ისევე, როგორც ენის განვითარების კანონზომიერებათა კვლევისას გამორჩეული მნიშვნელობა აქვს იმ ენობრივ ანომალიებს, რომლებიც არცთუ იშვიათად აღმოჩნდებიან ხოლმე ისტორიულ საიდუმლოებათა გასაღების როლში, შეიძლება ითქვას, თითქმის ისეთივე მნიშვნელოვანია მეცნიერებაში ახალი, არასტანდარტული თვალსაზრისები, რადგან ისინი იძლევიან ბიძგს უკვე შეჩვეული სტერეოტიპის დასარღვევად.

წინამდებარე წიგნის ავტორი, ამ თვალსაზრისით, თითქმის არავითარ დადგენილ ნორმებს არ ცნობს და, მიუხედავად იმისა, რომ რედაქტორის პოზიცია ხშირად რადიკალურად განსხვავდება მისი ნოვატორული მიდგომებისაგან, მაინც (და სწორედ ამიტომაც) მიგვაჩნია მხრადასაჭერად ასეთი ლოკალური „აფეთქებების” შემოტანა ჩვენს სამეცნიერო სივრცეში, რომელიც აშკარად არის დაყურსული კრიზისის შემდგომი თვისობრივი განახლების მოლოდინით.

ვფიქრობთ, ავტორის მიერ შემოთავაზებული თეორიული სიახლეები - დესტინატურობის თეორია, ვექტორიალობის თეორია, ინერციის კანონის მოქმედება ენის განვითარებაში თუ სხვანი - დადებითად წაადგება ქართული ლინგვისტური აზრის განვითარებას.

ენის სისტემაში მოქმედებს კლასიკური მექანიკის კანონები. ეს არც არის გასაკვირი, რამდენადაც ენა არის ცოცხალი ორგანიზმი და იგი განუწყვეტლივ განიცდის ევოლუციას. ნიუტონის პირველი კანონი, რომელიც საფუძვლად დაედო კლასიკურ მექანიკას ასე ჟღერს - „ყოველი სხეული ცდილობს შეინარჩუნოს თავისი უძრაობის ან თანაბარი წრფივი მოძრაობის მდგომარეობა, ვიდრე იგი იძულებული არ გახდება მოდებული ძალების გავლენით შეიცვალოს ეს მდგომარეობა” (1687წ.). ეს არის ცნობილი ინერციის კანონი.

ინერციის კანონი მუშაობს ენაშიც, ენის სისტემის ყველა უბანზე და მისი იერარქიის ყველა დონეზე. ენის განვითარების პროცესი პირდაპირ ექვემდებარება ამ კანონს. განსაკუთრებით თვალსაჩინოა ინერციის კანონის მოქმედება ამა თუ იმ ენაზე სხვა ენის გავლენის ფაქტებში, როდესაც გავლენის ქვეშ მყოფი ენა ინერციით ცდილობს, გადააბგეროს შემოსული სიტყვები ან მისთვის ნაცნობი სემანტიკა მოახვიოს უცხო ერთეულებს.

ენა, როგორც მაღალი მატერია, ცხადია, ემორჩილება შესაბამის კანონზომიერებებს. ენის განვითარების ინერციის კანონი ერთადერთია, რომელსაც შეუძლია ახსნას ენათა რეინტეგრაციის პროცესებში რეინტეგრირებულ ენათა მორფოსემანტიკასა და სინტაქსში განვითარებული პარალელური ცვლილებები. მაგალითისათვის: ინერციის კანონი ახსნიდა ქართველურ-ბასკური ნათესაობის შემთხვევაში იმ მოვლენას, რომ ბასკურს, ერთი მხრივ, აქვს სვანურისთვის დამახასიათებელი ერგატივის საფუძველზე განვითარებული ე. წ. ორმაგი ბრუნება და, მეორე მხრივ კი, მისი ერგატივის რეფერენტი ზანურის მორფონოლოგიას იზიარებს.

ენის განვითარების კანონი მარტივად ხსნის ნებისმიერი ანალოგიის მოვლენას ენაში. ხშირად ინერციის კანონი ასევე განაპირობებს მრავალ სისტემურ ცვლილებასაც. ფაქტობრივად, ენის განვითარების ინერციის კანონი ქმნის სიმეტრიულ კონსტრუქციებს ენაში.

ენის სისტემა განვითარებას აგრძელებს თავისი შინაგანი სტრუქტურის ევოლუციის ძირითადი მიმართულებების მიხედვით. მაშინაც კი, როდესაც ესა თუ ის ენობრივი მოვლენა სცილდება სალიტერატურო ნორმათა ფარგლებს, ენა მაინც ინარჩუნებს ინერციულ პროდუქტიულობას გარკვეული თვალსაზრისით.

ინერციის კანონის მოქმედება ასევე საკმაოდ თვალსაჩინოა უცხო ენის შესწავლისას და ბავშვის მეტყველებაში. პირველ შემთხვევაში იქმნება ახალი ინერციული ფორმები მშობლიური ენის სისტემის ბაზაზე. ცხადია, ასეთი ფორმები თვით ამ ენისათვის მიუღებელია, მაგრამ მეთოდიკისათვის ფრიად საგულისხმოა, რამდენადაც ეს ყოველთვის არის ტიპური სისტემა.

ინერციის კანონი მოქმედებს პირის ნიშანთა სიმეტრიული სისტემის შექმნისას, აგრეთვე პირველ თურმეობითში -ავ და -ამ თემისნიშნიან ზმნებში -ია დაბოლოების წარმოებისას. ინერციის კანონის გამოვლენაა ნაწილობრივი ერგატიულობის გაფორმება რეინტეგრირებულ ქართველურ ენებში და ა.შ.

ენის განვითარების შინაგანი კანონი სხვა არაფერია, თუ არა გარკვეულ კანონთა ერთობლიობა. აქ მუშაობს როგორც ინერციის კანონი, ასევე ეკონომიის პრინციპი და რიგი სხვა დიალექტიკური კანონებისაც. ჩვენი ღრმა რწმენით, ეს საკითხი საკმაოდ საინტერესოა და უდავოდ მოითხოვს ენის ფილოსოფიის სპეცილისტთა შემდგომ დაკვირვებას.

ვფიქრობთ, ჩვენ მიერ შემოთავაზებულ ენის განვითარების ინერციის კანონს თანამედროვე ენათმეცნიერებისთვის (და, კერძოდ, სოციოლინგვისტიკის, ფსიქოლინგვისტიკისა და კოგნიტიური ლინგვისტიკისათვის) განსაკუთრებული მნიშვნელობა ექნება. სოციალური ჯგუფების ენობრივი აზროვნების დინამიკის ანალიზის პროცესში ენობრივ მოვლენათა დიდი უმეტესობა სწორედ ინერციის კანონით აიხსნება, რომელიც ენაში ყოველთვის მოქმედებდა და მოქმედებს, ისევე როგორც მექანიკურ ფიზიკაში შესაბამისი კანონი მოქმედებდა ნიუტონის გახმაურებულ აღმოჩენამდე.

LAW OF INERTIA

The laws of classic mechanic act in Linguistics and languages as live organisms develop their systems according to these lows. The force of inertia can explain a lot of linguistic factors. The parallel development of language structures in reintegrated languages could be exposed as an obvious case. The matter of analogy and creation of symmetry in language structures are also the facts of linguistic inertia.

ლიტერატურა:

თამარ მახარობლიძე, დესტინაციური სისტემების ტიპოლოგია. თბილისი, 2005.

ზღვარი ენასა და დიალექტს შორის გადის გაგებინების მიჯნაზე. დღემდე ეს გახლავთ მეცნიერებაში ერთადერთი მიღებული და აღიარებული პარამეტრი, თუმცა გვაქვს რიგი შემთხვევებისა, როცა პოლიტიკური ნიშნით ხდება დიალექტთა ხელოვნური რეინტეგრაცია (მაგალითად, გერმანიკული ენები). წმინდა ლინგვისტური თვალსაზრისი არ იზიარებს და არ ცნობს სოციო-პოლიტიკურ და რელიგიურ საფუძველზე დიალექტთა რეინტეგრაციისა და ინტეგრაციის ფაქტებს. აქვე უნდა აღინიშნოს ის გარემოებაც, რომ, ცხადია, ხშირად საკმაოდ ძლიერია ენის ესა თუ ის ექსტრალინგვისტური ფაქტორი, მაგალითად, სოციოპოლიტიკური ფონი, კულტურულ-რელიგიური გარემო, პრობლემური და რისკის შემცველი გეოპოლიტიკა და ა.შ. ასეთ დროს სამეცნიერო-პოპულარული ლიტერატურის სახით დამატებითი განმარტებებია საჭირო, მაგრამ წმინდა სამეცნიერო მიდგომა, რა თქმა უნდა, კომპრომისზე ვერ წავა, რადგანაც აქ ერთადერთი პასუხია მეცნიერულად სწორი.

რაც შეეხება ქართველურ ენებს, ნათელია, რომ ეს არის საერთო პრექართველურიდან მომდინარე სამი ენა: ქართული, სვანური და ზანური (მეგრული და ლაზური დიალექტებით). ეს არის დიალექტთა რეინტეგრაციის ისეთივე ნიმუში, როგორიცაა ლათინური ენებისა თუ სლავური ენების შემთხვევები. ეთნიკური იდენტობა და ეროვნების ცნებები ამ ტიპის შემთხვევებში დაკავშირებულია როგორც უახლოეს ენასთან, აგრეთვე დიგლოსიის მეორე ელემენტთან.

ენის განვითარების ორგანული პროცესი შედგება დიალექტთა ინტერგაციისა და რეინტეგრაციის მოვლენებისაგან. ფსევდომეცნიერთა და ფსევდოპატრიოტთა საყურადღებოდ უნდა ხაზგასმით აღინიშნოს, რომ ქართველური ენების გამოყოფა არ გულისხმობს ეროვნული თვითშეგნების პროცესებში რაიმე გაურკევევლობის წარმოქმნას. ცნება „ქართველი“ თანაბრად მოიაზრებს ქართული ენის სხვადასხვა დიალექტსა და ასევე სხვა ქართველურ ენებზე (სვანურსა და ზანურზე) მოლაპარაკე ხალხს.

ენა, როგორც უმაღლესი მატერია, არის ფორმისა და ფუნქციის მჭიდრო და კანონზომიერი ურთიერთობა. ამიტომაც ამა თუ იმ ენობრივი მოვლენის შესწავლა ფორმისა და ფუნქციის ურთიერთობის საფუძველზე უნდა მოხდეს. ფაქტობრივად, ჩვენ ვაერთიანებთ ამ ორი უკიდურესი მიმდინარეობის (ფორმალიზმისა და ფუნქციონალიზმის) საუკეთესო დებულებებს და ახალი ფუნქციურ-ფორმალური რაციონალური მეთოდური მიდგომის თეორია შემოგვაქვს, რომლის მიხედვითაც, ესა თუ ის ენობრივი მოვლენა აიხსნება ხან ფორმიდან, ხან კი ფუნქციიდან გამომდინარე.

