კანონმდებლობა

2.2.1. საქართველოს კონსტიტუცია

კონსტიტუციის მე-15 მუხლის მიხედვით:

,,1. სიცოცხლე ადამიანის ხელშეუვალი უფლებაა და მას იცავს კანონი.

2. სასჯელის განსაკუთრებული ღონისძიება - სიკვდილით დასჯა, მის სრულ გაუქმებამდე, შეიძლება გათვალისწინებულ იქნეს ორგანული კანონით სიცოცხლის წინააღმდეგ მიმართული განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულისათვის [...]”.

კონსტიტუციის მე-15 მუხლის მე-2 პუნქტი გარკვეულწილად ანაქრონიზმია, რამდენადაც კანონმა ,,სასჯელის განსაკუთრებული ღონისძიების - სიკვდილით დასჯის სრული გაუქმების შესახებ” საქართველოში ბოლო მოუღო ,,სიცოცხლის კანონიერი მოსპობის” პრაქტიკას. ამ საკითხთან დაკავშირებული კანონი ძალაში შევიდა 1997 წლის 11 ოქტომბერს. სიკვდილით დასჯა საქართველოში ბოლოს 1995 წლის თებერვალში განხორციელდა. მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსი სასჯელის უმკაცრეს ზომად უვადო თავისუფლების აღკვეთას ითვალისწინებს (მე-40 მუხლის (ი) პუნქტი); არასრულწლოვნებისათვის (16 წლამდე) სასჯელის უმკაცრეს ზომად 10 წლამდე თავისუფლების აღკვეთა, ხოლო 16-დან 18 წლამდე არასრულწლოვანთათვის, განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულისათვის, 10-დან 15 წლამდე თავისუფლების აღკვეთაა განსაზღვრული (88-ე მუხლის 1-ლი და მე-2 პუნქტები).

2.2.2. სიცოცხლის თვითნებური ხელყოფისაგან დაცვა

სისხლის სამართლის კოდექსში წარმოდგენილია კარი ,,დანაშაული ადამიანის წინააღმდეგ”, რომელიც მოიცავს თავებს: დანაშაული სიცოცხლის წინააღმდეგ (108-ე-116-ე მუხლები) და ადამიანის სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისათვის საფრთხის შექმნა (127-ე-136-ე მუხლები). კოდექსი ადამიანის წინააღმდეგ მიმართულ ძალადობის აქტს განიხილავს სისხლისსამართლებრივ დანაშაულად და ითვალისწინებს შესაბამის სანქციებს ამგვარი სამართალდარღვევებისათვის. მკვლელობა, ჩადენილი განზრახ თუ დამამძიმებელ გარემოებებში, ითვლება ერთერთ უმძიმეს დანაშაულად. სასჯელის სახით სხვადასხვა ხანგრძლივობის თავისუფლების აღკვეთაა გათვალისწინებული ისეთი დანაშაულებისათვის, როგორიცაა: განზრახ მკვლელობა უეცარი, ძლიერი სულიერი აღელვების მდგომარეობაში, დედის მიერ ახალშობილის განზრახ მკვლელობა, სიცოცხლის მოსპობა გაუფრთხილებლობით და თვითმკვლელობამდე მიყვანა.

საქართველოს სტატისტიკის სახელმწიფო დეპარტამენტის მონაცემებით, 2002 წელს ქვეყანაში რეგისტრირებულია განზრახ მკვლელობის 292 ფაქტი, რომელთაგან 75% გახსნილია. 2001 წელთან შედარებით, გასულ წელს განზრახ მკვლელობათა მაჩვენებელი 11%-ით გაიზარდა.

კანონმდებლობის თანახმად, მკვლელობის ნებისმიერ ფაქტთან დაკავშირებით უნდა ჩატარდეს ამომწურავი და ეფექტური გამოძიება. საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად, მკვლელობასთან დაკავშირებული საქმეების გამოძიებას აწარმოებს გენერალური პროკურატურა (და არა საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს ორგანოები).

2.2.3. ომის საფრთხისა და ამასთან დაკავშირებით სიცოცხლის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულის შემცირება

საქართველოს სამხედრო პოლიტიკა მყარად ეფუძნება დემოკრატიული და მშვიდობისმოყვარე სახელმწიფოს პრინციპებს, სახელმწიფოსი, რომლის ამოცანა ომის თავიდან აცილება და შესაძლო აგრესიისაგან ქვეყნის დაცვაა. კერძოდ, საქართველოს სამხედრო პოლიტიკა ითვალისწინებს საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებსა და ნორმებს, საერთაშორისო თანამეგობრობის ერთობლივი ძალისხმევის მხარდაჭერას ომისა და შეიარაღებული კონფლიქტების თავიდან ასაცილებლად, აგრეთვე - უარს საქართველოში ბირთვული იარაღის წარმოებაზე, განლაგებასა და მისი ტერიტორიის გავლით ტრანსპორტირებაზე.

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი სისხლისსამართლებრივ დანაშაულად განიხილავს ისეთ ქმედებებს, როგორიცაა: აგრესიული ომის მომზადება ან წარმოება (404-ე მუხლი), მოწოდება აგრესიული ომის გაჩაღებისაკენ (405-ე მუხლი), მასობრივი განადგურების იარაღის დამზადება, შეძენა ან გასაღება (406-ე მუხლი), გენოციდი (407-ე მუხლი) და დანაშაული ადამიანურობის წინააღმდეგ (408-ე მუხლი).

სისხლის სამართლის კოდექსი აგრეთვე ითვალისწინებს უაღრესად მკაცრ სასჯელს საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ნორმების დარღვევებისათვის (411-ე-413-ე მუხლები).

სისხლის სამართლის კოდექსის მიხედვით, სისხლის სამართლის დანაშაულია ბირთვული იარაღის ან სხვა ბირთვული ასაფეთქებელი მოწყობილობის დამზადება (232-ე მუხლი).

საქართველო მსოფლიოს ყველა ქვეყანასთან მიმართებით განუხრელად ახორციელებს მშვიდობიანი თანაარსებობის პოლიტიკას და მტკიცედ უჭერს მხარს ყველა შიდა თუ საერთაშორისო კონფლიქტის მხოლოდ მშვიდობიანი გზით მოგვარების პრინციპს.

ამ კონტექსტში უნდა აღინიშნოს საქართველოს ტერიტორიაზე არსებული კონფლიქტების დროს ჩადენილი სამხედრო დანაშაულები. ამგვარ ფაქტებთან დაკავშირებით აღძრულია სისხლის სამართლის საქმეები. საქართველოს გენერალურმა პროკურატურამ მოიძია უამრავი მასალა, მტკიცებულება და მოწმეთა ჩვენება. თუმცაღა, ავტორს ხელი არ მიუწვდება რაიმე მონაცემებზე რომელიმე პირის წინააღმდეგ კონკრეტულ სისხლისსამართლებრივ ბრალდებასთან დაკავშირებით.

2.2.4. სიცოცხლის განუყოფელი უფლების დასაცავად განხორციელებული ზომები

ახლო მომავალში საქართველოს ერთ-ერთი უმთავრესი პრობლემაა სიღარიბის დაძლევა. ამ კონტექსტში უნდა აღინიშნოს, რომ 2000 წლის იანვარში საქართველოს მთავრობამ მიიღო დოკუმენტი - ,,სოციალური განვითარების პროექტი”, რომელმაც საფუძველი ჩაუყარა საქართველოს სოციალური სფეროს გარდაქმნის ახალ გრძელვადიან პროგრამას.

პროგრამაში შემდეგი სტრატეგიული მიზნებია გაერთიანებული:

წინამდებარე ნაშრომის სხვა თავებში წარმოდგენილია უფრო დაწვრილებითი ინფორმაცია ბავშვების ჯანმრთელობისა და სიცოცხლის დაცვის საკითხებთან დაკავშირებით.

საქართველოში შემუშავდა და ამოქმედდა სახელმწიფო სამედიცინო პროგრამები: ,,მეანობა“ და ,,სამედიცინო დახმარება ბავშვებისათვის“. ორივე პროგრამა აგებულია სადაზღვევო პრინციპებზე. შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროში შეიქმნა სპეციალური კომისია, რომელიც შეისწავლის დედათა და ბავშვთა სიკვდილიანობის აღმოფხვრის ეფექტურ გზებს.

დედაქალაქსა და მიმდებარე რაიონებში შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის ბრძანების საფუძველზე ორსული, მშობიარე და მელოგინე ქალებისა და ახალშობილთათვის შეიქმნა რეფერალური სისტემა, რომლის მიზანია მშობიარობასთან დაკავშირებულ გართულებათა რიცხვის შემცირება, ორსული, მშობიარე და მელოგინე ქალების მკურნალობა, ავადმყოფი და დღენაკლული ბავშვების შობადობის ალბათობის შემცირება, ისევე როგორც მათი მკურნალობა.

1997 წლის იანვარში საქართველოს პრეზიდენტმა გამოსცა ბრძანებულება ,,ახალშობილთა კვების რეგულირებადი სისტემის შექმნის შესახებ”. ჩამოყალიბდა ძუძუთი კვების ეროვნული კომიტეტი, რომელმაც ჯანდაცვის მუშაკებისათვის ჩაატარა ტრენინგები შემდეგ თემებზე: ,,ძუძუთი კვება”, ,,ინიციატივა ბავშვისადმი კეთილგანწყობილი საავადმყოფოს შესახებ”, ,,ქალის რძის შემცვლელების მარკეტინგის საერთაშორისო კოდექსი”. გაეროს ბავშვთა ფონდისა (UNICEF) და არასამთავრობო ორგანიზაცია ,,კარიტასთან“ (,,Caritas”) ერთად შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტრომ განახორციელა მთელი რიგი ღონისძიებებისა, რომლებიც განსახილველ საკითხთან უშუალოდ არის დაკავშირებული. კერძოდ, საქართველოს რვა რეგიონში ქალის რძის შემცვლელების მარკეტინგის საერთაშორისო კოდექსის მონიტორინგის მიზნით განისაზღვრა პროცედურა, რომლის განხორციელებისას მიღწეულ შედეგებზე დაყრდნობით მომზადებული მოხსენება აღიარებულ იქნა ერთ-ერთ საუკეთესო დოკუმენტად და წარედგინა ჯანმრთელობის დაცვის მსოფლიო ორგანიზაციას.

1999 წლის სექტემბერში საქართველოს პარლამენტმა მიიღო კანონი ,,ბავშვთა ბუნებრივი კვების დაცვისა და ხელშეწყობის, ხელოვნური საკვების მოხმარების შესახებ”, რომელსაც საფუძვლად დაედო ქალის რძის შემცვლელების მარკეტინგის საერთაშორისო კოდექსის დებულებები. გარდა ამისა, შემუშავდა და დაინერგა სახელმწიფო სტანდარტი ,,ბავშვთა კვების ფორმულა N1”.

1995 წლიდან ხორციელდება სახელმწიფო სამედიცინო პროგრამები უსაფრთხო დედობისა და ბავშვთა გადარჩენის შესახებ. მათი მიზანია ორსულ ქალთა მეთვალყურეობა, ორსულობასთან დაკავშირებული გართულებების თავიდან აცილება, უსაფრთხო მშობიარობის უზრუნველყოფა და, საჭიროების შემთხვევაში, სამედიცინო დახმარების აღმოჩენა.

1999 წელს ჩამოყალიბებულმა ჯანმრთელობის დაცვის სისტემის მართვისა და დაფინანსების ახალმა მექანიზმმა აუცილებელი გახადა ბავშვთა ჯანმრთელობის დაზღვევის ერთიანი სახელმწიფო პროგრამის შემუშავება. ამ პროგრამაში გაერთიანებულია შემდეგი ქვეპროგრამები:

პროგრამის განხორციელებაში მონაწილეობს 255 სამედიცინო დაწესებულება. მისი ბიუჯეტი შეადგენს 10.6 მილიონ ლარს.

შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტრომ მხარი დაუჭირა და დაიწყო ჯანმრთელობის დაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის (WHO) ბავშვთა დაავადებების ინტეგრირებული მართვის ინიციატივის (IMCI) განხორციელება. ამასთან დაკავშირებით, 1999 წლის დეკემბრიდან UNICEF-ის დახმარებით დაიწყო შესაბამისი ადაპტირებული ეროვნული პროგრამის შემუშავება. ადაპტაციის გეგმის მომზადებისა და IMCI-ს სასწავლო პროგრამების განხორციელების მიზნით შეიქმნა სამუშაო ჯგუფი.

საქართველომ შესაბამის სახელშეკრულებო ორგანოებს წარუდგინა პირველადი და მეორე პერიოდული მოხსენებები ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერთაშორისო პაქტის, ბავშვის უფლებათა კონვენციისა და ქალთა დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის კონვენციის იმპლემენტაციის შესახებ. აღნიშნულმა სახელშეკრულებო ორგანოებმა წარმოდგენილი პირველადი მოხსენებები უკვე განიხილეს 2000 წლის აპრილსა და მაისში, აგრეთვე 1999 წლის ივნისში.

2.2.5. სამედიცინო დახმარების პრობლემა საქართველოს სასჯელაღსრულების დაწესებულებებში

იუსტიციის სამინისტროს მონაცემებით, 2000 წელს სასჯელაღსრულების დაწესებულებებში ამბულატორიული ვიზიტების მაჩვენებელმა დაახლოებით 4800 შეადგინა (თავისუფლებააღკვეთილ პირთა საერთო რაოდენობა იყო 8703). 3000 პაციენტს ჩაუტარდა სამედიცინო მკურნალობა. ციხის საავადმყოფოში განხორციელდა 144 ქირურგიული ოპერაცია; 2001 წელს ამბულატორიული ვიზიტების მაჩვენებელმა 5000-ს მიაღწია (თავისუფლებააღკვეთილ პირთა საერთო რაოდენობა იყო 7708). 3300 პაციენტს ჩაუტარდა სამედიცინო მკურნალობა. განხორციელდა 150 ქირურგიული ოპერაცია;

2003 წლის 1-ლი თებერვლის მდგომარეობით, სასჯელაღსრულების სისტემის სამკურნალო დაწესებულებებში მკურნალობა ჩაუტარდა 1696 პაციენტს. ამბულატორიული ვიზიტების მაჩვენებელმა 39415-ს მიაღწია.

1998 წლიდან პატიმართა შორის სიკვდილიანობის მაჩვენებელი თანდათანობით მცირდება. 1996 წელს სხვადასხვა დაავადების გამო გარდაცვლილ პატიმართა რიცხვი 78-ს აღწევდა (თავისუფლებააღკვეთილ პირთა საერთო რადენობის 0,8%), 1997 წელს გარდაიცვალა 92 პატიმარი (0,9%), 1998 წელს - 85 პატიმარი (0,8%), 1999 წელს - 59 პატიმარი (0,6%), 2000 წელს - 62 პატიმარი (0,5%), 2001 წელს - 52 პატიმარი (0,5%), ხოლო 2002 წელს - 39 პატიმარი (0,45%).

2.2.6. გარდაცვლილ პატიმართა რაოდენობა და მათი სიკვდილის მიზეზები

ქვემოთ წარმოგიდგენთ საქართველოს იუსტიციის სამინისტროდან მოპოვებულ ინფორმაციას:

გარდაცვლილ პატიმართა საერთო რაოდენობა 2001 წლის 1-ლი იანვრის მდგომარეობით

- 52. გარდაცვალების მიზეზები: ტუბერკულოზი - 23, გულის დაავადება - 14, თვითმკვლელობა - 6, ინტოქსიკაცია - 5, მკვლელობა - 3, ღვიძლის კიბო - 2, ელექტროტრავმა - 3, სასუნთქი გზების დაავადება - 3, სეფსისი - 1, სხეულის დაზიანება - 1, კუჭ-ნაწლავის მწვავე დაავადება - 1;

გარდაცვლილ პატიმართა რაოდენობა 2002 წლის 1-ლი იანვრის მდგომარეობით - 31. გარდაცვალების მიზეზები: ტუბერკულოზი - 13, გულის დაავადება - 6, უბედური შემთხვევა - 5, ღვიძლის კიბო - 2, ტვინის შეშუპება - 2, სეფსისი - 1, სხეულის დაზიანება - 1, კუჭ-ნაწლავის მწვავე დაავადება - 1;

გარდაცვლილ პატიმართა რაოდენობა 2003 წლის 1-ლი იანვრის მდგომარეობით - 39. გარდაცვალების მიზეზები: გულის მწვავე დაავადება - 17, ტუბერკულოზი - 6, მკვლელობა - 5, თვითმკვლელობა - 4, მწვავე ცერებრალური თრომბოზი - 2, ფილტვის კიბო - 1, დისტროფია - 1, ტვინის მწვავე შეშუპება - 1, უბედური შემთხვევა - 1, ტვინში სისხლის მიმოქცევის დარღვევა - 1.

ამ კონტექსტში უნდა აღინიშნოს, რომ ,,პატიმრობის შესახებ,, კანონი (1999 წლის 22 ივლისი) არ ითვალისწინებს დებულებებს, რომლებიც მიზნად ისახავს, თავიდან აიცილოს წინასწარ პატიმრობაში მყოფ თავისუფლებააღკვეთილ პირთა და მსჯავრდებულთა შორის შესაძლო თვითმკვლელობა. ეს ხარვეზი უნდა გამოსწორდეს, მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანი სიცოცხლისა თუ სიკვდილის თაობაზე გადაწყვეტილებას თვითონ იღებს თავისუფალი ნების საფუძველზე.

ევროპის საბჭოს წამების წინააღმდეგ ბრძოლის კომიტეტის (CPT) მიერ საქართველოს შესახებ გაკეთებული მოხსენების ინგლისურ და ქართულ ენებზე გამოქვეყნების შემდეგ იუსტიციის სამინისტრომ მიიღო კონკრეტული ზომები სასჯელთა აღსრულების სისტემაში არსებული მდგომარეობის გაუმჯობესების მიზნით. კერძოდ, იუსტიციის მინისტრმა დაამტკიცა ციხის სამედიცინო დაწესებულებების დროებითი დებულებები, რომელთა თანახმად, სამედიცინო დეპარტამენტი საბოლოოდ გამოეყო სასჯელაღსრულების დეპარტამენტს. მიღებულ იქნა შიდასაუწყებო პროგრამები თავისუფლებააღკვეთილ პირთა ჯანმრთელობის დაცვის მიზნით, კერძოდ, ადამიანის იმუნოდეფიციტის ვირუსის/შეძენილი იმუნოდეფიციტის სინდრომისა (HIV/AIDS) და სქესობრივი გზით გადამდები დაავადებების წინააღმდეგ. შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროსთან თანამშრომლობით, იუსტიციის სამინისტრომ მიიღო გადაწყვეტილება სამედიცინო-ფსიქიატრიული ექსპერტიზის შედეგად თავისუფლებააღკვეთილ პირთა სამკურნალო დაწესებულებიდან ჩვეულებრივი კლინიკისათვის გადაცემის შესახებ. დამატებით უნდა აღინიშნოს, რომ სათანადოდ იქნა აღჭურვილი არასრულწლოვანთა გამოსასწორებელი დაწესებულებისა და ერთ-ერთი საერთო პენიტენციარული დაწესებულების სამედიცინო განყოფილებები; გარემონტდა ოთხი პალატა ქალთა კოლონიაში და ათი საკანი პალატა ტუბერკულოზით დაავადებული პატიმრებისათვის.

ტუბერკულოზის პრობლემასთან დაკავშირებით მიზანშეწონლია, აღინიშნოს, რომ 2002 წელს წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტთან (ICRC) თანამშრომლობით 6142 პატიმარს ჩაუტარდა სამედიცინო შემოწმება ტუბერკულოზის ნიშნების გამოვლენის მიზნით. მათგან 473-ს აღმოაჩნდა ტუბერკულოზი (2001 წელს 586-ს). ყველა ავადმყოფი პატიმარი ჩაება DOTS-ის პროგრამაში. 353 პატიმარი გადაყვანილ იქნა ციხის სპეციალურ სამკურნალო დაწესებულებაში, ხოლო დანარჩენებს მკურნალობა ჩაუტარდათ შესაბამის პენიტენციარულ დაწესებულებებში.

2.2.7. აუცილებელი მოგერიებისას განხორციელებული ქმედებები

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 28-ე მუხლის თანახმად, მართლსაწინააღმდეგოდ არ მოქმედებს ის, ვინც კოდექსით გათვალისწინებულ ქმედებას ჩაიდენს აუცილებელი მოგერიების მდგომარეობაში. ამავე დროს, მკვლელობა აუცილებელი მოგერიების ფარგლების გადაცილებით განიხილება როგორც სისხლის სამართლის დანაშაული და ისჯება კანონით (სისხლის სამართლის კოდექსი, 113-ე მუხლი).

სისხლის სამართლის კოდექსის 29-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის თანახმად, მართლსაწინააღმდეგოდ არ მოქმედებს ის, ვინც ხელისუფლების ორგანოში წარსადგენად შეიპყრობს დამნაშავეს საამისოდ აუცილებელი ზომის გადაუცილებლად.

ამასთან, მკვლელობა დამნაშავის შეპყრობისათვის აუცილებელი ზომის გადაცილებით განიხილება როგორც სისხლის სამართლის დანაშაული და ისჯება კანონით (სისხლის სამართლის კოდექსი, 114-ე მუხლი).

2.2.8. ევთანაზია

,,ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ” კანონის 148-ე მუხლის შესაბამისად, ტერმინალურ სტადიაში მყოფ ქმედუნარიან, გაცნობიერებული გადაწყვეტილების მიღების უნარის მქონე ავადმყოფს უფლება აქვს, უარი განაცხადოს სარეანიმაციო, სიცოცხლის შემანარჩუნებელ და პალიატიურ მკურნალობაზე. ტერმინალურ სტადიაში ავადმყოფის უგონო მდგომარეობაში ყოფნის შემთხვევაში მის ნათესავს ან კანონიერ წარმომადგენელს უფლება აქვს, მომაკვდავი ადამიანის ღირსების დაცვის მიზნით და მისი (პაციენტის) პიროვნული შეხედულებების გათვალისწინებით, უარი განაცხადოს სარეანიმაციო, სიცოცხლის შემანარჩუნებელ და პალიატიურ მკურნალობაზე.

მიუხედავად ამისა, უგონო მდგომარეობაში მყოფ ავადმყოფს უტარდება სათანადო მკურნალობა იმ შემთხვევაში, თუ ავადმყოფს წინასწარ, როცა მას ჰქონდა გაცნობირებული გადაწყვეტილების მიღების უნარი, არ ჰქონია განცხადებული უარი სარეანიმაციო, სიცოცხლის შემანარჩუნებელ და პალიატიურ მკურნალობაზე (149-ე მუხლი).

ხსენებული კანონის 151-ე მუხლის თანახმად, სამედიცინო პერსონალს, აგრეთვე ნებისმიერ სხვა პირს, ეკრძალება ევთანაზიის განხორციელება ან მასში მონაწილეობა.

ანალოგიური შინაარსის დებულებებს ითვალისწინებს აგრეთვე კანონი ,,პაციენტის უფლებების შესახებ” (24-ე მუხლი).

საქართველოს სამართლებრივ სისტემაში მკვლელობა არ არის ნებადართული მსხვერპლის სურვილის შემთხვევაშიც კი. სისხლის სამართლის კოდექსის 110-ე მუხლის თანახმად, ევთანაზია (ანუ ,,მკვლელობა მსხვერპლის დაჟინებული თხოვნით და მისი ნამდვილი ნების შესაბამისად, ჩადენილი მომაკვდავის ძლიერი ფიზიკური ტკივილისაგან გათავისუფლების მიზნით”) განიხილება როგორც მკვლელობა და ისჯება თავისუფლების აღკვეთით 5 წლამდე ვადით.

2.2.9. აბორტი

საქართველოს კანონმდებლობის თანახმად, ადამიანის სიცოცხლე იწყება იმ მომენტიდან, როდესაც ახალშობილი დედის მუცელს მოსცილდება. შესაბამისად, საუბარი მკვლელობის შესახებ მხოლოდ მაშინ არის შესაძლებელი, როდესაც ნაყოფი ნაწილობრივ მაინც გამოეყოფა დედის საშოს, თუნდაც არ სუნთქავდეს. ამის გამო კანონი არ ახდენს ორსულობის ხელოვნური შეწყვეტის კრიმინალიზაციას, თუ, რა თქმა უნდა, დაცული იქნება კანონის ყველა მოთხოვნა.

ამავე დროს, სისხლის სამართლის კოდექსი ითვალისწინებს საკმაოდ მკაცრ სანქციებს, მათ შორის თავისუფლების აღკვეთას უკანონო აბორტის განხორციელებისათვის. ამასთან, 2000 წლის მაისში საქართველოს პარლამენტმა მიიღო ,,აბორტის შესახებ“ კანონი. იგი შემუშავებულ იქნა ადამიანის უფლებათა სფეროში იმ საერთაშორისო აქტების შესაბამისად, რომელთა მონაწილე სახელმწიფოც არის საქართველო.

2.2.10. ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენება

სამართალდამცავ ორგანოთა თანამშრომლების მიერ ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენების საკითხებს აწესრიგებს კანონი ,,პოლიციის შესახებ”. კანონის მე-13 მუხლი კრძალავს ამგვარი იარაღის გამოყენებას ისეთ ადგილებში, სადაც შესაძლოა სხვა პირთა დაშავება, აგრეთვე ორსულობის, მცირეწლოვნობის, ინვალიდობის, ხანდაზმულობის აშკარა ნიშნების მქონე პირთა მიმართ, იმ შემთხვევების გარდა, როდესაც ისინი შეიარაღებულნი ან ჯგუფურად ესხმიან თავს, რაც საფრთხეს უქმნის მოქალაქის ან პოლიციის თანამშრომლის სიცოცხლეს. ანალოგიური შინაარსის დებულებას ითვალისწინებს აგრეთვე ,,სახელმწიფო უშიშროების შესახებ“ კანონის მე-11 მუხლი. ამასთან, ორივე კანონი კრძალავს ისეთი ცეცხლსასროლი იარაღისა და საბრძოლო მასალის გამოყენებას, რომელიც ,,ადამიანის მძიმე დასახიჩრებას იწვევს, დაკავშირებულია გაუმართლებელ რისკთან და იკრძალება საერთაშორისო სამართლებრივი აქტებით”.

საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს მონაცემებით, 1996-2000 წლებში რეგისტრირებულია პოლიციის თანამშრომელთა მიერ ცეცხლსასროლი იარაღის არამართლზომიერი გამოყენების რვა შემთხვევა. 2001 წელს აღინიშნა ოთხი ასეთი შემთხვევა. ყველა შემთხვევაში სამინისტროს შესაბამისი ორგანოების მიერ ჩატარდა ოფიციალური მოკვლევა, ხოლო გენერალური პროკურატურის მიერ - სათანადო გამოძიება. ამის შედეგად აღიძრა ექვსი სისხლის სამართლის საქმე, რომლებსაც მოჰყვა შესაბამისი მსჯავრდება. ერთ შემთხვევაში პოლიციის თანამშრომელი გათავისუფლებულ იქნა დაკავებული თანამდებობიდან, ხოლო მისი უშუალო ხელმძღვანელების წინააღმდეგ გამოყენებულ იქნა დისციპლინური ზომები.

ამგვარი ფაქტების აღკვეთის მიზნით, ახლახან შინაგან საქმეთა მინისტრმა გამოსცა ბრძანება პოლიციის თანამშრომელთა საბრძოლო მზადყოფნის ამაღლების საკითხებში რეგულარული მეცადინეობების ჩატარების შესახებ. ამ ბრძანებაში განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა ,,პოლიციის შესახებ“ კანონის შესწავლას, რომელიც მკაფიოდ განსაზღვრავს ყველა შემთხვევას, როდესაც პოლიციის მოხელეებს შეუძლიათ ცეცხლსასროლი იარაღის გამოყენება.

ბოლო რამდენიმე წლის მანძილზე რეგისტრირებული არ ყოფილა უშიშროების სამსახურის თანამშრომელთა მიერ ცეცხლსასროლი იარაღის არამართლზომიერი გამოყენების ფაქტები.

2.2.11. არანებაყოფლობითი გაუჩინარება

ღონისძიებები ადამიანების გაუჩინარების აღკვეთის მიზნით განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სიცოცხლის თვითნებურად მოსპობის თავიდან აცილების ვალდებულების კონტექსტში.

ადამიანთა გაურკვეველი გაუჩინარების შესახებ შეტყობინება, წერილობითი თუ ზეპირი ფორმით, მათ შორის ტელეფონის მეშვეობით, შეტანილ უნდა იქნეს შინაგან საქმეთა ორგანოებში. იგი ექვემდებარება დაუყოვნებლივ რეგისტრაციას. ასეთი შეტყობინების მიღებისთანავე შემდეგი ღონისძიებები უნდა გატარდეს: დადგინდეს პირის გაუჩინარების დრო და გარემოებები, ისევე როგორც მისი გარეგნობა და ჩაცმულობა, ,,ცხელ კვალზე” მიღებულ იქნეს ზომები გაუჩინარებული ადამიანის ადგილსამყოფელის დადგენის მიზნით. ინფორმაცია ადამიანის გაუჩინარების შესახებ გადაიცემა ტელევიზიით და ქვეყნდება მედიის სხვა საშუალებებით, აგრეთვე ამ პირის ფოტოსურათები და მონაცემები ეგზავნება ხელისუფლების შესაბამის ორგანოებს. გარდა ამისა, ხორციელდება ზომები ამოუცნობი გვამების იდენტიფიკაციისათვის, შემოწმება ტარდება შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს სისტემის დაწესებულებებში, შესაბამისი მითითებები ეძლევა სახელმწიფო საზღვრის დაცვის სახელმწიფო დეპარტამენტს გაუჩინარებული პირის საზღვარზე დაკავების მიზნით და ა.შ. თუ ხუთი დღის განმავლობაში ვერ მოხერხდა პირის აღმოჩენა, იწყება სასამართლო გამოძიება. იმ ღონისძიებათა დაწვრილებითი ნუსხა, რომლებიც უნდა განხორციელდეს გაუჩინარებული პირის ადგილსამყოფელის დასადგენად, განსაზღვრულია შინაგან საქმეთა მინისტრის ბრძანებით.

თუ სასამართლო გამოძიების პროცესში ცხადი ხდება, რომ გაუჩინარებული პირი არის სისხლის სამართლის დანაშაულის მსხვერპლი, პროკურატურამ უნდა აღძრას სისხლის სამართლის საქმე. გაუჩინარებული პირის ძებნა წყდება ორ შემთხვევაში: თუ დადგინდება პირის ადგილსამყოფელი ან პირი გარდაცვლილად გამოცხადდება კანონის საფუძველზე.

არც ხელისუფლების ორგანოებსა და არც საქართველოს სახალხო დამცველის (ომბუდსმენის) აპარატს არ მიუღია რაიმე შეტყობინება გაუჩინარების თაობაზე ისეთ გარემოებებში, როდესაც არსებობდა საფუძველი, ეჭვი მიეტანათ მასში სამართალდამცავი ორგანოების ან უშიშროების ძალების მონაწილეობაზე.

2.3. დასკვნები და რეკომენდაციები

ა) შეიძლება დავასკვნათ, რომ საქართველოში სიცოცხლის უფლება ადეკვატურად არის დაცული, განსაკუთრებით, სიკვდილით დასჯის გაუქმების თვალსაზრისით;

ბ) საქართველოს მთავრობამ არ უნდა დაიშუროს ძალისხმევა სიღარიბის პრობლემის დასაძლევად, უნდა გააფართოოს და სრული მოცულობით განახორციელოს ჯანმრთელობის დაცვის სფეროში არსებული სახელმწიფო პროგრამები, განსაკუთრებით, ქალების, ბავშვებისა და სხვა დაუცველ ჯგუფებთან მიმართებით, სიცოცხლის უფლების განმტკიცებისა და დაცვის გათვალისწინებით;

გ) რამდენადაც ,,პატიმრობის შესახებ“ კანონი არ შეიცავს დებულებას თავისუფლებააღკვეთილ პირთა შორის შესაძლო თვითმკვლელობების თავიდან აცილების შესახებ, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია ამ კანონში შესაბამისი ცვლილებების შეტანა;

დ) აუცილებელი ზომები უნდა იქნეს მიღებული გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტის შემდეგი რეკომენდაციის შესრულების მიზნით: ,,მონაწილე სახელმწიფომ უნდა მიიღოს საგანგებო ზომები ყველა დაკავებული პირის სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის უფლების დასაცავად”, როგორც ეს აღნიშნულია პაქტის (ICCPR) მე-6 და მე-7 მუხლებში;

ე) აგრეთვე აუცილებელია, უზრუნველყოფილ იქნეს დაკავებული პირის სიკვდილის თითოეული შემთხვევის დაუყოვნებლივ გამოძიება დამოუკიდებული უწყების მიერ. ამ თვალსაზრისით აგრეთვე მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული წამების წინააღმდეგ ბრძოლის კომიტეტის (CPT) საქართველოს შესახებ 2001 წლის მოხსენებაში ჩამოყალიბებული შესაბამისი რეკომენდაციები.⁵

________________________

^1. იხ. 7154/75, 1978 წლის 12 ივლისის გადაწყვეტილება, გადაწყვეტილებები და მოხსენებები (D.R.) 14, გვ. 31 (32-33).

^2. იხ. 9348/81, 1983 წლის 28 თებერვლის გადაწყვეტილება, გადაწყვეტილებები და მოხსენებები (D.R.) 32, გვ. 190 (199-200).

^3. Pretty v. the United Kingdom, 2002 წლის 29 აპრილი, ECHR 2002-III, პუნქტი 37.

^4. იქვე, პუნქტი 38.

^5. იხ. დოკუმენტი CPT/Inf(2002)14.

3.1. ევროპული კონვენცია და მისი განმარტება

ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლის თანახმად:

,,არავინ შეიძლება დაექვემდებროს წამებას ან არაადამიანურ ან დამამცირებელ მოპყრობას ან სასჯელს“.

მე-3 მუხლი კონვენციის ერთ-ერთი ის მუხლია, რომლისგანაც გადახვევა დაუშვებელია.¹ თუმცა მისი მოქმედების სფერო საკმაოდ ფართოა ჰორიზონტალურ განზომილებაში, დარღვევის დასადგენი ვერტიკალური ზღვარი მაღალია. მართალია, სასამართლო მე-3 მუხლის მოქმედებას ქვემოგანხილულ სხვადასხვა საკითხზე ავრცელებს, მაგრამ იმავდროულად მოპყრობას თუ სასჯელს სისასტიკის მინიმალური ხარისხი უნდა ახასიათებდეს, რათა მან პრეცედენტული სამართლით დადგენილ ზღვარს მიაღწიოს. ამ მინიმუმის შეფასება, გამომდინარე მოპყრობის ხასიათიდან, შედარებითია. იგი საქმის ყველა ისეთ გარემოებაზე არის დამოკიდებული, როგორიცაა: მოპყრობის ხანგრძლივობა, მისი ფიზიკური და სულიერი შედეგები, ზოგ შემთხვევაში, მსხვერპლის სქესი, ასაკი და ჯანმრთელობის მდგომარეობა.²

სასამართლომ მრავალჯერ განმარტა, რომ მე-3 მუხლი დემოკრატიული საზოგადოების ერთ-ერთ ყველაზე ფუძემდებლურ ფასეულობას ითვალისწინებს. იგი უპირობოდ კრძალავს წამებას, არაადამიანურ თუ დამამცირებელ მოპყრობასა თუ სასჯელს და მისი გარანტიები პირზე მისი გასაკიცხი საქციელის მიუხედავად ვრცელდება.³ წევრ სახელმწიფოებზე ევროპული კონვენციის 1-ლი და მე-3 მუხლებით დაკისრებული ვალდებულება ,,სახელმწიფოებისგან მოითხოვს ღონისძიებების გატარებას იმის უზრუნველსაყოფად, რომ მათ იურისდიქციაში მყოფი ფიზიკური პირები არ დაექვემდებარონ წამებას... კერძო პირთა მხრიდან არამართებული მოპყრობის ჩათვლით... ეს ღონისძიებები უნდა უზრუნველყოფდეს განსაკუთრებით ბავშვებისა და სხვა დაუცველ პირთა ქმედით დაცვას.“⁴

საბერძნეთის საქმეზე 1969 წელს კომისიამ სისასტიკის ხარისხის მიხედვით მე-3 მუხლში მოცემულ ცნებებს შორის განსხვავება აღწერა:

შემდეგში სასამართლომ ეს ცნებები შემდეგნაირად ჩამოაყალიბა:

1990 წლის გადაწყვეტილებაში საქმეზე - სელმუნი საფრანგეთის წინააღმდეგ (Selmouni v. France) -ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა:

,,გარკვეული ქმედებები, რომლებიც წარსულში კვალიფიცირდებოდა როგორც ,,არაადამიანური და დამამცირებელი მოპყრობა“ და არა ,,წამება”, მომავალში შეიძლება სხვაგვარად იქნეს კლასიფიცირებული... ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის სფეროში არსებული სულ უფრო და უფრო მზარდი სტანდარტი შესაბამისად და გარდაუვლად მოითხოვს უფრო მეტ განუხრელობას დემოკრატიული საზოგადოების ფუძემდებლური ფასეულობების შეფასებაში.”⁷

ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ მე-3 მუხლის განუყოფელი ნაწილია საპროცესო ვალდებულება, მე-3 მუხლის საწინააღმდეგო მოპყრობის მტკიცების პასუხად ჩატარდეს ქმედითი, სახელდობრ, გულმოდგინე და დროული გამოძიება, რომელიც საგამოძიებო მოქმედებებზე მომჩივანის ქმედით ხელმისაწვდომობას უზრუნველყოფს.⁸

პატიმრობის პირობებთან დაკავშირებით, საქმეზე - ეგსი შვეიცარიის წინააღმდეგ (Eggs v. Switzerland) - სასამართლოს გადაწყვეტილების თანახმად, ის ფაქტი, რომ პატიმრობის პირობები ,,პატიმრებთან მოპყრობის შესახებ,, ევროპის საბჭოს 1973 წლის სტანდარტულ მინიმალურ წესებს (ამჟამად ჩანაცვლებულია 1987 წლის ევროპული პენიტენციარული წესებით) არ შეესაბამება, აუცილებლად მე-3 მუხლის დარღვევას არ ნიშნავს და არც იმაზე მიუთითებს, რომ მე-3 მუხლისა და წამების საწინააღმდეგო ევროპული კონვენციის სტანდარტებს შორის წონასწორობა არსებობს.⁹ ერთ-ერთი მაგალითი, სადაც მე-3 მუხლის დარღვევაზე განაცხადი წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის მოხსენებას ემყარებოდა და წარუმატებელი აღმოჩნდა, იყო დელაზარუსის (Delazarus) საქმე.¹⁰ საქმეზე - ,,ბ” გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (B v. the United Kingdom) - დადგინდა, რომ თავისუფლების აღკვეთის განსაზღვრული ადგილების ,,შემაშფოთებელი გადატვირთვა” და სანიტარიული პირობები ,,არადამაკმაყოფილებელზე უარესი იყო”, თუმცა მე-3 მუხლის დარღვევა არ დადგენილა.¹¹

მიუხედავად ამისა, აღნიშნული არ ნიშნავს, რომ პატიმრობის პირობებმა არ შეიძლება მე-3 მუხლის დარღვევა გამოიწვიოს. საბერძნეთის ზემოხსენებულ საქმესთან დაკავშირებით არაადამიანურ მოპყრობად ჩაითვალა ის პირობები, რომლებშიც პოლიტიკურ პატიმრებს ამყოფებდნენ, კერძოდ, საკნების გადატვირთვა და არასათანადო გათბობა, საპირფარეშოების, საძინებლების მდგომარეობა, არაადეკვატური საკვები, დასვენება და გარესამყაროსთან კავშირი. აგრეთვე, ბოლოდროინდელი საქმის - კალაშნიკოვი რუსეთის წინააღმდეგ (Kalashnikov v. Russia) - მიხედვით, პატიმრობის პირობებმა მე-3 მუხლის დამრღვევ ზღვარს მიაღწია.¹²

სასჯელის აღსრულებასთან დაკავშირებით, საქმეებზე - ჰუსეინი და სინგჰი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Hussain and Singh v. the United Kingdom) - სასამართლომ დაასკვნა, რომ გათავისუფლების შესაძლებლობის გარეშე ახალგაზრდა დამნაშავისათვის უვადო თავისუფლების აღკვეთის შეფარდებამ შეიძლება მე-3 მუხლის დარღვევის საკითხი წამოჭრას.¹³

თავისუფლების აღკვეთის ადგილებში ჯანმრთელობის დაცვის კონტექსტში ევროპულმა კომისიამ და ევროპულმა სასამართლომ ბევრჯერ აღნიშნეს, რომ ადეკვატური სამედიცინო მკურნალობის უზრუნველყოფის არარსებობა შესაძლოა მე-3 მუხლის საწინააღმდეგო იყოს.¹⁴

ევროპული კონვენცია არ ითვალისწინებს ამა თუ იმ ქვეყანაში შესვლის, იქ ცხოვრებისა თუ დარჩენის უფლებას,¹⁵ ისევე როგორც პირდაპირ არ ითვალისწინებს თავშესაფრის უფლებას. როგორც ევროპული სასამართლოს მიერ იქნა დადგენილი, სახელმწიფოები უფლებამოსილნი არიან, გააკონტროლონ, თუ ვინ ტოვებს და ვინ შედის მათ ტერიტორიაზე,¹⁶ მაგრამ სახელმწიფოში დაშვებისა თუ გაძევების შესახებ გადაწყვეტილებამ კონვენციის არცერთი უფლება, მათ შორის არც მე-3 მუხლი, არ შეიძლება დაარღვიოს. დადგენილი პრეცედენტული სამართლის თანახმად, პირის დეპორტაციამ¹⁷ ან ექსტრადიციამ¹⁸ შეიძლება წამოჭრას კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევის საკითხი, როდესაც არსებობს გასათვალისწინებელი მიზეზები ვარაუდისათვის, რომ პირი მიმღებ სახელმწიფოში ამ მუხლის საწინააღმდეგო მოპყრობას დაექვემდებარება. ეს პრინციპი გამოყენებულ იქნა აგრეთვე გაძევების მიმართაც.

მე-3 მუხლის გამოყენება უფრო ტიპურია ევროპული სასამართლოს მიერ იმ კონტექსტში, სადაც პირის საფრთხე, დაექვემდებაროს მოპყრობის აკრძალულ რაიმე ფორმას, მომდინარეობს მიმღებ ქვეყანაში საჯარო ხელისუფლების ან არასამთავრობო ორგანიზაციების განზრახ ქმედებებისაგან.¹⁹ მაგრამ მე-3 მუხლის ფუძემდებლური მნიშვნელობიდან გამომდინარე, მისი მოქმედება შეიძლება სხვა კონტექსტზეც გავრცელდეს. მიმღებ ქვეყანაში აკრძალული მოპყრობის საფრთხის წყარო შეიძლება იყოს ფაქტორები, რომლებიც არ შეიძლება პირდაპირ თუ არაპირდაპირ ამ ქვეყნის საჯარო ხელისუფალთა პასუხისმგებლობას იწვევდეს, ან გარემოებები, რომლებიც, ცალკე აღებული, ამ მუხლის სტანდარტებს თავისთავად არ არღვევს. საქმესთან დაკავშირებული ყველა გარემოება, განსაკუთრებით გამძევებელ სახელმწიფოში განმცხადებლის პიროვნული მდგომარეობა, მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული.²⁰

ტერიტორიაზე დაშვებისა და გაძევების პოლიტიკასა და პრაქტიკასთან დაკავშირებით მე-3 მუხლის კონტექსტში აქცენტი დისკრიმინაციაზე არის გადატანილი. გარკვეულ ვითარებაში ინსტიტუციურ დისკრიმინაციას შეუძლია თავად მე-3 მუხლის მაღალ ზღვარსაც მიაღწიოს:

,,განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიენიჭოს რასაზე დაფუძნებულ დისკრიმინაციას, იმას, რომ რასობრივ საფუძველზე განსხვავებული მოპყრობის მიზნით პირთა ჯგუფის საჯაროდ გამოცალკევებამ შეიძლება, გარკვეულ ვითარებაში, ადამიანის ღირსების შელახვის განსაკუთრებული ფორმა შეიძინოს და რომ ამის გამო რასის საფუძველზე პირთა ჯგუფის განმასხვავებელი მოპყრობა შეიძლება დამამცირებელ მოპყრობად ჩაითვალოს, მაშინ როცა რაიმე სხვა საფუძველზე განმასხვავებელი მოპყრობა ასეთ პრობლემას არ წარმოშობს”.²¹

ყველა განმასხვავებელი მოპყრობა არ შეიძლება მე-3 მუხლის დარღვევად ჩაითვალოს. ყურადღება მახვილდება ღირსებასა და პატივზე.²² დისკრიმინაციამ შეიძლება მე-3 მუხლის დარღვევის საკითხი წარმოშვას, როდესაც მოპყრობა ზიზღს ან უპატივცემულობას გამოხატავს, რაც პირის დამცირებას ან დაბეჩავებას ისახავს მიზნად.²³

ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ ბავშვთა მიმართ ძალის გამოყენება მე-3 მუხლთან შესაბამისობის განსაკუთრებულ პრობლემებს წამოჭრის.²⁴ 1-ლი მუხლი ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლთან ერთობლიობაში ,,სახელმწიფოებისაგან მოითხოვს ღონისძიებების გატარებას იმის უზრუნველსაყოფად, რომ მათ იურისდიქციაში მყოფი ფიზიკური პირები არ დაექვემდებარონ წამებას ..., კერძო პირების მიერ არამართებული მოყრობის ჩათვლით. ეს ღონისძიებები უნდა უზრუნველყოფდეს, განსაკუთრებით, ბავშვებისა და სხვა დაუცველი პირების ქმედით დაცვას”.²⁵ სამედიცინო-ბიოლოგიურმა საკითხებმა ასევე შეიძლება გამოიწვიოს მე-3 მუხლის დარღვევა.

3.2. საქართველოს კანონმდებლობა

3.2.1. კონსტიტუციური გარანტიები და საერთაშორისო ვალდებულებები

კონსტიტუციის მე-17 მუხლი ითვალისწინებს:

,,1. ადამიანის პატივი და ღირსება ხელშეუვალია.

2. დაუშვებელია ადამიანის წამება, არაჰუმანური, სასტიკი²⁶ ან პატივისა და ღირსების შემლახველი მოპყრობა და სასჯელის გამოყენება”.

კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-4 პუნქტის თანახმად:

,,დაუშვებელია დაკავებული ან სხვაგვარად თავისუფლებაშეზღუდული პირის ფიზიკური ან ფსიქიკური იძულება”.

თუ გავითვალისწინებთ იმ ადგილს, რომლებიც ადამიანის უფლებათა იერარქიაში უკავია პირის უფლებას, არ დაექვემდებაროს წამებას, არაადამიანურ თუ დამამცირებელ მოპყრობასა თუ სასჯელს, შედარებით ლოიალური მითითება ამგვარი მოპყრობის ,,დაუშვებლობაზე” სათანადოდ ვერ გადმოსცემს აღნიშნული უფლების მნიშვნელობას. ამასთან, მე-17 მუხლის მე-2 პუნქტში ,,და” კავშირი დაუშვებლობასთან მიმართებით მოპყრობისა და სასჯელის სავალდებულო კუმულაციურ არსებობაზე მიუთითებს.²⁷

კონსტიტუციის 46-ე მუხლით, საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს საქართველოს პრეზიდენტს უფლება აქვს, ქვეყანაში ან მის რომელიმე ნაწილში შეზღუდოს ნორმაში მითითებული ზოგიერთი მუხლით განსაზღვრული კონსტიტუციური უფლებები და თავისუფლებები. მე-17 მუხლი არ არის იმ მუხლების ჩამონათვალში, რომლებშიც განსაზღვრულ უფლებათა შეზღუდვაც დასაშვებია. მაგრამ 46-ე მუხლი ითვალისწინებს მე-18 მუხლით განსაზღვრული უფლებების შეზღუდვას ისე, რომ ამით ნებას რთავს ქმედებებს, რომლებიც პოტენციურად კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევაა.²⁸

,,წამებისა და სხვა სასტიკი, არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობის ან დასჯის წინააღმდეგ” გაერთიანებული ერების 1984 წლის კონვენცია საქართველოსათვის ძალაში შევიდა 1994 წლის 22 დეკემბერს. საქართველომ კომიტეტის უფლებამოსილება, კონვენციის 21-ე და 22-ე მუხლების თანახმად, 2002 წლის 7 ივლისს ცნო.

,,წამებისა და არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობის ან დასჯის წინააღმდეგ,, 1987 წლის ევროპის საბჭოს კონვენცია საქართველოსათვის ძალაში შევიდა 2000 წლის 1-ლ ოქტომბერს.²⁹ 1-ლი და მე-2 ოქმები საქართველოსათვის 2002 წლის 1-ლი მარტიდან არის ძალაში.

3.2.2. წამების, არაადამიანური და ღირსების შემლახველი მოპყრობის დანაშაულებრიობა და დასჯადობა

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის³⁰ VII თავი, რომლის სათაურია ,,დანაშაული ადამიანის წინააღმდეგ”, კონვენციის მე-3 მუხლის ტერმინოლოგიას არ იყენებს, თუმცა იგი ითვალისწინებს მთელ რიგს დანაშულის შემადგენლობებისას, რომლებმაც შეიძლება მე-3 მუხლის საწინააღმდეგო მოპყრობა შეადგინონ. ეს შემადგენლობები მოიცავს როგორც ფიზიკური, ისე სულიერი ტანჯვის მიყენებას.

სახელდობრ, სისხლის სამართლის კოდექსი დასჯადად აცხადებს: ჯანმრთელობის განზრახ მძიმე დაზიანებას, ესე იგი, სხეულის დაზიანებას, რომელიც სახიფათოა სიცოცხლისათვის, ანდა გამოიწვია მხედველობის, სმენის, მეტყველების ან რომელიმე ორგანოსა თუ მისი ფუნქციის დაკარგვა, ფსიქიკური ავადმყოფობა, ორსულობის შეწყვეტა, სახის წარუშლელი დამახინჯება; ჯანმრთელობის სხვაგვარ ისეთ დაზიანებას, რომელიც სახიფათოა სიცოცხლისათვის და დაკავშირებულია საერთო შრომისუნარიანობის მყარ, არანაკლებ ერთი მესამედით, დაკარგვასთან ან, წინასწარი შეცნობით, პროფესიული შრომისუნარიანობის სრულ დაკარგვასთან (117-ე მუხლის 1-ლი ნაწილი³¹); სისხლის სამართლის კოდექსი დასჯადად აცხადებს ჯანმრთელობის განზრახ ნაკლებად მძიმე დაზიანებას (118-ე მუხლი), ჯანმრთელობის დაზიანებას სასიკვდილო შედეგით (119-ე მუხლი) და ჯანმრთელობის განზრახ მსუბუქ დაზიანებას (120-ე მუხლი), ცემას ან სხვაგვარ ძალადობას, რამაც დაზარალებულის ფიზიკური ტკივილი გამოიწვია (125-ე მუხლი).

126-ე მუხლი (,,წამება”) ორი ნაწილისაგან შედგება: პირველი ნაწილი დანაშაულებრივად გასაზღვრავს სისტემატურ ცემას, სხვაგვარ ძალადობას, რამაც დაზარალებულის ფიზიკური ან ფსიქიკური ტანჯვა გამოიწვია, მაგრამ არ მოჰყოლია ამ კოდექსის 117-ე ან 118-ე მუხლით გათვალისწინებული შედეგი; მეორე ნაწილი დასჯადად აცხადებს იმავე ქმედებას, ჩადენილს დამამძიმებელ გარემოებებში (ინტერ ალია, წინასწარი შეცნობით, ორსული ქალის მიმართ; არასრულწლოვნის, უმწეო მდგომარეობაში მყოფის ანდა დამნაშავეზე მატერიალურად ან სხვაგვარად დამოკიდებულის მიმართ; რასობრივი, რელიგიური, ეროვნული ან ეთნიკური შეუწყნარებლობის გამო; სამსახურებრივი მდგომარეობის გამოყენებით).

თუმცა ფიზიკური ტანჯვის მიყენება შეიძლება მოცული იყოს ზემოაღნიშნული მუხლებით, მაგრამ სულიერი ტანჯვის მიყენება, როგორც ეს კოდექსით არის დანაშაულებრივად განსაზღვრული, არ მოიცავს არაადამიანურ და ღირსების შემლახველ მოპყრობას ისე, როგორც ეს ცნებები ევროპული სასამართლოს განმარტებაშია მოცემული. ამრიგად, საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსით და ევროპული კონვენციის სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით განსაზღვრულ ცნებებს შორის არსებული სხვაობა აშკარაა.

არაადამიანური და დამამცირებელი მოპყრობის ელემენტებია მოცემული 115-ე მუხლში, რომელიც დანაშაულებრივად და დასჯადად აცხადებს თვითმკვლელობამდე ან თვითმკვლელობის მცდელობამდე მიყვანას მსხვერპლისადმი მუქარით ან სასტიკი მოპყრობით, ანდა მისი პატივის ან ღირსების სისტემატური დამცირებით. თუმცა 115-ე მუხლი შეიცავს არაადამიანური და დამამცირებელი მოპყრობის ელემენტებს, ისე როგორც ეს ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით იქნა განმარტებული, იგი, ცხადია, ვერ ადგენს პატივის შელახვისა თუ ღირსების დამამცირებელ იმ ქმედებათა დანაშაულებრიობასა და დასჯადობას, რომლებსაც პირი თვითმკვლელობამდე ან თვითმკვლელობის მცდელობამდე არ მიყავს.³²

აღსანიშნავია 39-ე მუხლი, რომელიც სასჯელის მიზნებს განსაზღვრავს. იგი ითვალისწინებს, რომ ,,სასჯელის მიზანი არ არის ადამიანის ფიზიკური ტანჯვა ან მისი ღირსების დამცირება”.

თუმცა, ცხადია, რომ სისხლის სამართლის კოდექსმა შეძლო მოეცვა განსაზღვრული ელემენტები, რომლებიც სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით განიმარტა როგორც კონვენციის მე-3 მუხლის საწინააღმდეგო, წამების, არაადამიანური თუ ღირსების შემლახველი მოპყრობის კრიმინალიზაციაში ხარვეზი აღინიშნება, რამდენადაც კოდექსი ევროპული სასამართლოს პრაქტიკით გამოკვეთილ ზოგიერთ მნიშვნელოვან მიდგომას არ ასახავს. ზემოთ ციტირებული კონსტიტუციური ნორმა, რომელიც საერთაშორისო აქტების ანალოგიით არის შედგენილი, აღნიშნული მდგომარეობიდან გამოსავალი ვერ იქნება, რადგანაც სისხლის სამართლის კოდექსი არის ლეხ სპეციალის, რომელიც მოწოდებულია უზრუნველყოს ქმედითი მექანიზმი კონვენციით აკრძალული ქმდებების აღსაკვეთად. ტერმინოლოგიასა და მოქმედების სფეროს შორის სხვაობა კი ამ მიზნის მიღწევას წინ ეღობება.³³

3.2.3. სისხლის სამართლის პროცესი

კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-7 პუნქტითა და სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის³⁴ მე-7 მუხლის მე-6 ნაწილის თანახმად, ,,კანონის დარღვევით მოპოვებულ მტკიცებულებას იურიდიული ძალა არა აქვს”.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-6 მუხლის თანახმად, კანონიერების, პიროვნების ხელშეუხებლობის, მისი ღირსების პატივისცემის, ჰუმანიზმის, დემოკრატიულობის, სამართლიანობისა და თანასწორუფლებიანობის ზოგადსამართლიანობის პრინციპები სისხლის სამართლის პროცესის საფუძველია.

დაუშვებელია პროცესის მონაწილეთა თუ სხვა პირთა მიმართ სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისათვის საშიში, აგრეთვე მათი პატივისა თუ დამამცირებელი მეთოდების გამოყენება (მე-12 მუხლის მე-5 ნაწილი). საგამოძიებო თუ სასამართლო მოქმედება, რომელიც პიროვნების ხელშეუხებლობას ეხება, შეიძლება იძულებით ჩატარდეს მხოლოდ მაშინ, თუ ამას უშუალოდ კანონი ითვალისწინებს (იქვე, მე-6 ნაწილი).

საგამოძიებო თუ სასამართლო მოქმედების ჩატარებისას დაუშვებელია მაძიებლობის, მუქარის, შანტაჟის, წამების, ფიზიკური თუ ფსიქიკური ძალადობის სხვა ხერხების გამოყენება. დაუშვებელია დაკავებულისა და დაპატიმრებულის მიმართ სამედიცინო ექსპერიმენტის ჩატარება, ძილის, წყლის, საკვების აკრძალვა ან ზღვრულ ნორმაზე მეტად შეზღუდვა, ისეთ პირობებში ჩაყენება, რაც მავნე ზეგავლენას ახდენს ადამიანის ჯანმრთელობაზე და ლახავს მის ღირსებას (იქვე, მე-7 ნაწილი).

დანაშაულის გახსნისა და სისხლის სამართლის საქმეზე ჭეშმარიტების დადგენის მიზნით პირის უფლებათა და თავისუფლებათა შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ კანონით დადგენილი საფუძვლითა და წესით (მე-14 მუხლის მე-2 ნაწილი).

მე-19 მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად, ბრალდებულის აღიარება, თუ ის არ დასტურდება სხვა მტკიცებულებებით, საკმარისი არ არის მის მიერ დანაშაულის ჩადენის შესახებ დასკვნისათვის.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 119-ე მუხლით, ჩვენების მისაღებად ფიზიკური და ფსიქიკური იძულების გამოყენება აკრძალულია.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი სისხლის სამართლებრივი დევნის 4 სახეს ითვალისწინებს: საჯაროს, სუბსიდიურს, კერძო-საჯაროსა და კერძო სისხლისსამართლებრივს.

საჯარო სისხლისსამართლებრივი დევნა ყველა კატეგორიის დანაშაულის საქმეებზე ხორციელდება. იგი ტარდება მოკვლევის ორგანოს, გამომძიებლის, პროკურორის მიერ ფიზიკურ და იურიდიულ პირთა განცხადებების, სახელმწიფო ორგანოთა და არასახელმწიფო ორგანიზაციათა შეტყობინებების, აგრეთვე მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა ცნობების საფუძველზე. საჯარო სისხლისსამართლებრივი დევნის განხორციელებისას მოკვლევის ორგანო, პროკურორი და გამომძიებელი შებოჭილნი არ არიან დაზარალებულისა და სხვა პირთა პოზიციით. ისინი დანაშაულის ნიშნების აღმოჩენის ყველა შემთხვევაში ვალდებულნი არიან, საჯარო ბრალდების საქმე აღძრან ეხ ოფფიციო, მიიღონ ზომები დანაშაულის საქმის გასახსნელად და დამნაშავის დასადგენად, არ დაუშვან უდანაშაულო პირის სისხლის სამართლის პასუხისგებაში მიცემა (24-ე მუხლი);

სუბსიდიური სისხლისსამართლებრივი დევნა გულისხმობს, რომ დაზარალებული და მისი წარმომადგენელი უფლებამოსილნი არიან, მხარი დაუჭირონ სახელმწიფო ბრალდებას. თუკი პროკურორი უარს იტყვის ბრალდებაზე, ან შეცვლის თავდაპირველ ბრალდებას, დაზარალებული ან მისი წარმომადგენელი უფლებამოსილია, მხარი დაუჭიროს წინანდელ ბრალდებას. ასეთ შემთხვევაში საქმე არ წყდება, ხოლო პროკურორს საქმის შემდგომ განხილვაში მონაწილეობის უფლება აღარ აქვს (25-ე მუხლი);

კერძო-საჯარო სისხლისსამართლებრივი დევნა დაზარალებულის განცხადების საფუძველზე ხორციელდება განსაზღვრული კატეგორიის დანაშაულებზე (გაუპატიურება, სექსუალური ხასიათის ძალმომრეობითი მოქმედება; სქესობრივი კავშირის ან სექსუალური ხასიათის სხვაგვარი მოქმედების იძულება; სიტყვის თავისუფლების ხელყოფა; პირადი ან ოჯახური საიდუმლოს ხელყოფა; ინფორმაციის გაცნობაზე უარის თქმა ან არასწორი ინფორმაციის წარდგენა; შვილად აყვანის საიდუმლოს გამჟღავნება; ინტელექტუალური საკუთრების ხელყოფა). სამართალწარმოება არ წყდება დაზარალებულის ბრალდებულთან შერიგების გამო, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა საქმის შემდგომმა გამოძიებამ შეიძლება ზიანი მიაყენოს როგორც დაზარალებულს, ისე ბრალდებულს. თუ რომელიმე ზემოაღნიშნული დანაშაულის შესახებ საქმეს განსაკუთრებული საზოგადოებრივი მნიშვნელობა აქვს და, ამასთან, დაზარალებულს უმწეო მდგომარეობის ან ბრალდებულზე დამოკიდებულების გამო არ შეუძლია დაიცვას თავისი უფლებები და კანონიერი ინტერესები, პროკურორი უფლებამოსილია, აღძრას საქმე, თუნდაც დაზარალებულის საჩივრის არარსებობისას, იმ პირობით, თუ დაზარალებული ქმედუნარიანია და წერილობითი თანხმობა აქვს მიცემული (26-ე მუხლი).

კერძო სისხლისსამართლებრივი დევნა ხორციელდება ჯანმრთელობის განზრახ ნაკლებად მძიმე დაზიანების დანაშაულზე, ცემის, ცილისწამების დანაშაულებზე დაზარალებულის საჩივრის საფუძველზე. შერიგების გამო სამართალწარმოება წყდება.

აღნიშნული მუხლების ნაწილში სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ევროპულ კონვენციასა და მასზე არსებულ პრეცედენტულ სამართალთან შესაბამისობაშია.

3.2.4. მე-3 მუხლი თავისუფლების აღკვეთის კონტექსტში

3.2.4.1. პოლიციის განყოფილებაში დაკავება და წინასწარი პატიმრობა

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის თანახმად, პოლიციაში ეჭვმიტანილის დაკავების ვადა არ უნდა აღემატებოდეს 48 საათს. იგი უნდა დაიკითხოს მისი პოლიციაში მიყვანიდან არა უგვიანეს 24 საათისა.³⁵ ამ დროის განმავლობაში პოლიციის ოპერატიულ-სამძებრო მუშაკები (მოკვლევის ორგანო) და გამომძიებლები, ბრალდების წაყენების საკითხის გადაწყვეტის მიზნით, აწარმოებენ ეჭვმიტანილის დაკითხვას, ატარებენ სხვა აუცილებელ საგამოძიებო მოქმედებებს. ეჭვმიტანილი პირისათვის ბრალდების წაყენების შემთხვევაში მოსამართლეს ბრალდებულის მიმართ აღკვეთის ღონისძიების შეფარდების თაობაზე შესაბამისი შუამდგომლობა ეგზავნება. მოსამართლემ 24 საათის განმავლობაში უნდა მიიღოს გადაწყვეტილება აღნიშნული პირის დაპატიმრების ან აღკვეთის სხვა ღონისძიების გამოყენების (მაგ., შინაპატიმრობა, გირაო და ა.შ.), ან განთავისუფლების შესახებ.³⁶ აქედან გამომდინარე, სისხლის სამართლის დანაშაულში ეჭვმიტანილმა პირმა პოლიციის განყოფილებაში შეიძლება დაყოს არა უმეტეს 72 საათისა. ამ ვადის ამოწურვის შემდეგ პატიმრობაშეფარდებული ბრალდებული უნდა გადაიყვანონ იუსტიციის სამინისტროს დაქვემდებარებაში მყოფ საგამოძიებო დაწესებულებაში.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ნორმები, რომლებიც არეგულირებდნენ დაკავებული პირის ეჭვმიტანილად ფორმალურ-საპროცესო აღიარებას, რაც დაკავებული ეჭვმიტანილის პოლიციის განყოფილებაში მიყვანიდან 12 საათის განმავლობაში უნდა განხორციელებულიყო და მხოლოდ რის შემდეგაც შესაბამის პირს ეძლეოდა დაცვის უფლება, საკონსტიტუციო სასამართლოს 2003 წლის 29 იანვრის გადაწყვეტილებით³⁷ არაკონსტიტუციურად გამოცხადდა. შესაბამისად, დაკავებულ პირს დაცვის უფლება აქვს არა პოლიციის განყოფილებაში 12 საათის შემდეგ, არამედ დაუყოვნებლივ. ანალოგიურად, საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილების შემდეგ დაკავებულ ეჭვმიტანილს დაუყოვნებლივ უნდა განემარტოს დუმილის უფლება, უფლება, არ დაიბრალოს დანაშაული, დამცველის მოწვევის უფლება 72-ე მუხლის მე-3 ნაწილის შესაბამისად.³⁸

ანალოგიურად, 73-ე მუხლის 1-ლი ნაწილის ლ) ქვეპუნქტით გათვალისწინებული ეჭვმიტანილის უფლება, შეატყობინოს ნათესავებს ან ახლობლებს დაკავების ადგილი ან ადგილსამყოფელი, ხელმისაწვდომი ხდება დაკავებული პირისათვის პოლიციის განყოფილებაში მიყვანის მომენტიდან.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 73-ე მუხლის 1-ლი ნაწილის ვ) ქვეპუნქტით,³⁹ ,,ეჭვმიტანილს უფლება აქვს.” ეჭვმიტანილად ცნობის შემდეგ მოითხოვოს უფასო სამედიცინო შემოწმება და შესაბამისი წერილობითი დასკვნა, აგრეთვე, სამედიცინო ექსპერტიზის დანიშვნა მისი ჯანმრთელობის მდგომარეობის შესამოწმებლად, რაც დაუყოვნებლივ უნდა დაკმაყოფილდეს. ექსპერტიზის დანიშვნაზე უარი შეიძლება ერთჯერადად გასაჩივრდეს გამოძიების ადგილის მიხედვით რაიონულ (ქალაქის) სასამართლოში, სადაც საჩივარი განიხილება მიღებიდან 24 საათის განმავლობაში”.

აღნიშნული ნორმა სადავო არ გამხდარა საკონსტიტუციო სასამართლოს წინაშე და ეს უკანასკნელი არ იყო უფლებამოსილი, მისი კონსტიტუციურობა exofficio განეხილა. შეიძლება მივიჩნიოთ, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილების შემდეგ 73-ე მუხლის 1-ლი ნაწილის ვ) პუნქტში განსაზღვრული უფლებების განხორციელებისათვის ეჭვმიტანილად ფორმალური ცნობა საჭირო აღარ არის, მაგრამ გაურკვევლობის თავიდან ასაცილებლად მაინც მიზანშეწონილია კოდექსში შესატყვისი ცვლილებების შეტანა.⁴⁰

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 242-ე მუხლის 1-ლი ნაწილით, სასამართლოში შეიძლება გასაჩივრდეს მომკვლევის, მოკვლევის ორგანოს, გამომძიებლისა და პროკურორის მოქმედება და გადაწყვეტილება, რომელიც, მომჩივანის აზრით, უკანონო ან დაუსაბუთებელია. სახელდობრ, მუხლი ასახელებს შემდეგ საფუძვლებს: ა) სისხლის სამართლის საქმის აღძვრაზე უარის თქმის შესახებ მოკვლევის ორგანოს, გამომძიებლის ან პროკურორის დადგენილებას; ბ) სისხლის სამართლის საქმის შეწყვეტის შესახებ მოკვლევის ორგანოს, გამომძიებლის ან პროკურორის დადგენილებას; გ) ექსპერტიზის დანიშვნაზე უარის თქმის შესახებ მომკვლევის, გამომძიებლის ან პროკურორის დადგენილებას.

აღნიშნული ნორმის კონსტიტუციურობა,⁴¹ რომელიც ამომწურავად განსაზღვრავს სასამართლოსათვის მიმართვის საფუძვლებს, გასაჩივრდა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოში, მუხლით გაუთვალისწინებელ გარემოებებში სასამართლოსათვის მიმართვის უფლების დარღვევის კონტექსტში. საკონსტიტუციო სასამართლომ, ვინაიდან იგი არკვევს მხოლოდ უკვე არსებული უფლებების ან უფლებების ამკრძალავი ნორმების კონსტიტუციურობას, დაადგინა, რომ არ იყო უფლებამოსილი აღნიშნულ საკითხზე ემსჯელა და საკითხის განხილვაზე უარი თქვა.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 242-ე მუხლის 1-ლი ნაწილის numerus clausus ფორმულირებამ⁴² შეიძლება პროცესის მონაწილეს ხელი შეუშალოს, მაგალითად, კონვენციის მე-3 მუხლის საწინააღმდეგო მოპყრობის მტკიცებით სასამართლოსათვის მიმართვაში.⁴³

3.2.4.2. სასჯელაღსრულებითი დაწესებულებები

,,პატიმრობის შესახებ” საქართველოს კანონი,⁴⁴ რომელიც არეგულირებს პატიმრობასთან, როგორც სასჯელის ღონისძიების აღსრულებასთან, დაკავშირებულ ურთიერთობებს, განსაზღვრავს პატიმრობის აღსრულების ორგანოთა სისტემასა და სტრუქტურას, აღსრულების პრინციპებსა და წესებს, პატიმართა სოციალური და სამართლებრივი დაცვის გარანტიებს, ძირითადად მე-3 მუხლის მოთხოვნებს შეესაბამება ერთადერთი, რაც შეიძლება კითხვის ნიშნის ქვეშ დადგეს, არის ერთსაწოლიან საკანში სადღეღამისო დაკავება, რომელიც ევროპული კომისიისა და ევროპული სასამართლოს ადრეულ განჩინებებსა და გადაწყვეტილებებში კონვენციის საწინააღმდეგოდ არ მიიჩნეოდა.⁴⁵

,,პატიმრობის შესახებ” საქართველოს კანონის 77-ე მუხლის თანახმად, უვადოდ თავისუფლებააღკვეთილ მსჯავრდებულს ამყოფებენ სადღეღამისო დაკავების ერთსაწოლიან საკანში, სადაც შესაძლებელია მუდმივი ვიზუალური კონტროლი. უვადოდ თავისუფლებააღკვეთილ მსჯავრდებულს უფლება აქვს წელიწადში ორი ხანმოკლე (სამ საათამდე) და ორი ხანგრძლივი (სამ დღემდე) პაემნისა საპყრობილის ტერიტორიაზე სპეციალურად გამოყოფილ სადგომში. აღსანიშნავია, რომ კანონის 47-ე მუხლის მე-2 პუნქტით, მსჯავრდებულის სრული იზოლაცია იკრძალება და მე-3 პუნქტით, ოჯახთან, ნათესავებთან, ახლობლებთან მსჯავრდებულის ურთიერთობის კონტროლი უნდა განხორციელდეს მისი პატივისა და ღირსების შეულახავად. წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის მიერ საქართველოს მთავრობისადმი წარდგენილი მოხსენების თანახმად, უვადო მსჯავრდებულებს საშუალება არა აქვთ, ჩაებან სამუშაოში ან რაიმე სხვა საქმიანობაში, აგრეთვე 3 ხანმოკლე და 1 ხანგრძლივი (3 დღემდე) პაემანი ,,აშკარად არასაკმარისად” იქნა მიჩნეული.⁴⁶

უვადო თავისუფლების აღკვეთა არასრულწლოვანი დამნაშავისათვის განკუთვნილ სასჯელის სახეებში არ არის გათვალისწინებული (სისხლის სამართლის კოდექსის 82-ე მუხლი).

ევროპის საბჭოს სტრატეგიული დაგეგმარების დირექტორატის მიერ მომზადებულ მოხსენებაში აღნიშნულია, რომ პროგრესი მიღწეულ იქნა, ინტერ ალია, წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის რეკომენდაციების საფუძველზე. სახელდობრ, დაკავებულები გადაიყვანეს დაწესებულებიდან, სადაც საცხოვრებელი პირობები მიუღებლად იქნა მიჩნეული და აშენდა და კიდევ შენდება ცალკე ციხეები/კოლონიები არასრულწლოვანებისა და ქალებისათვის.⁴⁷

3.2.4.3. ფსიქიატრიული დაწესებულებები

ჯანმრთელობის დაცვის სამინისტროს დაქვემდებარებული ფსიქიატრიული დაწესებულებები⁴⁸ უზრუნველყოფს იმ პირთა მკურნალობას, რომლებიც შეურაცხადად არიან მიჩნეულნი, ჩაიდინეს დასჯადი ქმედება და სასამართლოს გადაწყვეტილებით ფსიქიატრიული მკურნალობის გავლას ექვემდებარებიან. წინასწარ პატიმრობაში მყოფი პატიმრები, რომლებსაც თავისუფლების აღკვეთის განმავლობაში ფსიქიატრიული პრობლემები განუვითარდათ, ასევე ჰოსპიტალში გადიან მკურნალობას. ,,ფსიქიატრიული დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონის მე-13 მუხლის თანახმად,⁴⁹ ექიმ-ფსიქიატრს უფლება აქვს, განსაზღვრული ვადით გამოიყენოს პაციენტის ფიზიკური შეზღუდვის მეთოდი, თუ დაასკვნის, რომ სხვაგვარად პაციენტისათვის დახმარების გაწევა ან სხვების დაცვა შეუძლებელია. კანონმდებლობაში არ არის მოცემული დეტალური მითითებები ფიზიკური შეზღუდვის მეთოდის ხასიათზე, რაც არამართებული მოპყრობის შესაძლებლობას განაპირობებს. ეს დაფიქსირდა კიდეც წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის მიერ ფოთის მკაცრი რეჟიმის ფისქიატრიულ საავადმყოფოში ვიზიტისას 2001 წლის 6-8 მარტს. ⁵⁰

3.2.4.4. შეიარაღებული ძალები

კანონმდებლობა არ აწესრიგებს საქართველოს შეიარაღებულ ძალებში დისციპლინური სასჯელის დაკისრების საპროცესო საკითხებს.⁵¹ სანქციის შეფარდებამდე არ ხდება იმ ჯარისკაცის საქმის განხილვა, რომელსაც ბრალად ედება დისციპლინური გადაცდომა და მას არ შეუძლია სასჯელის ღონისძიების თაობაზე გადაწყვეტილების გასაჩივრება. გარდა ამისა, სტანდარტულ ანკეტაში, რომლის საფუძველზეც ხდება ჯარისკაცის მოთავსება ჰაუპტვახტში, ფიქსირდება დაკავების ხანგრძლივობა, მაგრამ არა კონკრეტული ბრალდება.⁵²

3.2.5. თავისუფლების აღკვეთის ზოგადი პირობები

წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის საქართველოში 2001 წლის 6-8 მაისს ვიზიტისას დელეგაციამ თავისუფლების აღკვეთის პირობები არადამაკმაყოფილებლად და ზოგიერთ შემთხვევაში შემაშფოთებლად მიიჩნია.⁵³

3.2.6. თავისუფლების აღკვეთის ადგილების შემოწმება

საქართველოს კონსტიტუციის 91-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის თანახმად, საქართველოს პროკურატურა არის სასამართლო ხელისუფლების დაწესებულება, რომელიც, inter alia, მოკვლევასა და სასჯელის მოხდას ზედამხედველობს.

,,საქართველოს პროკურატურის შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონი⁵⁴ პროკურატურის ამოცანად, inter alia, განსაზღრავს ზედამხედველობას კანონის ზუსტ და ერთგვაროვან შესრულებაზე სასამართლოს მიერ დანიშნული სასჯელის მოხდისას, იძულებითი ხასიათის სხვა ღონისძიებათა აღსრულებისას, აგრეთვე დაკავების, წინასწარი პატიმრობისა და ადამიანის თავისუფლების შეზღუდვის სხვა ადგილებში. პროკურატურა, inter alia, ხელმძღვანელობს ფიზიკური პირის უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის პრინციპით. პროკურატურის საქმიანობის სამართლებრივი საფუძვლებია: საქართველოს კონსტიტუცია, საერთაშორისო ხელშეკრულებები, ეს კანონი და საქართველოს კანონმდებლობა.

პროკურატურის ორგანოთა სისტემაში სასჯელაღსრულებით დაწესებულებათა პროკურატურა არის სპეციალიზებული ორგანო, რომელიც, inter alia, ზედამხედველობას უწევს კანონით დადგენილი წესებისა და პირობების დაცვას დაკავების, წინასწარი პატიმრობისა და თავისუფლების აღკვეთის სხვა ადგილებში. ამ ფუნქციის შესასრულებლად პროკურორი უფლებამოსილია, შეამოწმოს აღნიშნული ადგილები. პროკურატურა რეგულარულად ამოწმებს პოლიციის განყოფილებებში დაკავების იზოლატორებს. ამ დროს მოწმდება პირის თავისუფლების აღკვეთის კანონიერება და ხანგრძლივობა. პროკურატურა ზედამხედველობს კანონის ზუსტ და ერთგვაროვან შესრულებას მოკვლევისა და ოპერატიულსამძებრო ორგანოების საქმიანობისას და იხილავს პატიმართა საჩივრებს.

საქართველოს პენიტენციარული დაწესებულებების შემოწმებას ახორციელებს სხვადასხვა უწყება, მათ შორის, საზედამხედველო პროკურორი, იუსტიციის სამინისტროში შექმნილი ინსპექტორატი, ეროვნული უშიშროების საბჭო, პარლამენტის ადამიანის უფლებათა დაცვის კომისია, სახალხო დამცველი და საზოგადოებრივი კონტროლის საბჭო, რომელშიც სხვადასხვა არასამთავრობო ორგანიზაციის წარმომადგენლები შედიან.

,,პატიმრობის შესახებ” საქართველოს კანონის 26-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის ბ) ქვეპუნქტით, მსჯავრდებულს უფლება აქვს, საჩივარი შეიტანოს სასჯელაღსრულების დაწესებულების ადმინისტრაციის, მოსამსახურეთა, დეპარტამენტის ან სხვა სახელმწიფო დაწესებულების უკანონო მოქმედებაზე.

,,ფსიქიატრიული დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონის112 მე-3 მუხლის მე-2 პუნქტი ითვალისწინებს პაციენტის უფლებას, შეიტანოს საჩივარი და განცხადება სასამართლო და სახელმწიფო ორგანოებში. პაციენტს შეუძლია იჩივლოს ზემდგომ პროკურორთან.