ერთი შეხედვით, ასეთი მიდგომა თითქოს არ არის ერთგვაროვანი და, როგორც მეთოდი, მიუღებელიც ჩანს, მაგრამ გავიხსენოთ თუნდაც ენათმეცნიერებისათვის უკვე ცნობილი კლასიფიკაციის კომბინირებული პრინციპის სქემა. ერთგვაროვნების პრინციპის დაცვა აუცილებელია ერთი კონკრეტული მიდგომის დროს, მაგრამ მოვლენათა ტიპოლოგიური განზოგადებისა და მისი საბოლოო ზოგადენობრივი მოდელის გააზრებისათვის აუცილებელია თავად ენის მრავალმხრივობის გათვალისწინება, რაც, უპირველეს ყოვლისა, მდგომარეობს ენის ფორმისა და ფუნქციის ურთიერთმიმართების საკითხში. ენაში ფორმა და ფუნქცია ერთობას ქმნის. ამდენად, ცხადია, ეს ერთობა კვლევისთვისაც მნიშვნელოვანი იქნება. სათქმელი, აზრი, არსი ანუ ფუნქცია არის პირველადი, მაგრამ რიგ შემთხვევებში, როდესაც უკვე შექმნილია ენობრივი სისტემა, იგი უკვე დამოუკიდებლად, სისტემის კანონების შესაბამისად, ენობრივი ინერციით მუშაობს. ასეთ დროს ყალიბდება ფორმალური ერთეულები, რომლებიც საკმაოდ დაცილებულია ფუნქციურ საწყისს. ასეთ შემთხვევაში ფორმალური მიდგომა იქნება სწორი (საერთოდ, არ შეიძლება გენერატიული ლინგვისტიკის რიგი ზოგადი მოდელების აპრიორულ დებულებებზე უარის თქმა). ასეთი ტიპის, ფუნქციას დაცილებული, ფორმების ისტორიულ განვითარებას დიაქრონიული ტიპოლოგია გაარკვევს.

ბუნებრივია, რომ სინქრონიულად ფორმა და ფუნქცია ენაში თანაბარ შესაბამისობაში ვერ იქნება. ზოგჯერ ფუნქცია ახსნის ფორმას, ზოგან კი ფორმა - ფუნქციას. თუ ეს ორივე თანაბრად არ გავითვალისწინეთ, მაშინ სრულყოფილი ვერ იქნება ამა თუ იმ ენობრივი მოვლენის კვლევა. ასეთი მიდგომით ჩვენ ვაერთიანებთ ორ ინტერესს: ერთი მხრივ ლინგვისტი თეორეტიკოსების ინტერესს ფორმალური ინვენტარისადმი და, მეორე მხრივ, ინტერესს ენობრივი ფაქტების ფუნქციური ახნისადმი.

ფორმისა და ფუნქციის ურთიერთობის მოტივირებულობის საკითხს გასული საუკუნის ოთხმოციან წლებში შეეხნენ ა.კიბრიკი და ჯ.ჰეიმანი (ა.კიბრიკი, 1992; 1994; ჯ.ჰეიმანი, ს.ტომსონი, 1988). ჰეიმანის მიხედვით, გამოყოფილია ფორმალური მანძილი გამოთქმათა შორის, რომელიც შეესაბამება კონცეპტუალურ მანძილს. კიბრიკის სიტყვებით, ფუნქციონალისტები გრამატიკას განსაზღვრავენ როგორც ე.წ. „რუტინიზაციის“ რეზულტატს, ანუ თავისუფალი დისკურსიული გამოყენების „კრისტალიზაციის“ შედეგს. დისკურსულ ფრაგმენტებს შორის კი ისეთი აზრობრივი ურთიერთმიმართებები იგულისხმება, როგორებიცაა: მიზანი, მიზეზი, პირობა და ა.შ. (ა.კიბრიკი, 1992, გვ. 16). ტ.გივონმა შემოგვთავაზა მოტივირებულობის ხარისხის ცნება, ლინგვისტური და კოგნიტური ფსიქოლოგიების ურთიერთგავლენა, გარდამავლობის ფუნქციურ-ტიპოლოგიური ასპექტები, მოდალობის ტიპოლოგიური თეორია, ტექსტისა და აზრის ერთობის კავშირის თეორია, რეფერენციული კავშირის კოგნიტური მოდელი (აქტიური ყურადღებისა და მეხსიერებაში ძიების ოპერაციებით), რაოდენობრიობის მეთოდოლოგია და მრავალი სხვა. მნიშვნელოვანი იყო ფოლისა და ვან ვალინის რეფერენციულ-როლებრივი გრამატიკა, ასევე ა.კიბრიკის, ჯ.ბაიბისა და ჯ.ნიკოლსის შრომები. არანაკლებ მნიშვნელოვანია ს.დიკის ფუნქციური გრამატიკა, რომელიც განიხილავს ენას, როგორც სოციალური ურთიერთმოქმედების საშუალებას. აგრეთვე ა.ბონდარკოს „ფუნქციური გრამატიკის თეორია“, რომელშიც მნიშვნელობათა დაწვრილებითი ინვენტარიზაციაა მოცემული, ი.ფირბასის „წინადადების ფუნქციონალური პერსპექტივა“, გ.ზლოტოვის „კომუნიკაციური გრამატიკა“, მ.ვსევოლოდოვის ფუნქციონალურ-კომუნიკაციური სინტაქსი და სხვ. (ა.ბონდარკო, 1983; 1976; რ. ვან ვალინი, უ.ფოლი, 1982; ვ.სკალიჩკა, 1963; ე.ხემფი 1964; ბ.ბალთაზარი, ჯ.ნიკოლსი, 2001; რ. ვან ვალინი, 1981).

ჩვენი ტერმინი „ფუნქციურ-ფორმალური“ პირობითია. შეიძლება ამ მეთოდურ თეორიას სხვა სახელიც ეწოდოს. მნიშვნელოვანია, რომ ეს ფუნქციურ-ფორმალური მეთოდური თეორია გააერთიანებს ფორმალისტებს სამივე ტიპის ფუნქციონალისტებთან: მოსაზღვრე ფუნქციონალისტებთან (ს.კუნო, ჯ.ჰოკინსი), ზომიერ ფუნქციონალისტებთან (რ. ვან ვალინი, მ.დრაერი, ს.დიკი) და რადიკალურ ფუნქციონალისტებთან (ტ.გივონი, ი.ჩეიფი, ს.ტომსონი, პ.ჰოფერი). აქვე გვინდა გავიხსენოთ ს.კუნოს მცდელობა, ხელოვნურად შეეტანა ფორმალიზმში ფუნქციური ელემენტები. იგი თვლიდა, რომ ფუნქციური სინტაქსი მხოლოდ მოდულია, რომელიც უნდა დაემატოს ფორმალურ გრამატიკას. ამ მიზნით მან გენერატიულ გრამატიკაში შემოიტანა დისკურსი, ტოპიკი და ლოგოფორული ნაცვალსახელები, ასევე ემპათიის ცნებაც (ს.კუნო, 1987). ჩვენ მიერ შემოთავაზებული ფუნქციურ-ფორმალური თეორია კი ორგანულად აერთიანებს ამ ორ ნაწილს (ფორმასა და ფუნქციას) და რომელიმე მათგანის პრიორიტეტს გამორიცხავს, ჩვენ წარმოუდგენლად მიგვაჩნია ენობრივი მოვლენების ნებისმიერი დონის ანალიზი ერთ-ერთის გარეშე.

უნდა აღინიშნოს, რომ ენის განვითარების ევოლუციური თეორია არ იზიარებს პრინციპულ დაყოფას დიაქრონიულ და სინქრონიულ ასპექტებად (ჯ.ბაიბი, 1994). აქ გრამატიკული ევოლუციის კონცეფციის ძირითადი ელემენტია გრამატიკალიზაციის პროცესი, რაც გულისხმობს დიაქრონიულად ენის შედარებით თავისუფალი ელემენტების უფრო დაკავშირებად ანუ დამოკიდებულებად ელემენტებად გარდაქმნას. ჩვენ ხელსაყრელ ტერმინებად მიგვაჩნია დიაქრონია-სინქრონია. ცხადია, ევოლუცია უწყვეტი პროცესია და, ამდენად, დიაქრონიული ჭრილის რომელიმე სურათი ვერ იქნება როგორც ერთი ამოგლეჯილი ფრაგმენტი ენის განვითარებიდან. ამდენად, ოპოზიცია სინქრონია-დიაქრონია რადიკალური არ არის. მაგრამ თავისთავად ისტორიული პროცესი ქმნის დიაქრონიულ ჭრილს, რომელიც სინქრონიული ჰორიზონტალებისაგან შედგება. ასევე უნდა ითქვას, რომ სინქრონია-დიაქრონია როგორც კვლევის გარკვეული მეთოდი, ჩვენი აზრით, ერთობ მისაღები და პროდუქტიულია.

Theory of functio-formal analysis

The functio-formal methodology is a new typological rational synthetic method offering to use the best results of functionalism and formalism.

The language has the two sides of the coin the form and function and we can lay on functional and formal data analyzing the language systems. The function in the prior, but when the language system is already functioning, it may follow only to the formal system in its way of development creating some forms basing only on the formal system parameters. Such forms must be explained from the formal point of view. Linguistic analysis needs to unify the functional and formal analysis.

ლიტერატურა:

1. ს.ტომსონი, 1982 - Томпсон С. Подлежащее и топик: новая типология языков//Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 11. М., 1982.

2. ჯ.ჰაუმანი, ს.ტომსონი, 1988 - Haiman J., Thompson S. A. Clause combining in grammar and discourse. - A.; Ph.: Benjamins, 1988.

3. ა.კიბრიკი, 1992 - Кибрик А.Е. Очерки по общим и прикладным вопросам языкознания. М., 1992.

4. ა.კიბრიკი, 1994 - Кибрик А.Е. Стратегии организации базовой структуры предложения и интегральная типология языков//Вестник МГУ. 1994. N 3.

5. ტ.გივონი, 1989 - Givón T. Mind, code and context. Hillsdale, 1989.

6.ტ.გივონი, 1990 - Givón T. Syntax: A functional-typological introduction: V.2. - A.; Ph.: Benjamins, 1990.

7. რ. ვან ვალინი, უ. ფოლი, 1982 - Ван Валин Р. Фоли У. Референциально-ролевая грамматика. Новое в зарубежной лингвистике, М. 1982 376-411

8. რ. ვან ვალინი, 1981 - Van Valin Robert Grammatical Relations in Ergative Languages. Studies in Language 5:361-394. 1981

9. ფ.ფინკი, 1950 - Финк Ф. Н. О якобы пассивном характере переходного глагола. Эргативная конструкция предложения. М. 1950

10. ა.ბონდარკო, 1976 - Бондарко А. В. Теория морфологических категорий. Л., 1976

11. ა.ბონდaრკო, 1983 - Бондарко А. В. Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии. Л., 1983.

12. ვ.სკალიჩკა, 1963 - Скаличка В. O современном состоянии типологии. Новое в лингвистике. Вып. III. - М., 1963. 19-35 c.

13. ბ.ბალთაზარი, ჯ.ნიკოლსი, 2001 - Bickel Balthasar and Johanna Nichols. Syntactic Ergativity in Light Verb Complements. In Proceedings of the Twenty-Seventh Meeting of the Berkeley Linguistics Society. Berkeley.2001

14. ს.კუნო, 1987 - Kuno S. 1987 - Functional syntax: Anaphora, discourse and empathy. - Chicago; L.: The U. of Chicago, 1987.

ლინგვისტური ვექტორიალობის თეორიის თვალსაზრისით, დესტინაციის სემანტიკური კატეგორია უნივერსალურ კონფიგურაციებს ქმნის. ამ თეორიის ძირითადი არსი კი შემდგომში მდგომარეობს: ენა სისტემაა, რომლის ერთეულებიც კანონზომიერ ურთიერთმიმართებაში განიხილება, რაც ქმნის ვექტორულ სიდიდეებს. შეგვიძლია გამოვყოთ ლინგვისტური ვექტორი ენის იერარქიის ყველა დონეზე: ფონეტიკური, მორფოლოგიური, სინტაქსური, ლექსიკური, სემანტიკური; ასევე შესაძლებელია დონეთაშორისი ვექტორების გამოყოფაც: მორფოსემანტიკური, მორფოფონოლოგიური, მორფოსინტაქსური, ლექსიკოსემანტიკური.

არსებობს ორი ტიპის ვექტორი: გარეგანი და შინაგანი. გარეგანი ვექტორი უფრო აშკარაა; მაგალითისათვის: ფონეტიკური ვექტორი საკამათო არაა რეგრესული და პროგრესული ასიმილაციის შემთხვევაში; სრულიად ნათელია ზმნისწინთა ვექტორული არსიც. რაც შეეხება შინაგან ვექტორს, ამის მაგალითია, ერთი მხრივ, ქცევის ნიშანთა და პირის ნიშანთა ურთიერთმიმართების გამომხატველი მორფემათაშორისი ვექტორი; ხოლო, მეორე მხრივ, მოქმედების შინაგანი დესტინაციური ვექტორი, რასაც მ.მაჭავარიანი არქმევს ინტრო- და ექსტრავერტიზაციას (მ.მაჭავარიანი, 1987).

ტიპოლოგიური მაგალითისათვის განვიხილოთ ქართული ვერსია და ბასკური ადრესატობა. ქართული ვერსიის რეფერენტები პრეფიქსურია, ბასკური ადრესატობის მარკერები კი - სუფიქსური, მაგრამ ისინი სარკისებრ ასიმეტრიას ქმნიან, რადგანაც ორივე შემთხვევაში მორფოსემანტიკური ვექტორი ირიბი ობიექტის მარკერისაკენ მიემართება; ხოლო ირიბი ობიექტის მარკირება ქართულში პრეფიქსურია, ბასკურში კი სუფიქსური.

ვერსიისა და ადრესატობის კატეგორიის მორფოსემანტიკური ვექტორული ასიმეტრია ასეთია:

ირიბი ობიექტის მარკერი --ვერსიის მარკერი-- ზმნის ფუძე, ანუ O ind.i/u/aVerb

ზმნის ფუძე-- ადრესატობის მარკერი-----> ირიბი ობიექტის მარკერი, ანუ Verb კი/IO ind.

ადრესატობის დიაქრონიული მორფოსინტაქსური ვექტორი ბასკურში მთლიანად იმეორებს ქართულის მოდელს: i/e-O ind. Verb.

ვექტორიალობის თეორია განსაკუთრებით ღირებული უნდა იყოს კომპიუტერული ლინგვისტიკისათვის, ნეიროკოგნიტური ენათმეცნიერებისა და სტრუქტურული ენათმეცნიერებისათვის.

About the theory of linguistic vercority

The language is the canonical system of its units and these relations could be given by the linguistic vectors on the each level of language hierarchy. The linguistic vectors are: phonetic, morphemic, syntactic, lexical and semantic vectors. There are also some inter-level vectors, such as morpho-phonological, morppo-semantic, morpho-syntactic and lexico-sematic vectors.

The theory of linguistic vectors seems to be very comfortable fro diverse type of investigations.

ლიტერატურა:

ქართველოლოგიურ ტრადიციულ ენათმეცნიერებაში მიღებულია აზრი, რომ ქართულსა და, საერთოდ, ქართველურ ენებში არ არსებობს ადამიანი-ნივთის მორფოლოგიური კატეგორია. ჩვენ ვიზიარებთ არნოლდ ჩიქობავას მიერ გამოთქმულ (თავის დროზე უარყოფილ) საპირისპირო მოსაზრებას. ქართველურ ენებში და, რა თქმა უნდა, კერძოდ, ქართულ ენაში არათუ დიაქრონიულ ჭრილში, არამედ სინქრონიულ დონეზეც გვაქვს საკმაოდ მკაფიოდ გამოხატული ვინ-რა კატეგორიის მორფოსემანტიკა.

არსებით სახელებში არსებობს აღიარებული ლექსიკური ჯგუფები ვინ და რა, სადაც მკვეთრად არის ეს ოპოზიცია გამიჯნული. ისმის კითხვა: რაში დასჭირდა ტრადიციულ ენათმეცნიერებას არსებით სახელთა მორფოლოგიაში ამდაგვარი ლექსიკურ-სემანტიკური ჯგუფის შეტანა?

ადამიანი-ნივთის კატეგორია ასახვას პოვებს ენის მორფო-სემანტურ და მორფო-სინტაქსურ დონეზე სხვადასხვაგვარი გამოვლინებით. ამ კატეგორიის წმინდა ლექსიკურ-სემანტიკური ღირებულებები აისახება ზემოხსენებულ არსებითი სახელის ჯგუფებსა და ნაცვალსახელებში. ეს იმდენად ნათელია, რომ ჩვენ უხერხულადაც მიგვაჩნია სპეციალისტებისათვის ნაცვალსახელებში ამ კატეგორიის ძირეული მნიშვნელობის მტკიცება. აღვნიშნავთ მხოლოდ იმ გარემოებას, რომ პირის კატეგორიის ძირითადი დიათეზა სწორედ ვინ-რა მორფოსემანტიკური კატეგორიის არსში მდგომარეობს და ეს კატეგორია ასახულია ნაცვალსახელთა სხვადასხვა ჯგუფში.

პირველი და მეორე პირები არის ვინ კატეგორიის. მესამე პირის სემანტიკა გაცილებით ფართოა, იგი მოიცავს ადამიანისა და ნივთის კატეგორიებს და ამდენად, ბრუნვის ფორმებში ადამიანი-ნივთის კატეგორიის საოპოზიციო ფორმათა გაჩენაც ამიტომ სწორედ მესამე პირში იყო მოსალოდნელი. ის-მან/მას ოპოზიციური ფუძემონაცვლეობაც იძლევა შესაბამის სემანტიკურ საფუძველს, რომ სავსებით დავეთანხმოთ ა. ჩიქობავას კლას-კატეგორიის ნიშნების გამოყოფის საკითხში. მან/მას ბრუნვები, გარკვეული თვალსაზრისით, ადამიანის კატეგორიის აღმნიშვნელია: მან - როგორც მოაზროვნე სუბიექტის ბრუნვა და მას - როგორც დატივი, ირიბი ობიექტის ანუ ზმნის მოქმედებაში ჩართული მეორე სულიერი, ვინ-კატეგორიის აქტანტის ბრუნვა. საგულისხმოა, რომ ნაცვალსახელთა დანარჩენ ბრუნვათა ფორმები ანალოგიითაა ნაწარმოები და ხშირად არც გამოიყენება ან, საერთოდ, ფორმანაკლია. ქართულში ნაცვალსახელთა ფლექსია კავკასიური ენებისათვის ნაცნობ ე.წ. ერგატიული ბრუნების მოდელს იმეორებს. (მას, მისი, მან - აქ მ ადამიანის ნიშანია, ს, ნ - ნივთისა).უფრო ზუსტად, ორივე შემთხვევაში ეს არის ადამიანის ანუ მოაზროვნე სუბიექტის კატეგორია, რომელიც ერგატივად აისახება ამ ტიპის ბრუნებაში.

ვინ-რა მორფოსემანტიკური კატეგორია ასახულია ბრუნვაშიც - გვაქვს სასუბიექტო და საობიექტო ბრუნვები. ბრუნვის სისტემაში ამ კატეგორიის ასახვა სავსებით ბუნებრივია, რამდენადაც აღარავინ დავობს ბრუნვის ფორმათა ნაცვალსახელური წარმოშობის თაობაზე. ცხადია, ვინ-რა მორფოსემანტიკური კატეგორია ნაცვალსახელებიდან გადავიდოდა სახელთა ბრუნების სისტემაშიც. ამას წინათ გამოქვეყნებულ ნაშრომში ჩვენ გამოვთქვით მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ერგატივი არის მოაზროვნე სუბიექტის მიერ შესრულებული აქტი და ვინ-სულიერობის მორფო-სემანტიკა არის ამოსავალი. ზანურში ერგატივის რეფერენტი „ქ“ მომდინარეობს განუსაზღვრელი ნაცვალსახელიდან კ-ოჩი/კ-აცი (-აც/-უც დეტერმინანტი სუფიქსები უცხო არაა ქართულისათვის, ისევე როგორც -ოჩ/-უჩ მეგრულისათვის). ქართულსა და სვანურშიც მოთხრობითის მ/მან ნაცვალსახელური წარმოშობის ნიშანი უნდა მომდინარეობდეს ვინ-ადამიანის კატეგორიიდან (მე, მარე - სვან.).

სასუბიექტო ბრუნვების გარდა ვინ-სულიერობის კატეგორია შესაბამისი რეფერენტითაა მოცემული ახალ ქართულში ვოკატივში. მთლიანად ძველ ქართულში ამ კატეგორიის უფრო აშკარა სურათია საკუთარ სახელთა ბრუნებაში. Eეს გარკვეულწილად ახალ ქართულში დღესაც არის გამოხატული ბრუნვასა და რიცხვში.

ვინ-რა მორფოსემანტიკური კატეგორია ნათლად აისახება ზმნის პირებშიც, ამ- - პირველი ობიექტური პირის ნიშანი, ვ- პირველი სუბიექტური პირის ნიშანი ფორმიდან ვ-ინ.

ამდენად, სავსებით ნათელი სურათია ვინ-რა მორფოსემანტიკური კატეგორიის არსებობისა სახელებისა და ზმნების ფლექსიაში შესაბამისი რეფერენტებით. ენის სინქრონიულ დონეზე გაფერმკრთალებულია ადამიანი-ნივთის კატეგორიის ეტიმოლოგიური სურათი. სინამდვილეში ზემოთ აღნიშნული მორფემები უნდა ჩაითვალოს ორმაგი ფუნქციის მქონედ. ენის განვითარების უნივერსალური კანონებიდან გამომდინარე, ცხადია, მოხდა ფუნქციათა შერწყმა და წინ წამოიწია მეორეულმა ფუნქციამ, ხოლო ვინ-რა მორფოსემანტიკური შინაარსი დარჩა კატეგორიის ისტორიაში. თუმცა ამ ფაქტორის გარეშე სრულყოფილი ვერ იქნება სხვა კატეგორიების კვლევა.

ვინ-რა მორფოსემანტიკური კატეგორია სისტემას ქმნის სახელთა დერივაციაშიც: არის ნაწარმოები სახელები, რომლებიც მხოლოდ ვინ-კატეგორიას აღნიშნავს. გამოიყოფა სამი ძირითადი პარამეტრი, ესენია: 1. სული, რწმენა და მასთან დაკავშირებული ფორმები. უზენაესის ყოველგვარი ფორმა იქნება ვინ-კატეგორიისა. (უფალი, მორწმუნე, სულგანაბული, სულშეწუხებული და ა.შ.) აქ უნდა აღინიშნოს, რომ ქართულში გვაქვს ორმაგი სტანდარტი: ვინ-კატეგორიისა არის ძე კაცისა და მასთან დაკავშირებული ენობრივი მოვლენები, ხოლო რომელიმე წარმართული ღვთაება იქნება რა, რაღაც ძალა ანუ ნივთის კატეგორიის მქონე; 2. აზროვნება და მასთან დაკავშირებული ფორმები. (გონი, ჭკუა, ტვინი, აზრი, ფიქრი, ვარაუდი, ჩათვლა, მხედველობაში ქონა/მიღება - უტვინო, აზრიანი, უგუნური, ნაფიქრი და ა.შ.) 3. ენასა და მეტყველებასთან დაკავშირებული ფორმები. (თქმა, სათქმელი, უენო, მჭევრმეტყველი, სიტყვამახვილი და ა.შ.)

ასევე ძირითადად ვინ-კატეგორიას აღნიშნავს ადამიანის სხეულის ნაწილებთან დაკავშირებული ნაწარმოები ფორმები, თუმცა აქ შესაძლოა, სულიერების სემანტიკა მთლიანად აისახოს და ამ ჯგუფში შევა ცხოველიც: თავგატეხილი მგელი, ფეხმოკლე ტურა და ა.შ. სხვადასხვა ენებს აქვთ განსხვავებული მიდგომა კლას-კატეგორიებთან. ასე მაგალითად, აფრიკის რომელიმე ენაში (ჩიჩოვა) ცალკე კლასია ის, რაც იზრდება. ქართულისათვის კი, მაგალითად, მცენარე უსულო, რა-კატეგორიაა, რომელიც არაფრით განსხვავდება დანარჩენი სხვა ნივთის კატეგორიის კლასისაგან.