რაც შეეხება თავისუფლების აღკვეთის ადგილებს სამხედრო ნაწილებში, რაიონის სამხედრო პროკურორი, რომელსაც სამხედრო სამსახურში თავისუფლების აღკვეთაზე ევალება ზედამხედველობა, ჰაუპტვახტს ორ თვეში ერთხელ ამოწმებს. გარდა ამისა, ადგილობრივი სანიტარიული სამსახურები პერიოდულ სანიტარიულ შემოწმებებს ახორციელებენ. უკანასკნელ პერიოდში, თავდაცვის სამინისტროსთან შეთანხმებით, ჰაუპტვახტს არასამთავრობო ორგანიზაციები ნახულობენ.

3.2.7. ჯანმრთელობის დაცვა თავისუფლების აღკვეთის ადგილებში

,,ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ” საქართველოს კანონით⁵⁵, ჯანმრთელობის დაცვის სფეროში სახელმწიფო პოლიტიკის პრინციპები, inter alia, არის სასჯელის აღსრულების დაწესებულებებში მყოფ პაციენტთა დისკრიმინაციისგან დაცვა (მე-4 მუხლის ე) პუნქტი). დაუშვებელია სასჯელაღსრულების დაწესებულებაში მყოფი პაციენტის დისკრიმინაცია სამედიცინო დახმარების აღმოჩენისას (მე-6 მუხლის მე-2 პუნქტი).

წინასწარ პატიმრობაში ან სასჯელის აღსრულების დაწესებულებაში მყოფი პირისთვის სამედიცინო დახმარება, მათ შორის შიმშილობის დროს, დასაშვებია მხოლოდ მისი ინფორმირებული თანხმობის შემთხვევაში. სამედიცინო დახმარება ხორციელდება კანონით გათვალისწინებული წესების დაცვით (მე-13 მუხლი).

ექიმი ვალდებულია, პენიტენციარულ დაწესებულებაში მყოფ პირს დახმარება გაუწიოს მხოლოდ მისი ინფორმირებული თანხმობის მიღების შემდეგ, გარდა იმ გამონაკლისი შემთხვევებისა, როცა პაციენტის სიცოცხლეს საფრთხე ემუქრება და მძიმე მდგომარეობაში ყოფნის გამო თანხმობის მიღება შეუძლებელია.

3.2.8. სასჯელაღსრულების დაწესებულებების პერსონალის სწავლება

იუსტიციის სამინისტროს სისტემაში შექმნილი იუსტიციის სასწავლო ცენტრი, რომელიც საჯარო სამართლის იურიდიული პირია, სასჯელაღსრულების დაწესებულებათა პერსონალისათვის სწავლების პერიოდულ კურსებს აწყობს. კურსები ფინანსდება გერმანიის ტექნიკური თანამშრომლობის საზოგადოების (GTZ) მიერ და მოიცავს ადამიანის უფლებათა კურსს, რომელიც, თავის მხრივ, მოიცავს: ევროპული კონვენციის შესაბამის მუხლებსა და მათზე არსებულ პრეცედენტულ სამართალს; წამების საწინააღმდეგო ევროპულ კონვენციასა და მის დამატებით ოქმებს; ევროპულ პენიტენციარულ წესებსა და მინისტრთა კომიტეტის სხვა რეკომენდაციებს; წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის მოხსენების მიმოხილვას. 2002 წლის ივლისიდან მოყოლებული, ამ კურსებში იუსტიციის სამინისტროს სასჯელაღსრულების დეპარტამენტისა და სასჯელაღსრულების დაწესებულებების 150-მა თანამშრომელმა მიიღო მონაწილეობა.⁵⁶

3.2.9. ექსტრადიცია/დეპორტაცია/გაძევება მე-3 მუხლის კონტექსტში

3.2.9.1. არამართებული მოპყრობა მიმღებ ქვეყანაში

კონსტიტუციის 47-ე მუხლის შესატყვისი პუნქტების თანახმად:

,,2.საყოველთაოდ აღიარებული საერთაშორისო სამართლის ნორმების შესაბამისად, კანონით დადგენილი წესით, საქართველო თავშესაფარს აძლევს უცხოელ მოქლაქეებსა და მოქალაქეობის არმქონე პირებს.

3. დაუშვებელია სხვა სახელმწიფოს გადაეცეს შემოხიზნული პირი, რომელსაც დევნიან პოლიტიკური მრწამსისთვის, ან იმ ქმედებისათვის, რომელიც საქართველოს კანონმდებლობით დანაშაულად არ ითვლება”.

სისხლის სამართლის კოდექსი, რომელიც უშვებს უცხო ქვეყნის მოქალაქეების, აგრეთვე მოქალაქეობის არმქონე პირების, რომლებიც საქართველოს ტერიტორიაზე იმყოფებიან, სისხლისსამართლებრივ პასუხისგებაში მისაცემად ან სასჯელის მოსახდელად სხვა სახელმწიფოსათვის გადაცემას, კრძალავს იმ შემოხიზნული, დანაშაულის ჩამდენი პირის სხვა სახელმწიფოსათვის გადაცემას, რომელსაც დევნიან პოლიტიკური მრწამსისათვის, აგრეთვე იმ პირის გადაცემას, ვინც ჩაიდინა ქმედება, რომელიც საქართველოს კანონმდებლობით დანაშაულად არ ითვლება, ან თუ ჩადენილი დანაშაულისათვის სიკვდილით დასჯაა დაწესებული იმ სახელმწიფოში, რომელიც გადაცემას მოითხოვს. ასეთ პირთა სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა საერთაშორისო სამართლით გათვალისწინებული წესით უნდა გადაწყდეს.

ზემოგანხილული პრეცედენტული სამართლიდან გამომდინარე, აშკარაა, რომ არც კონსტიტუცია და არც სისხლის სამართლის კოდექსი გამორიცხავს პირის ექსტრადიცია/დეპორტაცია/გაძევებას მე-3 ქვეყანაში იმ გარემოებებში, რომლებმაც შეიძლება მე-3 მუხლის დაღვევა გამოიწვიოს.

იმიგრაციის შესახებ გადაწყვეტილებებმა, რომლებიც ყოფს ოჯახებს, ან ხელს უშლის მათ ხელახალ გაერთიანებას (იქნება ეს გაძევებისა თუ ქვეყანაში დაშვებაზე უარის თქმის გზით), შეიძლება მე-3 მუხლის დარღვევა გამოიწვიოს. საქართველოს კანონმდებლობაში არ არსებობს შესატყვისი ნორმა, რომელიც ავალდებულებს საემიგრაციო მოხელეებს, ამ თვალსაზრისით მე-3 მუხლის მოთხოვნები მიიღონ მხედველობაში.⁵⁷

3.2.9.2. დისკრიმინაცია

საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლის თანახმად, ყველა ადამიანი დაბადებით თავისუფალია და კანონის წინაშე თანასწორია, განურჩევლად რასისა, კანის ფერისა, ენისა, სქესისა, რელიგიისა, პოლიტიკური და სხვა შეხედულებებისა, ეროვნული, ეთნიკური და სოციალური კუთვნილებისა, წარმოშობისა, ქონებრივი და წოდებრივი მდგომარეობისა, საცხოვრებელი ადგილისა.

საქართველოს კონსტიტუციისა და ,,უცხოელთა სამართლებრივი მდგომარეობის შესახებ” საქართველოს კანონის თანახმად,⁵⁸ უცხოელებს⁵⁹ საქართველოში საქართველოს მოქალაქეთა თანაბარი უფლებები და მოვალეობები აქვთ, გარდა კანონით გათვალისწინებული გამონაკლისებისა. უცხოელები კანონის წინაშე თანასწორნი არიან, მიუხედავად წარმოშობისა, სოციალური და ეკონომიკური მდგომარეობისა, რასისა, ეროვნული კუთვნილებისა, სქესისა, განათლებისა, ენისა, რელიგიისა, პოლიტიკური თუ სხვა შეხედულებებისა, საქმიანობის სფეროსა და სხვა გარემოებებისა. საქართველო იცავს თავის ტერიტორიაზე მყოფ უცხოელთა სიცოცხლეს, პირად ხელშეუხებლობას, უფლებებსა და თავისუფლებებს (მე-3 მუხლის 1-ლი - მე-3 პუნქტები). უცხოელებს საქართველოში უფლება აქვთ, მიმართონ სასამართლოს და სხვა სახელმწიფო ორგანოებს თავიანთი ქონებრივი, პირადი არაქონებრივი და სხვა უფლებების დასაცავად. ისინი საქართველოს მოქალაქეების თანაბრად სარგებლობენ საპროცესო უფლებებით. ყოველ უცხოელ მოქალაქესა და მოქალაქეობის არმქონე პირს შეუძლია, ნებისმიერ დროს მიმართოს იმ სახელმწიფოს დიპლომატიურ ან საკონსულო წარმომადგენლობას, რომელიც უფლებამოსილია დაიცვას იმ სახელმწიფოს მოქალაქეთა ინტერესები, რომლის მოქალაქეც არის უცხოელი, ან რომელშიც მუდმივად ცხოვრობს მოქალაქეობის არმქონე პირი (მე-20 მუხლი).

კანონი ითვალისწინებს საქართველოში შემოსვლისას განსაზღვრული დოკუმენტების წარდგენას (23-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი). კანონი ითვალისწინებს შემთხვევებს, როცა უცხოელს შეიძლება აეკრძალოს ქვეყანაში შესვლა. უარის თქმის ეს საფუძვლები ყველასთვის საერთოა. პირს შეიძლება აეკრძალოს საქართველოში შესვლა, თუ: მან ჩაიდინა მშვიდობისა და კაცობრიობის წინააღმდეგ დანაშაული; მას უკანასკნელი 5 წლის განმავლობაში ჩადენილი აქვს მძიმე სისხლის სამართლის დანაშაული; სახელმწიფო უშიშროების უზრუნველყოფის ან საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვის ინტერესების თვალსაზრისით; ეს აუცილებელია საქართველოს მოქალაქეთა და სხვა პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად; მხილებულია საქართველოს წინააღმდეგ მიმართულ მოქმედებაში; მოსახლეობის ჯანმრთელობის დაცვის ინტერესების თვალსაზრისით; საქართველოში წინანდელი ყოფნის დროს დაარღვია ამ კანონისა და საქართველოს სხვა კანონთა მოთხოვნები; საქართველოში შემოსვლაზე შუამდგომლობის აღძვრისას წარადგინა ყალბი ცნობები (23-ე მუხლის მე-3 პუნქტი).

უცხოელი მოქალაქეები, აგრეთვე მოქალაქეობის არმქონე პირები, რომლებიც დროებით იმყოფებიან საქართველოში, შეიძლება გაძევებულ იქნენ ქვეყნიდან ქვემოთ ჩამოთვლილ შემთხვევებში, რომლებიც ,,უცხოელთა სამართლებრივი მდგომარეობის შესახებ” საქართველოს კანონითაა გათვალისწინებული:

ა) თუკი აღარ არსებობს საქართველოში მათი შემდგომი ყოფნის საფუძველი;

ბ) თუ ისინი უკანონოდ შემოვიდნენ ან იმყოფებიან საქართველოს ტერიტორიაზე;

გ) თუ მათი საქართველოში ყოფნა ეწინააღმდეგება სახელმწიფო უშიშროების ინტერესებსა და საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვას;

დ) თუ ეს აუცილებელია საქართველოს მოქალაქეებისა და საქართველოში მყოფ სხვა პირთა ჯანმრთელობის, უფლებებისა და კანონიერი ინტერესების დაცვისათვის;

ე) თუ ისინი განზრახ სისტემატურად არღვევენ საქართველოს მოქმედ კანონმდებლობას;

ვ) კანონმდებლობით განსაზღვრულ სხვა შემთხვევებში.

უცხოელთა გაძევების შესახებ გადაწყვეტილება შეიძლება სასამართლოში გასაჩივრდეს (29-ე მუხლის მე-4 პუნქტი).

კანონი გამონაკლისს ითვლისწინებს. დაუშვებელია საქართველოში მუდმივად მცხოვრებ მოქალაქეობის არმქონე პირთა საქართველოდან გაძევება. ამ შემთხვევაში კანონმდებლობით გათვალისწინებული პასუხისმგებლობის სხვა ზომები გამოიყენება (31-ე მუხლი).

33-ე მუხლი ითვალისწინებს საერთაშორისო ხელშეკრულებების ნორმების უპირატესობას კანონით დადგენილ სამართალწარმოებაზე.

,,იმიგრაციის შესახებ” საქართველოს კანონის⁶⁰ მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად, უცხოელი, რომელმაც საქართველოში ცხოვრების უფლება მოიპოვა, ქვეყანაში შემოსვლისას ექვემდებარება საპასპორტო კონტროლს, რომლის დროსაც მან უნდა წარმოადგინოს საქართველოში ცხოვრების ნებართვა, შემოსასვლელი ვიზა, პასპორტი ან მისი შემცვლელი დოკუმენტი და შეავსოს მიგრანტის ბარათი. საქართველოში შემოსვლისას ყველა იმიგრანტი გადის სავალდებულო სამედიცინო კონტროლს. არ არსებობს საკანონმდებლო ნორმა, რომელიც ითვალისწინებს მოთხოვნას აღნიშნული სამედიცინო კონტროლის ადამიანის პატივისა და ღირსების დაცვით ჩატარების თაობაზე. გარდა იმ საფუძვლისა, რომ უცხოელი ვერ წარადგენს კანონით დადგენილ დოკუმენტებს, მას საქართველოში შემოსვლაზე უარი შეიძლება კანონით გათვალისწინებული სხვა გარემოებების საფუძველზეც ეთქვას, რაც ,,უცხოელთა სამართლებრივი მდგომარეობის შესახებ” საქართველოს კანონის 23-ე მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული საფუძვლების მსგავსია.

კანონი ითვალისწინებს საიმიგრაციო კვოტის ყოველწლიურად განსაზღვრას იუსტიციის სამინისტროს მიერ და პარლამენტის მიერ მის დამტკიცებას. პრეზიდენტის წინადადებით, პარლამენტს შეუძლია შეზღუდოს იმიგრაციის კვოტა სახელმწიფო, პოლიტიკური და სოციალურ-ეკონომიკური ინტერესების შესაბამისად (მე-11 მუხლი).

,,იმიგრაციის შესახებ” საქართველოს კანონი დისკრიმინაციის აკრძალვას არ ითვალისწინებს. ამ ხარვეზიდან გამოსავალი არ შეიძლება იყოს კანონის მე-2 მუხლის 1-ლი პუნქტი, რომლის თანახმადაც, საქართველოში იმიგრაციას აწესრიგებს ,,უცხოელთა სამართლებრივი მდგომარეობის შესახებ” საქართველოს კანონი, ,,იმიგრაციის შესახებ” საქართველოს კანონი და საქართველოს სხვა საკანონმდებლო აქტები.⁶¹

3.2.9.3. ექსტრადიციის შესახებ გადაწყვეტილების შესაჩერებლად ხელმისაწვდომი საშუალებები

კონსტიტუცია უზრუნველყოფს საქართველოს მოქალაქის გადაცემის შესახებ გადაწყვეტილების სასამართლოში გასაჩივრების შესაძლებლობას. 42-ე მუხლის 1-ლი პუნქტით, ყოველ ადამიანს უფლება აქვს, თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს. 47-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი ადგენს, რომ საქართველოში მცხოვრებ უცხოელ მოქალაქეებსა და მოქალაქეობის არმქონე პირებს საქართველოს მოქალაქის თანაბარი უფლებები და მოვალეობები აქვთ, გარდა კონსტიტუციითა და კანონით გათვალისწინებული გამონაკლისებისა. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 259-ე მუხლის მე-4 ნაწილის თანახმად, გადასაცემ პირს უფლება აქვს, დაცვის მიზნით მიმართოს სასამართლოს.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი არ ითვალისწინებს ექსტრადიციის შესახებ გადაწყვეტილების გასაჩივრების პროცედურას. პრაქტიკაში⁶² ეს ხარვეზი ანალოგიის მეშვეობით არის გამოსწორებული. ექსტრადიციის შესახებ გადაწყვეტილება შეიძლება გასაჩივრდეს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 242-ე მუხლზე დაყრდნობით. 242-ე მუხლი ითვალისწინებს მომკვლევის, გამომძიებლისა და პროკურორის მოქმედებისა და გადაწყვეტილების გასაჩივრების პროცედურას. საჩივარი შეიძლება შეტანილ იქნეს სასამართლოში გამოძიების ადგილის მიხედვით 15 დღის განმავლობაში მას შემდეგ, რაც მომჩივანისათვის ცნობილი გახდება მოქმედება თუ გადაწყვეტილება, რომელიც მას უკანონოდ ან დაუსაბუთებლად მიაჩნია. სასამართლო უფლებამოსილია, აღადგინოს საპატიო მიზეზით გაცდენილი ვადა. სასამართლოს გამოაქვს დადგენილება საჩივრის დაკმაყოფილებაზე ან მასზე უარის თქმის შესახებ. სასამართლოს მიერ გამოტანილი დადგენილება შეიძლება გასაჩივრდეს უზენაესი სასამართლოს საკასაციო პალატაში სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით დადგენილი წესით. მომჩივანისათვის უზრუნველყოფილია საპროცესო გარანტიები.⁶³

3.2.10. სხეულებრივი სასჯელი

,,განათლების შესახებ” საქართველოს კანონი⁶⁴ განსაზღვრავს მშობლების (კანონიერი წარმომადგენლების) უფლებას, მოითხოვონ მათი უფლებების დაცვა, აგრეთვე ვალდებულებას, იზრუნონ შვილების ფიზიკურ და ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე (44-ე მუხლის მე-2 პუნქტის ა) ქვეპუნქტი).

კანონმდებლობა პირდაპირ არ ითვალისწინებს ბავშვების სხეულებრივი სასჯელის აკრძალვას. თუმცა ფიზიკური ზიანის მიყენება დამნაშავისათვის წინასწარი შეცნობით არასრულწლოვნის მიმართ დასჯადად არის გამოცხადებული ჯანმრთელობის განზრახ მძიმე დაზიანების კრიმინალიზაციით (117-ე მუხლის მე-2 ნაწილის დ) ქვეპუნქტი) და ,,სისტემატური ცემის, სხვაგვარი ძალადობის” დასჯადობით, ,,რამაც დაზარალებულის ფიზიკური ან ფსიქიკური ტანჯვა გამოიწვია” (126-ე მუხლი - ,,წამება”). ეს დებულებები, ბუნებრივია, ვრცელდება ბავშვზეც.

თუმცა ოჯახური ძალადობის კონტექსტში ეს ორი ნორმა შეიძლება დამაკმაყოფილებელი იყოს, როგორც ეს იყო საქმესთან - ,,ა” გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (A v. the United Kingdom)⁶⁵ - დაკავშირებით, მაგრამ სისხლის სამართლის კოდექსი ვერ მოიცავს სხვა გარემოებებს, რომლებსაც მე-3 მუხლის დარღვევა შეუძლია. აქ კვლავაც საქმე გვაქვს ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალსა და ეროვნულ კანონმდებლობაში კონვენციის მე-3 მუხლის ცნებების განსხვავებულ რეგულირებასთან. საქმეში - თაირერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Tyrer v. the United Kingdom)⁶⁶ - სხეულებრივი სასჯელი, რომელიც განმცხადებელს სასამართლოს მიერ შეეფარდა, სისტემატურ ხასიათს არ ატარებდა და განმცხადებელს არც არანაირი სასტიკი და ხანგრძლივი ფიზიკური ზემოქმედება გადაუტანია, მაგრამ მისი დასჯა, როდესაც მას მოეპყრნენ როგორც ხელისუფალთა ხელთ არსებულ ობიექტს, ევროპულმა სასამართლომ ეს საკითხი იმ სიკეთის შელახვად განიხილა, რომლის დაცვაც მე-3 მუხლის ერთ-ერთი მთავარი მიზანია, სახელდობრ - პირის ღირსებისა და პირადი ხელშეუვალობისა.⁶⁷

3.2.11. სამედიცინო-ეთიკური საკითხები

სამედიცინო და ბიოლოგიურმა საკითხებმა შეიძლება მე-3 მუხლის დარღვევები გამოიწვიოს.

,,ბიოლოგიისა და მედიცინის გამოყენებასთან დაკავშირებით ადამიანის უფლებებისა და ღირსების დაცვის კონვენცია: ,,ადამიანის უფლებებისა და ბიომედიცინის შესახებ” კონვენცია და მისი დამატებითი ოქმი ადამიანის კლონირების აკრძალვის შესახებ” საქართველოსათვის 2001 წლის 1-ლ მარტს შევიდა ძალაში.

,,ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ” საქართველოს კანონი ითვალისწინებს დეტალურ დებულებებს სამედიცინო-ბიოლოგიური კვლევის შესახებ, რომელიც უნდა ჩატარდეს საქართველოს კანონმდებლობისა და იმ საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესაბამისად, რომლის მხარესაც საქართველო წარმოადგენს (105-ე მუხლი). კანონი უზრუნველყოფს ადამიანის ინტერესების უპირატესობას მეცნიერებისა თუ საზოგადოების ინტერესებთან (108-ე მუხლი). გენური თერაპია მხოლოდ კონვენციის მე-13 მუხლთან შესაბამის შემთხვევებში არის დაშვებული (52-ე მუხლი). ადამიანის კლონირება გენური ინჟინერიის მეთოდების გამოყენებით აკრძალულია (142-ე მუხლი). კანონი ითვალისწინებს დეტალურ დებულებებს აგრეთვე იმ პირთა მიმართ, რომლებსაც არ შეუძლიათ მისცენ თავიანთი თანხმობა სამედიცინო-ბიოლოგიურ კვლევაზე (110-ე-111-ე მუხლები). კვლავწარმომშობი ორგანოების შესახებ აკრძალვები და აქედან გამონაკლისები კონვენციის შესატყვისი ნორმების ანალოგიურია.

სამედიცინო საქმიანობის აღსრულებისას სამედიცინო პერსონალი უნდა ხელმძღვანელობდეს ეთიკური ფასეულობებით - ადამიანის პატივისა და ღირსების აღიარების, სამართლიანობისა და თანაგრძნობის, აგრეთვე პრფესიული ეთიკის ნორმებით (30-ე მუხლი).

,,ადამიანის უფლებებისა და ბიომედიცინის შესახებ” კონვენციის 25-ე მუხლი მოითხოვს შესაბამის სანქციებს, რომლებიც კონვენციის დებულებების შეუსრულებლობისას უნდა იქნეს შეფარდებული.

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი დასჯადად აცხადებს: სამკურნალოდ, გადასანერგად, ექსპერიმენტისათვის ან სამკურნალო პრეპარატის დასამზადებლად ადამიანის ორგანოს, ორგანოს ნაწილის ან ქსოვილის აღების იძულებას (134-ე მუხლი); გენეტიკურ მანიპულაციას, ესე იგი ადამიანის მსგავსი არსების შექმნას (136-ე მუხლი). ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსი,⁶⁸ 2002 წლის 6 ნოემბრის რედაქციით, ითვალისწინებს ადმინისტრაციულ სახდელს ადამიანის ორგანოს, ორგანოს ნაწილის აღებისა და გამოყენების შესახებ წესების დარღვევისათვის (461-ე მუხლი).⁶⁹

3.2.11.1. დისკრიმინაცია

თუმცა ,,ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ” საქართველოს კანონი ითვალისწინებს პაციენტთა დისკრიმინაციის დაუშვებლობას რასის, კანის ფერის, ენის, სქესის, აღმსარებლობის, პოლიტიკური და სხვა შეხედულებების, ეროვნული და ეთნიკური კუთვნილების, წარმოშობის, ქონებრივი და წოდებრივი მდგომარეობის, საცხოვრებელი ადგილის, ავადმყოფობის, სექსუალური ორიენტაციის ან პირადული უარყოფითი დამოკიდებულების გამო,⁷⁰ არ არსებობს დისკრიმინაციის ფორმალური აკრძალვა სამედიცინო და ბიოლოგიურ საკითხებთან მიმართებით კანონის XIX თავში, რომელიც ამ საკითხებს არეგულირებს; უფრო მეტიც, თუმცა კანონი ზოგადად ახსენებს ,,ადამიანს”, ,,ქალს”, ,,პირს”, არის ნორმები, რომლებიც ითვალისწინებენ ,,საქართველოს მოქალაქეთა” გარანტიებს (მაგალითად, 115-ე მუხლი, რომელიც შეეხება ორგანოს გაცემაზე თანხმობის ან უარის განცხადების უფლებას და XXIII თავის (ოჯახის დაგეგმარება) 136-ე მუხლი, რომელიც ითვალისწინებს უფლებას ბავშვების რაოდენობისა და მათი დაბადების თარიღის განსაზღვრაზე).

,,ადამიანის ორგანოთა გადანერგვის შესახებ” საქართველოს კანონი (მიღებულია 2000 წლის 23 თებერვალს) აღნიშნულ სფეროში დისკრიმინაციის აკრძალვას არ ითვალისწინებს.⁷¹

3.3. დასკვნები და რეკომენდაციები

შეიძლება გაკეთდეს დასკვნა, რომ საქართველოს კანონმდებლობა მეტწილად კონვენციის მე-3 მუხლს შეესაბამება და ამდენად შესაძლებელია ჩამოყალიბდეს შემდეგი რეკომენდაციები:

ა) რეკომენდებულია, კონსტიტუციის მე-17 მუხლის მე-2 პუნქტსა და მე-18 მუხლის მე-4 პუნქტში სიტყვა ,,დაუშვებელია” ჩანაცვლებულ იქნეს სიტყვით - ,,აკრძალულია” და კონსტიტუციის მე-17 მუხლის მე-2 პუნქტში ,,და” კავშირი შეიცვალოს კავშირით - ,,ან”;

ბ) რეკომენდებულია, კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-4 პუნქტი კონსტიტუციის 46-ე მუხლის ჩამონათვლიდან ამოღებულ იქნეს;

გ) რეკომენდებულია სისხლის სამართლის კოდექსის XX თავის ახალი რედაქცია (ევროპულ კონვენციასთან ტერმინოლოგიის შესაბამისობაში მოყვანის ჩათვლით) ევროპული სასამართლოს მიერ მე-3 მუხლის ამჟამინდელი განმარტების ჭრილში ისე, რომ აღნიშნულმა თავმა მოცემული დებულების ყველა საკითხი მოიცვას;

დ) რეკომენდებულია, რომ სიტყვები - ,,ეჭვმიტანილად ცნობის შემდეგ” - სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 73-ე მუხლის 1-ლი ნაწილის ვ) პუნქტიდან ამოღებულ იქნეს;

ე) რეკომენდებულია, რომ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 242-ე მუხლის 1-ლ პუნქტში სასამართლოსადმი მიმართვის ამომწურავი სახით გათვალისწინებული საფუძვლები ახალი რედაქციით ჩამოყალიბდეს, რათა პირს მისი დაკავებისა თუ დაპატიმრების განმავლობაში არამართებული მოპყრობის გასაჩივრება შეეძლოს;

ვ) წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის რეკომენდაციების შესატყვისად, რეკომენდებულია, შემუშავდეს დეტალური ინსტრუქციები ფიზიკური შეზღუდვის მეთოდის გამოყენების შესახებ. ამგვარ სახელმძღვანელო ინსტრუქციებში ნათლად უნდა ჩამოყალიბდეს, რომ აგრესიული ქცევის შეკავების პირველი მცდელობები შეძლებისდაგვარად უნდა გამორიცხავდეს ძალისმიერი მეთოდების გამოყენებას (მაგ., სიტყვიერი დაყოლიებით) და, თუ აუცილებელი გახდა ფიზიკური შეზღუდვის მეთოდის გამოყენება, იგი პაციენტის ხელით შებოჭვით უნდა შემოიფარგლოს. ფიზიკური შეზღუდვის სხვა მეთოდების გამოყენება უნდა მოხდეს მხოლოდ უკიდურეს შემთხვევაში და პაციენტი პირველი შესაძლებლობისთანავე უნდა გათავისუფლდეს. დაუშვებელია, პაციენტის დასჯის ან დაშინების მიზნით ფიზიკური შეზღუდვის გამოყენება, ან მისი საჭიროზე მეტ ხანს გამოყენება;

ზ) წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის რეკომენდაციებთან თანხმობით, რეკომენდებულია, რომ შემუშავდეს სპეციალური დირექტივები ჰაუპტვახტში მოთავსების შესახებ. ამ დირექტივებმა სხვა საკითხებთან ერთად უნდა განსაზღვროს სავალდებულო სამართალწარმოება (მათ შორის: გადაცდომის თაობაზე ჯარისკაცთან გასაუბრება და მისი ახსნა-განმარტებების მოსმენა, კონკრეტული ბრალდების შესახებ წერილობითი განცხადების გაკეთება და დაკისრებული სანქციის გასაჩივრების უფლება), დაკავების ზღვრული ვადა და რეჟიმი;

თ) წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის რეკომენდაციების შესაბამისად, რეკომენდებულია, საქართველოს ხელისუფლებამ გადამწყვეტი ზომები მიიღოს თავისუფლების აღკვეთის ადგილებში პატიმრობის პირობების გასაუმჯობესებლად;

ი) წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის მიერ თავისუფლების აღკვეთის ადგილებში არამართებული მოპყრობის არაერთი ფაქტი გამოვლინდა. კომიტეტმა საქართველოს ხელისუფლების მიმართ აღნიშნულ ადგილებში მომზადების კურსების უზრუნველყოფის შესახებ რეკომენდაციები შეიმუშავა. ამ მოსაზრებებთან თანხმობით, რეკომენდებულია უზრუნველყოფილ იქნეს:

კ) რეკომენდებულია, კანონმდებლობაში შეტანილ იქნეს ცვლილებები, რომლებითაც გამოირიცხება პირის ექსტრადიცია, დეპორტაცია და გაძევება მესამე ქვეყანაში, როდესაც არსებობს სერიოზული ეჭვი, რომ პირი დაექვემდებარება წამებას, არაადამიანურ ან დამამცირებელ მოპყრობას ან სასჯელს, ან, როდესაც ამან შეიძლება მე-8 მუხლით განსაზღვრული უფლებების ისეთი მძიმე დარღვევა გამოიწვიოს, რომ მე-3 მუხლის დარღვევა შეადგინოს. აგრეთვე რეკომენდებულია, გათვალისწინებული იყოს ტრენინგის კურსები საიმიგრაციო, პროკურატურის მოხელეებისა და მოსამართლეებისათვის;

ლ) ,,იმიგრაციის შესახებ” საქართველოს კანონი იმიგრანტების ქვეყანაში დაშვებისა და გაძევების კონტექსტში Iez specialis არის და უნდა ითვალისწინებდეს დისკრიმინაციის პირდაპირ აკრძალვას, რაც დამატებით უნდა გამორიცხავდეს მე-11 მუხლის არასწორად შეფარდების გზით იმიგრაციული კვოტის შესაძლო დისკრიმინაციულ შეზღუდვას. რეკომენდებულია, ,,მიგრანტების შემოწმების შესახებ” საქართველოს კანონი⁷² ითვალისწინებდეს მიგრანტების ქვეყანაში შემოსვლისას მათ სამედიცინო შემოწმებას პატივისა და ღირსების სათანადო დაცვით;

მ) თუმცა სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 242-ე მუხლის ანალოგიით გამოყენება შესაძლებლობას აძლევს პირს, გაასაჩივროს ექსტრადიციის გადაწყვეტილება სასამართლოს წინაშე, რეკომენდებულია, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის აღნიშნული ხარვეზი შესაბამისი საკანონმდებლო დამატებებით შეივსოს;

ნ) რეკომენდებულია, რომ კანონმდებლობით უზრუნველყოფილ იქნეს ბავშვების დაცვა სხეულებრივი სასჯელისაგან ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის ჭრილში;

ო) რეკომენდებულია, კანონმდებლობაში გათვალისწინებულ იქნეს ,,ადამიანის უფლებებისა და ბიომედიცინის შესახებ” კონვენციის 24-ე მუხლით გათვალისწინებული ჩარევის შედეგად ზიანის ანაზღაურების პირობები და წესი;

პ) ,,ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ” საქართველოს კანონში ,,საქართველოს მოქალაქეებზე” მითითება, სავარაუდოდ, კონვენციის მე-3 და მე-14 მუხლებს არღვევს. რეკომენდებულია, შესაბამის მუხლებში შეტანილ იქნეს ცვლილებები ისე, რომ გარანტიები ,,ყველასთვის” იყოს გათვალისწინებული. დისკრიმინაციის აკრძალვა ,,ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ,, საქართველოს კანონით სამედიცინო-ბიოლოგიური კვლევის კონტექსტში და ,,ადამიანის ორგანოთა გადანერგვის შესახებ” საქართველოს კანონით უნდა განისაზღვროს.

______________________________

¹ ევროპული კონვენციის მე-15 მუხლის მე-2 პუნქტი.

² სხვა საქმეებთან ერთად, იხ., კალაშნიკოვი რუსეთის წინააღმდეგ (Kalashnikov v. Russia), 2002 წლის 15 ივლისი, ECHR 1999-V, 95-ე პუნქტი.

³ სხვა საქმეებთან ერთად, იხ., ახმედი ავსტრიის წინააღმდეგ (Ahmed v. Austria), 1996 წლის 17 დეკემბერი, Reports of Judgments and Decisions 1996-VI, 38-ე პუნქტი; ჩაჰალი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Chahal v. the United Kingdom), 1996 წლის 14 ნოემბერი, Reports 1996-V, 73-ე-74-ე პუნქტები.

⁴ ,,ზ” და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Z. and Others v. the United Kingdom), 2001 წლის 10 მაისი, ECHR 2001-V 73-ე პუნქტი.

⁵ დანია, ნორვეგია, შვედეთი და ნიდერლანდები საბერძნეთის წინააღმდეგ (Denmark, Norway, Sweden and the Netherlands v. Greece), 1969 წლის 5 ნოემბერი, 12 134.

⁶ ირლანდია გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Ireland v. the United Kingdom), 1978 წლის 18 იანვარი, Series A no. 25, 162-ე პუნქტი.

⁷ 1999 წლის 28 ივლისი, ECHR 1999-V. 101-ე პუნქტი.

⁸ იხ.: ასენოვი ბულგარეთის წინააღმდეგ (Assenov v. Bulgaria), 1998 წლის 28 ოქტომბერი, Reports 1998-VIII და ლაბიტა იტალიის წინააღმდეგ (Labita v. Italy), 2000 წლის 6 აპრილი, ECHR 2000-IV; საქმეზე - კოცერი კურტი თურქეთის წინააღმდეგ (Koceri Kurt v. Turky), 1998 წლის 25 მაისი, Reports 1998-III - სასამართლომ დაადგინა, რომ განმცხადებელი არაადამიანური და დამამცირებელი მოპყრობის მსხვერპლი იყო ხელისუფალთა ხელთ მყოფი მისი ვაჟის გაუჩინარებისა და ქმედითი გამოძიების არარსებობის გამო.

⁹ განაცხადი 7341/76 (1976) 6 DR 170.

¹⁰ განაცხადი 17525/90 (1993).

¹¹ განაცხადი 6870/75 (1981), 32 DR 5. კომიტეტის ანგარიში, 29-30.

¹² 2002 წლის 15 ივლისი, ECHR 2002-VI.

¹³ ჰუსეინი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Hussain v. the United Kingdom), 1996 წლის 21

თებერვალი, Reports of Judgments and Decisions 1996-I; სინგჰი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Singh v. the United KIngdom), 1996 წლის 21 თებერვალი, Reports 1996-I.

¹⁴ სხვა საქმეებთან ერთად, იხ.: კოტელა ნიდერლანდების წინააღმდეგ (Kotälla v. the Netherlands), (1988) 14 DR 238; კარტიერი იტალიის წინააღმდეგ (Chartier v. Italy), განაცხადი 9044/80 (1982), 33 DR 41; ჰერცეგფალვი ავსტრიის წინააღმდეგ (Herzegfalvy v. Austria), 1992 წლის 24 სექტემბერი, Series A no. 244.

¹⁵ ზოერინგი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Soering v. the United Kingdom), 1989 წლის 7 ივლისი, Series A no. 161, 85-ე პუნქტი.

¹⁶ ჩაჰალი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Chahal v. the United Kingdom), 1996 წლის 15 ნოემბერი, Reports 1996-V, 73-ე პუნქტი.

¹⁷ ჩაჰალი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Chahal v. the United Kingdom). 1996 წლის 15 ნოემბერი, Reports 1996-V.

¹⁸ ზოერინგი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Chahal v. the United Kingdom), 1989 წლის 7 ივლისი, Series A no. 161.

¹⁹ კრუზ ვარასი შვედეთის წინააღმდეგ (Cruz Varas v. Sweden), 1991 წლის 20 მარტი, Series A no. 201.

²⁰აჰმედი ავსტრიის წინააღმდეგ (Ahmed v. Austria), 1996 წლის 17 დეკემბერი, Reports of

Judgments and Decisions 1996-VI.

²¹ სხვა საქმეებთან ერთად, იხ.: აჰმედი ავსტრიის წინააღმდეგ (Ahmed v. Austria), 1996 წლის 17 დეკემბერი, Reports of Judgments and Decisions 1996-VI; ბენსაიდი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Bensaid v. the United Kingdom), 2001 წლის 6 თებერვალი, ECHR 2001-I.

²² აღმოსავლეთ აფრიკელი აზიელები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (East African Asians v. the United Kingdom), 3 EHRR 76 (1981), 207-ე პუნქტი.

²³ აბდულაზიზი კაბალესი და ბალქანდალი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Abdulaziz, Cabales and Balkandali v. the United Kingdom), 1985 წლის 28 მაისი, Series A no. 94, 91-ე პუნქტი.

²⁴ საბერძნეთი კვიპროსის წინააღმდეგ (Greece v. Cyprus), 2001 წლის 20 მაისი, ECHR 2001-IV, 305-ე და 311-ე პუნქტები.

²⁵ სხვა საქმეებთან ერთად, იხ.: ,,ა,, გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (A v. the United Kingdom..), 1999 წლის 23 სექტემბერი, Reports 1998-VI; თაირერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Tyrer v. the United Kingdom), 1978 წლის 25 აპრილი, Series A no. 26; კემპბელი და კოზანსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Campbell and Cosans v. the United Kingdom), 1982 წლის 25 თებერვალი, Series A no. 48.

²⁶ ,,ზ” და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Z and Others v. the United Kingdom), 2001 წლის 10 მაისი, ECHR 2001-V 73-ე პუნქტი.

²⁷ travaux préparatoires-ის მიხედვით, სიტყვა ,,სასტიკი” კონვენციის მე-3 მუხლის თავდაპირველი რედაქციიდან ამოღებულ იქნა გარკვეულ მიზეზთა გამო, რომლებიც ოქმში არ შეუტანიათ. სასამართლო წამების საწინააღმდეგო გაეროს კონვენციის 1-ლი მუხლის დეფინიციასაც იყენებს (იხ. 1996 წლის 18 დეკემბრის გადაწყვეტილება საქმეზე - აქსოი თურქეთის წინააღმდეგ (Aksoy v. Turkey), ECHR 1996-IV No. 64). სიტყვა ,,სასტიკის” გამო საქართველოს კონსტიტუცია უფრო მეტად ემსგავსება ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მე-5 მუხლს, ,,სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ” საერთაშორისო პაქტის მე-7 მუხლს, ადამიანის უფლებათა ამერიკული კონვენციის მე-5 მუხლს და ადამიანისა და ხალხთა უფლებების აფრიკული ქარტიის მე-5 მუხლს.