ვინ-რა მორფოსემანტიკური კატეგორია ნათელი ანტონიმური სისტემით ასახულია ზედსართავ სახელებსა და მიმღეობებში. ელ-ურ ცნობილი ოპოზიციის გარდა, არის ფორმები, რომლებიც მხოლოდ ვინ-სულიერობის კატეგორიისთვისაა განკუთვნილი, მაგ. უზნეო/ზნეობრივი, მოსაუბრე, უთქმელი, მორწმუნე/ურწმუნო, ალალი, ბოროტი, კეთილი, მტყუანი, მართალი და ა.შ. აქ შესაძლოა ქვეჯგუფთა გამოყოფაც. ვინ-რა მორფოსემანტიკური კატეგორიის მიხედვით აქ შესაბამისი კლასიფიკაციაც მისაღები იქნებოდა.

ცნობილ ნაშრომში „იბერიულ-კავკასიური ენათმეცნიერების შესავალი” ა.ჩიქობავა მიმოიხილავს გრამატიკული კლასების საკითხს ქართველურ ენებში და ფრიად საგულისხმო დასკვნებს აკეთებს ფაქტებზე დაყრდნობით. [1, 118-134] იგი საუბრობს ადამიანი-ნივთის დერივაციულ აფიქსებზე, ელ-ურ მაწარმოებელთა სემანტიკურ ოპოზიციაზე და მიმღეობებში მ-ს (ლ/რ/ნ/დ ვარიანტებით) აფიქსთა პირველადი ფუნქციების შესახებ. [2, 24-46] უნდა აღინიშნოს, რომ ა.ჩიქობავას მეცნიერული დაკვირვებანი და მის მიერ წარმოდგენილი და გაანალიზებული მასალა (რასაც აქ, გასაგები მიზეზების გამო არ განვიხილავთ) ფრიად აქტუალურია ვინ-რა კატეგორიის სინქრონიული ანალიზის მკვლევართათვის.

ადამიანი-ნივთის მორფო-სემანტიკური კატეგორია ასახულია ზნათა დერივაციულ კატეგორიებში. იგი საფუძვლად უდევს ერგატიულობასა და დესტინაციას, პირისა და რიცხვის კატეგორიას, ასევე ის გამოიხატება ზმნისწინებში. მი-/მო- ზმნისწინებში მიმართულება აითვლება პირველი პირისაგან, რომლის ნიშანია მ- შესაბამისი ოპოზიციით - წ-სთან წა-/წამო- ფორმებში. ორიენტაცია მთლიანად ვინ-რა მორფოსემანტიკური კატეგორიის პირდაპირ ამსახველია. მოქმედება პირველი პირისკენ, ანუ მიმართება ვინ-კატეგორიის მქონე მეტყველების სუბიექტთან.

ვინ-რა მორფოსემანტიკური კატეგორია ყველაზე ნათლად მოცემული გვაქვს ფუძემონაცვლე ზმნებში: მაქვს-მყავს, წაღება-წაყვანა, მოტანა-მოყვანა და ა.შ. თუკი ჩვენ მიგვაჩნია, რომ მეორე სუბიექტური პირის ნიშანი არის „ხ-”, რომელიც სულ ორიოდე ზმნაშია, რატომ არ შეგვიძლია, თუნდაც მხოლოდ ამ ფუძემონაცვლეობის საფუძველზე, გამოვყოთ ქართულში ვინ-რა მორფოსემანტიკური კატეგორია. უნდა ითქვას, რომ ასეთი ტიპის მაგალითები ძველ ქართულში უფრო უხვადაა (მიძს-მივის), რაც მეტყველებს ადამიანი-ნივთის კატეგორიის შესუსტების ტენდენციაზე ენის განვითარების შემდგომ პროცესში.

ვინ-რა მორფოსემანტიკური კატეგორია აისახება სხვა მეტყველების ნაწილებშიც; თანდებულებში შეიძლება გამოვყოთ „მიერ”, იგი არის ვინ მორფოსემანტიკური კატეგორიის მქონე, როგორც ერგატივის შესაბამისი ფორმა (შდრ. მოქმედება კაცის მიერ ან იმოქმედა კაცმა). სავარაუდოდ, აქაც შეიძლება მ- ვინ-კატეგორიის მორფემის გამოყოფა. შორისდებულთა დიდი ნაწილი ვინ-კატეგორიის აზრით არის ავსებული, რამდენადაც თავად ემოცია მხოლოდ ადამიანის მახასიათებელია.

აღსანიშნავია, რომ პოეტიკაში შესაძლოა, დაირღვეს ზღვარი ვინ-რა კატეგორიის შორის და ნივთი გასულიერდეს, მაგრამ მას ვერ ექნება წმინდა ლინგვისტური ღირებულება კონკრეტული შემთხვევისათვის.

ენათა მიდგომა ვინ-რა მორფოსემანტიკური კატეგორიის მიმართ სხვადასხვაა. ეს დამოკიდებულია ერის ან ტომის ფსიქო-სოციალურ, რელიგიურ, ეთნოგეოგრაფიულ და სხვა ტიპის ყოფით ფაქტორებზე და, რა თქმა უნდა, ამ კონკრეტულ ენებზე მოლაპარაკე ხალხის აზროვნების აბსტრაქციის დონეზე - ანუ ერის ენობრივ ნიჭზე. მრავალენოვანი ინტერნეტენციკლოპედის მიხედვით, სახელთა კლას-კატეგორიის ზოგადი კრიტერიუმები მოიცავს შემდგომ ოპოზიციებს:

ჩვენ ამდაგვარ კლასიფიკაციას ვერ გავიზიარებთ, თუნდაც იმის გამო, რომ აქ ბევრი რამ კლასიფიკაციის მიღმა რჩება. გთავაზობთ ჩვენს უნივერსალურ საკლასიფიკაციო მოდელს:

A ადამიანი ----- Aa მდედრ. Ab მამრ. Ac საშ.

B ნივთი

B1. სულიერი ------- B1a მდედრ. B1b მამრ. B1c საშ.

B2. უსულო --------- B2a საგანთა თვისობრიობის (ზომა, ფერი, ფორმა, ძალა, სინათლე, ზრდის დინამიკა, ციური სხეულები, რელიგიური ერთეულები და ა.შ.) მიხედვით სქესი ან კლასი; B2b დანარჩენი

რაც უფრო მარტივად გამოიყურება ეს საკლასიფიკაციო სქემა კონკრეტულ ენაში, მით უფრო მაღალია ამ ენაზე მოსაუბრე ხალხთა ლინგვისტური აზროვნებისა და აბსტრაქციის უნარი. ეს უნივერსალური ტიპოლოგიური მოვლენაა და შესაბამისად, ამ კატეგორიის გამოხატვას ვერც ერთი ენა ვერ ასცდებოდა. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ენციკლოპედიაში ქართულთან ერთად ორმოცდაათამდე ენაა გამოყოფილი, რომლებშიც არ აღინიშნება სქესი და კლასი. თუმცა ეს ძალზე საეჭვოდ გამოიყურება, რადგანაც ამ ჯგუფშია შეტანილი ფინურ-უნგრული ენები, რომლებიც მესამე პირში განასხვავებენ სულიერ და უსულო საგნებს, აქვეა ბასკურიც, რომელსაც ახასიათებს ალოკუტური ფორმები. ამ ჯგუფშია იაპონური, რომელსაც საერთოდ განსხვავებული მიდგომა ექნება ამ მოვლენისადმი, ვიდრე სხვა აგლუტინაციურ ენებს, მით უფრო რომ იაპონურში არის ნაცვალსახელთა დიდი მრავალფეროვნება მოლაპარაკე პირთან მიმართების მიხედვით. ღიმილს იწვევს ამ ჯგუფში ესპერანტოს შეტანა. ფაქტია, რომ თანამედროვე ქართულში არ არის არც სქესი და არც კლასი, თავდაპირველად კი იყო ყველაზე დახვეწილი, ზოგადი ადამიანი-ნივთის მორფო-სემანტიკური ოპოზიცია. დღეს იგი ძირითადად ასახულია მხოლოდ ნაცვალსახელთა სისტემაში და აქედან განფენილია სხვადასხვა მორფოლოგიურ ფორმასა და კატეგორიაში.

ამერიკელი აბორიგენების ალგონქიურ ენათა ჯგუფი განასხვავებს სულიერ და უსულო ჯგუფებს, მაგრამ ძლევამოსილი უსულო ნივთი აქ სულიერია. ავსტრალიურ ენებში (დირბალი) გამოიყოფა ოთხი ჯგუფი: 1. სულიერი კაცი; 2. ქალი, წყალი, ცეცხლი, ძალადობა; 3. საჭმელი, ხილი და ბოსტნეული; 4. სხვადასხვა (ყველა დანარჩენი). აქვე ნგანგიკურუნგურ ენაში ცალკე ჯგუფია იარაღისთვის, ანინდილიაკვაში გამოიყოფა სახელთა კლასი, რომელიც შუქს გამოსცემს ან ირეკლავს, დიიარ ენაში მდედრობითი უპირისპირდება ყველაფერ დანარჩენს. პაპუა ახალ გვინეის ენებში (ალამბლაკსა და სეპიკ ჰილში) არის მამრობითი, რომელშიც გაერთიანებულია მაღალი, მოგრძო, თხელი და წვრილი ნივთებიც (უხსენებელი, თევზი, ისარი, მაღალი ხე და სხვ.). ეს უპირისპირდება მდედრობით ჯგუფს, რომელშიც შედის მოკლე, მსხვილი, დაბალი და ფართო ნივთები (სახლი, ბაყაყი, მსხვილი ხე). საინტერესო ვითარებაა ნიგერ-კონგო ენებში. გერმანელი მეცნიერი კარლ მიენჰოფი ბანტუში გამოყოფს 22 კლასს, თუმცა რეალურად არც ერთ ენას ამდენი კლასი არა აქვს. სვაჰილის აქვს -15, სესოზოს -18, დანარჩენებს - 10. ფულა ენაში ცალკე კლასია სითხისთვის. ზანდე კი გამოყოფს ოთხ კლასს: 1. კაცი, 2. ქალი, 3. სულიერი 4. დანარჩენი. აქ 80-მდე უსულო სახელი სულიერ კატეგორიას მიეკუთვნება: ციური სხეულები, საკვები მცენარეები, ზოგი მეტალი და არამეტალი ნივთები. რელიგიური მოსაზრებების გამო განსაკუთრებული ადგილი უკავია სფეროს. ინდოევროპული ენები გამოყოფენ გრამატიკული სქესის სამ ჯგუფს. კავკასიურ ენათა შორის ლეზგიურს, უდიურსა და აღულურს არა აქვს სახელთა კლასი, ზოგი ენა ორ კლასს განასხვავებს, ბაცბური კი რვა კლასს გამოყოფს. ყველაზე უფრო გავრცელებული სისტემა არის ოთხი კლასი: 1. კაცი, 2. ქალი, 3. სულიერი და გარკვეული ნივთები 4. ყველა დანარჩენი. ანდიურში ცალკე კლასია მწერებისათვის. აღსანიშნავია, რომ კავკასიურ ენებში კლას-კატეგორიები არა მარტო არსებითებშია გამოყოფილი, ის აღენიშნება ზედსართავებს, ნაცვალსახელებსა და ზმნებსაც.

ქართულ ენაში მოცემული გვაქვს ვინ-რა მორფოსემანტიკური კატეგორიის სისტემური სურათი როგორც სახელთა და ზმნათა ფლექსიაში, ასევე მათ დერივაციაშიც. ეს კატეგორია განფენილია ენის მთელ სისტემაში. ნაცვალსახელებიდან იგი გადატანილია სახელთა ფლექსიასა და ზმნის პირში. შესაბამისად, იგი აისახება პოლიპერსონალური ზმნის ყველა კატეგორიაში. ვინ-რა მორფო-სემანტიკა საფუძვლად უდევს ენის მრავალ კატეგორიას, თუმცა კონკრეტული რეფერენტი მას არ შეუნარჩუნებია, თითო-ოროლა გამონაკლისის გარდა. რადგანაც ვინ-რა მორფოსემანტიკური კატეგორია ძევს მრავალი სხვა კატეგორიის შინაარსში, მას კონკრეტული რეფერენტი აღარ სჭირდება. წარმოვიდგინოთ რომელიმე X მორფემა ყველა ამ შემთხვევაში. ეს ეწინააღმდეგება ენის ზოგად უნივერსალურ კანონებს და ენა ამ მორფემას მაინც დაკარგავდა ან კომბინირებულ სემანტიკას მოგვცემდა სხვა მორფემებთან, რაც ნათლად იკითხება ქართული ენის ანალიზისას. ენის სისტემაში კლასის კეტეგორიის მორფოლოგიურმა გაფერმკრთალებამ გამოიწვია რიგი პროცესებისა: მაგალითად, მეტყველების სუბიექტთან მიმართებაში მეორე პირის სემანტიკის ცვლა (მიგცე - მოგცე), ფუძემონაცვლე ზმნათა საოპოზიციო ფორმების რაოდენობის შემცირება (მიძს - მივის), ფლექსიურ მორფემათა ორმაგი ფუნქციის გადასინჯვა, კლასოვანიდან პიროვან უღვლილებაზე გადასვლა და ა.შ.

ამჟამად ვინ-რა მორფოსემანტიკური კატეგორიის რეფერენცირება ენაში მოცემული გვაქვს ხელობისა და სადაურობის სახელებში, მიმღეობებში, ფუძემონაცვლე ზმნებსა და პირის კატეგორიის ბინარულ ოპიზიციაში. კლასის კატეგორიას აქვს სინტაქსური ძალაც: მაგალითისთვის გავიხსენოთ ქვემდებარისა და შემასმენლის რიცხვში შეთანხმების საკითხი. თუმცა, აქ უფრო ფართო მოცულობის - სულიერი-უსულოს კატეგორიასთან გვაქვს საქმე. აქაც ნათელია კლასის კატეგორიის გაუჩინარების მკვეთრი ტენდენცია. ვინ-რა კატეგორიის შესაბამისი ფონოსემანტიკური სურათი ასე გამოიყურება: ლაბიალური ბგერებით აღინიშნება ვინ კატეგორია და ამას კი საოპოზიციოდ აქვს ნივთის კატეგორიის აღმნიშვნელი ნუნისმიერი ს/წ, ან სონორი ვარიანტები ნ, რ, ლ. დიაქრონიული სურათი აღადგენს დ ნივთის აფიქსსაც. [1, 118-130] ხმოვნებშიც შეიმჩნევა ვინ-რა კატეგორიის ოპოზიციური წყვილები კერძო მორფოლოგიურ კატეგორიათა შემთხვევებში.

სხვათა შორის, ინტერესს მოკლებული არ უნდა იყოს ბაგისმიერთა და ნუნისმიერთა ოპოზიცია ვინ-რა კატეგორიის მიხედვით ტიპოლოგიური თვალსაზრისით. უნდა ითქვას, რომ მაგალითად, რუსული და ინგლისური (ასევე სხვა ენებიც) ასეთივე ოპოზიციას ქმნიან. საერთოდ, ლაბიალურ ბგერათა ფონოსემანტიკა ნათელია. ეს შედარებით ხელმისაწვდომი ბგერებია, რაც უნივერსალურად აისახება ბავშვის მეტყველებაში. ბუნებრივია, რომ სწორედ ლაბიალური ბგერები ქმნიან ვინ-კატეგორიის ფონოსემანტიკას. (თუმცა საინტერესოა ბ -B ნივთის კატეგორიის ნიშანი ჩრდილო კავკასიურში).

საინტერესო იქნებოდა ამ მიმართულებით კვლევის გაგრძელება და კავკასიურ ენებთან ვინ-რა მორფოსემანტიკური კატეგორიის სისტემათა შეპირისპირებითი ანალიზი.

About the synchronic analysis of class categories in Georgian

Basing on the investigation results of the general semantic parameters of the language we can conclude, that the general semantic categories are universal for any language. We could expose this as the universal regulation. So, the semantic of the category of classes seems also to be universal.

Different languages expose the regulations by diverse type linguistic models giving the priority to the dominant categories. There are the different kinds of reflection of the universal category of classes in different language systems. The Indo-European languages have three forms of gender; Iberian languages have the category of animated-unanimated things; the other languages have the different signs for such classification. Some languages use the systems of religious or social signs for proper identification etc.

The universal classification scheme of class category:

Human - 1. a. Female; 1. b. Male; 1. c. Neutral

2. Thing - 2. A. Animated; 2. A. a. Female 2. A. b. Male 2. A. c. Neutral

2. B Un-animated

2. B. a. Classes by the different signs (size, color, forth, light, dynamic, growth, astronomical things, religious units etc.)

2. B. b. Anything else.

In the Kartvelian languages we have the semantic category of classes not only in the diachronic level, but on the synchronic level of these languages as well exposing the class category with the concrete morphological and semantic units. Although the category of classes is not productive in temporary system of the Kartvalian languages and it has the tendency of disappearing.

ლიტერატურა:

1. ა.ჩიქობავა, იბერიულ-კავკასიური ენათმეცნიერების შესავალი. თბილისი. თსუ. 1979.

2. ა.ჩიქობავა, სახელის ფუძის უძველესი აგებულება ქართველურ ენებში. თბილისი 1942.

3. ა.ჩიქობავა, ერგატიული კონსტრუქციის პრობლემა იბერიულ-კავკასიურ ენებში. ერგატიული კონსტრუქციის რაობის თეორიები. თბილისი, 1961.

4. ა.ჩიქობავა, იბერიულ-კავკასიურ ენათა შესწავლის ისტორია. თბილისი, 1965

5. რ.ამირეჯიბი, ჩიჩევა - აფრიკული ენები. თბილისი, 2003.

6.WikipediA free encyclopedia - http://en.wikipedia.org/wiki/Grammatical-gender№Languages-without-gender-marking-on-nouns

7. Г.В. Топуриа Морфология склонения в Дагестанских языках. Мецниереба. Тбилиси. 1995

8. Carl Friedrich Michael Meinhof, C 1948 (1st edn 1906) Grundzüge einer vergleichenden Grammatik der Bantusprachen. Reimer, Berlin

9. ვ.შენგელია ქართველურ და ჩერქეზულ ენობრივ სისტემათა ისტორიის ზოგი საკითხი. თბილისი, 2006

ბოლო ათწლეულში განსაკუთრებით გაიზარდა ინტერესი ინტერდისციპლინური მეცნიერებების მიმართ და ეს გასაგებიცაა. ყველაზე სერიოზული სამეცნიერო კვლევები ყოველთვის სცილდება კონკრეტული დარგის ჩარჩოებს. ამასწინათ ჩვენ მიერ წამოყენებული ახალი ინტერდისციპლინარული სამეცნიერო დარგი „დიფუზიური ლინგვისტიკა“ ეხება ენისა და აზროვნების ურთულეს საკითხებს, როგორც ფუნდამენტური მეცნიერების პოზიციიდან, ასევე გამოყენებითი, პრაქტიკული კუთხითაც.

ადამიანის ტვინის ლინგვისტური ფუნქციები, რომელთა მეშვეობითაც მას შეუძლია წერა-კითხვა, მეტყველება და მეტყველების აღქმა წარმოადგენს ნეიროკოგნიტიური ლინგვისტიკის კვლევის უშუალო საგანს. ფაქტობრივად ეს არის ტვინის ენობრივი სისტემა, რომელიც, ცხადია, ამ თვალსაზრისით მოიცავს როგორც ზოგად უნივერსალურ სტრუქტურებს, ასევე კერძო ინდივიდუალურ პარამეტრებსაც. ცნობილია, რომ ნეიროკოგნიტიური ლინგვისტიკის სფერო არის ინტერდისციპლინარული მეცნიერება, რომელიც აერთიანებს ენათმეცნიერების, ფსიქოლოგიის, ბიოლოგიის და ნეიროლოგიის სხვადასხვა დარგების უახლეს მიღწევებს. ეს მიღწევები თავის მხრივ რეალურ საფუძველს უქმნის ნეიროკოგნიტიურ ლინგვისტიკას შემდგომი ურთულესი საკითხების გადასაჭრელად:

1. დადებითი და უარყოფითი ვერბალურ-კოგნიტიური დიაპაზონი;
2. ლინგვოენერგიის მოდელირება და მისი გამოყენებითი პოტენციალი;
3. ფერის ლექსიკის კოგნიტიური კვლევა;
4. მორფოსინტაქსურ სისტემათა კოგნიტიური მოდელები;
5. შინაგანი მეტყველების კვლევა;
6. თვალი, სიტყვა და აზროვნება;
7. აზროვნებისა და მეტყველების დონეთა კოგნიტიური სისტემები;
8. დედუქციური კოგნიტიური უნივერსალიები;
9. მეორე ენა და ბილინგვური კოგნიტიური სისტემები;
10. ბავშვის ენა;
11. ძირითად მორფო-სემანტიკურ კატეგორიათა კოგნიტიური მოდელები (დრო, სივრცე, ფერი, კუთვნილება, დანიშნულება, სიმრავლე, კლასი და ა.შ.)

სხვადასხვა ენის მატარებელი ბიოლოგიური სუბიექტი, ვფიქრობთ, განსხვდება ნეიროკოგნიტური პარამეტრების თვალსაზრისით. დიფუზიური ლინგვისტიკის მიხედვით, ამ სახის კვლევები იძენს ტიპოლოგიურ ხასიათს, რაც თვისობრივად ახალ სამეცნიერო განზომილებებს ქმნის. სამწუხაროდ, საქართველოში საერთოდ არ არსებობს კოგნიტიური ლინგვისტიკის მიმართულება.

მენტალური პროცესები, რა თქმა უნდა, დახურული და ურთულესი სფეროა. ზედაპირზე არ არის ადვილად ხელმისაწვდომი. აქ საჭიროა მაღალი ტექნოლოგიური ლაბორატორიული ბაზა. უამრავი პროცესი ამოუხსნელია ნეიროლოგებისათვის. თავად მეტყველებისა და აზროვნების განუყოფელი კავშირი, ვფიქრობთ განაპირობებს წარმატებულ ნეიროლოგიურ კვლევებს. ჩვენი კონკრეტული ნეიროლინგვისტური კვლევის მეთოდი არის მეტყველების კოგნიტიურ პროცესებზე უშუალო დაკვირვება; კომპიუტერული იმიჯისა და ელექტროენცეფალოგრამის მეთოდი შესაბამისი ლინგვისტური პროგრამით. ეს საქართველოში ამ ეტაპზე ხელმისაწვდომია, მაგრამ არ არის საკმარისი.

დიფუზიური ლინგვისტიკის ინტერდისციპლინარული კვლევების ერთ-ერთი ძირითადი კონცეპტია ლინგვოენერგიის მოდელირება და ეკოლოგიურად სუფთა ბიოენერგომატარებლის შექმნა მეტყველებისა და აზროვნების მატერიალურ და ნახევრად აბსტრაქტულ დონეებზე.