²⁸ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 3.3.ა).

²⁹იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 3.3.ბ).

³⁰ საქართველოს ხელისუფლებას გაკეთებული აქვს დათქმა, რომლის თანახმადაც, სახელმწიფო არ აგებს პასუხს კონვენციის ნორმების დარღვევაზე აფხაზეთისა და ცხინვალის რეგიონებში საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენამდე და აღნიშნულ ტერიტორიებზე კანონიერი ხელისუფლების სრული და ეფექტიანი კონტროლის დამყარებამდე.

³¹ მიღებულია 1999 წლის 22 ივლისს და ძალაშია 2000 წლის 1-ლი ივნისიდან.

³² 117-ე მუხლის მე-2 ნაწილი დანაშაულებრივად განსაზღვრავს დამამძიმებელ გარემოებებში ჩადენილ იმავე ქმედებებს: inter alia, წინასწარი შეცნობით, ორსული ქალის მიმართ; განსაკუთრებული სისასტიკით; რასობრივი, რელიგიური, ეროვნული ან ეთნიკური შეუწყნარებლობის გამო; დაზარალებულის სხეულის ორგანოს, ორგანოს ნაწილის ან ქსოვილის გადანერგვის ან სხვაგვარად გამოყენების მიზნით.

³³ 115-ე მუხლი შედის XIX თავში, რომლის სათაურია ,,დანაშაული სიცოცხლის წინააღმდეგ”, მაშინ როდესაც 117-ე-126-ე მუხლები XX თავს განეკუთვნება, სათაურით - ,,დანაშაული ჯანმრთელობის წინააღმდეგ”.

³⁴ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 3.3.გ).

³⁵ მიღებულია 1998 წლის 20 თებერვალს და ძალაშია 1999 წლის 15 მაისიდან.

³⁶ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-12 მუხლის მე-3 პუნქტი, 72-ე მუხლის მე-2 პუნქტი და 310-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი.

³⁷ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 140-ე მუხლი და 146-ე მუხლის მე-7 პუნქტი.

³⁸ 2/3/182,185,191.

³⁹ იხ. დაკავებული და დაპატიმრებული პირებისათვის საპროცესო გარანტიების საკითხი მე-5 მუხლთან შესაბამისობის მიმართებით.

⁴⁰ 2001 წლის 20 ივნისის მდგომარეობით.

⁴¹ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 3.3.დ).

⁴² კონსტიტუციის 42-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის თანახმად, ,,ყოველ ადამიანს უფლება აქვს, თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს”.

⁴³ იხ. სასამართლოზე უფლების საკითხი მე-6 მუხლთან შესაბამისობის მიმართებით.

⁴⁴ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 3.3.ე).

⁴⁵ მიღებულია 1999 წლის 22 ივლისს, ძალაშია 2000 წლის 1-ლი იანვრიდან.

⁴⁶ ,,რ” დანიის წინააღმდეგ (R v. Denmark), განაცხადი 10263/83, 41 DR 149 (1985); ჰილტონი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (ilton v. the United Kingdom), განაცხადი 5613/72, 3 EHRR 104 (1978).

⁴⁷ იხ. წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის სტანდარტები, რომლებიც გამოიყენება კომისიისა და სასამართლოს პრაქტიკაში.

⁴⁸ საინფორმაციო დოკუმენტები, SG/Inf (2003)1, 2003 წლის 17 იანვარი.

⁴⁹ დაცვას იუსტიციის სამინისტრო უზრუნველყოფს.

⁵⁰ მიღებულია 1995 წლის 25 მარტს.

⁵¹ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 3.3.ვ).

⁵² იხ. ქვემოთ საქართველოს შეიარაღებული ძალების სადისციპლინო წესდების შესაბამისობა მე-5 და მე-7 მუხლებთან, მე-7 ოქმის მე-2 მუხლთან.

⁵³ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 3.3.ზ).

⁵⁴ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 3.3.თ).

⁵⁵ მიღებულია 1997 წლის 21 ნოემბერს.

⁵⁶ მიღებულია 1995 წლის 25 მარტს.

⁵⁷ იხ., აგრეთვე, კონვენციის მე-2 მუხლთან შესაბამისობა - სამედიცინო მკურნალობის საკითხები საქართველოს სასჯელაღსრულებით დაწესებულებებში.

⁵⁸ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 3.3.ი).

⁵⁹ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 3.3.კ).

⁶⁰ მიღებულია 1993 წლის 3 ივნისს.

⁶¹ ,,უცხოელთა სამართლებრივი მდგომარეობის შესახებ” საქართველოს კანონის 1-ლი მუხლის თანახმად, უცხოელებად ითვლებიან უცხო სახელმწიფოს მოქალაქენი და მოქალაქეობის არმქონე პირები.

⁶² მიღებულია 1993 წლის 27 ივლისს.

⁶³ იხ., დასკვნები და რეკომენდაციები, 33.ლ).

⁶⁴ 2002 წლის 28 ოქტომბერს საქართველოს სისხლის სამართლის საქმეთა პალატამ განიხილა რუსეთის მოქალაქის განცხადება, არ ყოფილიყო ექსტრადირებული რუსეთში გენერალური პროკურატურის გადაწყვეტილების შესაბამისად. პალატა დაეყრდნო კონსტიტუციის 42-ე მუხლის 1-ლ პუნქტს, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 259-ე მუხლის მე-4 ნაწილს, ევროპული კონვენციის მე-13 მუხლს და დაადგინა, რომ განმცხადებელი უფლებამოსილი იყო, მიემართა სასამართლოსათვის ექსტრადიციისაგან დაცვის მიზნით და ჰქონდა უფლება სამართლებრივი დაცვის ეფექტიან საშუალებაზე. პალატამ ექსტრადიციის შესახებ გადაწყვეტილების გასაჩივრების პროცედურის არარსებობის პრობლემა სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-7 მუხლის მე-4 ნაწილით გადაწყვიტა (იხ. ქვემოთ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის შესაბამისობა კონვენციის მე-7 მუხლთან) და სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 242-ე მუხლის მოქმედება მოცემულ საქმეზე გაავრცელა.

⁶⁵ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 3.3.მ).

⁶⁶ მიღებულია 1997 წლის 27 ივნისს.

⁶⁷ 1998 წლის 23 სექტემბერი, Reports 1998-VI.

⁶⁸ 1978 წლის 25 აპრილი, Series A no. 26, 33-ე პუნქტი.

⁶⁹ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 33.ო).

⁷⁰ მიღებულია 1984 წლის 15 დეკემბერს.

⁷¹ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 3.3.პ).

⁷² იხ., აგრეთვე, ზემოთ, წინასწარი პატიმრობისა და სასჯელაღსრულების დაწესებულებებში დისკრიმინაციის დაუშვებლობის შესახებ.

⁷³ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 3.3.ჟ).

⁷⁴ მიღებულია 1996 წლის 27 ივნისს.

4.1. ევროპული კონვენცია და მისი განმარტება

კონვენციის მე-4 მუხლის თანახმად:

,,1.არავინ შეიძლება იყოს მონობაში ან ყმობაში;

2. არავის შეიძლება მოეთხოვოს იძულებითი ან სავალდებულო შრომის განხორციელება;

3. ამ მუხლის მნიშვნელობით ტერმინი ,,იძულებითი ან სავალდებულო შრომა” არ მოიცავს:

ა) ნებისმიერ სამუშაოს, რომელიც უნდა შესრულდეს ამ კონვენციის მე-5 მუხლის დებულებების შესაბამისად, ჩვეული წესით განხორციელებული თავისუფლების აღკვეთისას ან ასეთი თავისუფლების აღკვეთისაგან პირობით გათავისუფლების განმავლობაში;

ბ) სამხედრო ხასიათის ნებისმიერ სამსახურს, ან სავალდებულო სამხედრო სამსახურის ნაცვლად დაკისრებულ სამსახურს იმ ქვეყნებში, სადაც შინაგანი მრწამსის თანახმად, სამხედრო სამსახურის გავლის მოწინააღმდეგენი აღიარებულნი არიან;

გ) ნებისმიერ სამსახურს, რომელიც დაკისრებულია საგანგებო მდგომარეობის ან უბედური შემთხვევის დროს, რაც საფრთხეს უქმნის საზოგადოების სიცოცხლეს ან კეთილდღეობას;

დ) ნებისმიერ სამუშაოს ან სამსახურს, რომელიც შეადგენს ჩვეულებრივ სამოქალაქო ვალდებულებათა ნაწილს.”

მე-4 მუხლის პირველი პუნქტი, ცნება ,,მონობის” განსაზღვრების გარეშე, ადგენს, რომ ,,არავინ შეიძლება იყოს მონობაში ან ყმობაში”. წინამდებარე დებულება ძირითადად ეხება პატიმრობაში მყოფ პირებსა და მათ ვალდებულებას - იმუშაონ პატიმრობის პერიოდში. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა კომისიამ როგორც აღნიშნა, ტერმინები ,,მონობა” ან ,,ყმობა” არ გამოიყენება იმ მდგომარეობის მიმართ, რომელშიც პატიმრები არიან მსოფლიოს უმეტეს ქვეყნებში, და რომელიც აღიარებულია კონვენციით ,,იძულებითი ან სავალდებულო შრომის” აკრძალვის კონტექსტში, მე-4 მუხლის მე-3 (ა) პუნქტის შესაბამისად.

სტრასბურგის ორგანოებს არასოდეს წარმოუდგენიათ ,,იძულებითი ან სავალდებულო შრომის” ტერმინის განმარტება. ევროპული კომისიის აზრით, ამგვარი შრომის კომპონენტები სახეზეა, როდესაც (ა) სამუშაოს შემსრულებელი ჩაბმულია შრომით საქმიანობაში თავისი სურვილის საწინააღმდეგოდ და (ბ) შრომის ან სამსახურის პირობები უსამართლო ან დესპოტურია, ან გაუმართლებლად გადაჭარბებულ დატვირთვასთან არის დაკავშირებული.

,,იძულებითი ან სავალდებულო შრომის” ცნებები ეხება მხოლოდ სახელმწიფოს, და არა სხვა კერძო სტრუქტურის მიერ დადგენილ ვალდებულებებს. უნდა აღინიშნოს, რომ ხსენებული ცნებები დღესაც კი არ არის მოძველებული. პირიქით, მასობრივი იძულებითი შრომითი საქმიანობა შეიძლება ნებისმიერი ტოტალიტარული რეჟიმის ნაწილად გადაიქცეს. ამ აკრძალვის განსაზღვრა ბევრად უფრო რთულია. ის, რომ მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტი, რომლის თანახმად, იძულებითი ან სავალდებულო შრომა არ მოიცავს აუცილებელი შრომისა თუ სამსახურის გარკვეულ კატეგორიებს, ამ მოსაზრების ნათელი დადასტურებაა. ამ საკითხთან დაკავშირებით მიზანშეწონილია აღვნიშნოთ საქმე - ვან დერ მიუსელი ბელგიის წინააღმდეგ (Van der Musseje v. Belgium), - რომელიც ეხებოდა ადვოკატის მოვალეობებს უფასო სამართლებრივი დახმარების გაწევასთან დაკავშირებით.¹

მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტში ჩამოყალიბებული ოთხი კატეგორია ეხება იმ სიტუაციებს, როდესაც გარკვეული სამუშაო ან სამსახური შეიძლება დადგინდეს (სახელმწიფოს მიერ, კანონით ან სხვათა ინტერესების შესაბამისად) მე-4 მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული ამკრძალავი ნორმის მხედველობაში მიღების გარეშე. ძირითადი წესის სახით აღნიშნული შეზღუდვა შემოღებულ იქნა შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის (ILO) 1930 წლის კონვენციის საფუძველზე.

პირველი კატეგორია ეხება იმ შრომით საქმიანობას, რომელშიც თავისუფლებააღკვეთილი პირები არიან ჩაბმულნი. ეს ნიშნავს, რომ ზოგადად შრომა ციხეებსა და სხვა ანალოგიურ დაწესებულებებში არ არის აკრძალული;

მეორე კატეგორია ეხება სამხედრო და სხვა სახის სამსახურს, რომელიც შესაძლოა უკავშირდებოდეს იმ პირებს, რომლებიც უარს აცხადებენ სამხედრო ან სხვა სახის სამსახურზე მრწამსის გამო (იმ ქვეყნებში, სადაც ეს აღიარებულია კანონით). ევროპული კომისიის აზრით, აღნიშნული დებულება ვრცელდება ნებაყოფლობით სამხედრო სამსახურზეც.

მესამე კატეგორია ეხება იმ საგანგებო მდგომარეობას ან ბუნებრივ კატასტროფას, რომელიც საფრთხეს უქმნის მთელი საზოგადოების სიცოცხლეს ან კეთილდღეობას. ამგვარ შემთხვევაში ,,სამსახურს” შეიძლება სავალდებულო ხასიათი მიენიჭოს;²

მეოთხე კატეგორია მოიცავს ნებისმიერ სამუშაოსა თუ სამსახურს, რომელიც ,,ჩვეულებრივ სამოქალაქო ვალდებულებათა” ნაწილს შეადგენს. განსახილველი საკითხი ნათელია, გარდა იმ სპეციფიკური მოვალეობებისა, რომლებიც ბუნებრივად ეკისრებათ გარკვეული პროფესიების წარმომადგენლებს (ექიმებს, ფარმაცევტებს, იურისტებს). ამგვარ გარემოებებში სტრასბურგის ორგანოებმა განსაკუთრებული ყურადღება გაამახვილეს იმ საკითხზე, არის თუ არა მოთხოვნილი სამუშაო ან სამსახური ჩვეულებრივი პროფესიული საქმიანობის ნაწილი. ამ კითხვაზე დადებითი პასუხის შემთხვევაში, ,,უსამართლობის” ან ,,გადაჭარბებული დატვირთვის” მოთხოვნა არ იქნება დაკმაყოფილებული.

4.2. საქართველოს კანონმდებლობა

4.2.1. საქართველოს კონსტიტუცია

საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად, ყველა ადამიანი დაბადებით თავისუფალია (მე-14 მუხლი). საქართველოს ისტორიაში მონობა, ისევე როგორც მონებით ვაჭრობის პრაქტიკა, არასდროს არსებობდა.

აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ, კონსტიტუციის თანახმად, საქართველოში შრომა თავისუფალია (30-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი). სისხლის სამართლის კოდექსი მოიცავს დებულებას (150-ე მუხლი) იძულების შესახებ, რომლის მიხედვით, ადამიანის ფიზიკური ან ფსიქიკური იძულება, შეასრულოს ან არ შეასრულოს რაიმე სახის ქმედება, რომლის განხორციელება ან რომლისაგან თავის შეკავებაც მისი უფლებაა, ითვლება სისხლის სამართლის დანაშაულად. რადგან საქართველოს იურისდიქციაში მყოფი პირები სარგებლობენ შრომის თავისუფლებით, არსებული კანონმდებლობის თანახმად, არავის შეიძლება მოეთხოვოს იძულებითი შრომა.

4.2.2. ყმობის შესაძლო ფორმები

ყმობის გარკვეული ფორმა შეიძლება არსებობდეს იმ სიტუაციაში, როდესაც პირი, ამა თუ იმ გარემოებათა გამო, სხვა პირზე აღმოჩნდება დამოკიდებული. ასეთი სიტუაციები შესაძლოა მოიცავდეს სექსუალურ ექსპლუატაციას ან ნარკოტიკებით ვაჭრობას. ამ კონტექსტში მიზანშეწონილია მიმოვიხილოთ საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის ზოგიერთი დებულება.

სექსუალური ექსპლუატაციის პრობლემასთან მიმართებით, სისხლისსამართლებრივ დანაშაულად მიჩნეულია შემდეგი ქმედებები: პროსტიტუციაში ჩაბმა ძალადობით ან ძალადობის მუქარით; პროსტიტუციისათვის ადგილის ან საცხოვრებლის გადაცემა; არასრულწლოვნების ჩაბმა პროსტიტუციაში ან სხვა გარყვნილ ქმედებებში (სისხლის სამართლის კოდექსის 253-ე-254-ე მუხლები და 171-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი). რაც შეეხება ნარკოტიკებით ვაჭრობას, სისხლის სამართლის დანაშაულად მიჩნეულია: ნარკოტიკული საშუალებების, მათი ანალოგის ან პრეკურსორების, ისევე როგორც ფსიქოტროპული საშუალებებისა და მათი ანალოგის ან სხვა მძიმე ნარკოტიკული საშუალებების შეძენა და გასაღება; ნარკოტიკული საშუალებების, მათი ანალოგის ან პრეკურსორისა და ასევე ფსიქოტროპული საშუალებების საქართველოში უკანონოდ შემოტანა, გატანა ან ტრანზიტით საერთაშორისო გადაზიდვა; ნარკოტიკული საშუალებების მოხმარებაზე სხვების დაყოლიება (სისხლის სამართლის კოდექსის 260-ე-263-ე და 272-ე მუხლები).

დამატებით უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს კანონმდებლობით სისხლისსამართლებრივ დანაშაულად ითვლება: არასრულწლოვანის ყიდვა-გაყიდვა ან მის მიმართ სხვა უკანონო გარიგების განხორციელება, მათ შორის საზღვარგარეთ უკანონოდ გაყვანის მიზნით (172-ე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტები).

კონკრეტული დანაშაულის ჩადენისათვის სისხლის სამართლის კოდექსი ითვალისწინებს სხვადასხვა სახის სასჯელს (მე-40 მუხლი). მათ შორის არის საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომა და ხელფასის დაქვითვა. კოდექსის შესაბამის მუხლებში წარმოდგენილი დებულებების თანახმად, საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომა ნიშნავს მსჯავრდებულის მიერ თავისუფალ დროს გაწეულ შრომას ანაზღაურების გარეშე. საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომა ინიშნება 20-დან 400 საათამდე ვადით და ყოველდღიურად ასეთი შრომის ხანგრძლივობა არ უნდა აღემატებოდეს ოთხ საათს. საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომა არ დაენიშნება I და II ჯგუფის ინვალიდებს, ორსულ ქალს, დედებს, რომლებსაც ჰყავთ შვიდ წლამდე შვილი, საპენსიო ასაკის პირებს, აგრეთვე გაწვეულ სამხედრო მოსამსახურეს (44-ე მუხლი). ხელფასის დაქვითვა შეიძლება დაეკისროს პირს ერთი თვიდან ორ წლამდე ვადით და უნდა განხორციელდეს მსჯავრდებულის სამუშაო ადგილზე. დაქვითვა მოხდება მსჯავრდებულის ხელფასიდან სახელმწიფოს სასარგებლოდ. თანხა დაიქვითება სასამართლო გადაწყვეტილებაში დადგენილი ოდენობით - ხელფასის არანაკლებ ხუთი და არაუმეტეს ოცი პროცენტისა (45-ე მუხლი).

თუ მსჯავრდებული უარს აცხადებს, ან თავს არიდებს საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომას, ან ჯიუტად თავს არიდებს ხელფასის დაქვითვას, ეს სასჯელი შეიცვლება უფრო მკაცრით - ხანმოკლე ტუსაღობით ან თავისუფლების აღკვეთით.

ამავე დროს, ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ ამ დროისათვის არც საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსში და არც სხვა ნორმატიულ აქტში არ არის ჩამოყალიბებული, როგორც სპეციფიკური corpus delicti, ტრეფიკინგთან დაკავშირებული დებულებები (განურჩევლად მისი ფორმისა - იქნება ეს სექსუალური ექსპლუატაცია თუ სხვა დანაშაულები).

2002 წლის მაისში გამოიცა საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება ,,საქართველოში ადამიანის უფლებათა დაცვის განმტკიცების შესახებ” რომლის თანახმად, იუსტიციის სამინისტროს დაევალა, ,,მოამზადოს კანონპროექტი ტრეფიკინგის დანაშაულად გამოცხადებისა და შესაბამისი სანქციების გათვალისწინების თაობაზე სისხლის სამართლის კოდექსში ცვლილებების შეტანის შესახებ”. 2003 წლის მარტში საქართველოს მთავრობამ მოიწონა იუსტიციის სამინისტროს მიერ შემუშავებული საკანონმდებლო ცვლილებათა პროექტი, რომელთა მიხედვით, სისხლის სამართლის კოდექსში უნდა შევიდეს ორი ახალი მუხლი (143¹ - ,,ადამიანთა ტრეფიკინგი” და 1721 - ,,არასრულწლოვანთა ტრეფიკინგი”). საბოლოო გადაწყვეტილება კანონში შესატანი ცვლელებების შესახებ უნდა მიიღოს საქართველოს პარლამენტმა.

ამ კონტექსტში მიზანშეწონილია აღვნიშნოთ ისიც, რომ 2003 წლის იანვარში საქართველოს პრეზიდენტმა ხელი მოაწერა 15 ბრძანებულებას ,,ტრეფიკინგთან ბრძოლის სამოქმედო გეგმის დამტკიცების შესახებ”. გეგმის თანახმად, სხვადასხვა უწყებამ უნდა განახორციელოს კონკრეტული ღონისძიებები, რათა:

პირველი ნაბიჯი ამ გეგმით გათვალისწინებული დავალებების შესასრულებლად უკვე გადაიდგა - 2003 წლის იანვრის ბოლოს შინაგან საქმეთა სამინისტროში შეიქმნა ტრეფიკინგის წინააღმდეგ ბრძოლის განყოფილება. მიუხედავად ამისა, გასაკეთებელი ამ კუთხით ჯერ კიდევ საკმაოდ ბევრი რჩება.

4.2.3. მსჯავრდებულთა შრომითი საქმიანობა

მსჯავრდებულთა შრომითი საქმიანობა ხორციელდება ,,პატიმრობის შესახებ” კანონითა და შრომითი კანონმდებლობით დადგენილი წესით. მსჯავრდებულთა შრომაში ჩაბმა, როგორც წესი, ხდება სასჯელაღსრულების დაწესებულების ტერიტორიაზე, სადაც ისინი იხდიან სასჯელს. მსჯავრდებულს უფლება აქვს, ადმინისტრაციის მიერ შეთავაზებული სამუშაოებიდან ამოირჩიოს მისთვის შესაფერისი სამუშაო. აკრძალულია მსჯავრდებულის იძულება, შეასრულოს ისეთი სამუშაო, რომელიც ლახავს ადამიანის პატივსა და ღირსებას. არასრულწლოვანი მსჯავრდებული მუშაობს სწავლისაგან თავისუფალ დროს, ამასთან, სწავლისა და მუშაობის დრო არ უნდა აღემატებოდეს რვა საათს. მსჯავრდებულის მიერ ზენორმატიული სამუშაოს არდადეგებზე ან დასვენების დღეებში შესრულება დასაშვებია მხოლოდ მისივე თანხმობით. ამასთან, სამუშაო დროის ხანგრძლივობა არ უნდა აღემატებოდეს დღეში რვა საათს.

დაწესებულების ადმინისტრაციის ინიციატივით, როგორც გამონაკლისი, დასაშვებია მსჯავრდებულთა შრომის გამოყენება სასჯელაღსრულების დაწესებულების ტერიტორიის გარეთ სტიქიური უბედურების, საწარმოო ავარიის აცილების თუ ლიკვიდაციის დროს, უბედური შემთხვევების თავიდან აცილების, აგრეთვე სასჯელაღსრულების დაწესებულების ტერიტორიისა და შენობა-ნაგებობების კეთილმოწყობისათვის. მსჯავრდებულების მიერ ამ ამოცანების განხორციელება დასაშვებია მხოლოდ მათი თანხმობით და იმ პირობით, რომ ხსენებული ამოცანები ემსახურება სასჯელაღსრულების მიზნების განხორციელებას.

მსჯავრდებულის ხელფასის 50% მიეცემა მასვე პირადი ხარჯებისათვის, 15% გადაირიცხება სახელმწიფო ბიუჯეტში, 10% დაირიცხება სასჯელაღსრულების შესაბამისი დაწესებულების შესანახი ხარჯების ანაზღაურებისათვის, ხოლო 25% დაიქვითება აღმასრულებელი ფურცლებით ან აღმასრულებელი დოკუმენტებით კანონით დადგენილი წესით. ამასთან, თუ მსჯავრდებულს თანხა არ დაექვითება აღმასრულებელი ფურცლებით ან აღმასრულებელი დოკუმენტებით, თანხის 75% ინახება მსჯავრდებულის ანგარიშზე (დეპოზიტზე) და მიეცემა მას გათავისუფლებისას.

სასჯელაღსრულების დაწესებულების ადმინისტრაცია ვალდებულია, მსჯავრდებულს შეუქმნას სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისათვის უსაფრთხო შრომის პირობები. თუ მსჯავრდებულმა სასჯელის მოხდის დროს საწარმოო საქმიანობასთან დაკავშირებით დაკარგა შრომის უნარი, სასჯელისაგან გათავისუფლების შემდეგ უფლება აქვს მოითხოვოს პენსია და მიყენებული ზიანის ანაზღაურება საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილ შემთხვევაში და წესით.

ზემოხსენებული დებულებები წარმოდგენილია ,,პატიმრობის შესახებ კანონში” (53-ე-56-ე მუხლები), რომელიც არაფერს ამბობს მსჯავრდებულთა იძულებითი შრომის შესახებ. ამასთან, კანონში არც ის არის ნათქვამი, რომ მსჯავრდებულს შეუძლია, საერთოდ უარი განაცხადოს შრომაზე. პირიქით, 27-ე მუხლის 1-ლი (ა) პუნქტის თანახმად, მსჯავრდებულს ევალება, იმუშაოს სასჯელაღსრულების დაწესებულების ადმინისტრაციის მიერ გამოყოფილ სამუშაო ადგილზე ამ კანონითა და დაწესებულების შინაგანაწესით დადგენილი პირობების შესაბამისად. ამგვარად, მსჯავრდებულთა შრომის იძულებითი ხასიათი გათვალისწინებულია კანონით, მსჯავრდებულის სურვილის მიუხედავად, რაც ეწინააღმდეგება როგორც ევროპული კონვენციის მე-4 მუხლს, ასევე კონსტიტუციას.³

სამწუხაროდ, ამ საკანონმდებლო ნორმის პრაქტიკულ განხორციელებასთან დაკავშირებული ხელმისაწვდომი ინფორმაცია საკმაოდ არაადეკვატურია. საქართველოში არსებული უმუშევრობის მაღალი დონის გათვალისწინებით, ძნელია წარმოვიდგინოთ, რომ მსჯავრდებულთათვის შესაძლებელია სპეციალური სამუშაო ადგილების შექმნა. მსჯავრდებულთათვის სამუშაო ხელმისაწვდომია მხოლოდ ერთ თუ ორ სასჯელაღსრულების დაწესებულებაში და იქ არსებული სამუშაო პირობები სასურველი დონიდან ჯერ კიდევ ძალიან შორს არის.

რაც შეეხება პირობითი მსჯავრის პრობლემას, აღსანიშნავია, რომ ამ შემთხვევაში სასამართლოს შეუძლია დანიშნოს დამატებითი სასჯელიც, ან დააკისროს მსჯავრდებულს სხვა მოვალეობაც, რომელიც ხელს შეუწყობს მის გამოსწორებას (სისხლის სამართლის კოდექსის 63-ე და 65-ე მუხლები). ხსენებული დებულებები შესაბამისობაშია ევროპული კონვენციის მოთხოვნებთან.

4.2.4. სამხედრო და ალტერნატიული სამსახური

საქართველოში სამხედრო მოსამსახურეთათვის დადგენილია სამხედრო სამსახურის შემდეგი ვადები:

ა) გაწვევით ვადიანი სამხედრო სამსახურის გამვლელისათვის - 18 თვე;

ბ) უმაღლესი განათლების მქონე, გაწვევით ვადიანი სამხედრო სამსახურის გამვლელისათვის - 12 თვე;

გ) რეზერვიდან გაწვეული სამხედრო ოფიცრისათვის - 24 თვე;

დ) კადრის ოფიცრისათვის - არანაკლებ 10 წელი.

,,სამხედრო მოსამსახურის სტატუსის შესახებ” კანონის თანახმად, სამხედრო სამსახური სახელმწიფო სამსახურის განსაკუთრებული სახეა და მიზნად ისახავს საქართველოს თავდაცვის უზრუნველყოფას (მე-10 მუხლის 1-ლი პუნქტი). კანონით დადგენილი გამონაკლისი შემთხვევების გარდა, სამხედრო მოსამსახურეს არ შეიძლება დაევალოს ისეთი სამუშაოს შესრულება, რომელიც არ არის უშუალოდ დაკავშირებული მის სამსახურთან.

კანონი ,,არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის შესახებ” მიღებულ იქნა 1997 წლის ოქტომბერში. შემუშავებულია ალტერნატიული სამსახურის გავლის წესი, ხოლო შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროში შეიქმნა ალტერნატიული სამსახურის დეპარტამენტი. ამგვარად, მკაცრად არის დაცული მოთხოვნა იმის შესახებ, რომ ალტერნატიული სამსახური უნდა იყოს აბსოლუტურად სამოქალაქო ხასიათის.

აღნიშნული კანონის შესაბამისად, მშვიდობიან პერიოდში მოქალაქეს, რომელიც ვალდებულია მოიხადოს სამხედრო სამსახური, მაგრამ სინდისის, აღმსარებლობის ან რწმენის თავისუფლების მოტივით უარს აცხადებს მის გავლაზე, გაწვეულ უნდა იქნეს არასამხედრო (ალტერნატიულ) შრომით სამსახურში (მე-4 მუხლი). არასამხედრო (ალტერნატიული) შრომითი სამსახური თავისი ხასიათით უნდა შეესაბამებოდეს სამხედრო სამსახურში არსებულ სირთულეებს და მისი ხანგრძლივობა უნდა აღემატებოდეს სამხედრო სამსახურის ხანგრძლივობას (მე-3 მუხლის მე-2 პუნქტი). კანონის თანახმად, არასამხედრო (ალტერნატიული) შრომითი სამსახურის გავლის ვადა შეადგენს 36 თვეს (მე-6 მუხლი). რაიონის (ქალაქის) გამწვევი კომისია შეისწავლის წვევამდელის პირად საქმეს და მოიძიებს მასალებს, რომლებიც დაადასტურებენ მის მიერ მოყვანილი არგუმენტის სისწორეს (მე-8 მუხლის 1-ლი პუნქტი). რაიონის (ქალაქის) გამწვევი კომისია ვალდებულია, 20 დღის განმავლობაში განიხილოს განცხადება და გამოიტანოს შესაბამისი დასკვნა. კომისია ვალდებულია, განცხადების მიღებიდან ერთი თვის განმავლობაში მოქალაქის განცხადება და დასკვნა, შესაბამის მასალებთან ერთად, გადაუგზავნოს გადაწყვეტილების მისაღებად არასამხედრო (ალტერნატიულ) შრომით სამსახურში გაწვევის სახელმწიფო კომისიას, რომელიც გამოიტანს საბოლოო გადაწყვეტილებას (მე-8 მუხლის მე-3, მე-4 და მე-6 პუნქტები) და წარუდგენს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს. აღნიშნული გადაწყვეტილება 10 დღის განმავლობაში შეიძლება გასაჩივრდეს სასამართლოში (მე-11 მუხლი). შრომის სახეობასა და ადგილს, სადაც მოქალაქემ უნდა გაიაროს არასამხედრო შრომითი სამსახური (მაგალითად, სამკურნალო დაწესებულებები, კომუნალური მომსახურების ობიექტები, სოფლის მეურნეობა და ა.შ.), ადგენს სახელმწიფო კომისია.

2001 წლის მაისში საქართველოს პრეზიდენტმა გამოსცა ბრძანებულება 170 - ,,მოქალაქეთა არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურში გაწვევის სახელმწიფო კომისიის დებულების დამტკიცების შესახებ”. ამ დებულების თანახმად,კომისიის სხდომებს ხელმძღვანელობს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრი. 2001 წლის დეკემბერში საქართველოს პრეზიდენტმა დაამტკიცა მოქალაქეთა არასამხედრო, ალტერნატიულ შრომით სამსახურში გაწვევის სახელმწიფო კომისიის შემადგენლობა (განკარგულება 1260). აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს სტრუქტურაში არასამხედრო (ალტერნატიული) შრომითი სამსახურის სპეციალური სამმართველო ჩამოყალიბდა.

მოქალაქეთა არასამხედრო (ალტერნატიულ) შრომით სამსახურში გაწვევის სახელმწიფო კომისიის საქმიანობა 2002 წლის საგაზაფხულო გაწვევის პერიოდში დაიწყო.

შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს სტრუქტურაში არასამხედრო (ალტერნატიული) შრომითი სამსახურის სამმართველოს ბოლო მონაცემებით, ამჟამად იმ პირთა რაოდენობა, რომლებმაც ალტერნატიული სამსახურის გავლის სურვილი გამოთქვეს და შესაბამისი განცხადება შეიტანეს, 140 კაცს შეადგენს. ზოგადად ისინი არიან იეღოვას მოწმეები. ვინაიდან შესაბამის ორგანოებს (ე.ი. ხელისუფლების ადგილობრივ ორგანოებში არსებულ გაწვევის განყოფილებებს) უფლება აქვთ, მიიღონ და განიხილონ ამ კატეგორიის პირთა განცხადებები მხოლოდ მოცემული გაწვევის პერიოდში. დღემდე სულ შემოსულია 76 ასეთი სახის განცხადება, რომელთაგან 74 დაკმაყოფილდა. ორ შემთხვევაში მოქალაქეებმა გამოიყენეს ,,სამხედრო სავალდებულო სამსახურის გადავადების მოსაკრებლის შესახებ” კანონის დებულებები, გადაიხადეს კანონმდებლობით დადგენილი თანხა, რათა მიეღოთ ერთწლიანი გადავადება.

ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ განცხადების დაკმაყოფილებაზე უარის თქმის შესახებ არასამხედრო (ალტერნატიულ) შრომით სამსახურში გაწვევის სახელმწიფო კომისიის გადაწყვეტილება შეიძლება გასაჩივრდეს სასამართლოში.

განმცხადებლები დასაქმებულები იყვნენ და არიან თბილისის ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში, ქალაქის სანიტარიულ სამსახურებში და ა.შ. უნდა აღინიშნოს, რომ, 2002 წლის 1-ლი ოქტომბრის მონაცემებით, იმ პირთათვის, რომლებმაც არასამხედრო (ალტერნატიული) შრომითი სამსახურის გავლის სურვილი გამოთქვეს, თბილისში 94 სამუშაო ადგილი იყო დასახელებული.

4.2.5. შრომითი საქმიანობა საგანგებო მდგომარეობის დროს

1997 წლის ოქტომბერში ძალაში შევიდა ,,საგანგებო მდგომარეობის შესახებ” და ,,საომარი მდგომარეობის შესახებ” კანონები. ორივე კანონში წარმოდგენილია იდენტური დებულებები, რომელთა თანახმად, საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის პერიოდში საქართველოს აღმასრულებელი ხელისუფლების უმაღლესი ორგანოები უფლებამოსილნი არიან:

გარდა ამისა, საგანგებო/საომარი მდგომარეობის პერიოდისათვის საწარმოების, დაწესებულებებისა და ორგანიზაციების ხელმძღვანელებს უფლება აქვთ, საჭიროების შემთხვევაში, მუშა-მოსამსახურენი მათ დაუკითხავად დროებით გადაიყვანონ ისეთ სამუშაოზე, რომელიც არ არის შრომითი ხელშეკრულებით გათვალისწინებული.

ორივე კანონის მე-4 და მე-6 მუხლების დებულებები, სავარაუდოდ, არ არის შეუსაბამო კონვენციის განსახილველი მუხლის პირობებთან.

საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულებით, 1997 წელს შინაგან საქმეთა სამინისტროში შეიქმნა საგანგებო სიტუაციებისა და სამოქალაქო თავდაცვის დეპარტამენტი. ეროვნული უშიშროების საბჭოსთან ჩამოყალიბდა საგანგებო სიტუაციებისა და სამოქალაქო თავდაცვის მუდმივმოქმედი უწყებათაშორისი კომისია. აღნიშნული სტრუქტურა წამყვან როლს ასრულებს საგანგებო სიტუაციებში საზოგადოების დაცვის საკითხებში. მომზადდა კანონპროექტი საგანგებო სიტუაციებში მოსახლეობისა და ქვეყნის სხვადასხვა ტერიტორიის დაცვის შესახებ. მისი მიღების შემდეგ საბოლოოდ გადაწყდება, აღმასრულებელი ხელისუფლების რომელ ორგანოს დაეკისრება პასუხისმგებლობა საგანგებო სიტუაციების საკითხებთან დაკავშირებით.

აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ამ ნაწილში ჩამოთვლილი კანონების ყველა დებულება უნდა განხორციელდეს დისკრიმინაციის აკრძალვის პრინციპის საფუძველზე. განხილული საკანონმდებლო ნორმები შესაბამისობაშია ევროპული კონვენციის სხვა მოთხოვნებთანაც.

4.2.6. გაფიცვის უფლება

კონსტიტუციის 33-ე მუხლი აღიარებს გაფიცვის უფლებას, მაგრამ მიუთითებს, რომ ამ უფლების განხორციელების წესი განისაზღვრება კანონით. კონსტიტუციის თანახმად, კანონი ადგენს, აგრეთვე, სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი სამსახურების საქმიანობის გარანტიებს. გაფიცვის ორგანიზაციისა და ჩატარების საკითხს აწესრიგებს კანონი ,,კოლექტიური შრომითი დავის მოწესრიგების წესის შესახებ”.

გაფიცვის მოწყობა ან მასში მონაწილეობა ეკრძალებათ პოლიციის (,,პოლიციის შესახებ” კანონის 21-ე მუხლი), პროკურატურისა (,,პროკურატურის შესახებ” კანონის 31-ე მუხლი) და სახელმწიფო უშიშროების (,,სახელმწიფო უშიშროების სამსახურის შესახებ” კანონის მე-2 მუხლი) თანამშრომლებს. აღნიშნული შეზღუდვა კონვენციის მე-4 მუხლით დადგენილ ზღვარს არ სცილდება.

გარდა ამისა, ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ ეროვნული ეკონომიკის სხვადასხვა სფეროში დასაქმებული მუშაკები გაფიცვის უფლებას საკმაოდ ფართოდ იყენებენ. მაგალითად, აღსანიშნავია ახლახან მოწყობილი საშუალო სკოლის მასწავლებლებისა და ენერგეტიკის სფეროს მუშაკების გაფიცვები, რომელთა მიზეზი სახელფასო დავალიანების საკითხთან იყო დაკავშირებული.