დიფუზიური ლინგვისტიკის საკვლევი ობიექტის ერთ-ერთი კონკრეტული მაგალითი: გადასაჭრელია ბიოფიზიკური ამოცანა. მოცემულობაა სამეტყველო ენერგია მექანიკური და ბიოლოგიური ფორმით, სითბური ენერგია და აზროვნებითი ენერგია. ამოცანა მდგომარეობს შემდგეგში: დისტანციური სენსორული აპარატურით მოვახდინოთ ამ ენერგიათა (ლინგვოენერგიის) აკუმულირება და მოდელირება მინიმუმ სუბიექტის მცირედი მოთხოვნებისათვის. სამეტყველო ენერგიამ (თბურ ენერგიასთან ერთად ან დამოუკიდებლად) უნდა უზრუნველყოს მობილური ტელეფონის კვება, მაჯის საათის კვება, წნევის გასაზომი აპარატის, კომპასის, წვერის საპარსის ან ჯიბის ფარნის კვება. ეს არის ლინგვოენერგიის მინიმალური შესაძლებლობები. მაქსიმუმის ზღვარი იქნება მეტყველებისა და აზროვნების უმაღლესი აბსტრაქციის დონეზე და შინაგანი მეტყველების ბაზაზე, რაც, სავარაუდოდ, მაღალ ენერგიებს გულისხმობს. თავისთავად, ეს არ გახლავთ მარტივი ამოცანა, რამდენადაც ადამიანი არის მაქსიმალურად ოპტიმალური ბიოლოგიური სუბიექტი და ეს, რა თქმა უნდა, აისახება ენერგეტიკის კუთხითაც.

ლინგვოენერგიის მახასიათებლებია:

ლინგვოენერგიის ათვისების პრინციპი ზოგადი და უნივერსალურია, მაგრამ ყოველთვის სუბიექტური და ინდივიდუალურია მისი გამოყენება. ლინგვოენერგია გრეთვე სუბიექტურია ბიოეკოლოგიის თვალსაზრისითაც, რამდენადაც ინდივიდუალური პარამეტრებით ხასიათდება.

აქ მნიშვნელოვანია ლინგვოენერგიის უნივერსალური კანონზომიერება: მოთხოვნა ყოველთვის შეესაბამება საჭიროებას. ნებისმიერი ბიოლოგიური სუბიექტი ყოველთვის გამოიმუშავებს იმდენ ენერგიას, რამდენიც მას სჭირდება, ანუ მოთხოვნა არასოდეს სჭარბობს პროდუქციას. ბიოლოგიური სუბიექტი ვერც მოიხმარს იმაზე მეტს, რამდენის გამომუშავებაც მას შეუძლია.

მეტყველებისას გვაქვს სამი ტიპის რეალური ენერგია და საჭიროა მისი რეპროდუქცია. საგულისხმოა ისიც, რომ ხშირ შემთხვევაში თავზე, მარჯვენა ჰემისფეროსთან, თითქმის უშუალოდ კონტაქტურია მობილური აპარატი.

სხვადასხვა ენები, ცხადია, სხვაობას გვიჩვენებს ბევრი პარამეტრის მიხედვით: მაგალითად, ფშვინვიერი ბგერების მქონე ენებში მეტი სიმძლავრე ექნება ჰაერნაკადს, ვიდრე ყრუ მკვეთრი ბგერების ფონოლოგიური სისტემის მქონე ენებს. საერთოდ, ამ თვალსაზრისით ქართულის სამეულების სისტემა, რა თქმა უნდა, მეტი დიაპაზონისაა, ვიდრე რიგი ბინარული ოპოზიციის მქონე ენათა კონსონანტური სისტემები. თუმცა, რა თქმა უნდა, ეს არ არის ერთადერთი პარამეტრი.

დიფუზიურ ლინგვისტიკაში ლინგვოენერგიათა გამოთვლილი კოეფიციენტები, ფუნდამენტური მეცნიერების გარდა იძენს პრაქტიკულ ღირებულებასაც და თავის ადგილს პოვებს გამოყენებითი ლინგვისტიკისა და მოდელირების სფეროებში.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ფაქტობრივად, შემოთავაზებულია ახალი საენათმეცნიერო დარგის ჩამოყალიბების მცდელობა. რიგი ინტერდიციპლინარული კვლევის მიმართულებათა სფეროები ფსიქოლინგვისტიკაზე, ანთროპოლოგიურ ლინგვისტიკაზე, სოციოლინგვისტიკასა და ნეიროკოგნიტიურ ლინგვისტიკაზე დაყრდნობით ახალ ინტერდიცსიპლინურ დარგს წარმოქმნის - ეს არის დიფუზიური ლინგვისტიკა, რომელშიც ფუნდამეტური საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა რიგი მიმართულებები ხდება კვლევის შემადგენელი ნაწილი (ნეიროლოგია, მედიცინა, ბიოლოგია, ფიზიკა, ქიმია და ა.შ.) დიფუზიური ლინგვისტიკის კვლევის ძირითადი თემებია:

1. მეტყველების ფორმათა თბური აქტივობა;
2. ფიზიოლოგიური ლინგვისტიკა ანუ მეტყველება და ფიზიოლოგია;
3. ლინგვოთერაპია (ნაწილობრივ ეს არის ფსიქოთერაპია და ლოცვითი თერაპიები);
4. ახალი კუთხით გადაიაზრება სამეტყველო დეფექტების თემა;
5. სიცრუის დეტექტორის ახალი ბიოლინგვისტური და ნეიროკოგნიტიური ფორმულები;
6. სამეტყველო კოდების თემატიკა;
7. პოზიტიური და ნეგატიური ბიოლინგვისტური აქტივობა და მისი კოეფიციენტი;
8. შინაგანი მეტყველება და ექსტრალინგვისტური ფატორები;
9. დნმ-ის სტრუქტურაში ლინგვისტური ხაზის დაძებნა კიბერნეტიკული ლიგვისტური მოდელების პროექცირებით:
10. ლინგვოფაგის გამოყვანა დნმ-ის კოდიდან და ა.შ.

უნდა აღინიშნოს, რომ ახალი ლინგვისტური დარგის ჩამოყალიბების პროექტი ენათმეცნიერების სამივე სფეროს მოიცავს, ანუ მას აქვს თანადროულად თეორიული, პრაგმატული და გამოყენებითი ღირებულებები.

ცხადია, რომელიმე ერთი პროექტის ფარგლებში ვერ გადაიჭრება ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი საკითხი. მაგრამ მნიშვნელოვანია სწორი მიდგომა და საფუძვლის ჩაყრა. ამ თემათაგან ნებისმიერის განხილვაც კი ნამდვილად დაამშვენებდა მსოფლიოს წამყვან უნივერსიტეტებს. ვფიქრობთ, რომ ჩვენი პროექტი შანსს აძლევს ქართულ მეცნიერებას, რომ იგი გასცილდეს ტრადიციულ დარგებს და თავისი კომპეტენტური სიტყვა თქვას მეცნიერებაში. მით უფრო მნიშვნელოვანია ამ ტიპის პროექტების მხარდაჭერა, რამდენადაც, სამწუხაროდ, ტრადიციული დარგები ფაქტობრივად მომაკვდავი დარგებია თანამედროვე სამეცნიერო სივრცეში ინტერდისციპლინარული მეცნიერებების განვითარების ფონზე. ასეთ დროს ახალი დარგის შექმნა უდავოდ დიდი ღირებულებაა. დღემდე ცნობილი ინტერდისციპლინარული ლინგვისტური კვლევები ძირითადად გულისხმობდა სოციალურ და სხვა ჰუმანიტარულ მეცნიერებებთან (ნაწილობრივ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებთან) კვლევის სფეროთა გადაკვეთას, ჩვენი ძირითადი პრიორიტეტია ლინგვისტიკის ინტეგრაცია ისეთ ზუსტ მეცნიერებებთან, როგორებიცაა ბიოფიზიკა, მოლეკულური ბიოლოგია და ბიოქიმია.

ნებისმიერ ინტერდიციპლინარულ საენათმეცნიერო სფეროს საფუძვლად მორფოლოგიური სისტემები უდევს. თანამედროვე მიმართულებები თითქოს დაშორდა ტრადიციულ მორფოლოგიას და აქცენტი ხშირად კეთდება ენის ლექსიკურსა და სემანტიკურ დონეებზე. გვინდა აღვნიშნოთ, რომ ენაში არ არსებობს არავითარი დამოუკიდებელი სემანტიკა მორფოლოგიის გარეშე. გვაქვს მხოლოდ მორფოსემანტიკა. იგივე სოციოლინგვისტიკა საკითხებს განიხილავს სემანტიკური და ლექსიკური ანალიზის ფონზე და ჯეროვან ყურადღებას არ აქცევს ახალი ენობრივ-სოციალური ერთეულების მორფოლოგიურ სქემებსა და სტრუქტურებს. რა მორფოლოგიური პროცესი იკვეთება სოციოლინგვისტიკის ამა თუ იმ საკითხთან დაკავშირებით; არის ეს კატეგორიათა გადაწევა, კლიშე, თუ სტანდარტული ფორმატი და ა.შ. ის, რომ ადამიანი, უპირველეს ყოვლისა, ენაა, ეჭვს აღარ იწვევს. ენა კი, უპირველეს ყოვლისა, მორფოლოგიაა, როგორც მეტყველებისა და აზროვნების ფუნდამენტური ბაზა. განსხვავება სხვადასხვა მორფოლოგიური სტრუქტურის მქონე ენათა და ადამიანთა შორის სავსებით ლოგიკურია და ახსნადი.

დიფუზიური ლინგვისტიკის ძირითადი ამოსავალია კონცეპტი - ადამიანი არის მეტყველება. (ცხადია, აქ იგულისხმება ყველა ტიპის მეტყველება.) ადამიანის მთლიანი ბიოლოგია და მენტალური სტრუქტურა განისაზღვრება ლინგვოინფორმაციითა და მისი ენობრივი დიაპაზონით, ანუ ადამიანის შემსწავლელი ნებისმიერი მეცნიერებისათვის საგულისხმოა ენობრივი ფაქტორის გათვალისწინება. ვფიქრობთ, ლინგვისტური მახასიათებლები გაამდიდრებს და ხშირ შემთხვევაში გადაჭრის საკმაოდ ბევრ საკითხს საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებსა და მედიცინაში. მიდგომა არის ორმხრივი: ბიოქიმიიდან და ბიოფიზიკიდან ლინგვისტიკისაკენ და პირიქით. ჩვენი აზრით, ენის სტრუქტურების მოდელირებულ ფორმებზე დაყრდნობით უამრავი ამოცანა ამოიხსნება დახურული ნეიროკოგნიტიური პროცესების ანალიზისას. ენათმეცნიერების ამ ახალი დარგის საფუძველი ხდება ამ კონკრეტულ დარგებში დაგროვილი ცოდნა.

ტერმინი „დიფუზიური ლინგვისტიკა“ პირობითი, სამუშაო ტერმინია. (სამუშაო ალტერნატიული სახელები: ინტერლინგვისტიკა, ინფრალინგვისტიკა, ლინგვობიოენერგეტიკა) ამ დარგის კვლევათა ძირითადი მიმართულებებია:

1. ინტეგრაციული გრამატიკა (ინტეგრაციული მორფოლოგია და ინტეგრაციული სინტაქსი);
2. ბიოფიზიკური ლინგვისტიკა და ლინგოენერგეტიკა;
3. ბიოქიმიური ლინგვისტიკა და ნეიროკოგნიტიური ტიპოლოგია.

დიფუზიური ლინგვისტიკა ახალი სიტყვაა ქართულ (და არა მარტო ქართულ) მეცნიერებაში და, იმედია, ეს პროექტი კოლეგათა სათანადო მხარდაჭერას პოვებს.

New Interdisciplinary science
(Diffusive linguistics)

The human brain is home for language with individual and universal parameters at the same time. The functions of brain which acts while reading, writing, listening understanding - this is a linguistic system of brains.

The interdisciplinary sciences we intend to involve in our future researches are biology, physics, chemistry, anthropology, psychology, sociology and of course linguistics. The base knowledge of these sciences could integrate into a new interdisciplinary scientific direction, which could bring real positive results for human.