4.3. დასკვნები და რეკომენდაციები

ა) საერთო ჯამში, საქართველოს კანონმდებლობა შეესაბამება კონვენციის მე-4 მუხლის მოთხოვნებს. ამავე დროს, არსებობს გარკვეული ხარვეზებიც, რომელთა აღმოფხვრა აუცილებლად მიგვაჩნია, რათა საქართველოს კანონმდებლობა სრულ შესაბამისობაში იქნეს მოყვანილი მე-4 მუხლის მოთხოვნებთან;

ბ) შეტანილ უნდა იქნეს ცვლილებები საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსში, რათა ტრეფიკინგი გამოცხადდეს დანაშაულად და განსაზღვრულ იქნეს შესაბამისი სანქციები ამ დანაშაულის ჩადენისათვის;

გ) გადასასინჯია ,,პატიმრობის შესახებ” კანონის 27-ე მუხლის პირველი (ა) პუნქტი, რათა მსჯავრდებულთა შრომის ნებაყოფლობით თუ იძულებით ხასიათთან დაკავშირებული შესაძლო ორაზროვანი ინტერპრეტაცია თავიდან იქნეს აცილებული;

დ) მივესალმებით ,,არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის შესახებ” კანონში შეტანილ ცვლილებას, რომელიც ამ სამსახურის ხანგრძლივობას ეხება და რომელიც გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტის რეკომენდაციების გათვალისწინებით განხორციელდა. 2002 წლის 18 მაისის კანონის თანახმად, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის ხანგრძლივობის ვადა შემცირდა (18-დან 24 თვემდე) და გაუთანაბრდა სავალდებულო სამხედრო სამსახურის ვადას.

________________________

¹ 1983 წლის 23 ნოემბერი, Series A, no. 70, 36-ე-38-ე პუნქტები.

² ივერსენი ნორვეგიის წინააღმდეგ (Iversen v. Norway), 1963 წლის 17 დეკემბრის გადაწყვეტილება, 1468/62, წელიწდეული 6, გვ. 278 (330).

³ იხ. CPT-ის მოხსენება საქართველოში, CPT/Inf(2002)14, 89-ე, 90-ე და 94-ე პუნქტები.

ა. ევროპული კონვენცია და მისი განმარტება

ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის თანახმად:

,,1.ყველას აქვს თავისუფლებისა და პირადი უსაფრთხოების უფლება. არავის შეიძლება აღეკვეთოს თავისუფლება, გარდა შემდგომი შემთხვევებისა და კანონით განსაზღვრული წესის შესაბამისად:

ა) უფლებამოსილი სასამართლოს მიერ მსჯავრდების შემდგომ პირის მართლზომიერი დაპატიმრება;

ბ) პირის მართლზომიერი დაკავება ან დაპატიმრება სასამართლოს მართლზომიერი ბრძანების შეუსრულებლობისთვის ან კანონით გათვალისწინებული ნებისმიერი ვალდებულების შესრულების უზრუნველსაყოფად;

გ) პირის მართლზომიერი დაკავება ან დაპატიმრება, განხორციელებული უფლებამოსილი სასამართლო ხელისუფლების წინაშე წარდგენის მიზნით, თუ არსებობს სამართალდარღვევის ჩადენის გონივრული ეჭვი ან, როდესაც ეს გონივრულად მიჩნეულია აუცილებლად, პირის მიერ დანაშაულის ჩადენის ან ჩადენის შემდგომ მისი გაქცევისთვის ხელის შესაშლელად;

დ) არასრულწლოვანის დაპატიმრება მართლზომიერი ბრძანებით საგანმანათლებლო ზედამხედველობის მიზნით ან მისი მართლზომიერი დაპატიმრება უფლებამოსილი სასამართლო ხელისუფლების წინაშე წარდგენის მიზნით;

ე) ინფექციურ დაავადებათა გავრცელების თავიდან ასაცილებლად პირების, აგრეთვე სულით ავადმყოფების, ალკოჰოლიკების, ნარკომანების ან მაწანწალების მართლზომიერი დაპატიმრება;

ვ) პირის მართლზომიერი დაკავება ან დაპატიმრება ქვეყანაში მისი უნებართვოდ შესვლის აღსაკვეთად ან იმ პირისა, რომლის წინააღმდეგაც მიღებულია ღონისძიებები მისი დეპორტაციის ან ექსტრადიციის მიზნით.

2. ყველა დაკავებულს მისთვის გასაგებ ენაზე სასწრაფოდ ეცნობება მისი დაკავების მიზეზები და მის წინააღმდეგ წაყენებული ნებისმიერი ბრალდება.

3. ამ მუხლის 1-ლი პუნქტის (გ) ქვეპუნქტის დებულებების შესაბამისად დაკავებული ან დაპატიმრებული ყველა პირი დაუყოვნებლივ წარედგინება მოსამართლეს ან სასამართლო ხელისუფლების განხორციელებაზე კანონით უფლებამოსილ სხვა მოხელეს და მას უფლება აქვს სასამართლო პროცესის გონივრულ ვადაში ჩატარებაზე ან პროცესის განმავლობაში გათავისუფლებაზე. გათავისუფლების წინაპირობა შეიძლება იყოს სასამართლო პროცესზე გამოცხადების გარანტიები.

4. ყველას, ვინც თავისუფლებააღკვეთილია დაკავებით ან დაპატიმრებით, უფლება აქვს სასამართლო პროცესის წარმოებაზე, რომლის მეშვეობითაც სასამართლოს მიერ სწრაფად უნდა გადაწყდეს დაპატიმრების მართლზომიერება და გაიცეს ბრძანება მის გათავისუფლებაზე, თუ დაპატიმრება არამართლზომიერია.

5. ყველას, ვინც არის დაკავების ან დაპატიმრების მსხვერპლი ამ მუხლის დებულებათა დარღვევით, აქვს აღსრულებადი უფლება კომპენსაციაზე.”

კონვენციის მე-5 მუხლში ასახული უფლება ფუძემდებლური ფასეულობაა და დემოკრატიულ საზოგადოებაში ბევრი სხვა უფლებისა და თავისუფლების სრული განხორციელების წინაპირობაა. სტატისტიკურად, კონვენციით შექმნილი ორგანოების წარმოებაში არსებულ საქმეთა რაოდენობის მხრივ, მე-5 მუხლი მეორე ადგილს იკავებს მე-6 მუხლის შემდგომ.

მე-5 მუხლი იხსენიებს თავისუფლების აღკვეთას, დაკავებასა და დაპატიმრებას. ამ ტერმინებს დამოუკიდებელი კონვენციისეული მნიშვნელობა აქვს და ეროვნულ კანონმდებლობაში შესატყვისი ცნებები პრეცედენტული სამართლით მოცემული განმარტების ჭრილში უნდა დადგინდეს.

,,თავისუფლებაში” იგულისხმება პირის ფიზიკური თავისუფლება,¹ პირადი თავისუფლება მე-5 მუხლის თვალსაზრისით ნიშნავს დაკავების ან დაპატიმრების არარსებობას. ,,უსაფრთხოება” არის ,,დაკავებასა და დაპატიმრებასთან მიმართებით თვითნებობის წინააღმდეგ გარანტია”.² სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით: ,,პირის თავისუფლების აღმკვეთი ნებისმიერი ღონისძიება უნდა შეესაბამებოდეს მე-5 მუხლის მიზანს, კერძოდ, უნდა დაიცვას პირი თვითნებობისაგან ... ამ კონსტექსტში მნიშვნელოვანია არა მარტო ,,უფლება თავისუფლებაზე”, არამედ, აგრეთვე, ,,უფლება პირად უსაფრთხოებაზე”.³

ბევრ შემთხვევაში ევროპულმა კომისიამ დაადგინა, რომ უფლება უსაფრთხოებაზე არ ავალდებულებს სახელმწიფოებს, უზრუნველყონ აბსოლუტური დაცვა კერძო პირებისაგან.⁴ მაგრამ თუ სახელმწიფო არ ითვალისწინებს სასჯელს უკანონო თავისუფლების აღკვეთისათვის, ამან შეიძლება მიგვიყვანოს მე-5 მუხლის დარღვევამდე კონვენციის 1-ლ მუხლთან ერთობლიობაში.⁵

გადაადგილების თავისუფლების შეზღუდვა⁶ შეიძლება მოხვდეს მე-5 მუხლის მოქმედების ფარგლებში, როდესაც იგი საკმარისად მძიმეა ინტენსიურობის ხარისხისა და ,,კრიტერიუმების მთელი რიგის გათვალისწინებით, როგორიცაა აღნიშნული შეზღუდვის სახე, ხანგრძლივობა, შედეგები და განხორციელების მეთოდი”.⁷ მე- 5 მუხლი მოქმედებს მაშინაც, როცა დაპატიმრებული პირი თავისუფლების აღკვეთას არ გასძალიანებია.⁸ მე-5 მუხლი შეიძლება გავრცელდეს პირის დაკავებასა თუ დაპატიმრებაზე სახელმწიფო მოხელეთა მიერ სახელმწიფოს ტერიტორიის ფარგლებს გარეთ.⁹ სამხედრო დისციპლინური სანქციები შეიძლება გახდეს მე-5 მუხლის ჭრილში შემოწმების საგანი.¹⁰ პატიმრობის პირობები არ რეგულირდება მე-5 მუხლით.¹¹ მშობლის უფლებების გამოყენებით ბავშვის მოთავსებაც საავადმყოფოში მიჩნეულ იქნა არა მე-5 მუხლის საწინააღმდეგო თავისუფლების აღკვეთად, არამედ მე-8 მუხლით რეგულირებულ საკითხად.¹²

მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტი თავის თავში შეიცავს დაპატიმრების მართლზომიერების სწრაფი და ქმედითი სასამართლო კონტროლის სპეციალურ გარანტიას, რაც ეროვნული ხელისუფლებისადმი მე-13 მუხლის მოთხოვნებზე შორს მიდის იმის თაობაზე, რომ პირები, რომელთაც შეუძლიათ ამტკიცონ კონვენციით გათვალისწინებული უფლების დარღვევა, უზრუნველყოფილი უნდა იყვნენ სამართლებრივი დაცვის ეფექტიანი საშულებით.¹³

ბუნებრივია, შესაძლებელია, მე-5 მუხლი დაკავშირებული იყოს აგრეთვე მე-14 მუხლთან.¹⁴ მე-5 მუხლი არ არის შეუვალი გადახვევისაგან საომარი თუ სხვა საგანგებო მდგომარეობის დროს, როცა საფრთხე ერის არსებობას ემუქრება.¹⁵ აქვე აღსანიშნავია, რომ, როგორც სასამართლომ დაადგინა საქმეზე - ლოლესი ირლანდიის წინააღმდეგ (Lawless v. Ireland),¹⁶ - თავისუფლების აღკვეთის გასამართლებლად დაუშვებელია მე-17 მუხლზე მითითება.¹⁷ მე-18 მუხლის მოთხოვნა ინკორპორირებულია მე-5 მუხლის პირველ პუნქტში.

ბ. საქართველოს კანონმდებლობა ზოგადად

დასაწყისშივე უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს კანონმდებლობა არ ითვალისწინებს უფლებას Habeas corpus-ის წარმოებაზე. თავისუფლების აღკვეთის მართლზომიერებაზე სწრაფი და ქმედითი სასამართლო კონტროლის მოთხოვნის შესაძლებლობის არარსებობამ სხვა საპროცესო გარანტიები შეიძლება გამოუსადეგარი გახადოს. აქედან გამომდინარე, უწინარესი მნიშვნელობის რეკომენდაციაა ამ კუთხით კანონმდებლობაში ცვლილება-დამატებების შეტანა.

კონსტიტუცია აღიარებს ადამიანის თავისუფლების ხელშეუვალობას და სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე პირადი თავისუფლების ყოველგვარი შეზღუდვის დაუშვებლობას ითვალისწინებს. იგი ახდენს დელეგირებას ქვემდგომ კანონმდებლობაზე, განსაზღვროს ის შემთხვევები, როცა ადამიანის დაკავება დაშვებულია. მითითება დაკავებაზე უნდა ნიშნავდეს აქცენტს თავისუფლების აღკვეთის თავდაპირველ სტადიაზე. კონსტიტუცია ითვალისწინებს დაკავებისა და თავისუფლების სხვაგვარი აღკვეთის მართლზომიერებაზე ერთჯერად სასამართლო კონტროლს. იგი დაუშვებლად აცხადებს დაკავებული თუ სხვაგვარად თავისუფლებააღკვეთილი პირის ფიზიკურ თუ ფსიქიკურ იძულებას. უზენაესი კანონი ითვალისწინებს დაკავებული თუ დაპატიმრებული პირის გარანტიებს და ადგენს დაკავებისა და წინასწარი პატიმრობის მაქსიმალურ ვადებს. კონსტიტუციის თანახმად, კონსტიტუციური დებულებების დარღვევა კანონით ისჯება. კონსტიტუცია მათ, ვინც უკანონოდ იქნა დაკავებული ან დაპატიმრებული, ანიჭებს კომპენსაციის მოთხოვნის უფლებას (მე-18 მუხლი).

საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს კონსტიტუციის 46-ე მუხლით, საქართველოს პრეზიდენტი უფლებამოსილია შეზღუდოს ჩამოთვლილი მუხლებით განსაზღვრული კონსტიტუციური უფლებები და თავისუფლებები. მე-18 მუხლი იმ მუხლების რიგშია, რომლებითაც გათვალისწინებული უფლებების შეზღუდვაც დაშვებულია.¹⁸

შემდეგი აქტები ითვალისწინებს თავისუფლების აღკვეთას განსაზღვრულ გარემოებებში.

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი აწესებს სასჯელის ოთხ სახეს, რომლებიც თავისუფლების აღკვეთას უკავშირდება - თავისუფლების შეზღუდვა, ტუსაღობა, ვადიანი თავისუფლების აღკვეთა და უვადო თავისუფლების აღკვეთა (მე-40 მუხლი). სისხლის სამართლის კოდექსი ითვალისწინებს არასრულწლოვანის მოთავსებას სპეციალურ აღმზრდელობით ან სამკურნალოაღმზრდელობით დაწესებულებაში (91-ე და 96-ე მუხლები) და იძულებითი ხასიათის სამედიცინო ღონისძიების შეფარდებას (XVIII თავი).

ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსი ითვალისწინებს ადმინისტრაციულ პატიმრობას, რომელიც არ შეიძლება 30 დღეზე მეტხანს გრძელდებოდეს.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-12 მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, ყოველ ადამიანს აქვს თავისუფლების, პირადი ხელშეუხებლობის უფლება.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ითვალისწინებს დაკავებას, აღკვეთის ღონიძიებებს (დაპატიმრება, შინაპატიმრობა, პოლიციის ზედამხედველობაში გადაცემა, გაუსვლელობის შესახებ ხელწერილის ჩამორთმევა, არასრულწლოვანი ბრალდებულის მეთვალყურეობაში გადაცემა, სამხედრო მოსამსახურის ქცევისადმი სარდლობის მეთვალყურეობა) და იძულების სხვა ღონისძიებებს (მოყვანა, სამედიცინო დაწესებულებაში მოთავსება სასამართლო ექსპერტიზის ჩატარების მიზნით), რაც უკავშირდება თავისუფლების აღკვეთას. ამ ღონისძიებებიდან ზოგიერთი თუმცა იწვევს პირადი თავისუფლების ან გადაადგილების თავისუფლების შეზღუდვას, მაგრამ არ ითვლება, რომ შედის მე-5 მუხლით რეგულირებულ ფარგლებში და არ არის განხილული ამ მოხსენებაში (პოლიციის ზედამხედველობაში გადაცემა, გაუსვლელობის შესახებ ხელწერილის ჩამორთმევა, სამხედრო მოსამსახურის ქცევისადმი სარდლობის მეთვალყურეობა).¹⁹ სხვა ღონისძიებების მე-5 მუხლთან შესაბამისობა ქვემოთ არის განხილული.

საქართველოს შეიარაღებული ძალების სადისციპლინო დებულება ითვალისწინებს დისციპლინურ სასჯელად, inter alia, ჰაუპტვახტში 10 დღემდე მოთავსებას სამხედრო მოსამსახურის მიერ დისციპლინური გადაცდომის ჩადენისათვის. ,,განათლების შესახებ” საქართველოს კანონის თანახმად,²⁰ სპეციალური აღმზრდელობით-საგანმანათლებლო დაწესებულებები იქმნება იმ მოსწავლეთათვის, რომლებიც საზოგადოებისათვის მიუღებელი და ნორმალური ქცევისაგან გადახრილი საქციელით ხასიათდებიან.

სახელმწიფო საზღვრის რეჟიმისა და დაცვის წესი²¹ ითვალისწინებს გადაადგილების დროებით შეწყვეტას საშიში ინფექციური დაავადებების გავრცელების საფრთხის შემთხვევაში ან კარანტინის გამოცხადებას სახელმწიფო საზღვარზე პრეზიდენტის გადაწყვეტილების შესაბამისად.

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის შესაბამისად, სამედიცინო ხასიათის იძულებითი ღონისძიება შეიძლება გამოყენებულ იქნეს სასამართლოს მიერ კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში.

,,უცხოელთა სამართლებრივი მდგომარეობის” შესახებ საქართველოს კანონი უშვებს უცხოელის დაკავებასა და დაპატიმრებას.

საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსი ითვალისწინებს ადმინისტრაციულ პატიმრობას ადმინისტრაციული სამართალდარღვევისათვის (32-ე მუხლის მე-2 ნაწილი). გარდა ადმინისტრაციული პატიმრობისა, რომელიც შეადგენს ადმინისტრაციულ სახდელს, კოდექსი ითვალისწინებს ადმინისტრაციულ დაკავებას, რომელიც არ შეიძლება გაგრძელდეს 3 საათზე მეტ ხანს. სახელმწიფო საზღვრის დამრღვევი პირი გამშვებ პუნქტებში შეიძლება დაკავებულ იქნეს სამართალდარღვევასთან დაკავშირებით ოქმის შედგენის მიზნით და საჭიროების შემთხვევაში 3 დღემდე ვადით მისი ვინაობისა და სამართალდარღვევის გარემოებათა დადგენის მიზნით. ეს ვადა შეიძლება გაგრძელდეს პროკურორის მიერ 10 დღემდე ვადით, თუკი სამართალდამრღვევს არ გააჩნია პირადობის მოწმობა (247-ე მუხლის მე-2 ნაწილი). ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსი უშვებს პოლიციის განყოფილებაში ან სახალხო რაზმელის შტაბბინაში მოყვანას (243-ე მუხლი).

თავისუფლების აღკვეთის ის შემთხვევები, რომლებსაც არ გააჩნია საკანონმდებლო საფუძველი, სისხლის სამართლის კოდექსით ისჯება, კერძოდ ესენია: თავისუფლების უკანონო აღკვეთა (143-ე მუხლი) და მძევლად აყვანა (144-ე მუხლი).

5.1. მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის ა) ქვეპუნქტი

5.1.1. ევროპული კონვენცია და მისი განმარტება

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის ა) ქვეპუნქტის თანახმად:

,,1.ყველას აქვს თავისუფლებისა და პირადი უსაფრთხოების უფლება. არავის შეიძლება აღეკვეთოს თავისუფლება, გარდა შემდეგი შემთხვევებისა და კანონით განსაზღვრული წესის შესაბამისად:

ა) უფლებამოსილი სასამართლოს მიერ მსჯავრდების შემდგომ პირის მართლზომიერი დაპატიმრება;”

თავისუფლების უფლების მსჯავრდების შემდგომი გამონაკლისი ეხება მხოლოდ იმ შემთხვევებს, როცა მსჯავრდება სასამართლოს გადაწყვეტილების შედეგია. მსჯავრდების შემდგომ და აპელაცია/კასაციის განმავლობაში თავისუფლების აღკვეთა ნებადართულია მხოლოდ მაშინ, როცა ეს ვადა შეიძლება ჩაითვალოს საბოლოო განაჩენით განსაზღვრულ ვადაში.²²

5.1.2. საქართველოს კანონმდებლობა

საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, თავისუფლების აღკვეთა ან პირადი თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვა სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე დაუშვებელია. ანალოგიურად, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-8 მუხლის მე-6 ნაწილი ადგენს, რომ მხოლოდ სასამართლო არის უფლებამოსილი, დამნაშავედ ცნოს პირი და დაუნიშნოს მას სასჯელი. განაჩენსა თუ სხვა სასამართლო გადაწყვეტილებაში რაიმე ცვლილების შეტანა შეიძლება მხოლოდ სასამართლო წესით.²³ სისხლის სამართლის კოდექსი ითვალისწინებს სასჯელთა ამომწურავ ჩამონათვალს, რომელთაგან 4 სახე თავისუფლების აღკვეთასთან არის დაკავშირებული, ესენია: თავისუფლების შეზღუდვა, ტუსაღობა, ვადიანი თავისუფლების აღკვეთა და უვადო თავისუფლების აღკვეთა. სისხლის სამართლის კოდექსი განსაზღვრავს სასჯელის თითოეულ სახეს და იმ პირთა წრეს, რომელსაც შეიძლება დაენიშნოს ესა თუ ის სასჯელი და რის საფუძველზე, თითოეული სასჯელის მინიმუმსა და მაქსიმუმს, უვადო თავისუფლების აღკვეთის გამოკლებით.

პირის გამართლების შემთხვევაში იგი დაუყოვნებლივ უნდა გათავისუფლდეს, თუნდაც მისი გამართლების საწინააღმდეგოდ სააპელაციო ინსტანციაში საჩივარი იყოს შეტანილი. თავისუფლების აღკვეთით პირის მსჯავრდების შემთხვევაში, თუ პირი მსჯავრდებამდე წინასწარ პატიმრობაში იმყოფებოდა და წინასწარი პატიმრობის ვადა აღწევს განაჩენით დანიშნულ თავისუფლების აღკვეთის ვადას, პირი დაუყოვნებლივ უნდა გათავისუფლდეს (513-ე მუხლის ზ) პუნქტი).

ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსი ითვალისწინებს ადმინისტრაციულ პატიმრობას, რომელიც არ უნდა აღემატებოდეს 30 დღეს. ადმინისტრაციული პატიმრობა შეიძლება დაეკისროს განსაკუთრებულ შემთხვევებში კოდექსის მიერ განსაზღვრული ადმინისტრაციული სამართალდარღვევებისათვის. ადმინისტრაციული პატიმრობა შეიძლება დაინიშნოს რაიონის (ქალაქის) მოსამართლის, ადმინისტრაციული მოსამართლის მიერ (32-ე მუხლის მე-2 ნაწილი).

საქართველოს შეიარაღებული ძალების სადისციპლინო წესდება²⁴ ითვალისწინებს სამხედრო მოსამსახურის მიერ დისციპლინური გადაცდომის ჩადენისათვის, inter alia, ჰაუპტვახტში მოთავსებას 10 დღის ვადით.²⁵ სასჯელს უფარდებს (უფროსი) მეთაური და არა ,,სასამართლო”. ერთადერთი კონტექსტი, რომელშიც წესდება ახსენებს ,,სასამართლოს”, არის ,,ღირსების სასამართლო”. ეს არ არის დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლო მე-6 მუხლის მნიშვნელობით, რომელსაც გამოაქვს დისციპლინური გადაცდომის ჩადენაში პირის ბრალეულობის შესახებ განაჩენი, ვინაიდან მას საპროცესო გარანტიებით უზრუნველყოფს. ამის ნაცვლად, ,,ღირსების სასამართლოს” საქმე გადაეცემა იმ სამხედრო მოსამსახურის გაკიცხვის მიზნით, რომელიც პასუხისმგებლად იქნა მიჩნეული დისციპლინური გადაცდომის ჩადენაში საქმის გადამცემი მეთაურის მიერ. დისციპლინური სასჯელის დაკისრება და ,,ღირსების სასამართლოსათვის” გადაცემა ერთი და იმავე გადაცდომისათვის წესდებით იკრძალება. ამრიგად, სასამართლოსათვის გადაცემა თავისთავად დისციპლინური სანქციაა. სავარაუდოდ, წესდება ეწინააღმდეგება როგორც კონსტიტუციას, ისე კონვენციას.²⁶

5.2. მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის ბ) ქვეპუნქტი

5.2.1. ევროპული კონვენცია და მისი განმარტება

ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის ბ) ქვეპუნქტით:

,,1. ყველას აქვს თავისუფლებისა და პირადი უსაფრთხოების უფლება. არავის შეიძლება აღეკვეთოს თავისუფლება, გარდა შემდეგი შემთხვევებისა და კანონით განსაზღვრული წესის შესაბამისად:

...

ბ) პირის მართლზომიერი დაკავება ან დაპატიმრება სასამართლოს მართლზომიერი ბრძანების შეუსრულებლობისათვის ან კანონით გათვალისწინებული ნებისმიერი ვალდებულების შესრულების უზრუნველსაყოფად;”

მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის ბ) ქვეპუნქტი უშვებს იმ პირის დაკავებას, რომელიც არ დაემორჩილა მის მიმართ სასამართლოს ბრძანებას.

თავის პირველ გადაწყვეტილებაში ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის ბ) ქვეპუნქტი ითვალისწინებს არა დაკავებას ან დაპატიმრებას საჯარო წესრიგის ან სახელმწიფო უშიშროების წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულთა აღსაკვეთად, არამედ კანონით დაკისრებულ კონკრეტულ მოვალეობათა აღსასრულებლად.²⁷ მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის ბ) ქვეპუნქტი არ ვრცელდება კანონმორჩილების ვალდებულებაზე ზოგადად.²⁸ სახეზე უნდა იყოს შეუსრულებელი ვალდებულება, რომლის შესრულებაც მოცემულ პირს კანონით ეკისრება და დაკავება და დაპატიმრება მიზნად უნდა ისახავდეს არა პირის დასჯას, არამედ შესაბამისი ვალდებულების შესრულებას. შესატყვისი ვალდებულების შესრულებისთანავე მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის ბ) ქვეპუნქტით შეფარდებული თავისუფლების აღკვეთის საფუძველი წყვეტს არსებობას.²⁹ წონასწორობა უნდა დამყარდეს დემოკრატიულ საზოგადოებაში ამა თუ იმ ვალდებულების დაუყოვნებელი შესრულების უზრუნველყოფის მნიშვნელობასა და თავისუფლების უფლების მნიშვნელობას შორის. ამგვარი წონასწორობის შენარჩუნებაში დაპატიმრების ხანგრძლივობა აგრეთვე შეიძლება მნიშვნელობის მქონე ფაქტორი იყოს.³⁰ ასეთ ვალდებულებათა მაგალითები, რომლებიც თავიანთი ხასიათით კონვენციას უნდა შეესაბამებოდნენ,³¹ მოიცავს: სამხედრო ან ალტერნატიული სამოქალაქო სამსახურის მოხდის ვალდებულებას; პირადობის მოწმობის ტარებისა და პირადობის დადგენის შემოწმებას დამორჩილების ვალდებულებას, განსაზღვრულ ტერიტორიაზე ცხოვრების ვალდებულებას.

5.2.2. საქართველოს კანონმდებლობა

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი აკისრებს ვალდებულებას იმ პირებს, რომლებიც კანონით დადგენილი წესით გამოძახებულები არიან, რათა გამოცხადდნენ მომკვლევის, გამომძიებლის, პროკურორის, მოსამართლის წინაშე სისხლის სამართლის საქმის წარმოებასთან დაკავშირებით ზუსტად დანიშნულ დროს. არასაპატიო მიზეზით გამოუცხადებლობის შემთხვევაში სისხლის სამართლის პროცესის მონაწილენი³² შეიძლება იძულებით მიიყვანონ პროცესის მწარმოებელი ორგანოს წინაშე, რაც შეიძლება განხორციელდეს მხოლოდ ამ უკანასკნელის მოტივირებული აქტით, რათა უზრუნველყოფილ იქნეს მათი მონაწილეობა საგამოძიებო მოქმედებაში ან, შესაბამისად, სასამართლო სხდომაში (173-ე მუხლი).

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის თანახმად, 14 წლამდე ასაკის არასრულწლოვნების, ფეხმძიმე ქალთა და მძიმე ავადმყოფთა მოყვანა, როგორ წესი, დაუშვებელია (მე-17 მუხლის მე-4 ნაწილი).

94-ე მუხლის 1-ლი ნაწილის თანახმად, მოწმე ვალდებულია გამოცხადდეს მომკვლევის, გამომძიებლის, პროკურორის, სასამართლოს გამოძახებით; სწორად აცნობოს ინფორმაცია საქმესთან დაკავშირებით და უპასუხოს დასმულ შეკითხვებს; გაამჟღავნოს საქმესთან დაკავშირებული მისთვის ცნობილი ფაქტობრივი გარემოებები, დაიცვას წესრიგი გამოძიების წარმოებისა და სასამართლო განხილვის განმავლობაში, არ დატოვოს სასამართლო სხდომის დარბაზი თავმჯდომარის ნებართვის გარეშე.

არასაპატიო მიზეზით მოწმის გამოუცხადებლობის შემთხვევაში იგი შეიძლება იძულებით იქნეს მოყვანილი კანონით დადგენილი წესით.³³

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ითვალისწინებს ანალოგიურ დებულებებს დაზარალებულთან მიმართებით.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი³⁴ ითვალისწინებს ბრალდებულის, განსასჯელის სამედიცინო დაწესებულებაში მოთავსებას სასამართლო აქტის საფუძველზე გამომძიებლის ან პროკურორის მიერ, თუ სასამართლო-სამედიცინო ან სასამართლო-ექსპერტიზის დანიშვნის ან ჩატარებისას საჭიროა სტაციონარული მეთვალყურეობა (177-ე მუხლის 1-ლი ნაწილი).

პირი შეიძლება მოთავსებულ იქნეს ფსიქიატრიულ დაწესებულებაში ფსიქიკური მდგომარეობის ექსპერტიზისათვის, როცა მისი ფსიქიკური მდგომაროება გამორიცხავს სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობაში მის ბრალდებულად მიცემას და ბრალის წაყენებას, მაგრამ არსებობს საკმარისი მტკიცებულება, რომ მან მართლსაწინააღმდეგო ქმედება ჩაიდინა (იქვე, მე-2 ნაწილი).

თუ პირის ფსიქიკური მდგომარეობა ხელს უშლის მის წინააღმდეგ ბრალის წაყენებას ან გამორიცხავს მის სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას, თუმცა არსებობს საკმარისი მტკიცებულება, რომ არამართლზომიერად იქცეოდა, იგი შეიძლება მოთავსებულ იქნეს ფსიქიატრიულ დაწესებულებაში ექსპერტიზის ჩატარების მიზნით.

5.3. მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის გ) ქვეპუნქტი

5.3.1. ევროპული კონვენცია და მისი განმარტება

ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის გ) ქვეპუნქტის თანახმად:

,,1. ყველას აქვს თავისუფლებისა და პირადი უსაფრთხოების უფლება. არავის შეიძლება აღეკვეთოს თავისუფლება, გარდა შემდეგი შემთხვევებისა და კანონით განსაზღვრული წესის შესაბამისად:

გ) პირის მართლზომიერი დაკავება ან დაპატიმრება, განხორციელებული უფლებამოსილი სასამართლო ხელისუფლების წინაშე წარდგენის მიზნით, თუ არსებობს სამართალდარღვევის ჩადენის გონივრული ეჭვი ან, როდესაც ეს გონივრულად მიჩნეულია აუცილებლად, პირის მიერ დანაშაულის ჩადენის ან ჩადენის შემდგომ მისი გაქცევისთვის ხელის შესაშლელად;

ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით, მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის გ) ქვეპუნქტი მოითხოვს ,,გონივრულ” არა მარტო Bona fide ეჭვს და სახელმწიფო ხელისუფლებამ ევროპული სასამართლოს დასარწმუნებლად უნდა წარადგინოს გარკვეული ფაქტები ან ინფორმაცია მაინც, რომ დაკავებული პირი სავარაუდო დანაშაულის ჩადენაში გონივრულად იყო ეჭვმიტანილი.³⁵ თუკი გონივრული ეჭვი, რაც წინ უძღოდა დაკავებას ან დაპატიმრებას აღარ არსებობს, ან არ არსებობს სხვა საფუძვლები, თავისუფლების შემდგომი აღკვეთა კონვენციის საწინააღმდეგო იქნება. მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის გ) ქვეპუნქტის შესაბამისად, დაპატიმრება მიზნად ისახავს: უზრუნველყოს ბრალდებულის დასწრება, თავიდან აიცილოს მართლმსაჯულების განხორციელებაში ჩარევა,³⁶ აღკვეთოს კონკრეტული განსაზღვრული დანაშაულის ჩადენა.³⁷ წინასწარი პატიმრობა შეიძლება, აგრეთვე, შეფარდებულ იქნეს საჯარო ინტერესების დაცვის მიზნით განსაზღვრულ შემთხვევებში,³⁸ მაგალითად, გარემოს დაცვის კონტექსტში, ან როცა ბრალდებულის თავისუფლად ყოფნამ შეიძლება სამოქალაქო უწესრიგობა გამოიწვიოს. მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის გ) ქვეპუნქტი არ ამართლებს დაპატიმრებას, როდესაც ხელისუფალნი შიშობენ, რომ პირმა შეიძლება თავი აარიდოს აღკვეთის სხვა ღონისძიებებს, რომლებიც თავისუფლების აღკვეთას არ უკავშირდება.³⁹ კონვენციის დარღვევა არ არის სახეზე, თუკი პირი ფაქტობრივად არ წარმდგარა მოსამართლის წინაშე, რადგან იგი ,,მალევე” გათავისუფლდა, ანდა გამოძიება შეწყდა, ვინაიდან თავისუფლების აღკვეთა ,,კეთილსინდისიერად” იქნა შეფარდებული.⁴⁰

ფორმულირებაში კავშირი ,,ანუ”-ს ხსენება ნათლად მიუთითებს, რომ ეს ჩამონათვალი არ არის კუმულაციური და რომ საკმარისია, თუ დაკავებული პირი ერთ-ერთ კატეგორიას მიეკუთვნება.⁴¹ თუმცა, თუ ერთ-ერთი ეს საფუძველი მოცემულ ვითარებას მიესადაგება, ეს არ ნიშნავს, რომ მეორე საფუძველი აუიცლებლად უნდა გამოირიცხოს. დაპატიმრება, შეიძლება, გამომდინარე გარემოებებიდან, გამართლებული იყოს რამდენიმე პუნქტით.⁴²

5.3.2. საქართველოს კანონმდებლობა

საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-3 პუნქტის მიხედვით, პირის დაკავება დასაშვებია კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში საგანგებოდ უფლებამოსილი პირის მიერ. დაკავებული ან სხვაგვარად თავისუფლებაშეზღუდული პირი უნდა წარედგინოს სასამართლოს განსჯადობის მიხედვით არა უგვიანეს 48 საათისა.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ითვალისწინებს თავისუფლების ხანმოკლე აღკვეთად განსაზღვრულ დაკავებას, რომელიც გამოიყენება, თუ არსებობს საკმაო საფუძველი, ეჭვი მიიტანონ პირზე თავისუფლების აღკვეთით დასჯადი დანაშაულის ჩადენაში, მისი დანაშაულებრივი საქმიანობის აღკვეთის, გაქცევის, დამალვის ან მტკიცებულებათა მოსპობის თავიდან ასაცილებლად (141-ე მუხლი).

ტერმინოლოგიურმა სხვაობამ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსსა (,,საკმარისი საფუძველი, ეჭვი მიიტანონ”) და კონვენციას შორის შეიძლება მე-5 მუხლთან პოტენციურად შეუსაბამო პრაქტიკა გამოიწვიოს.⁴³

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 142-ე მუხლის 1-ლი ნაწილი ითვალისწინებს დაკავების ამომწურავ საფუძვლებს. 2003 წლის 29 იანვარს საკონსტიტუციო სასამართლომ არაკონსტიტუციურად გამოაცხადა 142-ე მუხლის მე-2 ნაწილი, რომელიც უშვებდა დაკავებას ,,სხვა მონაცემების” არსებობისას, ,,რომლებიც საფუძველს იძლევა”, დანაშაულის ჩადენის ეჭვი მიტანილ იქნეს პირზე. არაკონსტიტუციურად გამოცხადებას საფუძვლად დაედო ის, რომ აღნიშნული დებულება მიჩნეულ იქნა თვითნებობის დაკანონებად.

აღკვეთის ღონისძიება გამოიყენება, რათა ხელი შეუშალოს ბრალდებულს, თავი აარიდოს წინასწარ პატიმრობას და სასამართლო განხილვას, მის შემდგომ დანაშაულებრივ საქმიანობას, უზრუნველყოს მართლმსაჯულების ჯეროვანი განხორციელება და სასჯელის აღსრულება. აღკვეთის ღონისძიება გამოიყენება, თუ საქმეში არსებული მტკიცებულება იძლევა საკმარის საფუძველს ვარაუდისათვის, რომ აუცილებელია აღნიშნული რომელიმე საფუძვლის უზრუნველყოფა (151-ე მუხლის 1-ლი-მე-2 ნაწილები).

151-ე მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად, დაპატიმრების, როგორც აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების, საფუძველი, შეიძლება იყოს დასაბუთებული ვარაუდი, რომ ბრალდებული დაემალება გამოძიებას და სასამართლოს, ხელს შეუშლის სისხლის სამართლის საქმეზე ჭეშმარიტების დადგენას, ანდა თუ ჩადენილია მძიმე ან ნაკლებად მძიმე დანაშაული.

სასამართლო აღკვეთის ღონისძიებისა და მისი კონკრეტული სახის გამოყენების საკითხის გადაწყვეტისას, აგრეთვე მომკვლევი, გამომძიებელი, პროკურორი და სასამართლო ითვალისწინებენ ბრალის სიმძიმეს, ბრალდებულის პიროვნებას, მის საქმიანობას, ჯანმრთელობის მდგომარეობას, ოჯახურ და ქონებრივ მდგომარეობას და სხვა გარემოებებს (153-ე მუხლი).

151-ე მუხლის მე-3 ნაწილი, რომელიც ადგენს, რომ მძიმე ან განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულის ჩადენის ფაქტი არის დაპატიმრების, როგორც აღკვეთის ღონისძიების, შეფარდების საფუძველი, სავარაუდოდ, ეწინააღმდეგება მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის გ) ქვეპუნქტს, რომელიც ასეთ საფუძველს არ ითვალისწინებს. აღნიშნული წინაპირობა წინასწარ პატიმრობას აქცევს წესად და არა გამონაკლისად, ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლისა და N R(80) 11 რეკომენდაციის საწინააღმდეგოდ.⁴⁴

ამასთან, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ითვალისწინებს დაპატიმრების თავდაპირველი 3 თვის ვადის გაგრძელებას. ვადის გაგრძელება 1 თვით მოსამართლის მიერ დაიშვება პატიმრობის სამთვიანი ვადის ამოწურვის შემდეგ ბრალდებულის მიერ მისთვის შერჩეული ნაკლებად მკაცრი აღკვეთის ღონისძიების დარღვევის ან უფრო მძიმე ბრალდების წარდგენის შემთხვევაში (162-ე მუხლის მე-2 ნაწილი). პატიმრობის ვადის გაგრძელების ეს უკანასკნელი საფუძველი, სავარაუდოდ, მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის გ) ქვეპუნქტს ეწინააღმდეგება ზემოაღნიშნული მიზეზის გამო.⁴⁵

საკონსტიტუციო სასამართლოს, აგრეთვე, ეთხოვა, დაედგინა სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის კონსტიტუციურობა დაკავებული პირის სამართლებრივი სტატუსისა და მისი დაცვის უფლებასთან მიმართებით. კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-5 პუნქტის თანახმად, დაკავებულ ან დაპატიმრებულ პირს ,,დაკავების ან დაპატიმრებისთანავე შეუძლია მოითხოვოს დამცველის დახმარება, რაც უნდა დაკმაყოფილდეს”. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი არ განსაზღვრავს დაკავებული პირის სამართლებრივ სტატუსს. საწყისი მომენტი, როდესაც იწყებოდა პირის უზრუნველყოფა საპროცესო გარანტიებით, იყო ფორმალური აღიარება ეჭვმიტანილად დადგენილების გამოტანით, რაც პოლიციის განყოფილებაში პირის მოყვანიდან 12 საათის განმავლობაში უნდა მომხდარიყო. საკონსტიტუციო სასამართლომ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის აღნიშნული ნორმები, რომლებიც არეგულირებდნენ დაკავებულის ფორმალურ აღიარებას ეჭვმიტანილად, არაკონსტიტუციურად გამოაცხადა და ამით შესაძლებელი გახადა თავისუფლებააღკვეთილი პირის მიერ დაცვის უფლების გამოყენება ეჭვმიტანილის სახით მისი დაკავებისთანავე. საკონსტიტუციო სასამართლომ არაკონსტიტუციურად გამოაცხადა ნორმა, რომელიც 1 საათით შემოფარგლავდა ეჭვმიტანილისა და ბრალდებულის დამცველთან შეხვედრის ხანგრძლივობას. ანალოგიურად, საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილების შედეგად, 72-ე მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად, დაკავებულ ეჭვმიტანილს დაუყოვნებლივ უნდა ეცნობოს, რომ მას აქვს: დუმილის უფლება, უფლება - არ დაიბრალოს დანაშაული, დაცვის უფლება. აგრეთვე ეჭვმიტანილის უფლება - აცნობოს ნათესავებს თუ სხვა ახლობელ პირებს დაპატიმრების ადგილის ან ადგილსამყოფელის შესახებ (73-ე მუხლის 1-ლი ნაწილის ლ) ქვეპუნქტი), დაკავებულისათვის ხელმისაწვდომია პოლიციის განყოფილებაში მიყვანისთანავე.