We exposed a trial of basing a new field of linguistic - we call it diffusive linguistics. The priority is to integrate linguistic not only with social sciences, but with physic, biology, chemistry, neurology and math.

Needles to say, that different biological subject will own the difference in neuro-cognitive parameters. Of course the cognitive processes of brains are closed and not easy to watch. But we hope that language could give the key to biochemistry. As language is the most open side of mind. The models of linguistic systems when they are correctly done, could give real help to other sciences. We hope to have two-side collaboration with other fields.

The directions of diffusive linguistics are:
Integrative morphology and integrative syntax;
Biophysical linguistics;
Biochemical linguistics;
Neuro-cognitive typology.

ცნობილია, რომ ენაში, რომელიც მდიდარია ზმნური მორფოლოგია, ნაკლები საჭიროებაა რიგი სხვა ტიპის კატეგორიების არსებობისა. პოლიპერსონალური ზმნა და ბრუნვათა სისტემა ათავისუფლებს სიტყვათა რიგს წინადადებაში.

ტიპოლოგიური პარალელისთვის საყურადღებოა ბასკური პოლიპერსონალური ზმნა. ქართულისაგან განსხვავებით, ბასკურ ზმნაში ყოველთვის რეფერენცირდება ნებისმიერი ზმნური აქტანტი. ქართულში გვაქვს მორფოლოგიურად არარეფერენცირებული პირები ან, უფრო ზუსტად, ნაწილობრივი რეფერენცირების მქონე პირები. ბასკურ ზმნას ასეთი რამ არ გააჩნია. საერთოდ, საგულისხმოა, რომ ბასკური ენა გარკვეული პრინციპული თანამიმდევრულობით გამოირჩევა ისეთი მორფოლოგიური კატეგორიების გამოხატვისას, როგორებიცაა: პირიანობა, ერგატიულობა, მრავლობითობა და სხვ. რიგ შემთხვევებში მას ახასიათებს ამა თუ იმ კატეგორიის ორმაგი გამოხატვაც. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ქართულისაგან განსხვავებით, ბასკურში ყველა ზმნური პირი რეფერენცირდება და არანაირი სხვაობა ამ მხრივ არ აღინიშნება უღლების სხვადასხვა ფორმაში.

ქართულ ზმნაში ხდება პირის რეფერენტთა შეხვედრა პრეფიქსულ პოზიციაში, რაც სათავეს უდებს უამრავ განსხვავებულ მოსაზრებას ამ თემაზე.

თანამედროვე ქართულ ენთამეცნიერებაში არსებობს მოსაზრება, რომ ზმნის პირიანობა არის მორფოლოგიური კატეგორია და იგულისხმება მხოლოდ ზმნაში რეფერენცირებული პირები. „უხატავს“ - ერთპირიანი ფორმაა, „მიხატავს“ - ორპირიანი. ამავე თეორიის მიხედვით, ორივე ზმნა არის სამვალენტიანი და ვალენტობა კი სინტაქსური მოვლენაა (თ.გამყრელიძე, 1979 ).

ნებისმიერი ლინგვისტური სიახლე მისაღებია, როცა ის შეესატყვისება ენის მორფოლოგიურ პარადიგმატიკასა და სინტაგმატიკას. ეს თემა განხილული აქვთ თ. უთურგაიძესა და ლ. ენუქიძეს (ლ. ენუქიძე, 1974; თ. უთურგაიძე, 2002 ).

ჩვენ ვფიქრობთ, რომ პირიანობისა და ვალენტობის საკითხი სერიოზულ დაზუსტებას მოითხოვს. ჩვენი აზრით, პირიანობა, როგორც მორფოლოგიური კატეგორია ზედმიწევნით კორექტული ანალიზით არის მოცემული ტრადიციულ გრამატიკაში. არ შეიძლება ქართულ ზმნაში ნულოვანი მარკირების მქონე ან საერთოდ არამარკირებული პირები (Od. III) არ ჩაითვალოს პირიანობის შემადგენელ ელემენტებად, რადგან უღლების პარადიგმები პირიანობის სწორედ ასეთ გაგებას ემყარება და ამ პრინციპებზეა აგებული.

პირიანობის შემოთავაზებულ ახლებურ გააზრებას მრავალი წინააღმდეგობა ახლავს თან:

როგორ გავიაზროთ პირიანობასა და ვალენტობის საკითხი? პლუსით აღვნიშნოთ კატეგორიის რეფერენცირება და მინუსით არარეფერენცირება. თეორიულად არსებობს ოთხი მონაცემი:

A+, - პირიანობა (რეფერენცირებული და არარეფერენცირებული.)
B+, - ვალენტობა (რეფერენცირებული და არარეფერენცირებული.)
a+ პირიანობა (რეფერენცირებული )
b+ ვალენტობა (რეფერენცირებული )

A B ა ბ მორფოსინტაქსური შესაბამისობა იძლევა ოთხ თეორიულ ვარიანტს:

A - B
A - b
a - B
a - b

აქედან ჩვენთვის მისაღებია A-B ან A-b და არა a-B. A-B დასაშვებია. ამ შემთხვევაში პირიანობის ტრადიციულ გაგებას სინტაქსურად გადმოგვცემს ვალენტობა. ეს აბსოლუტურად ლოგიკურია და ერთმანეთს დაემთხვევა ზმნის მორფოლოგიური პირიანობა და პრედიკატის სინტაქსური ვალენტობა. A-b დასაშვებია, რადგანაც შეიძლება, რომ სიტყვა კონკრეტულ წინადადებაში გამოტოვებული იყოს. ასეთ შემთხვევაში ზმნის პირიანობა არ დაემთხვევა პრედიკატის სინტაქსურ ვალენტობას. A=b ან A>b ჩვენთვის უფრო მისაღებია, ვიდრე A-B ვარიანტი. (ე.ი. არარეფერენცირებული აქტანტების ჩათვლით ენის იერარქიის ორივე დონეზე). ასეთ შემთხვევაში ხშირად AA<B.

ინდოევროპული ენათმეცნიერების მიბაძვით ხშირად ინფინიტიური ფორმა განიხილება, როგორც ამოსავალი. მართალია, არსებობს ლოგიკურ-სემანტიკურად გარდამავალი ზმნები, მაგალითად „წერა”, „კეთება” და აშ. თუმცა „ვწერ” და „იწერება” სულაც არაა ერთი და იგივე სემანტიკურად. ამდენად, ამოსავალი ვერ იქნება „წერა” ინფინიტივი. ადრესატის უგულვებელყოფა კონკრეტული ფორმის სემანტიკისათვის სრულიად მიუღებელია. „ვუხატავ” და „ვხატავ” სხვადასხვა მორფოსემანტიკური ღირებულების ფორმებია. დამოუკიდებელი სემანტიკა არ არსებობს ფორმისათვის. ისევე, როგორც არ არსებობს დამოუკიდებელი სინტაქსი მორფოსინტაქსის გარეშე.

ინდოევროპული ენების დონეზე და, საერთოდ, ტიპოლოგიური კვლევისათვის (აგრეთვე პოლიპერსონალური ენების შესწავლის თვალსაზრისითაც) საკმაოდ ღირებულია ვალენტობისა და ადგილიანობის ცნებები.

K1 - LI - M1
N - K2 - L2 - M2
K3 - L3 - M3

ლოგიკურ-სემანტიკური პერსონალიზმი

თუკი მივიღებთ ზემოხსენებულ დებულებას A-B, მაშინ პოლიპერსონალურ ენებში K=L=M იქნება. კონკრეტული ფორმისთვის მონოპერსონალურ ენებში K=L ან K<L, L=M, L<M.

მორფოლოგიური პირიანობის ახლებური გააზრებით არის ორი ვარიანტი K=L და K<L, ეს უკანასკნელი კი მიუღებელია ქართული ენის მორფოსინტაქსური სტრუქტურისათვის.

ტრანზიტიული ზმნები K ფიქსირებულია Ka პოლიპერსონალურ ენებში და არაფიქსირებულია მონოპერსონალურ ენებში Kb. L უფრო ფართო სპექტრია და მეტად ღირებულია ტიპოლოგიისათვის. პოლიპერსონალური ენების K M განსხვავებულია მონოპერსონალური სტრუქტურისაგან.

თ. გამყრელიძის ნაშრომში „ზმნის პირიანობა“ და „ვალენტობა“ ვალენტობა სინტაქსურ კატეგორიად მოიხსენიება, მაგრამ პრაქტიკულად გაიაზრება მორფოლოგიურ კატეგორიად. როგორც თავად ავტორი აღნიშნავს, აქ ტერმინია გადაწეული და ფაქტობრივად ეს არის პირიანობის ტრადიციული გაგება. იგი საუბრობს ზმნის (და არა პრედიკატის) ვალენტობაზე. აქ სიახლე არსებითად მორფოლოგიაშია შემოთავაზებული, რაც სადავოდ მიგვაჩნია, მიუხედავად ჩვენი ღრმა პატივისცემისა ამ მეცნიერის მიმართ. სქემატურად რომ წარმოვიდგინოთ, თ. გამყრელიძის მიხედვით, სიტუაცია ასე გამოიყურება:

ჩვენ მიგვაჩნია, რომ ენის სხვადასხვა იარუსზე სიტუაცია გამოიყურება შემდეგნაირად:

ტერმინი ადგილიანობა პირველად ხოლოდოვიჩმა გამოიყენა (ა.ხოლოდოვიჩი, 1979). ქართულ ენათმეცნიერებაში ამ ტერმინის გამოყენება რ.ასათიანმა შემოგვთავაზა (რ.ასათიანი, 1994). ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ეს ტერმინი ხელსაყრელია და საბოლოოდ შესაძლებელი ხდება ამ მოვლენის სახელდება ენის იერარქიის სხვადასხვა დონეზე.

რ.ასათიანის „ქართველურ ენათა საკითხები“ ნამდვილად საინტერესო წიგნია, თუმცა ანალიზისას აქაც არაა ენის დონეები ჯეროვნად გამიჯნული. ლოგიკურ-სემანტიკური არ ნიშნავს სემანტიკურს. ვეთანხმებით თ. გამყრელიძეს, რომელიც თვლის, რომ ეს არის უნივერსალური. თუ ინფინიტიური ფორმებით განვიხილავთ სემანტიკურ დონეს, მაშინ გამოვა, რომ „იხატება“ და „ვხატავ“ ერთი სემანტიკური ველის სიტყვებია („ხატვა“), რაც, ცხადია, არაა სწორი. სიტყვას ერთდროულად აქვს რამდენიმე დონე: ფონოლოგიური, მორფოლოგიური და ლექსიკურ-სემანტიკური, მაგრამ არა - სინტაქსური. რადგანაც სინტაქსი არ არსებობს წინადადების გარეშე. რაც შეეხება ლოგიკურ-სემანტიკურს, ეს არის ენის იერარქიის სემანტიკური დონე. N ფორმას გააჩნია კონკრეტული მორფო-სემანტიკა. აქ სხვა აქტანტთა შორის აუცილებელად გასათვალისწინებელია ადრესატიც - O ind, ან უფრო ფართო ცნებით, დესტინატი.

ამდენად, ქართულ ენაში ვალენტობის ცნების გააზრება ინდოევროპული მოდელის მიხედვით შეცდომა იქნებოდა. ტიპოლოგიური კვლევისათვის ღირებული იქნება, რომ ვალენტობა მიჩნეული იყოს არა სინტაქსურ, არამედ სემანტიკურ კატეგორიად. მაშინ ვალენტობის მორფოსემანტიკა, შესაბამისად, განსხვავებულად აისახება მონოპერსონალერ და პოლიპერსონალურ ენებში.

თუ ვალენტობას გავიაზრებთ სემანტიკურ კატეგორიად (როგორც ადგილიანობაა მიჩნეული), შესაბამისად, შეგვეძლება უნივერსალური ერთეულების გამოყოფაც, კერძოდ, აბსოლუტური ლინგვისტური უნივერსალია იქნება შემდეგი - ყველა ენაში არსებობს განსხვავებული ვალენტობის ზმნები და ამ სხვაობათა რეალიზება კი კერძო გრამატიკათა პრობლემებია.