ეჭვის საფუძველზე დაკავებული პირი უნდა დაიკითხოს პოლიციის განყოფილებაში ან მოკვლევის სხვა ორგანოში მიყვანიდან 24 საათის განმავლობაში. დაკითხვა უნდა ჩატარდეს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით დადგენილი წესით. დაკითხვამდე მოწმდება პირის ვინაობა. თანამდებობის პირი, რომელიც ატარებს დაკითხვას, ვალდებულია შეამოწმოს დასაკითხი პირის მიერ სამართალწარმოების ენის ცოდნა, წინააღმდეგ შემთხვევაში საჭიროა თარჯიმნის დახმარება. დაკითხვის ხანგრძლივობა არ უნდა აღემატებოდეს 4 საათს. დაშვებულია პირის დაკითხვა დღეში ერთზე მეტჯერ არანაკლებ ერთსაათიანი შესვენებით. დაკითხვის საერთო ხანგრძლივობა არ უნდა აღემატებოდეს 8 საათს დღეში. დაკავებული, მისი მოთხოვნით, აუცილებლად უნდა შემოწმდეს ექიმის მიერ და შედგეს სათანადო ცნობა (146-ე მუხლის მე-6 ნაწილი).⁴⁶

სასამართლო განხილვის განმავლობაში პატიმრობის თაობაზე საპარალამენტო ასამბლეის 1245-ე რეკომენდაციის შესაბამისად, არასრულწლოვნები არ შეიძლება იმყოფებოდნენ წინასწარ პატიმრობაში, თუ არ იქნება ამის აბსოლუტური აუცილებლობა.

თუმცა არასრულწლოვნები არ არიან გათვალისწინებულნი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 149-ე მუხლის მე-3 ნაწილით, სადაც ჩამოთვლილია იმ პირთა კატეგორიები, რომელთა მიმართაც დაპატიმრება აღკვეთის ღონისძიებად, როგორც წესი, არ გამოიყენება, 652-ე მუხლი ითვალისწინებს, რომ დაპატიმრება შეიძლება შეეფარდოს არასრულწლოვნებს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როცა არსებობს 151-ე მუხლში მითითებული საფუძველი და როცა მათ ბრალი ედებათ 3 წელზე მეტი ვადით თავისუფლების აღკვეთით დასჯად დანაშაულში და აღკვეთის სხვა ღონისძიება ვერ უზრუნველყოფს ბრალდებულის სათანადო ქცევას, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა არასრულწლოვანმა ბრალდებულმა დაარღვია სხვა ნაკლებად მკაცრი აღკვეთის ღონისძიება.⁴⁷

5.4. მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის დ) ქვეპუნქტი

5.4.1. ევროპული კონვენცია და მისი განმარტება

ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის დ) ქვეპუნქტის თანახმად:

,,1. ყველას აქვს თავისუფლებისა და პირადი უსაფრთხოების უფლება. არავის შეიძლება აღეკვეთოს თავისუფლება, გარდა შემდეგი შემთხვევებისა და კანონით განსაზღვრული წესის შესაბამისად:

დ) არასრულწლოვანის დაპატიმრება მართლზომიერი ბრძანებით საგანმანათლებლო ზედამხედველობის მიზნით ან მისი მართლზომიერი დაპატიმრება უფლებამოსილი სასამართლო ხელისუფლების წინაშე წარდგენის მიზნით;”

როგორც ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა საქმეზე - ,,X” შვეიცარიის წინააღმდეგ (X. v. Switzerland),- ტერმინ ,,არასრულწლოვანს” დამოუკიდებელი კონვენციისეული მნიშვნელობა აქვს. 18 წლის ასაკს მიუღწეველი ყველა პირი შეიძლება ჩაითვალოს არასრულწლოვნად. ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის 72(29) რეზოლუცია რეკომენდაციას აძლევს სახელმწიფოებს, რათა არასრულწლოვანის ასაკად 18 წელი დაადგინონ.

5.4.2. საქართველოს კანონმდებლობა

არასრულწლოვნებთან დაკავშირებით, რომლებსაც პირველად აქვთ ჩადენილი ნაკლებად მძიმე დანაშაული, სისხლის სამართლის კოდექსი სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლებას ითვალისწინებს, თუკი სასამართლო მიიჩნევს, რომ პირის გამოსწორება მიზანშეწონილია აღმზრდელობითი ზემოქმედების იძულებითი ღონისძიების გამოყენებით (90-ე მუხლი). ასეთი ღონისძიება, inter alia, არის არასრულწლოვანის მოთავსება სპეციალურ აღმზრდელობით ან სამკურნალო-აღმზრდელობით დაწესებულებაში, რაც არ უნდა აღემატებოდეს არასრულწლოვანის მიერ ჩადენილი დანაშაულისათვის ამ კოდექსით გათვალისწინებული სასჯელის მაქსიმალურ ვადას.

,,განათლების შესახებ” საქართველოს კანონის მიხედვით,⁴⁸ სპეციალური აღმზრდელობით-საგანმანათლებლო დაწესებულებები იქმნება იმ მოსწავლეთათვის, რომლებიც ხასიათდებიან საზოგადოებისათვის მიუღებელი და ნორმიდან გადახრილი ქცევებით. ასეთ დაწესებულებებში სპეციალური პედაგოგიური მეთოდების გამოყენებით ხორციელდება მოსწავლეთა აღზრდა და სწავლება, სახელობო და/ან დაწყებითი პროფესიული მომზადება, შექმნილია თვითგანვითარების პირობები. ასეთ სააღმზრდელო-სასწავლო დაწესებულებებში მოსწავლეები შეიძლება გაიგზავნონ მხოლოდ სასამართლო გადაწყვეტილების შედეგად 11 წლის ასაკის მიღწევის შემდეგ (41-ე მუხლის მე-3 პუნქტი).

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 651-ე მუხლი ითვალისწინებს არასრულწლოვანი ბრალდებულის მოთავსებას სპეციალურ დახურულ საბავშვო დაწესებულებაში, როდესაც ცხოვრებისა და აღზრდის პირობების გამო შეუძლებელია მისი დატოვება ადრინდელ საცხოვრებელ ადგილას. აღნიშნული უნდა მოხდეს სასამართლოს ბრძანების საფუძველზე.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ითვალისწინებს არასრულწლოვანის გადაცემას მშობლებისათვის, მეურვისა ან მზრუნველისათვის, ანდა დახურული საბავშვო დაწესებულების ადმინისტრაციის მეთვალყურეობაში, რათა აღნიშნულ პირთაგან ერთ-ერთმა ან ადმინისტრაციამ იკისროს წერილობითი ვალდებულება, რომ უზრუნველყოფს არასრულწლოვანი ბრალდებულის გამოცხადებას გამომძიებელთან ან, შესაბამისად, პროკურორთან, სასამართლოში, აგრეთვე, მის სათანადო ქცევას (171-ე მუხლის 1-ლი ნაწილი). ეს ღონისძიება შეადგენს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით გათვალისწინებული აღკვეთის ღონისძიების ერთ-ერთ სახეს (152-ე მუხლის 1-ლი ნაწილი).

5.5. მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის ე) ქვეპუნქტი

5.5.1. ევროპული კონვენცია და მისი განმარტება

ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის ე) ქვეპუნქტის თანახმად:

,,1. ყველას აქვს თავისუფლებისა და პირადი უსაფრთხოების უფლება. არავის შეიძლება აღეკვეთოს თავისუფლება, გარდა შემდეგი შემთხვევებისა და კანონით განსაზღვრული წესის შესაბამისად:

ე) ინფექციურ დაავადებათა გავრცელების თავიდან ასაცილებლად პირთა, აგრეთვე სულით ავადმყოფების, ალკოჰოლიკების, ნარკომანების ან მაწანწალების მართლზომიერი დაპატიმრება;”

საქმეზე - ვინტერვერპი ნიდერლანდების წინააღმდეგ (Winterwerp v. the Netherlands),⁴⁹ და ზოგიერთ შემდგომ საქმესთან მიმართებით ევროპულმა სასამართლომ ჩამოაყალიბა კრიტერიუმები, რომლებიც უნდა დაკმაყოფილდეს იმისათვის, რათა პატიმრობა კონვენციის მნიშვნელობით მართლზომიერად ჩაითვალოს, მათ შორის:

ა) სულით ავადმყოფიბა უნდა საიმედოდ იქნეს დადგენილი ობიექტური სამედიცინო შემოწმებით;

ბ) სულით ავადმყოფობის ბუნება ან ხარისხი უნდა იყოს საკმარისად მაღალი, რათა გაამართლოს პატიმრობა;

გ) პატიმრობა უნდა გაგრძელდეს მხოლოდ იმდენ ხანს, რამდენ ხანსაც გრძელდება სულით ავადმყოფობა და მისი სიმძაფრე;

დ) თუ პატიმრობა პოტენციურად განუსაზღვრელია, უნდა არსებობდეს პირის გათავისუფლებაზე უფლებამოსილი სასამართლოს მიერ პერიოდული შემოწმების სისტემა.

ე) პატიმრობა უნდა აღსრულდეს საავადმყოფოში, კლინიკაში ან სხვა შესაბამის დაწესებულებაში, რომელიც უფლებამოსილია ამგვარ პირთა დაპატიმრებაზე.

5.5.2. საქართველოს კანონმდებლობა

5.5.2.1. ინფექციური დაავადებები

სახელმწიფო საზღვრის რეჟიმისა და დაცვის წესის⁵⁰ თანახმად, ინფექციური დაავადებების გავრცელების საფრთხის შემთხვევაში მიმოსვლა შეიძლება შეჩერდეს, ან გამოცხადდეს კარანტინი სახელმწიფო საზღვარზე პრეზიდენტის გადაწყვეტილების შესაბამისად.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 166-ე მუხლი ითვალისწინებს, რომ შინაპატიმრობა, როგორც აღკვეთის ღონისძიება, შეიძლება შეეფარდოს პირს, რომლის სრული იზოლაციაც აუცილებელი არ არის და ეხება ინფექციური სნეულებით დაავადებულ პირს.

5.5.2.2. სულით ავადმყოფები

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის თანახმად, სამედიცინო ხასიათის იძულებითი ღონისძიება შეიძლება შეფარდებულ იქნეს სასამართლოს მიერ, თუ:

ა) პირმა შეურაცხადობის მდგომარეობაში ჩაიდინა ამ კოდექსით გათვალისწინებული მართლსაწინააღმდეგო ქმედება;

ბ) დანაშაული ჩადენილია შეზღუდული შერაცხადობის მდგომარეობაში;

გ) პირი დანაშაულის ჩადენის შემდეგ დაავადდა ფსიქიკურად, რაც შეუძლებელს ხდის სასჯელის დანიშვნას ან აღსრულებას;

სისხლის სამართლის კოდექსი განასხვავებს სამედიცინო ხასიათის იძულებით ღონისძიებათა 4 სახეს: დისპანსერულ ფსიქიატრიულ მკურნალობას; ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში მოთავსებას ჩვეულებრივი მეთვალყურეობით; ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში მოთავსებას გაძლიერებული მეთვალყურეობით; ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში მოთავსებას მკაცრი მეთვალყურეობით.

სასამართლო წყვეტს სამედიცინო ხასიათის იძულებითი ღონისძიების შეფარდების საკითხს ექიმ-ფსიქიატრთა კომისიის დასკვნის საფუძველზე (107-ე მუხლი). სამედიცინო ხასიათის იძულებითი ღონისძიება შეიძლება შეეფარდოს მხოლოდ მაშინ, როდესაც პირის ფისიქიკური მდგომარეობა საფრთხეს უქმნის თვითონ მას ან სხვას, ანდა შეიცავს სხვაგვარი არსებითი ზიანის საშიშროებას (101-ე მუხლის მე-2 ნაწილი). პირი, რომლის მიმართაც გამოყენებულია სამედიცინო ხასიათის იძულებითი ღონისძიება, მოწმდება ექიმ-ფსიქიატრთა კომისიის მიერ, არაუგვიანეს 6 თვისა, იმის გადასაწყვეტად, არსებობს თუ არა ასეთი ღონისძიების შეწყვეტის ან შეცვლის შესახებ სასამართლოში წარდგინების შეტანის საფუძველი. თუ არ არსებობს ასეთი საფუძველი, შესაბამისი დაწესებულების ადმინისტრაციამ, რომელიც ახორციელებს იძულებით მკურნალობას, უნდა წარუდგინოს სასამართლოს დასკვნა იძულებითი ღონისძიების გაგრძელების თაობაზე. აღნიშნული ვადა პირველად შეიძლება გაგრძელდეს სამედიცინო ხასიათის იძულებითი ღონისძიების აღსრულების დაწყების მომენტიდან ექვსი თვის გასვლის შემდეგ, ხოლო შემდგომში - ყოველწლიურად (105-ე მუხლი).⁵¹

,,ფსიქიატრიული დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონი, რომელიც მიღებულ იქნა სისხლის სამართლის კოდექსის მიღებამდე, 1995 წლის 21 მარტს, უზრუნველყოფს ფსიქიკურად დაავადებულ პირთა სამედიცინო და სოციალურ დახმარებას, იცავს მათ უფლებებსა და ინტერესებს და საზოგადოებას ფსიქიკურად დაავადებულ პირთა საზოგადოებრივად საშიში ქმედებებისაგან. კანონი ითვალისწინებს ასეთ პირთა უფლებებსა და დაცვის გარანტიებს, მათ შორის: ადვოკატის დახმარების მიღების უფლებას, საჩივრისა თუ განცხადების შეტანას სასამართლო ან სხვა დაწესებულებებში (მე-3 მუხლის მე-2 პუნქტი).

კანონი ითვალისწინებს, რომ დახმარება გაეწიოთ სტაციონარულ პაციენტებს, როდესაც შეუძლებელია, სამედიცინო დახმარება გაეწიოთ მათ, როგორც ამბულატორიულ პაციენტებს. სტაციონარული დახმარების გაწევა გულისხმობს პირის მოთავსებას ფსიქიატრიულ დაწესებულებაში. პაციენტს უფლება აქვს, inter alia, შეხვდეს თავის ადვოკატს მოწმეების გარეშე (მე-7 მუხლი).

ნებაყოფლობითი მკურნალობა პირს უტარდება ჩვეულებრივი რეჟიმის ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში ან სხვა ტიპის ღია დაწესებულებაში. საექიმო კომისიამ 48 საათის განმავლობაში უნდა გამოიკვლიოს პაციენტი და მიიღოს საბოლოო გადაწყვეტილება. თუ ნებაყოფლობით სტაციონარიზებული პაციენტი უარს ამბობს მკურნალობის გაგრძელებაზე, მაგრამ მისი ფსიქიკური დაავადება მწვავეა იმდენად, რომ აკმაყოფილებს გადაუდებელი მკურნალობის კრიტერიუმებს, პაციენტის მკურნალობა შეიძლება გაგრძელდეს მისი, მისი მშობლებისა თუ მეურვის სურვილის გარეშე, კომისიის დასკვნის შესაბამისად (მე-8 მუხლი).

მე-9 მუხლი ადგენს გადაუდებელი სტაციონარული დახმარების კრიტერიუმებს. ამ დროს 48 საათის განმავლობაში კომისიამ უნდა შეამოწმოს პაციენტის ფსიქიკური მდგომარეობა და მიიღოს საბოლოო გადაწყვეტილება სტაციონარული მკურნალობის გაგრძელების შესახებ. პაციენტის თანხმობის გარეშე მკურნალობის გაგრძელების გადაწყვეტილების მიღებისას კომისია ვალდებულია აცნობოს ამის თაობაზე პროკურორსა და მის მეურვეს გადაწყვეტილების მიღებიდან 48 საათის განმავლობაში (მე-9 მუხლი).

კანონი ითვალისწინებს იძულებითი მკურნალობის დანიშვნას ფსიქიატრიულ სტაციონარში სასამართლოს ბრძანების საფუძველზე, რომელიც მიიღება სასამართლო-ფსიქიატრიული ექსპერტიზის კომისიის დასკვნის საფუძველზე.⁵² სასამართლო წყვეტს მკურნალობის შეწყვეტის ან რეჟიმის მოხსნის საკითხს კომისიის დასკვნის საფუძველზე. იძულებითი მკურნალობა იმ პირების მიმართ, რომელთაც საზოგადოებრივად საშიში ქმედება ჩაიდინეს შეურაცხად მდგომარეობაში, ხორციელდება სისხლის სამართლის კოდექსის შესაბამისი მუხლების თანახმად (მე-10 მუხლი).⁵³

5.5.2.3. ნარკომანები და ალკოჰოლიკები

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის თანახმად, სამედიცინო ხასიათის იძულებითი ღონისძიება შეიძლება შეეფარდოს სასამართლოს მიერ, თუ პირი საჭიროებს განკურნებას ალკოჰოლიზმისაგან ან ნარკომანიისაგან (101-ე მუხლის 1-ლი ნაწილი). სპეციალურ ნარკოლოგიურ-პროფილაქტიკურ დაწესებულებაში მოთავსება გაძლიერებული მეთვალყურეობის ქვეშ არის სამედიცინო ხასიათის იძულებითი ღონისძიება, რომელიც აღნიშნული კატეგორიის პირთა მიმართ გამოიყენება. განსხვავებით 101-ე მუხლისაგან, რომელიც ითხოვს კავშირს პირის ფსიქიკურ მდგომარეობასა და არამართლზომიერ ქმედებას შორის, ალკოჰოლიკებსა და ნარკომანებზე ასეთივე დაცვა არ ვრცელდება.

5.5.2.4. მაწანწალები

მაწანწალობა დანაშაულად არ ითვლება საქართველოს კანონმდებლობის მიხედვით. საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის სისხლის სამართლის კოდექსის⁵⁴ 234-ე მუხლის შესაბამისად, მაწანწალობა ისჯებოდა 2 წლამდე ვადით თავისუფლების აღკვეთით. მუხლი გაუქმდა საქართველოს სახელმწიფო საბჭოს 1992 წლის 3 აგვისტოს დეკრეტით.

5.6. მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის ვ) ქვეპუნქტი

5.6.1. ევროპული კონვენცია და მისი განმარტება

ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის ვ) ქვეპუნქტის მიხედვით:

,,1. ყველას აქვს თავისუფლებისა და პირადი უსაფრთხოების უფლება. არავის შეიძლება აღეკვეთოს თავისუფლება, გარდა შემდეგი შემთხვევებისა და კანონით განსაზღვრული წესის შესაბამისად: …

ვ) პირის მართლზომიერი დაკავება ან დაპატიმრება ქვეყანაში მისი უნებართვოდ შესვლის აღსაკვეთად ან იმ პირისა, რომლის წინააღმდეგაც მიღებულია ღონისძიებები მისი დეპორტაციის ან ექსტრადიციის მიზნით”.

5.6.2. საქართველოს კანონმდებლობა

,,უცხოელთა სამართლებრივი მდგომარეობის შესახებ” 1993 წლის 3 ივნისის საქართველოს კანონის მე-17 მუხლის მე-2 პუნქტით:

,,არ შეიძლება საქართველოში მყოფი უცხოელის დაკავება ან დაპატიმრება, გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც:

ა) ცდილობდა უკანონოდ გადაელახა საქართველოს სახელმწიფო საზღვარი;

ბ) უკანონოდ იმყოფება საქართველოში;

გ) ჩაიდინა დანაშაული ან სხვა სამართალდარღვევა, რისთვისაც საქართველოს კანონმდებლობის თანახმად შეიძლება პიროვნების დაკავება ან დაპატიმრება;

დ) მის მიმართ სასამართლოს მიერ გამოტანილია გამამტყუნებელი განაჩენი და სასჯელის სახით შეფარდებული აქვს თავისუფლების აღკვეთა, ან როდესაც იგი გაქცეულია თავისუფლების აღკვეთის ადგილიდან და თავს არიდებს სასჯელის მოხდას”

შესაბამისი ქვეყნის დიპლომატიურ ან საკონსულო წარმომადგენლობას უნდა ეცნობოს უცხოელი მოქალაქის დაკავების ან დაპატიმრების შესახებ პროკურატურის ორგანოების მიერ 48 საათის განმავლობაში, ხოლო როდესაც დაკავებული ან დაპატიმრებული პირი საქართველოში დროებით მცხოვრები მოქალაქეობის არმქონე პირია, უნდა ეცნობოს იმ ქვეყნის დიპლომატიურ ან საკონსულო წარმომადგენლობას, სადაც ეს პირი მუდმივად ცხოვრობს (მე-17 მუხლის მე-4 პუნქტი).

24-ე მუხლის მე-2 პუნქტი ითვალისწინებს უცხოელის ვალდებულებას, წარუდგინოს შესაბამის ორგანოებს დოკუმენტები. 25-ე მუხლის მე-2 პუნქტი უშვებს საქართველოში მუდმივად მცხოვრები უცხოელის დაკავებას სასაზღვრო და მიგრაციული კონტროლის ორგანოთა მიერ, როდესაც ისინი ტოვებენ ქვეყნის საზღვრებს.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 66-ე მუხლის მე-2 ნაწილის დ) ქვეპუნქტის თანახმად, სახელმწიფო საზღვრის დაცვის მოკვლევის ორგანოები ატარებენ მოკვლევას საზღვრისა და სასაზღვრო რეჟიმის დარღვევის თაობაზე. ,,სახელმწიფო საზღვრის დაცვის შესახებ” საქართველოს 1998 წლის 17 ივლისის კანონის 35-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის ი) ქვეპუნქტით, სახელმწიფო საზღვრის დაცვის დეპარტამენტი უფლებამოსილია გამოავლინოს და დააკავოს სახელმწიფო საზღვრის დამრღვევნი. იმავე მუხლით, დეპარტამენტი უფლებამოსილია დააკავოს და მოათავსოს დროებითი დაკავების ადგილებში საქართველოს კანონმდებლობის დამრღვევნი, რასაც მოსდევს ადმინისტრაციული ან სისხლისამართლებრივი პასუხისმგებლობა.

სახელმწიფო საზღვრის რეჟიმის და დაცვის წესის⁵⁵ მე-4 მუხლის მე-6 პუნქტით, უცხოელებს, რომლებსაც არ აქვთ პასპორტები და შესასვლელი ვიზები, უარი ეთქმით შესვლაზე და ისინი უნდა გადაეცნენ საჰაერო კომპანიას იმ ქვეყანაში დასაბრუნებლად, საიდანაც ჩამოვიდა ხომალდი.

სახელმწიფო საზღვრის დაცვის დეპარტამენტის სასაზღვრო ძალები სახელმწიფო საზღვრის დაცვისას ხელმძღვანელობენ საქართველოს კანონმდებლობით, საქართველოს საერთაშორისო აქტებით (,,სახელმწიფო საზღვრის შესახებ” საქართველოს კანონის 23-ე მუხლის მე-3 პუნქტი).

საქართველოს სასაზღვრო ზონაში უკანონოდ შესვლა და ცხოვრებისა და რეგისტრაციის წესების დარღვევა ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსის 190-ე მუხლით ისჯება. 1901-ე მუხლი კრძალავს საქართველოს სახელმწიფოს საზღვაო საზღვრის უკანონოდ გადმოკვეთას და ითვალისწინებს შენიშვნას, რომ ეს მუხლი არ ვრცელდება საქართველოში გადმოსულ უცხო ქვეყნის მოქალაქეზე ან მოქალაქეობის არმქონე პირზე, რომელიც, საქართველოს კონსტიტუციის შესაბამისად, ხელისუფლებას თავშესაფარს სთხოვს, თუ მის ქმედებაში არ არის სხვა სამართალდარღვევის ნიშნები. 1902-ე მუხლი კრძალავს სასაზღვრო გამტარ პუნქტებში რეჟიმის დარღვევას.

246-ე მუხლის ბ) ქვეპუნქტის თანახმად, ადმინისტრაციული სამართალდამრღვევის ადმინისტრაციულ დაკავებაზე უფლებამოსილნი არიან სასაზღვრო ძალები 1141-ე, 190-ე, 1901-ე და 1902-ე მუხლებით გათვალისწინებულ ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა შემთხვევებში.

სასაზღვრო გამშვებ პუნქტებში სასაზღვრო რეჟიმის დამრღვევი პირი შეიძლება დაკავებულ იქნეს ოქმის შედგენის მიზნით 3 საათამდე და საჭიროების შემთხვევაში პიროვნების დადგენისა და სამართალდარღვევის გარემოებათა გამორკვევის მიზნით 3 დღემდე ვადით. პროკურორს უნდა ეცნობოს წერილობით დაკავების შესახებ დაკავებიდან 24 საათის განმავლობაში. პროკურორი უფლებამოსილია გააგრძელოს დაკავების ვადა 10 დღემდე იმ შემთხვევაში, თუ სამართალდამრღვევს თან არ აქვს პიროვნების დამადასტურებელი საბუთი (247-ე მუხლის მე-2 ნაწილი). მუხლი არ ითვალისწინებს დაკავებაზე სასამართლო კონტროლს. დებულება, სავარაუდოდ, ეწინააღმდეგება როგორც კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 და მე-4 პუნქტებს, ისე მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის ვ) ქვეპუნქტსა და მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტს.⁵⁶

5.7. მე-5 მუხლის მე-2 პუნქტი

5.7.1. ევროპული კონვენცია და მისი განმარტება

ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად:

,,2. ყველა დაკავებულს მისთვის გასაგებ ენაზე სასწრაფოდ ეცნობება მისი დაკავების მიზეზები და მის წინააღმდეგ წაყენებული ყველა ბრალდება.”

მე-2 პუნქტი ითვალისწინებს სპეციალურ უფლებას, რომელიც უზრუნველყოფილია ყველა თავისუფლებააღკვეთილი პირისათვის. მითითება მხოლოდ დაკავებაზე შეიძლება გაგებულ იქნეს, როგორც აქცენტი თავისუფლების აღკვეთის საწყის სტადიაზე.

5.7.2. საქართველოს კანონმდებლობა

საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-5 პუნქტი ითვალისწინებს დაკავებული ან დაპატიმრებული პირის უფლებას, განემარტოს თავისი უფლებები და თავისუფლების შეზღუდვის საფუძველი.

ანალოგიურად, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-12 მუხლის თანახმად, ,,დაკავებულსა და დაპატიმრებულს დაუყოვნებლივ უნდა ეცნობოს დაკავებისა თუ დაპატიმრების მიზეზი, საფუძველი და დანაშაული, რომლის ჩადენაშიც იგი ეჭვმიტანილია ან რომლის ჩადენაც მას ბრალად ედება”.

,,უცხოელთა სამართლებრივი მდგომარეობის შესახებ” საქართველოს კანონის მე-17 მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად, დაკავების შემთხვევაში უცხოელს დაუყოვნებლივ უნდა ეცნობოს დაკავების მიზეზები და წარდგენილი ბრალდება მისთვის გასაგებ ენაზე, იმავდროულად, მას უნდა განემარტოს მისი საპროცესო უფლება-მოვალეობანი.

5.8. მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი

5.8.1. ევროპული კონვენცია და მისი განმარტება

ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად:

,,3. ამ მუხლის 1-ლი პუნქტის გ) ქვეპუნქტის დებულებების შესაბამისად დაკავებული ან დაპატიმრებული ყველა პირი დაუყოვნებლივ წარედგინება მოსამართლეს ან სასამართლო ხელისუფლების განხორციელებაზე კანონით უფლებამოსილ სხვა მოხელეს და მას უფლება აქვს სასამართლო პროცესის გონივრულ ვადაში ჩატარებაზე ან პროცესის განმავლობაში გათავისუფლებაზე. გათავისუფლების წინაპირობა შეიძლება იყოს სასამართლო პროცესზე გამოცხადების გარანტიები”.

5.8.1.1. სასამართლოს წინაშე წარდგენა

მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული გარანტია უმნიშვნელოვანესია იმ ქვეყნებში, სადაც არსებობს პოლიციის მხრიდან სისასტიკის თუ წამების პოტენციური საშიშროება. ეს არის ერთ-ერთი გარანტიათაგანი მე-5 მუხლით ჩამოყალიბებულ მთლიან სისტემაში, რომელიც მიზნად ისახავს პირის დაცვას სახელმწიფოს მხრიდან პირის თავისუფლებაში თვითნებური ჩარევისაგან. პირი ფიზიკურად უნდა წარედგინოს მოსამართლეს.⁵⁷ მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტზე არსებული პრეცედენტული სამართლით, სასამართლო ხელისუფლების წარმომადგენელმა უნდა მოახდინოს prima facie შეფასება იმისა, თუ არის დაკმაყოფილებული 1-ლი პუნქტის გ) ქვეპუნქტით ნებადართული დაპატიმრების პირობები და თუ არის დაცული შიდა კანონმდებლობის მოთხოვნები. დაპატიმრების სასარგებლოდ და წინააღმდეგ მეტყველი გარემოებები უნდა გადაისინჯოს და გადაწყდეს სამართლებრივი კრიტერიუმის მეშვეობით დაპატიმრების გამამართლებელი საფუძვლის დასადგენად.⁵⁸ სასამართლო ხელისუფლებას უნდა ჰქონდეს პირის გათავისუფლების უფლებამოსილება. სასამართლო ხელისუფლების განხორციელებაზე კანონით უფლებამოსილი თანამდებობის პირი არ გულისხმობს პროკურორს,⁵⁹ მაშინ, როდესაც სამხედრო სასამართლომ დააკმაყოფილა მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის მოთხოვნები.⁶⁰ არ არსებობს ფიქსირებული ვადები, თუ რას გულისხმობს ტერმინი ,,დაუყოვნებლივ”. უმთავრესი იდეა ისაა, რომ პირი სასამართლოს წინაშე უნდა წარსდგეს ყოველგვარი ზედმეტი გაჭიანურების გარეშე. მე-3 პუნქტი ადგენს სპეციალურ გარანტიებს, რომელნიც შეეფარდება მხოლოდ ერთ განსაკუთრებულ გამონაკლისს, სახელდობრ იმას, რომელიც დაშვებულია 1-ლი პუნქტის გ) ქვეპუნქტით.

5.8.1.2. უფლება გონივრულ ვადაში გასამართლებაზე

უფლება გონივრულ ვადაში გასამართლებაზე აუცილებლად მოდის წინააღმდეგობაში დანაშაულის ეფექტიანად გამოძიების ინტერესებთან. ეს გარანტია უკავშირდება მე-6 მუხლის 1-ლ პუნქტს, რომელიც ეხება ყველა ბრალდებულს, მიუხედავად იმისა, არიან ისინი თავისუფლებაღკვეთილნი თუ არა. მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტში ასახული გარანტია დაპატიმრებული პირის მიმართ მოითხოვს, რომ ხელისუფლებამ ამტკიცოს ,,განსაკუთრებული მონდომება საქმის წარმოებისას”.⁶¹

მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი არ ადგენს წინასწარი პატიმრობის რაიმე მაქსიმალურ ვადას. გონივრულ ვადაში გასამართლების უფლებაზე ევროპულმა სასამართლომ საქმეზე - შტიოგმიულერი ავსტრიის წინააღმდეგ (Stogmuller v. Austria) - შემდეგი დაადგინა:

,,ყველა მხრივ აღიარებულია, რომ შეუძლებელია ამ ცნების დღეების, კვირების, თვეებისა თუ წლების მიხედვით, ან კიდევ დროის სხვადასხვა მონაკვეთში გადათარგმნა დანაშაულის სიმძიმის მიხედვით”.⁶²

სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით, სასამართლო ხელისუფლებამ უდანაშაულობის პრეზუმფციის სათანადო გათვალისწინებით, უნდა შეისწავლოს ყველა ფაქტი, რომელნიც მეტყველებენ საჯარო ინტერესის არსებობის სასარგებლოდ ან წინააღმდეგ, რაც გაამართლებდა მე-5 მუხლით დადგენილი წესიდან გადახვევას და ჩამოაყალიბოს გათავისუფლების შესახებ შუამდგომლობებზე მიღებულ გადაწყვეტილებებში. დაკავებული პირის მიერ დანაშაულის ჩადენის თაობაზე გონივრული ეჭვის არსებობა პატიმრობის ვადის გაგრძელების მართლზომიერების sine qua non პირობას შეადგენს, რაც გარკვეული დროის გასვლის შემდეგ უკვე საკმარისი აღარ არის. ამის შემდგომ ევროპული სასამართლო ამოწმებს, სასამართლო ხელისუფლების მიერ მითითებული სხვა საფუძვლები კვლავაც ამართლებს თუ არა თავისუფლების აღკვეთას. როდესაც ამგვარი საფუძვლები არსებობს და ისინი ,,საქმესთან შემხებლობაშია და საკმარისია”, ევროპული სასამართლო გადადის მეორე ეტაპზე, რომელიც გულისხმობს იმის დადგენას, გამოიჩინეს თუ არა უფლებამოსილმა ორგანოებმა ,,განსაკუთრებული მონდომება” სამართალწარმოების დროს.⁶³ არსებობს უმნიშვნელოვანესი სამი ფაქტორი, რომელთაც სასამართლო მხედველობაში იღებს. ესენია: საქმის სირთულე, თავისუფლებააღკვეთილი პირის ქცევა და ხელისუფალთა ქმედითობა. წინასწარ პატიმრობაში პირის გახანგრძლივებული ყოფნა არ შეიძლება გამართლებულ იქნეს სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენის მოლოდინში.

საქმეზე - თოსი ავსტრიის წინააღმდეგ (Toth v. Austria) - პატიმრობის 2 წლისა და 1 თვის ხანგრძლივობა ჩაითვალა, რომ გონივრული დროის ფარგლებს სცილდებოდა.⁶⁴ საქმეზე - ვემჰოფი გერმანიის წინააღმდეგ (Wemhoff v. Germany) - სასამართლომ დაადგინა, რომ კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი მოიცავს პერიოდს დანაშაულის ჩადენაში ეჭვის საფუძველზე ბრალდებულის დაკავებიდან მის გამართლებამდე ან მსჯავრდებამდე.⁶⁵

5.8.1.3 გირაო

მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი უზრუნველყოფს უფლებას გირაოზე და პრინციპულად იხრება განხილვის განმავლობაში გირაოს შეფარდების სასარგებლოდ. აღნიშნული ტენდენცია უფრო მკვეთრად არის გამოკვეთილი განხილვის გაჭიანურების შემთხვევაში. უარი გირაოს შეფარდებაზე შეიძლება გამართლებული იყოს მხოლოდ სასამართლოს მიერ განსაზღვრული რომელიმე შემდეგი პირობის არსებობისას: გაქცევის საშიშროება, მართლმსაჯულების განხორციელებაში ჩარევის საფრთხე, დანაშაულის აღკვეთა და საჯარო წესრიგის შენარჩუნება.

გირაო ემსახურება ბრალდებულის სხდომაზე დასწრების უზრუნველყოფას და მისი რაოდენობაც უნდა შეესაბამებოდეს ამ მიზანს. საქმეზე - ნოიმაისტერი ავსტრიის წინააღმდეგ (Neumeister v. Austria), - რომელშიც სახელმწიფო ხელისუფლებამ გირაოს ოდენობა გამოითვალა მხოლოდ განმცხადებლისათვის შერაცხული ზიანის მიხედვით, სასამართლომ აღნიშნული კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის საწინააღმდეგოდ მიიჩნია, როცა დაადგინა, რომ გირაოს გარანტია უნდა უზრუნველყოფდეს არა ბრალდებულის მიერ მიყენებული ზიანის ანაზღაურებას, არამედ მის დასწრებას განხილვაზე.⁶⁶ გათავისუფლებისათვის მოთხოვნილი გარანტია არ შეიძლება ბრალდებულს იმაზე მეტ ტვირთს აკისრებდეს, რაც უსაფრთხოების გონივრული ხარისხით არის აუცილებელი. უსაფრთხოების ღონისძიების ბუნება და მოცულობა, რომელიც შეფარდებულია პირის სასამართლო განხილვაზე დასწრებისთვის, უნდა უკავშირდებოდეს და გამომდინარეობდეს იმ საფუძვლებისაგან, რომლებიც წინასწარ პატიმრობას ამართლებს. თუმცა ფინანსური გარანტია შეიძლება საჭირო იყოს ამ მიზნით,⁶⁷ მისი ოდენობა უნდა გამოანგარიშდეს ბრალდებულის, მისი ქონების და ქონების უზრუნველმყოფ პირთან ურთიერთობის მხედველობაში მიღებით. ბრალდებულმა ხელმისაწვდომი უნდა გახადოს მასზე თუ მის ქონებაზე ინფორმაცია, მაშინ, როდესაც ხელისუფლება ვალდებულია, გამოწვლილვით შეამოწმოს ეს ინფორმაცია იმ თანხის გამოსათვლელად, რისი გადახდევინების ვალდებულებაც უნდა დაეკისროს ბრალდებულს. გირაოს სახით იმაზე მეტი ოდენობის თანხის განსაზღვრა, ვიდრე ეს აუცილებელია იმ მიზნის მისაღწევად, რათა უზრუნველყოფილ იქნეს ,,მიმალვის სურვილის გაქარწყლების მიზნით დაშინების საკმარისი საშუალება”, აუცილებლად გამოიწვევს პირის გირაოზე უფლების დარღვევას.⁶⁸ ფინანსური გარანტიების გარდა სხვა უზრუნველყოფის საშუალებები, როგორიცაა, მაგალითად, პასპორტის ჩამორთმევა, შეიძლება მოთხოვნილ იქნეს იმავე მიზნით, რასაც ბრალდებულის/განსასჯელის შესაბამის ორგანოთა წინაშე გამოცხადების უზრუნველყოფა შეადგენს.⁶⁹

5.8.2 საქართველოს კანონმდებლობა

5.8.2.1. მოსამართლის წინაშე მოყვანა

კონსტიტუციის ერთადერთი დებულება, რომელიც შემხებლობაშია მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტთან, მოცემულია მე-18 მუხლის მე-5 პუნქტში. იგი კონვენციის დებულებაში განსაზღვრული სამი კომპონენტიდან დაკავებისა და დაპატიმრების სასამართლო კონტროლს ეხება: ,,დაკავებული თუ სხვაგვარად თავისუფლებაშეზღუდული პირი უნდა წარედგინოს სასამართლოს განსჯადობის მიხედვით არა უგვიანეს 48 საათისა. თუ მომდევნო 24 საათის განმავლობაში სასამართლო არ მიიღებს გადაწყვეტილებას დაპატიმრების ან თავისუფლების აღკვეთის სხვაგვარი შეზღუდვის შესახებ, პირი დაუყოვნებლივ უნდა გათავისუფლდეს”.

კონსტიტუციური დებულების მიხედვით, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით,⁷⁰ გამომძიებელი ან, შესაბამისად, პროკურორი ბრალდების წაყენების შემდეგ უფლებამოსილია, მიმართოს მოსამართლეს შუამდგომლობით დაპატიმრების, როგორც აღკვეთის ღონისძიების, შეფარდების თაობაზე. ბრალდებული შეიძლება იყოს დაკავებული არა უმეტეს 24 საათისა, ვიდრე მოსამართლე გამოიტანს გადაწყვეტილებას.

რაც შეეხება საპროცესო გარანტიებს, 140-ე მუხლის მე-6 ნაწილის თანახმად, ბრალდებულს უფლება აქვს, დაესწროს მის წინააღმდეგ აღკვეთის ღონისძიების შეფარდების შესახებ სხდომას. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 146-ე მუხლის მე-7 ნაწილის თანახმად, ,,დაკავების ვადა ბრალდების წარდგენამდე არ უნდა აღემატებოდეს 48 საათს დაკავებულის მოკვლევის ორგანოში მიყვანის მომენტიდან. თუ მომდევნო 24 საათის განმავლობაში სასამართლო არ მიიღებს გადაწყვეტილებას დაპატიმრების ან აღკვეთის ღონისძიების სხვა სახის გამოყენების შესახებ, პირი დაუყოვნებლივ უნდა გათავისუფლდეს”.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ზემოაღნიშნულ არცერთ მუხლში არ არის პირდაპირი მითითება ვალდებულებაზე ბრალდებულის მოსამართლის წინაშე ფაქტობრივი წარდგენის შესახებ. 160-ე მუხლის თანახმად (რომელიც განსაზღვრავს აღკვეთის ღონისძიების შეფარდების პროცედურას), ბრალდებული დაკავების ადგილის ადმინისტრაციას მიყავს მოსამართლესთან გამომძიებლის ან, შესაბამისად, პროკურორის წერილობითი დავალებით. აღნიშნული დებულებების ტექსტიდან გამომდინარე, შეიძლება დასკვნის გამოტანა, რომ ბრალდებული უნდა წარედგინოს მოსამართლეს ბრალდებულის სურვილის შემთხვევაში და 160-ე მუხლი ამის პროცედურას განსაზღვრავს. წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის მიერ საქართველოში ვიზიტის დროს 2001 წლის 6-8 მაისს⁷¹ შეგროვებული ინფორმაციის მიხედვით, ,,ჩვეულებრივ მოსამართლე შუამდგომლობას განიხილავს და გადაწყვეტილებას იღებს ბრალდებულის დაუსწრებლად”.⁷²

160-ე მუხლის მე-2 ნაწილის მიხედვით, შუამდგომლობა შეიძლება წარედგინოს მოსამართლეს პირის მიმალვის შემთხვევაშიც, თუ შეკრებილია დანაშაულის ჩადენაში მისი მამხილებელი მტკიცებულებები და გამოტანილია დადგენილება ამ პირის ბრალდებულის სახით სისხლის სამართლის პასუხისგებაში მიცემის შესახებ. ასეთ შემთხვევაში დაპატიმრების შემდეგ ბრალდებული გამოძიების ადგილას მიყვანის შემდეგ არა უგვიანეს 48 საათისა უნდა წარედგინოს იმ სასამართლოს მოსამართლეს, რომელმაც გასცა ბრძანება მისი დაპატიმრების შესახებ, ხოლო ბრძანების გამცემი მოსამართლის არყოფნისას - იმავე სასამართლოს სხვა მოსამართლეს ან მოსამართლეს გამოძიების ადგილის მიხედვით. ეს ვადა სტიქიური უბედურების ან სხვა დაუძლეველი ძალის არსებობისას, აგრეთვე ბრალდებულის ჯანმრთელობის მდგომარეობის მკვეთრი გაუარესებისას, რაც დადასტურებულია სამედიცინო ცნობით, რომლის გამოც შეუძლებელია ბრალდებულის წარდგენა შესაბამის სასამართლოში, შეიძლება გაგრძელდეს არა უმეტეს 15 დღისა, ხოლო ძებნილი ბრალდებულის უცხოეთში დაკავების შემთხვევაში საქართველოში გამოძიების ადგილზე მისი ჩამოყვანიდან არა უგვიანეს 48 საათისა უნდა წარედგინოს შესაბამის მოსამართლეს.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 160-ე მუხლის მე-2 ნაწილი ზოგადად არაფერს ამბობს აღკვეთის ღონისძიების შეფარდების შესახებ გადაწყვეტილების მიღების დროს მოსამართლის ვალდებულებებზე. მე-2 ნაწილის შესაბამისად, მოსამართლე ისმენს დაპატიმრებული ბრალდებულისა და მისი დამცველის, აგრეთვე პროკურორისა და იმ გამომძიებლის განმარტებებს, რომელმაც მოსამართლეს მიმართა შუამდგომლობით ბრალდებულის დაპატიმრების შესახებ. იმავდროულად, 146-ე მუხლის მე-8 ნაწილი უფლებამოსილს ხდის მომკვლევს ან გამომძიებელს, დაკავების მთელი ვადის განმავლობაში ჩაატაროს საგამოძიებო მოქმედებები, inter alia, დაკავების კანონიერების შესამოწმებლად. სხვა მხრივ, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი აკმაყოფილებს სხვა მოთხოვნებს მოსამართლის უფლებამოსილებაზე პირის გათავისუფლებასთან დაკავშირებით.⁷³

კონსტიტუცია და სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი კონვენციასთან შესაბამისობაშია იმ მოთხოვნასთან დაკავშირებით, რომ პირი უნდა წარდგეს მოსამართლის წინაშე ,,სასწრაფოდ”, ვინაიდან ისინი მოკლე ვადებს ითვალისწინებენ. მაგრამ, როგორც ეს პრაქტიკაში ხდება, ბრალდების მხარეს ტენდენცია აქვს, გადადოს დაკავებულის წარდგენა მოსამართლის წინაშე ბოლო უკანასკნელ მომენტამდე (წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის მოხსენების მიხედვით, ეს ვადა ხშირად აჭარბებს თვით ფიქსირებულ ვადასაც და შეიძლება აღწევდეს 7 დღესაც კი, გამოძიების ინტერესებიდან გამომდინარე⁷⁴). კონსტიტუციისა და სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ზემოაღნიშნული ფორმულირება ხელს უწყობს ასეთ გაჭიანურებას.⁷⁵

5.8.2.2. უფლება გონივრულ ვადაში განხილვაზე

უფლება გონივრულ ვადაში განხილვაზე მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის და მასზე არსებული პრეცედენტული სამართლის მნიშვნელობით არ არის განსაზღვრული არც კონსტიტუციით და არც სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით, თუმცა ორივე მათგანი ითვალისწინებს თავისუფლების აღკვეთის მაქსიმალურ ვადას.

მე-18 მუხლის მე-6 პუნქტის მიხედვით, ,,დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილის დაკავების ვადა არ უნდა აღემატებოდეს 72 საათს, ხოლო ბრალდებულის წინასწარი პატიმრობა - 9 თვეს”.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი იმეორებს იმ ვადებს, რაც გათვალისწინებულია კონსტიტუციით დაკავებასა და დაპატიმრებასთან დაკავშირებით (მე-12 მუხლის მე-3 ნაწილი; 146-ე მუხლის მე-7 ნაწილი; 152-ე მუხლის მე-4 ნაწილი) და ამასთან, აწესებს სასამართლო განხილვის განმავლობაში პატიმრობას (162-ე მუხლის მე-8-მე-9 ნაწილები).⁷⁶

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის თანახმად, თავისუფლების აღკვეთის ვადის დინება იწყება ეჭვმიტანილის პოლიციის განყოფილებაში ან მოკვლევის სხვა ორგანოში მიყვანის მომენტიდან, ან თუ ასეთი მიყვანა არ განხორციელებულა, დაპატიმრების აღკვეთის ღონისძიებად შეფარდების შესახებ ბრძანების აღსრულების მომენტიდან (162-ე მუხლის 1-ლი ნაწილი).

გამოძიების განმავლობაში დაპატიმრების თავდაპირველი ვადა დაფიქსირებულია 3 თვით პირის დაკავებიდან ან დაპატიმრებიდან. ეს ვადა წყდება პროკურორის მიერ საქმის სასამართლოსადმი გადაცემის დღეს (162-ე მუხლის მე-2 ნაწილი).

აღნიშნული დებულება არ აძლევს საშუალებას მოსამართლეს, რომელიც უფარდებს აღკვეთის ღონისძიებას, განსაზღვროს თავისუფლების აღკვეთის გონივრული ვადები თითოეული კონკრეტული საქმის სპეციფიკური გარემოებების ჭრილში. მოსამართლე ვალდებულია, ავტომატურად შეუფარდოს სამი თვის ფიქსირებული ვადა. იგივე ეხება დაპატიმრების ვადის შემდგომ გაგრძელებას მოსამართლის მიერ 1 თვის ფიქსირებული ვადით, როდესაც ბრალდებული არღვევს მისთვის შერჩეულ ნაკლებად მკაცრ აღკვეთის ღონისძიებას პატიმრობის სამთვიანი ვადის ამოწურვის შემდეგ, ან თუ მას უფრო მძიმე ბრალდება წარედგინება.

ვადის შემდგომი გაგრძელება დაიშვება კიდევ ერთი თვით, როდესაც საქმე ბრუნდება დამატებითი გამოძიებისათვის (162-ე მუხლის მე-3 ნაწილი).

6 თვემდე ვადის გაგრძელება მოსამართლის მიერ დაიშვება გამომძიებლის მოტივირებული შუამდგომლობით და პროკურორის თანხმობით ,,საქმის სირთულის გამო გამოძიების დამთავრების შეუძლებლობის გამო” (იქვე).

დაპატიმრების ვადის შემდგომი გაგრძელება 8 თვემდე შეიძლება მოსამართლის მიერ გამომძიებლის მოტივირებული შუამდგომლობითა და პროკურორის თანხმობით ,,საქმის მომეტებული სირთულის გამო” (იქვე).

განსაკუთრებულ შემთხვევაში, გამონაკლისის სახით, გამომძიებლის შუამდგომლობითა და გენერალური პროკურორის თანხმობით, საქართველოს უზენაესი სასამართლოს სისხლის სამართლის კოლეგიის მოსამართლე უფლებამოსილია გააგრძელოს პატიმრობის ვადა 9 თვემდე. ამ ვადის გასვლის შემდეგ პატიმარი დაუყოვნებლივ უნდა გათავისუფლდეს (იქვე).

განსასჯელის პატიმრობის ვადა რაიონული (საქალაქო) სასამართლოს მიერ საქმის განხილვის განმავლობაში სასამართლოსათვის საქმის გადაცემიდან განაჩენის გამოტანამდე არ შეიძლება აღემატებოდეს 12 თვეს. განსაკუთრებულ შემთხვევაში ეს ვადა შეიძლება გაგრძელდეს კიდევ 6 თვით საქმის განმხილველი სასამართლოს წარდგინებით უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარის მიერ. სასამართლო განხილვის განმავლობაში პატიმრობის ვადის შემდგომი გაგრძელება დაუშვებელია (162-ე მუხლის მე-8 ნაწილი).

განსასჯელის პატიმრობის საერთო ვადა საქართველოს უზენაესი სასამართლოს, აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკების უმაღლეს სასამართლოებში და თბილისისა და ქუთაისის საოლქო სასამართლოებში საქმის პირველი ინსტანციით, სააპელაციო და საკასაციო წესით განხილვისას განსასჯელის (მსჯავრდებულის) პატიმრობის საერთო ვადა, განაჩენის კანონიერ ძალაში შესვლამდე, არ შეიძლება აღემატებოდეს 24 თვეს.

განსაკუთრებულ შემთხვევაში, საქმის განმხილველი სასამართლოს წარდგინებით, ეს ვადა კიდევ 6 თვემდე შეიძლება გააგრძელოს საქართველოს უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარემ. განსასჯელის (მსჯავრდებულის) პატიმრობის ვადის შემდგომი გაგრძელება არ დაიშვება (162-ე მუხლის მე-9 ნაწილი).

ზემოაღნიშნული მუხლებიდან ცხადია, რომ გამოძიების ინტერესები პრევალირებს უდანაშაულობის პრეზუმფციაზე, რომლიდანაც გადახვევა გამოძიების დასრულების შეუძლებლობით ან საქმის მომეტებული სირთულით არის გამართლებული. მდგომარეობიდან გამოსავალი არ არის ის, რომ იმ მოსამართლის თანამდებობა, რომელიც სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით მოითხოვება, რათა უფლებამოსილი იყოს დაპატიმრების ვადის გაგრძელებაზე და პროკურორის თანამდებობა, გამომძიებლის შუამდგომლობაზე თანხმობის მისაცემად ზემოაღნიშნული მუხლების მიხედვით თანდათანობით მაღლდება, რაც მთავრდება საქართველოს უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარითა და საქართველოს გენერალური პროკურორით. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ადგენს ფიქსირებულ ვადებს, რომლებიც თანაბრად უნდა გავრცელდეს სხვადასხვა გარემოებაზე. უფრო მეტიც, დაპატიმრების ვადის გაგრძელების თაობაზე გამოტანილ გადაწყვეტილებებში მოსამართლეები კვლავ მიუთითებენ მძიმე დანაშულის ჩადენის ბრალდების არსებობაზე, რომელმაც ჯერ კიდევ თავდაპირველი დაპატიმრების საფუძველი შეადგინა და სხვა ბრალდებებზე, რომლებიც, თუმცა შესაბამისობაშია მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის გ) ქვეპუნქტთან, მაგრამ მეტად აღარ ამართლებს შემდგომ თავისუფლების აღკვეთას მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტით.

მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი მოითხოვს დაპატიმრების შესატყვისი ხანგრძლივობის შეფასებას. 3 თვის თუ სხვა შემდგომი ფიქსირებული ვადები ვერ აკმაყოფილებს მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის ამ მოთხოვნას.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ვერ უზრუნველყოფს ვერანაირ ქმედით გარანტიას სამართალწარმოების დაჩქარებისათვის. ერთადერთი, რასაც იგი ეხება, არის მიზეზთა ჩამონათვალი, რომლის გამოც გამოძიება გაჭიანურდა გამომძიებლის დასაბუთებულ შუამდგომლობაში დაპატიმრების ვადის გაგრძელების თაობაზე, რომელსაც მხარს უჭერს პროკურორი და წარედგინება მოსამართლეს (163-ე მუხლის 1-ლი ნაწილი). კოდექსი არ ითვალისწინებს შემდგომ დაკონკრეტებას მისაღებ ღონისძიებათა თუ გაჭიანურების მომავალში თავიდან აცილების შესახებ.

სხვაგან სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ითვალისწინებს ღონისძიებებს სამართალწარმოების დასაჩქარებლად დაპატიმრებულის უფლებების შეზღუდვის ხარჯზე. სახელდობრ, ბრალდების მხარე უფლებამოსილია, უარი უთხრას პირს დამცველის შეცვლაზე თუ დასაცავი პირი ამით მიზნად ისახავს სამართალწარმოების გაჭიანურებას (78-ე მუხლის მე-6 ნაწილი; 82-ე მუხლის მე-7 ნაწილი). 406-ე მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად, თუ პროცესის მონაწილე საქმის მასალების შესწავლას განზრახ აჭიანურებს, გამოძიება უფლებამოსილია დანიშნოს გონივრული და საკმარისი ვადები საქმის მასალების გასაცნობად.

სისხლის სამართალწარმოების ხანგრძლივობის გონივრულობის საკითხი დაისვა საკონსტიტუციო სასამართლოს წინაშე სახალხო დამცველის მიერ. მოსარჩელე ამტკიცებდა სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 162-ე მუხლის მე-7 ნაწილისა და 406-ე მუხლის მე-4 ნაწილის არაკონსტიტუციურობას, რომელთა მიხედვითაც, ბრალდებულისა და მისი დამცველის მიერ საქმის მასალების გაცნობის დრო არ შედის წინასწარი გამოძიებისა და პატიმრობის ვადაში. კონსტიტუციური სარჩელი მიღებულ იქნა არსებითად განსახილველად.

უფრო მეტიც, საგამოძიებო ორგანოების პრაქტიკის თანახმად, იმ საქმეებზე, სადაც ერთზე მეტი ბრალდებულია, საქმის მასალების გაცნობის დაწყება ერთი ბრალდებულის მიერ აჩერებს დაპატიმრების ვადის დინებას სხვა ბრალდებულების მიმართ, თუნდაც მათ საქმის მასალების გაცნობა არ ჰქონდეთ დაწყებული. ეს პრაქტიკა გამართლებულია იმით, რომ ასეთი საქმეები, როგორც წესი, მოცულობითია და შეუძლებელია საქმის მასალების ერთდროული გაცნობის უზრუნველყოფა საქმეში არსებული ყველა ბრალდებულისათვის.⁷⁷

5.8.2.3. გირაო

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ითვალისწინებს გირაოს და გამოძიების ორგანოსა თუ სასამართლოს წინაშე წარდგენისა და სათანადო ქცევის უზრუნველყოფის სხვა გარანტიებს. გირაოც და სხვა გარანტიებიც სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში მოხსენიებულია როგორც აღკვეთის ღონისძიება. გირაოს თანხის ოდენობის განსაზღვრისას მხედველობაში მიიღება ჩადენილი დანაშაულის სიმძიმე და პირის ქონებრივი მდგომარეობა (168-ე მუხლი).

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი არ იზიარებს ევროპული სასამართლოს პრინციპულ ტენდენციას განხილვაში მონაწილეობის უზრუნველმყოფელი გირაოსა და სხვა გარანტიების სასარგებლოდ. აღკვეთის ღონისძიებად დაპატიმრების შეფარდების მარეგულირებლი ამ შეფარდების საფუძვლისა და მიზნების განმსაზღვრელი ნორმები საერთოა წინასწარი გამოძიებისა და სამართალში მიცემის სტადიებისათვის. 417-ე მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად, სამართალში მიცემის სტადიაზე მოსამართლე (სასამართლო) წყვეტს საკითხს აღკვეთის ღონისძიების შესახებ ამ კოდექსით დადგენილი წესით. აღკვეთის ღონისძიება კი გამოიყენება იმ მიზნით, რომ ბრალდებულმა თავი არ აარიდოს სასამართლოს, აღიკვეთოს მისი შემდგომი დანაშაულებრივი საქმიანობა, ხელი არ შეეშალოს საქმეზე ჭეშმარიტების დადგენას, უზრუნველყოფილ იქნეს განაჩენის აღსრულება. აღკვეთის ღონისძიებად დაპატიმრების გამოყენების საფუძველი შეიძლება იყოს დასაბუთებული ვარაუდი, რომ ბრალდებული დაემალება გამოძიებასა და სასამართლოს, ხელს შეუშლის სისხლის სამართლის საქმეზე ჭეშმარიტების დადგენას, ანდა თუ ჩადენილია მძიმე ან განსაკუთრებით მძიმე დანაშაული (151-ე მუხლი). სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი 155-ე მუხლის მე-2 ნაწილით ითვალისწინებს აღკვეთის ღონისძიების შეცვლას და გაუქმებას სასამართლოს მიერ მხოლოდ იმ პირობით, თუ აღარ არსებობს აღკვეთის ღონისძიების შეფარდების საფუძველი. ამრიგად, მძიმე ან განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულის ჩადენის ფაქტის გამო პირი შეიძლება შემდგომაც ამყოფონ თავისუფლების აღკვეთაში სასამართლო განხილვის განმავლობაში, მიუხედავად მისი დანაშაულთან შემხებლობის საწინააღმდეგოდ თუ სასარგებლოდ მეტყველი მტკიცებულებებისა. პრაქტიკაში ავტომატურად ეუბნებიან უარს დაცვის მხარეს დაპატიმრების, როგორც აღკვეთის ღონისძიების, შეცვლისა თუ გაუქმების შესახებ შუამდგომლობების დაკმაყოფილებაზე, როდესაც ჩადენილი ქმედება სისხლის სამართლის კოდექსით დაკვალიფიცირებულია როგორც მძიმე ან განსაკუთრებით მძიმე დანაშაული.⁷⁸

5.9. მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტი

5.9.1. ევროპული კონვენცია და მისი განმარტება

ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტის თანახმად:

,,4. ყველას, ვინც თავისუფლებააღკვეთილია დაკავებით ან დაპატიმრებით, უფლება აქვს სასამართლო პროცესის წარმოებაზე, რომლის მეშვეობითაც სასამართლოს მიერ სწრაფად გადაწყდება დაპატიმრების მართლზომიერება და გაიცემა ბრძანება მის გათავისუფლებაზე, თუ დაპატიმრება არამართლზომიერია”.

უფლება Habeas corpus-ზე უნდა მიენიჭოს კანონიერი დაპატიმრების შემთხვევაშიც. ეს უფლება არ შეიძლება გამოყენებულ იქნეს უკუქცევით ადრე არსებული თავისუფლების აღკვეთის მართლზომიერების შესამოწმებლად, გარდა იმ საჩივრისა, რომ გადაწყვეტილება გათავისუფლების თაობაზე არ იქნა მიღებული ,,საჩქაროდ”.⁷⁹ თავისუფლების ნებისმიერ აღკვეთის მართლზომიერებაზე სასამართლო კონტროლის მოთხოვნის უფლება წარმოიშობა დაუყოვნებლივ დაკავებასთან ერთად და ყოველგვარი დაყოვნება დაუშვებელია.⁸⁰ მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის გ) ქვეპუნქტით წინასწარი პატიმრობის შემთხვევაში მე-4 პუნქტი იწყებს მოქმედებას, ვიდრე დაკავებული წარედგინება მოსამართლეს ან სხვა უფლებამოსილ თანამდებობის პირს მე-3 პუნქტის შესაბამისად, რომლისგანაც მე-4 პუნქტი სრულიად დამოუკიდებელია. აღნიშნული შეიძლება განსაკუთრებული პრაქტიკული მნიშვნელობისა იყოს, როცა მე-3 პუნქტის მოთხოვნები არ არის შესრულებული. მე-4 პუნქტი აყალიბებს სპეციფიკურ უფლებას, რომელიც უზრუნველყოფილია თავისუფლებააღკვეთილი ყველა პირისათვის, გარდა მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის ა) ქვეპუნქტისა. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში კონტროლი ინკორპორირებულია სამართალწარმოების ბოლო სტადიაზე მიღებულ სასამართლო გადაწყვეტილებაში.⁸¹ აღნიშნულ შემთხვევას აქვს გამონაკლისი, როდესაც მას მოჰყვება თავისუფლების აღკვეთა, მასთან დაკავშირებული ახალი საკითხები კი, რაც მოქმედებს დაპატიმრების მართლზომიერებაზე, შეიძლება შემდგომ წარმოიშვას და ეს პერიოდი არ არის ინკორპორირებული თავდაპირველ ბრალდებაში.⁸² მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტი ითვალისწინებს კონვენციის ტერმინებს: ,,სასწრაფოდ”, ,,მართლზომიერება”, ,,სასამართლო”⁸³ და ,,გონივრულ ინტერვალებში”.⁸⁴

5.9.2. საქართველოს კანონმდებლობა

საქართველოს კონსტიტუცია არ ითვალისწინებს არანაირ უფლებას Habeas corpus-ის წარმოებაზე. მე-18 მუხლი, რომელიც ადგენს პირის უფლებებს მის თავისუფლებასა და ფიზიკურ უსაფრთხოებაზე, დუმს დაკავებისა თუ დაპატიმრების კონტროლის უფლების თაობაზე. 42-ე მუხლი, რომელიც ,,ჯეროვანი პროცესის” უფლებებს ითვალისწინებს, ადგენს ზოგად პრინციპს, რომ ,,ყოველ ადამიანს უფლება აქვს თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს”, რაც ნაკლებად შეიძლება ანაზღაურებდეს Habeas corpus -ის გარანტიის არარსებობას.

ანალოგიურად, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი არ ითვალისწინებს არანაირ პროცედურას, რომლითაც დაკავებული ან მისი დამცველი⁸⁵ შეძლებდა, დაუყოვნებლივ მოეთხოვა გათავისუფლება იმ საფუძველზე, რომ მისი თავისუფლების აღკვეთა არამართლზომიერია.

რაც შეეხება დაპატიმრებას, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მიხედვით, პირველი ინსტანციის სასამართლო უფლებამოსილია აღკვეთის ღონისძიების შეფარდებაზე, შეცვლასა თუ გაუქმებაზე მხარის შუამდგომლობის საფუძველზე. მოქალაქეთა კონსტიტუციური უფლებების შეზღუდვასა და იძულებით ღონისძიებებთან დაკავშირებული საგამოძიებო მოქმედების ჩატარების შესახებ სასამართლო ბრძანების გაცემა, მოკვლევის ორგანოების, გამომძიებლისა და პროკურორის უკანონო მოქმედებების გამო საჩივრების გადაწყვეტა, გამოძიების ორგანოებისა და პროკურორის მიერ უარყოფილი შუამდგომლობისა და აცილების განხილვა იმ რაიონული (საქალაქო) სასამართლოს მოსამართლის პრეროგატივაა,⁸⁶ რომლის სამოქმედო ტერიტორიაზეც ტარდება მოკვლევა და წინასწარი გამოძიება (48-ე მუხლის მე-5 ნაწილი).

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ითვალისწინებს მხარეთა უფლებას, მათ შორის: დაცვის უფლებას, შეიტანოს შუამდგომლობა ბრალდებულის მიმართ გამოყენებული აღკვეთის ღონისძიების უფრო მსუბუქი ღონისძიებით შეცვლის შესახებ, ან აღკვეთის ღონისძიების გაუქმების შუამდგომლობით მიმართონ იმ სასამართლოს, რომლის მოსამართლის ბრძანების საფუძველზეც იქნა გამოყენებული ეს აღკვეთის ღონისძიება, ან სასამართლოს გამოძიების ადგილის მიხედვით; ხოლო აღკვეთის ღონისძიების უფრო მკაცრი აღკვეთის ღონისძიებით შეცვლის შესახებ შუამდგომლობით აღნიშნული სასამართლოებისათვის მიმართვის უფლება აქვს მხოლოდ გამომძიებელს, პროკურორის თანხმობით, ან პროკურორს. მხარეებს ბრალდებულის მიმართ გამოყენებული აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის ან გაუქმების თაობაზე შუამდგომლობით მოსამართლისათვის მიმართვის უფლება აქვთ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ აღმოჩნდა ახალი არსებითი გარემოება, რომელიც ბრძანების გაცემისას მოსამართლისათვის ცნობილი არ იყო და, ამასთან, აუცილებელს ხდის გამოყენებული აღკვეთის ღონისძიების საფუძვლიანობის გადამოწმებას (140-ე მუხლის მე-17 ნაწილი).

მაშინ, როდესაც 140-ე მუხლის 1-ლი-მე-16 ნაწილები ითვალისწინებს გამომძიებლის თუ პროკურორის მიერ აღკვეთის ღონისძიების შეფარდებასა თუ შეცვლასთან და ა. შ. დაკავშირებით სასამართლოში შეტანილი შუამდგომლობების განხილვის დეტალურ პროცედურას (და თვით მუხლს ეწოდება სისხლის საპროცესო სამართლებრივი იძულების ღონისძიებების გამოყენების სასამართლო წესი), არ არის განსაზღვრული არანაირი პროცედურა მე-7 ნაწილით შეტანილი შუამდგომლობების განსახილველად.

160-ე მუხლის მე-2 ნაწილით, რომელიც არეგულირებს დაპატიმრების, როგორც აღკვეთის ღონისძიების შერჩევის, წესს, თუკი დაპატიმრებულ ბრალდებულსა და მის დამცველს ბრალდებულისათვის დანიშნული აღკვეთის ღონისძიება მიაჩნიათ უსაფუძვლოდ ან დაუსაბუთებლად, მათ უფლება აქვთ, გაასაჩივრონ იგი ზემდგომ სასამართლოში სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით დადგენილი წესით. ბრალდებულსა და მის დამცველს უფლება აქვთ, აგრეთვე, მოსამართლეს მიმართონ შუამდგომლობით დაპატიმრების უფრო მსუბუქი ღონისძიებით შეცვლის თაობაზე. შუამდგომლობას მოსამართლე განიხილავს და გადაწყვეტს 140-ე მუხლით დადგენილი წესით.

თუნდაც 160-ე მუხლის მე-2 ნაწილით 140-ე მუხლის 1-ლი-მე-16 ნაწილების მოქმედება გავრცელდეს მე-17 მუხლით გათვალისწინებულ პროცედურაზე, ეს არ უზრუნველყოფს დაცვას მე-5 (4) მუხლის საპროცესო გარანტიებით,⁸⁷ რადგანაც 1-ლი-მე-16 ნაწილები გათვლილია ბრალდების მხარისათვის და არა დაცვისათვის, რათა მიმართოს სასამართლოს აღკვეთის ღონისძიების შეფარდების ან მისი შეცვლის თაობაზე.

157-ე მუხლის შესაბამისად, აღკვეთის ღონისძიება შეიძლება შეეფარდოს, შეიცვალოს ან გაუქმდეს სამართალში მიცემის სტადიაზე მოსამართლის (სასამართლოს) დასაბუთებული დადგენილებით (განჩინებით). 417-ე მუხლი, რომელიც არეგულირებს ბრალდებულის სამართალში მიცემას, ითვალისწინებს, რომ მოსამართლე განმწესრიგებელ სხდომაზე, inter alia, წყვეტს საკითხს აღკვეთის ღონისძიების შესახებ სამართლის საპროცესო კოდექსით დადგენილი წესით.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით არ არის გათვალისწინებული სასამართლო ხასიათის არანაირი ავტომატური პერიოდული კონტროლი. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი არ უთითებს არანაირ საწყის მომენტზე, თუ ზუსტად როდის შეუძლია დაცვას, მოითხოვოს დაპატიმრების, როგორც აღკვეთის ღონისძიების, შეცვლის ან გაუქმების თაობაზე და რა ინტერვალებში შეიძლება ამ უფლების განხორციელება, მიუხედავად იმისა, რომ, როგორც 160-ე მუხლიდან გამომდინარეობს, ეს შეიძლება აღკვეთის ღონისძიების შეფარდების შემდეგ და, 140-ე მუხლის მიხედვით, გამოძიების დამთავრების გამოცხადებამდე. 140-ე მუხლის მე-17 პუნქტიდან შეიძლება იმ დასკვნის გამოტანა, რომ ახალი არსებითი გარემოებების არსებობის მტკიცების ტვირთი დაცვაზეა, მაშინ, როდესაც habeas corpus-ის სამართალწარმოება გულისხმობს, რომ პირი, რომელიც მიმართავს კონტროლის მოთხოვნით, თავდაპირველად უნდა prima facie მტკიცება წარადგინოს და მოპასუხე ხელისფულებამ, რომელსაც მტკიცების ტვირთი აკისრია, უნდა დაასაბუთოს დაპატირმების შესახებ გადაწყვეტილების კანონიერება.⁸⁸

საქართველოს კანონმდებლობაში არ არსებობს ნორმები, რომლებიც უზრუნველყოფდნენ habeas -ის სამართალწარმოებას მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის შესაბამისად დაკავებული და დაპატიმრებული პირებისათვის.⁸⁹

5.10. მე-5 მუხლის მე-5 პუნქტი

5.10.1. ევროპული კონვენცია და მისი განმარტება

ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის მე-5 პუნქტის თანახმად:

,,5. ყველას, ვინც არის დაკავების ან დაპატიმრების მსხვერპლი ამ მუხლის დებულებათა დარღვევით, აქვს აღსრულებადი უფლება კომპენსაციაზე”.

მე-5 პუნქტი ეხება ზემოგანხილულ 1-ლ-მე-4 პუნქტებთან შეუსაბამო დაკავებისა და დაპატიმრების შედეგებს და პირის აქედან წარმოშობილ აღსრულებად უფლებას კომპენსაციაზე. რამდენადაც ეს ნორმები ეხება თავისუფლების აღკვეთის მართლზომიერებას და ტერმინი ,,მართლზომიერი” ნიშნავს როგორც შიდასახელმწიფოებრივ სამართალთან, ისე ევროპულ კონვენციასთან შესაბამისობას, ეროვნული სამართლის ნორმის დარღვევა, რომელიც მე-5 მუხლის დარღვევის თანმხვედრია, იწვევს მე-5 მუხლის მე-5 პუნქტით გათვალისწინებული უფლების წარმოშობას. შიდასახელმწიფოებრივი სამართალი მე-5 მუხლის მე-5 პუნქტს შეესაბამება, როდესაც იგი მე-5 მუხლის დარღვევაზე მომჩივანი პირისათვის კომპენსაციის უფლებას ითვალისწინებს, რომელსაც უშუალოდ ევროპულ კონვენციაზე ან ეროვნული სამართლის ნორმაზე მითითებით ახორციელებს.⁹⁰

საქმეზე - ბროუგანი და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Brogan and others v. the United Kingdom) - ევროპულმა სასამართლომ, კომისიის მსგავსად, აღნიშნა, რომ შეზღუდვითი განმარტება მე-5 პუნქტის დებულებებთან შეუსაბამოა.⁹¹

საქმეზე - ვასინკი ნიდერლანდების წინააღმდეგ (Wassink v. the Netherlands) - სასამართლომ განსაზღვრა ცნება ,,კომპენსაცია” და დაადგინა, რომ:

,,...მე-5 მუხლის მე-5 პუნქტის მოთხოვნა შესრულებულია, როცა შესაძლებელია მე-5 მუხლის 1-ლი, მე-2, მე-3 ან მე-4 პუნქტის საწინააღმდეგო პირობებში განხორციელებულ თავისუფლების აღკვეთასთან დაკავშირებით კომპენსაციის მოთხოვნა. იგი არ უკრძალავს ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს, ზიანის ანაზღაურების მინიჭება განაპირობონ პირის შესაძლებლობით, ამტკიცოს დარღვევის შედეგად მიყენებული ზიანის არსებობა. მე-5 მუხლის მე-5 პუნქტის, ისევე როგორც 25-ე მუხლის კონტექსტში (იხ., inter alia, 1990 წლის 24 აპრილის გადაწყვეტილება ჰუვიგის (Huvig) საქმეზე, Series A no. 176-B, გვ. 56-57, § 35), ,,მსხვერპლის” სტატუსი შეიძლება არსებობდეს მაშინაც, როდესაც არ დამდგარა ფაქტობრივი ზიანი, მაგრამ ,,კომპენსაციის” საკითხი დღის წესრიგში ვერ დადგება, როდესაც მატერიალური თუ არამატერიალური ზიანის მიყენება არ აღნიშნულა ...”⁹²

მე-5 მუხლის მე-5 პუნქტი იძლევა მატერიალური და მორალური ზიანის ანაზღაურების უფლებას. პრაქტიკაში კომპენსაცია, როგორ წესი, ფინანსურია.

5.10.2. საქართველოს კანონმდებლობა

კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-7 პუნქტი ითვალისწინებს უკანონოდ დაკავებული თუ დაპატიმრებული პირის უფლებას კომპენსაციის მიღებაზე ისე, რომ არ ეხება მატერიალური თუ მორალური ზიანის დადგომის მომენტს:

,,7. ... უკანონოდ დაკავებულ ან დაპატიმრებულ პირს აქვს კომპენსაციის მიღების უფლება”.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი მცდარი მსჯავრდებისათვის კომპენსაციის მექანიზმს ითვალისწინებს.⁹³

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-12 მუხლის მე-4 ნაწილის თანახმად, უკანონოდ და დაუსაბუთებლად თავისუფლებაშეზღუდულ პირს აქვს მისთვის მიყენებული ზიანის სრულად ანაზღაურების უფლება.

73-ე მუხლის 1-ლი ნაწილის ლ) ქვეპუნქტი ითვალისწინებს ეჭვმიტანილის უფლებას, მიიღოს ანაზღაურება ზიანისათვის, რომელიც მას მიადგა, inter alia, უკანონო და დაუსაბუთებელი დაკავების შედეგად. იგივე უფლება არის გარანტირებული ბრალდებულისათვის უკანონო და დაუსაბუთებელი დაპატიმრების შედეგად მიყენებული ზიანის გამო (76-ე მუხლის მე-2 ნაწილი). უკანონო და დაუსაბუთებელი დაკავების შედეგად მიყენებული ზიანი სრული მოცულობით უნდა ანაზღაურდეს სახელმწიფო ბიუჯეტიდან, იმის მიუხედავად, არის თუ არა დაკავებული მსჯავრდებული (150-ე მუხლის მე-4 ნაწილი).

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 165-ე მუხლი შემდეგს ითვალისწინებს:

,,1. ქონებრივი ზიანი პირს სრული მოცულობით აუნაზღაურდება, თუ დადგინდა, რომ მისი დაკავება ან დაპატიმრება უკანონო ან დაუსაბუთებელი იყო. ზიანი ანაზღაურდება, თუ გამოტანილია გამამართლებელი განაჩენი ან საქმე შეწყდა 28-ე მუხლის პირველი ნაწილის ,,ა”⁹⁴ და ,,ე”⁹⁵ ქვეპუნქტებში აღნიშნული საფუძვლებით.

2. ფიზიკური ზიანი ანაზღაურდება სახელმწიფოს მიერ თანხის გადახდით, მკურნალობის ხარჯების, შრომისუნარიანობის დაკარგვის ან დაქვეითების საკომპენსაციოდ, თუ დაავადება გამოიწვია საპატიმრო ადგილებში დაპატიმრებულის ყოფნის რეჟიმის დარღვევამ.

3. მორალური ზიანის ანაზღაურება ხდება პრესაში ან მასობრივი ინფორმაციის სხვა საშუალებით ბოდიშის მოხდის გზით, აგრეთვე ფულადი კომპენსაციით”.

160-ე მუხლის 1-ლი ნაწილი, სავარაუდოდ, არღვევს არა მხოლოდ ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას იმით, რომ კომპენსაციის მინიჭებას ითვალისწინებს მხოლოდ პირის გამართლების შემთხვევაში, იგი წინააღმდეგობაში მოდის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის სხვა დებულებასთან, სახელდობრ, 150-ე მუხლის მე-4 ნაწილთან. უფრო მეტიც, მაშინ, როდესაც სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ითვალისწინებს რეაბილიტაციას, ანუ უკანონოდ ან დაუსაბუთებლად მსჯავრდებულის, ბრალდებულის ან იძულებითი მკურნალობისათვის გაგზავნილი პირის უფლებების აღდგენას, თუ დადგინდება მისი უდანაშაულობა ან იძულებითი მკურნალობისათვის გაგზავნის უსაფუძვლობა (219-ე მუხლის 1-ლი ნაწილი), სხვა წესი ვრცელდება უკანონო თუ დაუსაბუთებელი დაკავების, დაპატიმრების ანდა სამედიცინო დაწესებულებაში ექსპერტიზისათვის მოთავსების შედეგად მიყენებული ზიანის კომპენსაციაზე. 221-ე მუხლის თანახმად, ამ უკანასკნელ შემთხვევაში ზიანი უნდა ანაზღაურდეს საქმის შედეგის მიუხედავად.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი მოიცავს თავისუფლების აღკვეთის შემთხვევებს, რომელნიც გათვალისწინებულია მე-5 მუხლის 1-ლი ყველა პუნქტით, გარდა ინფექციური დაავადებების გავრცელებისათვის დაპატიმრებისა. იგი აგრეთვე მოიცავს იმ საკითხებს, რაც შეიძლება წარმოიშვას მე-5 მუხლის მე-2-მე-4 პუნქტებთან მიმართებით. თუმცა ზემოაღნიშნული დებულებები ნათლად მიუთითებს, რომ საქართველოს კანონმდებლობა კომპენსაციის საკითხს მხოლოდ თავისუფლების აღკვეთის გამართლებას უკავშირებს. უფრო მეტიც, ზემოაღნიშნული მუხლებიდან არ შეიძლება იმ დასკვნის გაკეთება, რომ პირს შეუძლია მოითხოვოს კომპენსაცია, თუ მას არ ეცნობა მის წინაშე წაყენებული ბრალდების შესახებ მე-5 მუხლის მე-2 პუნქტის შესაბამისად, ან არ იყო უზრუნველყოფილი habeas corpus-ის გარანტიით, ან მისი პატიმრობის ვადა არ იყო გონივრული მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის მნიშვნელობით.⁹⁶

5.11. დასკვნები და რეკომენდაციები

ა) რეკომენდებულია შეიარაღებული ძალების სადისციპლინო წესდებაში ცვლილება-დამატებების შეტანა, რომ სამხედრო მოსამსახურისათვის თავისუფლების აღკვეთის შეფარდება სასამართლოს მიერ კანონით დადგენილი წესით წყდებოდეს;

ბ) რეკომენდებულია 141-ე მუხლის კონვენციასთან და პრეცედენტულ სამართალთან შესაბამისობაში არსებული რედაქციით ჩამოყალიბება. სახელდობრ, ,,საკმარისი საფუძველი, ეჭვი მიიტანონ” უნდა შეიცვალოს ,,გონივრული ეჭვით,,, ,,დანაშაულებრივი საქმიანობა” შეიცვალოს სიტყვებით - ,,დანაშაულის ჩადენა”;⁹⁷

გ) რეკომენდებულია, მძიმე ან განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულის ჩადენის ფაქტი გამოირიცხოს დაპატიმრების, როგორც აღკვეთის ღონისძიების შეფარდების საფუძვლების სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 151-ე მუხლის მე-3 ნაწილის ჩამონათვალიდან;

დ) რეკომენდებულია, გამოირიცხოს პატიმრობის ვადის გაგრძელების ნებართვა, როგორც ეს 162-ე მუხლის მე-2 ნაწილითაა გათვალისწინებული;

ე) რეკომენდებულია, ამოღებულ იქნეს მითითება თავისუფლების აღკვეთით 3 წელზე მეტი ვადით დასჯად დანაშაულში ბრალდებაზე 652-ე მუხლის 1-ლი ნაწილიდან;

ვ) რეკომენდებულია, ,,ფსიქიატრიული დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონში გათვალისწინებული იყოს პაციენტის ნების გარეშე სტაციონარში გადაუდებელი მკურნალობის შემთხვევაში პროკურორის ნაცვლად მოსამართლისათვის შეტყობინების ვალდებულება და ამ უკანასკნელის მიერ თავისუფლების შეზღუდვის სანქცირება. აგრეთვე რეკომენდებულია, კანონი 1999 წლის 22 ივლისის სისხლის სამართლის კოდექსთან იყოს შესაბამისობაში მოყვანილი;

ზ) რეკომენდებულია გათვალისწინებულ იქნეს სწრაფი და ქმედითი სასამართლო კონტროლი, ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსით, სასაზღვრო რეჟიმის დარღვევაში ეჭვმიტანილი ყველა პირისთვის;

თ) რეკომენდებულია სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში ცვლილება-დამატებების შეტანა ისე, რომ გათვალისწინებული იყოს მოსამართლის წინაშე ბრალდებულის წარდგენის ვალდებულება აღკვეთის ღონისძიების შეფარდების საკითხის გადაწყვეტის მიზნით;

ი) ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის თვალსაზრისით,⁹⁸ რეკომენდებულია, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი პირდაპირ ითვალისწინებდეს მოსამართლის ვალდებულებას, განიხილოს ყველა გარემოება, რომელიც მეტყველებს ბრალდებულის სასარგებლოდ ან საწინააღმდეგოდ, რათა სამართლებრივ კრიტერიუმზე დაყრდნობით გადაწყვიტოს, არსებობს თუ არა პატიმრობის გამამართლებელი მიზეზები;

კ) რეკომენდებულია კონსტიტუციური დებულებისა და სისხლის სამრთლის საპროცესო კოდექსის შესატყვისი მუხლების ახალი რედაქციით ფორმულირება, რათა გათვალისწინებულ იქნეს დაკავებული ან დაპატიმრებული პირის სასწრაფოდ, არა უმეტეს 48 საათში, მოსამართლის წინაშე წარდგენის ვალდებულება;

ლ) რეკომენდებულია, დაცვის მხარის მიერ საქმის გაცნობის დრო ჩაითვალოს წინასწარი გამოძიებისა და წინასწარი პატიმრობის კანონით განსაზღვრულ ვადებში;

მ) რეკომენდებულია, სამართალდამცავი ორგანოების პრაქტიკაში პრიორიტეტი ენიჭებოდეს გირაოს, როგორც აღკვეთის ღონისძიებას და არა წინასწარ პატიმრობას;

ნ) რეკომენდებულია გათვალისწინებულ იქნეს უფლება habeas corpus-ზე, როგორც დაკავებასთან, ისე დაპატიმრებასთან მიმართებით, კონსტიტუციაში, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსსა და სხვა შესატყვის საკანონმდებლო აქტში მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტისა და ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის მოხოვნების თანახმად, ზემოაღნიშნული შეუსაბამობების გათვალისწინებით;

ო) რეკომენდებულია სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში ცვლილება-დამატებების შეტანა ისე, რომ გათვალისწინებულ იქნეს აღსრულებადი უფლება კომპენსაციაზე იმ შემთხვევებში, როცა დაკავების ან დაპატიმრების არსი თუ წესი დაირღვა და ამან მოიცვას კონვენციის მე-5 მუხლის 1-ლი მე-4 პუნქტებით გათვალისწინებული ყველა საკითხი;

პ) რეკომენდებულია სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 160-ე მუხლის 1-ლი ნაწილის ახალი რედაქციით ფორმულირება ისე, რომ იგი უზრუნველყოფდეს ზიანის ანაზღაურების უფლებას საბოლოო გამართლების თუ მსჯავრდების მიუხედავად;

ჟ) რეკომენდებულია, უზრუნველყოფილ იქნეს აღსრულებადი უფლება ზიანის ანაზღაურებაზე იმ პირთათვის, რომლებსაც თავისუფლება ინფექციურ დაავადებათა გავრცელების აღკვეთის საფუძველზე შეეზღუდათ.

__________________________

¹ ენხელი და სხვები ნიდერლანდების წინააღმდეგ (Engel and others v. the Netherlands), 1976 წლის 8 ივნისი, Series A no. 22, 58-ე პუნქტი.

² ეროუსმიტი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Arrowsmith v. the United Kingdom), DR (1980), 64-ე პუნქტი.

³ ბოზანო იტალიის წინააღმდეგ (Bozano v. Italy), 1986 წლის 18 დეკემბერი, Series A no. 111, 54-ე და მე-60 პუნქტები.

⁴ სხვა საქმეებთან ერთად, იხ., ,,ვ” გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (W. v. the United Kingdom), (1983), 32 DR 190.

⁵ სხვა საქმეებთან ერთად, იხ., ,,ვ” გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (W. v. the United Kingdom), (1983), 32 DR 190.

⁶ უტატის მუტანდის, X და Y ნიდერლანდების წინააღმდეგ (X. and Y. v. Netherlands), 1985 წლის 26 მარტი, შერიეს ნო. 91.

⁷ გუზარდი იტალიის წინააღმდეგ (Guzzardi v. Italy), 1976 წლის 6 ნოემბერი, Series A no. 39, 92-ე პუნქტი.

⁸ დე ვილდე, ოომსი და ვერსიპი ბელგიის წინააღმდეგ (De Wilde, Ooms and Versyp v. Belgium), 1971 წლის 18 ივნისი, Series A no. 12.

⁹ რეინეტი საფრანგეთის წინააღმდეგ (Reinette v. France), Application 14009/88, (1989) 63

DR 189.

¹⁰ ენხელი და სხვები ნიდერლანდების წინააღმდეგ (Engel and others v. the Netherlands), 1976 წლის 8 ივნისი, Series A no. 22.

¹¹ აშინგდეინი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Ashingdane v. the United Kingdom), 1985 წლის 28 მაისი, Series A no. 93, 41-ე პუნქტი.

¹² ნილსენი დანიის წინააღმდეგ (Nielsen v. Denmark), (1988), Series A no. 144.

¹³ საქართველოს კანონმდებლობის მე-13 მუხლთან შესაბამისობის თაობაზე იხ. A Study on the Compatibility of Georgian Law with the Requirements of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms and its Protocols: Pilot Project, prepared by A.Kakhniashvili, A. Nalbandov, G. Tskrialashvili, HRCAD(2001)2, 2001, 44-63.

¹⁴ საქართველოს კანონმდებლობის მე-14 მუხლთან შესაბამისობის თაობაზე იხ. A Study on the Compatibility of Georgian Law with the Requirements of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms and its Protocols: Pilot Project, prepared by A.Kakhniashvili, A. Nalbandov, G. Tskrialashvili, HRCAD(2001)2, 2001, 64-69.

¹⁵ საქართველოს კანონმდებლობის მე-15 მუხლთან შესაბამისობის თაობაზე, იხ. A Study on the Compatibility of Georgian Law with the Requirements of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms and its Protocols: Pilot Project, prepared by A.Kakhniashvili, A. Nalbandov, G. Tskrialashvili, HRCAD(2001)2, 2001,71-74.

¹⁶ 1991 წლის 1-ლი ივლისი, Series A no. 3, 67-ე პუნქტი.

¹⁷ საქართველოს კანონმდებლობის მე-17 მუხლთან შესაბამისობის თაობაზე იხ. A Study on the Compatibility of Georgian Law with the Requirements of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms and its Protocols: Pilot Project, prepared by A.Kakhniashvili, A. Nalbandov, G. Tskrialashvili, HRCAD(2001)2, 2001, 75.

¹⁸ იხ. შესაბამისობა მე-3 მუხლთან.

¹⁹ სამხედრო მოსამსახურე შეიძლება დაექვემდებაროს მეთაურთა მეთვალყურეობას და სამხედრო ნაწილის დატოვება აეკრძალოს. გადაადგილების თავისუფლების შეზღუდვის კანონმდებლობისეული ფორმულირება არ აღწევს თავისუფლების აღკვეთის იმ ზღვარს, რომ მე-5 მუხლის მოქმედების ფარგლებში მოხვდეს.

²⁰ მიღებულია 1997 წლის 27 ივნისს.

²¹ დამტკიცებულია საქართველოს პრეზიდენტის 1999 წლის 20 დეკემბრის ბრძანებულებით.

²² ვემჰოფი გერმანიის წინააღმდეგ (Wemhoff v. Germany), 1968 წლის 27 ივნისი, Series A no. 7.

²³ მიუკერძოებლობის, დამოუკიდებლობისა და საპროცესო გარანტიების შესახებ მე-6 მუხლის სხვა მოთხოვნების თაობაზე იხ. ქვემოთ.

²⁴ დამტკიცებულია საქართველოს სახელმწიფოს მეთაურის 1994 წლის 2 სექტემბრის ბრძანებულებით.

²⁵8 იხ. შესაბამისობა მე-7 მუხლთან, მე-7 ოქმის მე-2 მუხლთან.

²⁶ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 5.11.ა).

²⁷ ლოლესი ირლანდიის წინააღმდეგ (Lawless v. Ireland), 1960 წლის 14 ნოემბერი, Series A no. 3, მე-9 პუნქტი.

²⁸ იქვე.

²⁹ სხვა საქმეებთან ერთად, იხ., ნოვიცკა პოლონეთის წინააღმდეგ (Nowicka v. Poland), 2002 წლის 3 დეკემბერი, მე-60 პუნქტი.

³⁰ მაკვეი და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (McVeigh and Others v. the United Kingdom), Applications 8022/77, 8025/77, 8027/77, კომისიის 1981 წლის 18 მარტის გადაწყვეტილება, Decisions and Reports (DR) 25.

³¹ იოჰანსენი ნორვეგიის წინააღმდეგ (Johansen v. Norway), Application no. 10600/83, (1985), 44 DR 155.

³² ეჭვმიტანილი, ბრალდებული, განსასჯელი, დაზარალებული, მოწმე (174-ე მუხლის 1-ლი ნაწილი).

³³ კანონი აგრეთვე ითვალისწინებს ვალდებულების შესრულებისათვის გამიზნულ დამსჯელ ღონისძიებებს, რომლებიც არ ხვდება მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის ბ) ქვეპუნქტის მოქმედებაში. სახელდობრ, ფულადი სახდელი შეიძლება დაეკისროს მოწმეს გამოუცხადებლობის, თავმჯდომარის განკარგულებათა შეუსრულებლობის, საქმის გამოძიებისა და სასამართლო განხილვის დროს წესრიგის დარღვევისა თუ სასამართლოს უპატივცემულობისათვის (სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 94-ე მუხლის მე-2 ნაწილი). მოწმის მიერ ცრუ ჩვენების მიცემა ან ჩვენების მიცემაზე უარის თქმა იწვევს სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობას სისხლის სამართლის კოდექსის 370-ე და 371-ე მუხლების შესაბამისად, რომლებიც ითვალისწინებენ, inter alia, თავისუფლების აღკვეთასთან დაკავშირებულ სასჯელებს.

³⁴ ისევე როგორც სისხლის სამართლის კოდექსი.

³⁵ ფოქსი, კემპბელი და ჰარტლი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Fox, Campbell and Hartley v. the United Kingdom), 1990 წლის 30 აგვისტო, Series A no. 182, 34-ე პუნქტი.

³⁶ სასამართლო განხილვის განმავლობაში პატიმრობის თაობაზე წევრი სახელმწიფოების მიმართ ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის R (80) 11 რეკომენდაციის მე-3 მუხლი.

³⁷ გუზარდი იტალიის წინააღმდეგ (Guzzardi v. Italy), 1976 წლის 6 ნოემბერი, Series A no. 39.

³⁸ მინისტრთა კომიტეტის რეკომენდაცია, მე-4 მუხლი.

³⁹ ჩიულა იტალიის წინააღმდეგ (Ciulla v. Italy), 1989 წლის 22 თებერვალი, Series A no. 148, მე-40 პუნქტი.

⁴⁰ ბროუგანი და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Brogan and Others v. the

United Kingdom), 1989 წლის 29 ნოემბერი, Series A no. 145-B, 53-ე პუნქტი.

⁴¹ 1982 წლის 11 ოქტომბრის ანგარიში, Series A no. 77. თავის 1984 წლის 22 მაისის გადაწყვეტილებაში, Series A no. 77, სასამართლომ არ უარყო ეს განმარტება.

⁴² სხვა საქმეებთან ერთად იხ. ,,X” გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (X. v. the United Kingdom), 1981 წლის 5 ნოემბერი, 36-ე-39-ე პუნქტები.

⁴³ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 5.11.ბ).

⁴⁴ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 5.11.გ).

⁴⁵ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 5.11.დ).

⁴⁶ იხ. აგრეთვე მე-3 მუხლთან შესაბამისობის შესახებ.

⁴⁷ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 5.11.ე).

⁴⁸ 1997 წლის 27 ივნისი.

⁴⁹ 1979 წლის 24 ოქტომბერი, Series A no. 33.

⁵⁰ დამტკიცებულია საქართველოს პრეზიდენტის 1999 წლის 20 დეკემბრის ბრძანებულებით.

⁵¹ წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი მიუთითებს შემოწმებაზე თავდაპირველი გამოკვლევიდან სულ ცოტა 6 თვის განმავლობაში, 168-ე პუნქტის მიხედვით. კანონმდებლობაში არ არსებობს აღნიშნული განცხადების საფუძველი. ,,ფსიქიატრიული დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონის თანახმად, რომელიც არეგულირებს ფსიქიატრიული დაწესებულების სტაციონარში იძულებით მკურნალობას, ადგენს, რომ აღნიშნული ტიპის მკურნალობაზე სისხლის სამართლის შესატყვისი მუხლები ვრცელდება.

⁵² კანონი უთითებს სისხლის სამართლის კოდექსის 58-ე და 59-ე მუხლებზე, რომლებიც 2000 წლის 1-ლ ივნისამდე მოქმედი ადრინდელი სისხლის სამართლის კოდექსის შესაბამისი მუხლებია. ამჟამად მოქმედ კოდექსში ეს არის 101-ე მუხლი.

⁵³ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 5.11.ვ).

⁵⁴ მიღებულია 1960 წელს, ძალაში იყო ცვლილებებითა და დამატებებით 2000 წლის 1-ლ ივნისამდე.

⁵⁵ დამტკიცებულია საქართველოს პრეზიდენტის 1999 წლის 20 დეკემბრის ბრძანებულებით.

⁵⁶ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 5.11.ზ).

⁵⁷ შისერი შვეიცარიის წინააღმდეგ (Schiesser v. Switzerland), 1979 წლის 4 დეკემბერი, Series A no. 34, 31-ე პუნქტი.

⁵⁸ იქვე.

⁵⁹ ჰუბერი შვეიცარიის წინააღმდეგ (Huber v. Switzerland), 1997 წლის 18 თებერვალი, Series A no. 188, 26-ე პუნქტი.

⁶⁰ ,,დ” ნიდერლანდების წინააღმდეგ (D. v. the Netherlands), 42 DR 242.

⁶¹ მრავალ სხვა გადაწყვეტილებას შორის: ჰერცეგფალვი ავსტრიის წინააღმდეგ (Herczegfalvy v. Austria), 1992 წლის 24 სექტემბერი, Series A no. 244, 71-ე პუნქტი.

⁶² 1969 წლის 10 ნოემბრის გადაწყვეტილება, Series A no. 9.

⁶³ მრავალ სხვა გადაწყვეტილებას შორის: კუდლა პოლონეთის წინააღმდეგ (Kudla v. Poland), [GC], no. 30210/96, ECHR 2000-XI, 164-ე პუნქტი.

⁶⁴ 1991 წლის 12 დეკემბერი, Series A no. 224.

⁶⁵ 1968 წლის 27 ივნისი, Series A no. 7.

⁶⁶ 1974 წლის 7 მაისი, Series A no. 17.

⁶⁷ ვემჰოფი გერმანიის წინააღმდეგ (Wemhoff v. Germany), 1968 წლის 27 ივნისი, Series A no. 7.

⁶⁸ ნოიმაისტერი ავსტრიის წინააღმდეგ (Neumeister v. Austria), 1974 წლის 7 მაისი, Series A no. 17.

⁶⁹ შტიოგმიულერი ავსტრიის წინააღმდეგ (Stögmuller v. Austria), 1969 წლის 10 ნოემბერი, Series A no. 9.

⁷⁰ 160-ე მუხლის 1-ლი ნაწილი.

⁷¹ საქართველოს მთავრობისადმი წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის მიერ წარდგენილი მოხსენება, 28-ე პუნქტი.

⁷² იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 5.11.თ).

⁷³ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 5.11.ი).

⁷⁴ წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის მიერ საქართველოს მთავრობისადმი წარდგენილი მოხსენება, მე-18 პუნქტი.

⁷⁵ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 5.11.კ).

⁷⁶ 162-ე მუხლის მე-8-მე-9 მუხლების კონსტიტუციასთან შესაბამისობა გასაჩივრდა საკონსტიტუციო სასამართლოში სახალხო დამცელის მიერ. მოსარჩელე ამტკიცებდა, რომ, ვინაიდან კონსტიტუცია ითვალისწინებს მხოლოდ წინასწარი პატიმრობის ვადას, რაც შეადგენს 9 თვეს, და არაფერს ამბობს სასამართლო განხილვის განმავლობაში პატიმრობაზე, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი არღვევს ქვეყნის უზენაეს კანონს იმით, რომ შემოაქვს ,,განსასჯელის” ცნება და ითვალისწინებს სასამართლოს განმავლობაში პატიმრობას, ხოლო 162-ე მუხლის მე-8-მე-9 მუხლები აღნიშნულ ვადებს ითვალისწინებს. საკონსტიტუციო სასამართლომ არ დააკმაყოფილა კონსტიტუციური სარჩელი და დაადგინა, რომ ბრალდებულისა და განსასჯელის საპროცესო სტატუსი განსხვავებულია და, თუმცა კონსტიტუცია მოიხსენიებს ამათაგან მხოლოდ პირველს და არას ამბობს მეორეზე, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი კონსტიტუციით გაუთვალისწინებელი საპროცესო ცნების შემოტანით მას ეწინააღმდეგება (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2003 წლის 29 იანვრის გადაწყვეტილება).

⁷⁷ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 5.11.ლ).

⁷⁸ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 5.11.მ).

⁷⁹ 1983 წლის 11 ოქტომბრის ანგარიში საქმეებზე: ზამირი (Zamir), DR 40; ვან დერ ლეერი ნიდერლანდების წინააღმდეგ (Van Der Leer v. the Netherlands), (1990), Series A no. 170, 35-ე პუნქტი.

⁸⁰ სასამართლომ დაადგინა მე-4 პუნქტის დარღვევა იმ ფაქტის გამო, რომ პირები, რომლებიც უარს ამბობდნენ სამხედრო სამსახურზე ზნეობრივი ან რელიგიური მოსაზრებით, იძულებულნი იყვნენ, ეცადათ 6, 7 და 13 დღეც კი მათი დაპატიმრების კანონიერების სასამართლოს მიერ განსახილველად.

⁸¹ ენხელი და სხვები ნიდერლანდების წინააღმდეგ (Engel and others v. the Netherlands),

1976 წლის 8 ივნისი, Series A no. 22.

⁸² მაგალითად, რეციდივისტის ე.წ. მთავრობის განკარგულებაში გადაცემა; ,,განუსაზღვრელი ვადით” ან დისკრეციული უვადო თავისუფლების აღკვეთამისჯილი პირის განგრძობადი პატიმრობა”, რაც არ არის ცნობილი საქართველოს სისხლის სამართლის კანონმდებლობისათვის.

⁸³ აღნიშნული ტერმინი ასახავს იმ ორგანოებს, რომლებიც არა მხოლოდ ხასიათდებიან საერთო ფუძემდებლური ნიშნებით, რომელთაგანაც უმნიშვნელოვანესია აღმასრულებელი ხელისუფლებისა და პროცესის მხარეთაგან დამოუკიდებლობა, არამედ, აგრეთვე, სასამართლო პროცესის გარანტიები; თავად ორგანოს კი უნდა ჰქონდეს უფლებამოსილება, გადაწყვიტოს პატიმრობის ,,მართლზომიერება” და აღნიშნულის შემთხვევაში გაათავისუფლოს დაპატიმრებული პირი.

⁸⁴ სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით, წინასწარი პატიმრობის ხასიათი მოითხოვს განხორციელებულ კონტროლთა შორის ხანმოკლე ინტერვალებს; კონვენციის

მიდგომით, წინასწარი პატიმრობა მკაცრად შეზღუდული ვადის განმავლობაში უნდა გრძელდებოდეს, ვინაიდან მისი არსებობის გამამართლებელი მიზეზი (raison d'être) არსებითად არის დაკავშირებული გამოძიების ინტერესებთან, რომელიც ოპერატიულად

უნდა წარიმართოს (მაგალითად, ბაზიჩერის (Bazicheri) საქმეზე ერთთვიანი ვადა არაგონივრულად არ ჩაითვალა).

⁸⁵ საკონსტიტუციო სასამართლოს 2003 წლის 29 იანვრის გადაწყვეტილებით, პირს დაცვის უფლება აქვს დაკავების მომენტიდან, ანუ დაკავების ადგილას მიყვანის მომენტიდან.

⁸⁶ იხ. ქვემოთ, შესაბამისობა მე-6 მუხლთან.

⁸⁷ ლამი ბელგიის წინააღმდეგ (Lamy v. Belgium), 1989 წლის 30 მარტი, Series A no. 151.

⁸⁸ როგორც ზემოთ აღინიშნა, მძიმე ან განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულის ჩადენა არის პატიმრობის, როგორც აღკვეთის ღონისძიების, შეფარდების საფუძველი 151-ე მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად და ამას ემატება 155-ე მუხლის მე-2 პუნქტი, რომლის თანახმადაც, აღკვეთის ღონისძიება უქმდება მოსამართლის დადგენილებით, აგრეთვე სასამართლოს განაჩენით, განჩინებით (დადგენილებით), თუ აღარ არსებობს აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების საფუძველი.

⁸⁹ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 5.11.ნ).

⁹⁰ Mutatis mutandis, ჩიულა იტალიის წინააღმდეგ (Ciulla v. Italy), 1989 წლის 22 თებერვალი, Series A no. 148, 43-ე-45-ე პუნქტები.

⁹¹ Series A no. 145-, 67-ე პუნქტი.

⁹² Series A no. 185-, 38-ე პუნქტი.

⁹³ იხ. A Study on the Compatibility of Georgian Law with the Requirements of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms and its Protocols: Pilot Project, prepared by A.Kakhniashvili, A. Nalbandov, G. Tskrialashvili, HRCAD(2001)2, 2001, 148-149.

⁹⁴ სისხლის სამართალწარმოება წყდება სისხლის სამართლის კანონით გათვალისწინებული ქმედების არარსებობისას.

⁹⁵ სისხლის სამართალწარმოება წყდება იმ საფუძველზე, რომ პირს არ მიუღწევია ისეთი ასაკისათვის, როცა დგება სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა.

⁹⁶ იხ. დასკვნები და რეკომენდაციები, 5.11.ო)-ჟ).

⁹⁷ იხ. საქმეები: გუზარდი (Guzzardi) და ჩიულა (Giulla) იტალიის წინააღმდეგ, რომლებზეც სასამართლომ დაადგინა, რომ მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის გ) ქვეპუნქტს ეწინააღმდეგება პატიმრობის შეფარდება იმ ზოგად საფუძველზე დაყრდნობით, რომ მოცემული პირი რეციდივისტია. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ტერმინი ,,დანაშაულებრივი საქმიანობა” ამ მოსაზრებას იმეორებს.

⁹⁸ შისერი შვეიცარიის წინააღმდეგ (Schiesser v. Switzerland), 1979 წლის 4 დეკემბერი, Series A no. 34, 31-ე პუნქტი.

I. კორუფციისა და მის წინააღმდეგ ბრძოლის პრობლემა

საქართველოს კანონმდებლობისა და პრაქტიკის ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის მოთხოვნებთან შესაბამისობის განხილვამდე, განვიხილავთ ქვეყანაში კორუფციის პრობლემას. დემოკრატიული ინსტიტუტების გაძლიერება და სამართლებრივი სახელმწიფოს, ადამიანის უფლებათა განვითარება სათუო იქნება, ვიდრე სახელმწიფო ხელისუფლება კორუფციის წინააღმდეგ ბრძოლის გადამწყვეტ ნაბიჯებს არ გადადგამს.

კორუფციის წინააღმდეგ ევროპის საბჭოს სახელმწიფოთა ჯგუფის (GRECO) მიერ საქართველოს შესახებ გაკეთებულმა პირველმა შეფასებითმა ანგარიშმა ხაზი გაუსვა კორუფციის ფენომენის უკიდურეს საფრთხეს, რომელიც უზარმაზარი ეკონომიკური და სოციალური პრობლემების წინაშე მდგარ ახალგაზრდა სახელმწიფოს მომავალ განვითარებას შეიძლება დაემუქროს.¹ კორუფციის პრობლემა ევროპის საბჭოს სამდივნოს საქართველოს საინფორმაციო და დამხმარე მისიების მიერ მომზადებული ანგარიშების ცენტრალურ პრობლემად რჩება.² 2002 წლის ივლისში საქართველოსა და ამიერკავკასიის რეგიონში მინისტრთა კომიტეტის თავმჯდომარის ვიზიტის ანგარიშში ხაზი გაესვა საქართველოში კორუფციასთან ქმედითი ბრძოლის აუცილებლობას და გულისტკივილით აღინიშნა ის მადესტაბილიზებელი შედეგი, რომლითაც ფართოდ გავრცელებული კორუფცია ემუქრებოდა შიდასახელმწიფოებრივ უსაფრთხოებას. ეს შეხედულება ადასტურებს გაერთიანებული ერების ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტის შენიშვნებსაც, რითაც აგრეთვე ხაზი გაესვა ყოვლისმომცველ და ღრმად ფესვგადგმულ კორუფციას 2002 წელს.³

ევროპის საბჭოს სტრატეგიული დაგეგმარების დირექტორატის (DSP) ანგარიშის მიხედვით, რომელიც სამდივნოს დელეგაციის 2002 წლის 8-11 დეკემბრის თბილისში ვიზიტის შედეგად მომზადდა, კორუფციის პრობლემა კვლავაც ენდემურია საქართველოში. ანგარიშში აღნიშნულია, რომ სამართალდამცველი და უშიშროების ორგანოების ძირეული რეფორმა ხორციელდება.⁴ რაც შეეხება კორუფციის წინააღმდეგ ბრძოლასთან დაკავშირებით გადადგმულ ნაბიჯებს, ანგარიშში აღნიშნულია, რომ 2002 წლის 30 აპრილს საქართველომ ხელი მოაწერა დანაშაულებრივი გზით მიღებული შემოსავლების გათეთრების, ძებნის, ამოღებისა და კონფისკაციის შესახებ კონვენციას. კორუფციის შესახებ სისხლის სამართლის კონვენცია და კორუფციის შესახებ სამოქალაქო სამართლის კონვენცია ხელმოწერილ იქნა საქართველოს მიერ, შესაბამისად, 1999 წლის 27 იანვარს და 1999 წლის 4 ნოემბერს. ფულის გათეთრების შესახებ და ანტიკორუფციული ბიუროს შესახებ კანონპროექტები ექსპერტიზისათვის ევროპის საბჭოს უნდა გადასცემოდა. ხაზგასმით არის აღნიშნული, რომ მცირედი პროგრესი იქნა მიღწეული GRECO-ს რეკომენდაციების შესრულებაში, მაგრამ კორუფცია უმეტეს დაწესებულებაში მაინც ენდემურ პრობლემად რჩება. კორუფციულ დანაშაულებზე აღძრული სისხლის სამართლის საქმეების რაოდენობა უმნიშვნელოა.⁵ ანგარიში მიუთითებს კორუფციის პრობლემაზე, როგორც საზოგადოების ყველა სფეროში სისტემატური და ენდემური ხასიათის ფენომენზე.⁶

პრეზიდენტის 2001 წლის 13 აპრილის ბრძანებულებით შეიქმნა ანტიკორუფციული საბჭო, რომელიც ანტიკორუფციული პოლიტიკის კოორდინაციის ფუნქციით აღიჭურვა. საბჭო არის საქართველოს პრეზიდენტის სათათბირო ორგანო. თბილისში დაფუძნებული მრავალი დამკვირვებლის მიხედვით, არ შეიძლება ითქვას, რომ საბჭო საკმარისად ქმედითად ართმევს თავს დაკისრებულ მოვალეობას: პროგრამები კარგია, მაგრამ არ არსებობს პოლიტიკური ნება, რომ ამ პროგრამებმა ჯეროვნად იმუშაოს.⁷ ანტიკორუფციული ბიურო შეიქმნა როგორც საჯარო სამართლის იურიდიული პირი, პრეზიდენტის 2001 წლის 8 მაისის ბრძანებულებით, ანტიკორუფციული საბჭოს ინფორმაციულ-ანალიტიკური უზრუნველყოფისა და მატერიალურ-ტექნიკური მხარდაჭერის მიზნით.⁸ ანგარიშში მოცემული შეფასებით, ბიუროს თავდაპირველი დანიშნულება იყო ანტიკორუფციული ინიციატივების საბჭოსათვის წარდგენა და საქმიანობის კოორდინაცია, ხოლო ახლა იგი ცდილობს, კორუფციის საქმეთა გამოძიება აიღოს თავის თავზე.⁹ კორუფციის წინააღმდეგ ბრძოლის კამპანია შემოთავაზებულია როგორც საქართველოსათვის ევროპული კავშირის/ევროპის საბჭოს შესაძლო ახალი ერთობლივი ინიციატივის ნაწილი, ქვეყნის ანტიკორუფციულ ბიუროსთან თანამშრომლობის ჩათვლით.

ანგარიშის მიხედვით,¹⁰ 2002 წელს გენერალურ პროკურატურაში კორუფციის არცერთ საქმეს არ უხილავს დღის შუქი, მაგრამ დისციპლინური ზემოქმედების სხვადასხვა ფორმას 67 პროკურორი დაექვემდებარა;¹¹ ბოლო სამი წლის განმავლობაში 14 მოსამართლე იქნა გათავისუფლებული და დაახლოებით 50-ის მიმართ აღიძრა დისციპლინური დევნა; 2002 წელს 147 პირი იქნა გათავისუფლებული პოლიციიდან ისე, რომ მათგან 50-ის წინააღმდეგ სისხლის სამართლის საქმე აღიძრა. რაც შეეხება დაუსჯელობის მტკიცებებს, გენერალური პროკურატურა თვალყურს ადევნებს ყველა უკანონო ქმედებაზე განაცხადს, რომელიც დაზარალებულისაგან ან მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებიდან მიიღება. 2002 წელს გენერალურმა პროკურატურამ (რეგიონული სამსახურების გამოკლებით) 100-ზე მეტი საქმე განიხილა, რომელიც მას შინაგან საქმეთა სამინისტროს გენერალური ინსპექციის მიერ გადაეცა.

კორუფციის წინააღმდეგ ბრძოლის რეფორმის კონტექსტში რეფორმა შეეხო ევროპის საბჭოს მიერ კავკასიის ქვეყნებისათვის 2002 წლის 16-20 დეკემბერს სტრასბურგში ორგანიზებულ რეგიონულ სემინარში ქართველი ექსპერტების მონაწილეობას, სადაც მსჯელობამ მოიცვა სისხლის სამართლის კონვენციები, მათ შორის ისინიც, რომლებიც კორუფციასთან ბრძოლას ეხება. ანგარიშის მიხედვით, სემინარმა ხელი შეუწყო დანაშაულის წინააღმდეგ ბრძოლაში რეგიონული თანამშრომლობის გაუმჯობესებას ევროპის საბჭოს სტანდარტებთან შესაბამისობით, იგი დაეხმარა ევროპის საბჭოს სისხლის სამართლის კონვენციების უკეთ შემეცნებასა და იმპლემენტაციას, ისევე, როგორც ამ ინსტრუმენტების რატიფიკაციის ხელშეწყობას.¹² თბილისში 2002 წლის ივნისში გაიმართა სემინარი ,,პოლიტიკური კორუფციის შესახებ” (პოლიტიკურ პარტიათა დაფინანსება, გავლენით მანიპულირება).

ამჟამინდელი მდგომარეობით, ფულის გათეთრების შესახებ კანონპროექტი პარლამენტშია. ევროპის საბჭოს კონვენციები კორუფციასთან ბრძოლის სფეროში, რაც ხელმოწერილია საქართველოს მიერ, ჯერჯერობით რატიფიცირებული არ არის. აღსანიშნავია, რომ ევროპის საბჭოს აღნიშნული კონვენციების რატიფიკაციის ფაქტი თავისთავად ვერ იქნება კორუფციასთან ბრძოლის ეფექტიანი ღონისძიება, რამდენადაც ეს კონვენციები არ არის თვითშემსრულებელი და ხელშემკვრელ მხარეთაგან მოითხოვს ისეთი საკანონმდებლო და სხვა ღონისძიებების განხორციელებას, რომლებიც შეიძლება საჭირო იყოს მათში გათვალისწინებულ ქმედებათა კრიმინალიზაციისათვის. ვალდებულებათა მეორე ჯგუფი, რომელიც კონვენციებიდან მომდინარეობს, უკავშირდება ისეთი საკანონმდებლო და სხვა ღონისძიებების გატარებას, რომლებიც შეიძლება აუცილებელი იყოს დანაშაულებრივი გზით მიღებული ქონების კონფისკაციისათვის.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-6 მუხლით, საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებას, თუ იგი არ ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციას, კონსტიტუციურ შეთანხმებას, აქვს უპირატესი იურიდიული ძალა შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტების მიმართ. შესაბამისად, საჭიროებისამებრ, კანონმდებლობაში შეტანილი უნდა იქნეს ცვლილება-დამატებები. აღნიშნულ შემთხვევაში, ევროპის საბჭოს კორუფციის სფეროში კონვენციების რატიფიკაცია გაჭიანურდა იმ შეუსაბამობების გამო, რაც საქართველოს კანონმდებლობას ევროპის საბჭოს კონვენციებთან მიმართებით ახასიათებს. ეს საკითხებია: სისხლის სამართლის კოდექსი სასჯელთა სახეებში არ ითვალისწინებს კონფისკაციას, რომელიც დანაშაულებრივი გზით მიღებული შემოსავლების გათეთრების, ძებნის, ამოღებისა და კონფისკაციის შესახებ კონვენციით მოითხოვება; სისხლის სამართლის კოდექსი, თუმცა იგი ითვალისწინებს სასჯელს მექრთამეობისათვის, ვერ მოიცავს ყველა იმ ქმედებას, რომელთა კრიმინალიზაციაც კორუფციის შესახებ სისხლის სამართლის კონვენციითა და კორუფციის შესახებ სამოქალაქო სამართლის კონვენციით მოითხოვება; კორუფციის შესახებ სისხლის სამართლის კონვენციის მე-18 მუხლი ითვალისწინებს კორპორაციულ პასუხისმგებლობას მაშინ, როდესაც საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსით, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა შეიძლება დაეკისროს მხოლოდ ფიზიკურ პირს.

საქართველოს კანონმდებლობის ევროპის საბჭოს კონვენციებთან შესაბამისობაში მოყვანის მიზნით 1999 წელს იუსტიციის სამინისტროში შექმნილი სამართლებრივი რეფორმების სახელმწიფო კომისიის სისხლის სამართლის ქვეკომისიას დავალებები მიეცა. კომისიის მუშაობა ჯერაც მიმდინარეობს.

ა) შრომის ანაზღაურება და სოციალური დაცვა