საჭიროა სპეციალსტთა საბოლოო შეთანხმება იმაზე, თუ რა ტერმინით განისაზღვრება პოლიპერსონალიზმი ენის იერარქიიის სხვადასხვა დონეზე.

Personality and Valency in Georgian

Poly-personal verb and the case system guarantee relatively free word order in the sentences. The verbal destination also reduces the number of theoretically possible other morphological and syntactic forms and categories in the language.

In Georgian verbs some personal referents meet each-other in prefix position and this fact became the reason for many different opinions about this item.

According to some modern Georgian linguists verbal personality is a morphological category and only referenced persons can be taken into account. We disagree with this opinion. We think that it's very important for the Georgian verbal morphology to include in the verbal personality the zero-marker persons and even non-referenced persons such as the third direct object in the modern Georgian language. The conjugation system in Georgian is based on such understanding of personality. Besides, this new theory of verbal personality is full of logical problems.

We offer to consider valentity as a semantic category, we can expose the appropriate linguistic universal regulations THERE ARE VERBS OF DIFFERENT VALENCY IN EACH LANGUAGE AND THE INDIVIDUAL REALIZATIONS OF THESE DIFFERENCIES ARE THE PROPER CASES FOR CONCRETE GRAMMARS.

ლიტერატურა:

პირისა და ჩვენებითი ნაცვალსახელების ბრუნება ცნობილი ფუძემონაცვლეობით გამოირჩევა. საერთოდ, ნაცვალსახელთა ეს ორი ჯგუფი ერთმანეთთან ახლოს დგას თავისი სემანტიკით. ამიტომაც გასაკვირი სულაც არაა, რომ ფორმითაც ბევრი რამ საერთო ჰქონდეთ.

პირის კატეგორიის პირველადი ძირითადი დიათეზა იყო კლასის კატეგორიის გადმოცემა. რამდენადაც ნაცვალსახელები სახელთა ნაცვლად გამოიყენება, ამდენად, მათ, ბუნებრივია, ექნებოდათ იმავე კლასის ნიშნები, თუკი ასეთი რეფერენტების არსებობა ენაში მოიაზრებოდა.

ენის მთავარი სემანტიკური პარამეტრების განხილვის საფუძველზე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ენის ძირითადი სემანტიკური კატგორიები უნივერსალურია. ეს შეგვიძლია, გამოვყოთ როგორც აბსოლუტური ლინგვისტური უნივერსალია. კლას-კატეგორიათა სემანტიკაც, გარკვეული თვალსაზრისით, უნივერსალურია. ამა თუ იმ ენაში ეს კატეგორიები აისახება სხვადასხვა მიმართებით. ენები მორფოლოგიური რეფერენცირებისას უპირატესობას ანიჭებენ დომინანტ კატეგორიებს. შესაბამისად, სხვადასხვა ენებში გვაქვს კლას-კატეგორიათა ამა თუ იმ ფორმის გამოვლინების მაგალითები. ინდოევროპული ენები განასხვავებენ სქესის გარმატიკულ კატეგორიას, იბერიულ ენებში გამოიყოფოდა სულიერი-უსულოს კატეგორია, ზოგ ენაში საგნები ნიშან-თვისებებისა და სხვადასხვა რელიგიურ-სოციალური ნიშნის სემანტიკური გრამატიკით იდენტიფიცირდება და ა.შ.

ქართულ ენაში პირის კატეგორიის ძირითადი ბინარული ოპოზიციაა ვინ-რა კატეგორიის გადმოცემა. აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ასეთი ოპოზიციაც, თავის მხრივ, აგრეთვე უნივერსალურია. პირველი და მეორე პირების სემანტიკა ნათელია, ეს არის მეტყველების აქტში უშუალოდ მონაწილე პირები და, ბუნებრივია, ეჭვს არ იწვევს ის ფაქტი, რომ ეს ვინ-კატეგორიის პირებია. უნდა ხაზგასმით აღინიშნოს, რომ პირველი და მეორე პირის ნაცვალსახელები ერთადერთი და დამოუკიდებელი ფორმებია, მესამე პირისაგან განსხვავებით, ეს არ არის სახელთა ნაცვალი ფორმები. მესამე პირის სემანტიკა გაცილებით ფართოა და აქ ორივეა წარმოდგენილი - ვინ და რა. ბრუნვის კატეგორია, თავის მხრივ, ეყრდნობა კლასის კატეგორიას და ამით არის შეპირობებული. პირველ-მეორე პირებს, რადგანაც ისინი მოიცავენ სულიერობის სემანტიკას და ამით ძირითადი მორფოლოგიური არსი უკვე აქვთ გამოხატული, აღარც სჭირდებათ ბრუნვათა გაფორმება.

ამას გარდა, როგორც ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ წერილში ერგატიულობის შესახებ [1, 49-52] ფორმაში „მე“ „მ“ - არის ვინ კატეგორიის ნიშანი; ხოლო ვინ - სულიერ აქტანტთა ისეთი ბრუნვები როგორებიცაა: ერგატივი - მოაზროვნე სუბიექტის ბრუნვა და დატივი - მოქმედებაში მონაწილე მეორე სულიერი აქტანტის ბრუნვა, უკვე აღარ საჭიროებს დამატებით რეფერენცირებას. ამავე მიზეზით ძველ ქართულში (ნაწილობრივ) უბრუნველი იყო საკუთარი სახელები.

საერთოდ, კლასის კატეგორიის სემანტიკა ამოსავალია ზმნური თუ სახელური ფლექსიისათვის. ეს ნათლად ჩანს იმ ენებში, რომლებშიც ასეთი გრამატიკული კატეგორია ცოცხალია და პროდუქტიული. ქართულში, მართალია, კლასის კატეგორია მორფოლოგიური რეფერენცირებით დღეს არ დასტურდება, მაგრამ ნათელია მისი კვალი ენაში. ჩვენ მორფემა „მ“ მიგვაჩნია ვინ კატეგორიის ძირითად მორფემად. წარმოშობით ის არის ერგატიული ფორმანტი, რომელსაც ეტიმოლოგიური სათავე აქვს ფორმებში მე - მარე.

პირის ნაცვალსახელების ბრუნება გვიჩვენებს მ - ს ოპოზიციას ის - მან. შემდეგ ეს „მ“ ნაცვალსახელებს გაჰყვება ყველა დანარჩენ ფორმაში.

ის

მ-ა-ნ. აქ „ნ“ არის უკვე ერგატივის მეორეული ნიშანი. ალბათ, ამიტომაც მიიჩნევდა მას შედარებით გვიანდელ ფორმანტად შუხარდტი.

მ-ა-ს
მ-ის(ი)
(ი)-მ-ით
(ი)-მ-ად

იმისდა მიუხედავად თუ რად მივიჩნევთ აქ ხმოვან „ა“-ს, წინა თანხმოვანს მივაკუთვნებთ მას, თუ მომდევნოს და შესაბამისად, მივიღებთ ორფონემურ მორფემას, ან ამ ხმოვანს ჩავთვლით თანხმოვანგასაყარად (რაც, ჩვენი აზრით, უფრო მისაღები იქნებოდა), ერთი რამ მაინც სრულიად ნათელია: პირისა და ჩვენებითი ნაცველსახელების ბრუნებით ქართული გვიჩვენებს იმავე სურათს, რასაც კავკასიური ენები; კერძოდ, დაღესტნის ენებში არსებობს ე.წ. ერგატიული და გენეტიური ბრუნების (отэргативное и отгенетивное склонение) ფორმები. [4, 46] რა თქმა უნდა, კავკასიურ ენებში ეჭვს არ იწვევს კლასის კატეგორიის რეფერენტების გამოვლენა ბრუნებისა და უღლების ფორმებში.

ჩვენ მიგვაჩნია, რომ ქართულში პირისა და, შესაბამისად, ჩვენებითი ნაცველსახელების ბრუნება არის ერგატიულისგან მიღებული და აქ შემონახულია კლას-კატეგორიის ნიშნები, რომლებიც თანამედროვე გრამატიკაში აქტივობით არ გამოირჩევიან, თუმცა გარკვეულ მორფოსემანტურ ოპოზიციებს მაინც ქმნიან. ასეთი ტიპის ოპოზიციები განხილული აქვს ა. ჩიქობავას თავის ცნობილ შრომებში. [2, 3]

გასაგები მიზეზების გამო ა.ჩიქობავას მასალის ანალიზს აქ არ დავიწყებთ. დამატებით აღვნიშნავთ იმ გარემოებას, რომ ნაცვალსახელებიდან კლასის კატეგორია განფენილია სახელთა ბრუნებისა და ზმნათა უღლების სისტემებში. იგი ასევე ასახულია ყველა პოლიპერსონალურ კატეგორიაში.

ისმის გულუბრყვილო კითხვა: თუკი ენაში არსებობს ფორმათა მორფოსემანტური ოპოზიცია, კიდევ რა სჭირდება გრამატიკულ კატეგორიას თავისი (თუნდაც ისტორიული) არსებობის დასადასტურებლად?

THE REMAINS FROM CLASS-CATEGORIES
IN FLEXION OF PRONOUNS

The general semantic categories are universal. The semantic of classis are the basic for the flexion of nouns and verbs. The pronouns show the eldest linguistic situation in Georgian. Personal and demonstrative pronouns keep the markers of classes. We consider that ergative marker „m“ is a marker of who-animated human classes and like other Caucasian languages we have so called ergative flexion in Georgian pronouns.

ლიტერატურა:

უცნობი ავტორის ვინაობის დადგენა ხერხდება ორი ძირითადი ტიპის ინფორმაციული მონაცემების საშუალებით:

მხედველობაში მისაღებია ის გარემოება, რომ ავტორმა შეიძლება, შეიცვალოს წერის მანერა და სტილი; აგრეთვე სხვადასხვა სტილით შეიძლება დაწეროს თარგმნილი და ორიგინალური ნაწარმოებები. ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ სტილი გარკვეულწილად განსხვავდება ჟანრის მიხედვითაც. მაგრამ ერთი მწერლის სხვადასხვა ნაწარმოების სტილის სრული ანალიზის შემთხვევაში გარკვეული კონკრეტული ლინიგვისტური ერთობა მაინც ამოიკითხება და სწორედ ეს ქმნის მის მწერლურ სტილს.

სტილისტური ანალიზისას გასათვალისწინებელია ენის იერარქიის ყველა დონის მონაცემები. უნდა გამოიყოს რელევანტური და არარელევანტური მონაცემები. რა თქმა უნდა, მნიშვნელობა მიენიჭება მხოლოდ რელევანტურ მასალას.

შევეცდებით, დავაკონკრეტოთ ის ძირითადი პარამეტრები, რომელთა მიხედვითაც უნდა ჩატარდეს ტექსტის სტილისტური ანალიზი. ერთ-ერთი პირველი პარამეტრი არის სალიტერატურო ენის ნორმების დაცვა და მისგან გადახრა. ნორმისგან გადახრა შეიძლება იყოს დიალექტური ფორმების გავლენით ან ინდივიდუალური. სტილის განხილვა აუცილებელია ენის იერარქიის ყველა დონეზე.

I. ფონოლოგიის დონე განიხილება ფონეტიკური პროცესების მიხედვით და ფონემათა ემოციური დატვირთვის მიხედვით პოეტური სემანტიკის თვალსაზრისით. (მაგალითად: ალიტერაციები, გრიგოლ რობაქიძის „რასსა“ და ა.შ.) დაჯამდება ინდივიდუალიზმის შემთხვევები, ხელოვნურობა და სიახლე.

II. მორფოლოგიის დონე უნდა განხილულ იქნეს მეტყველების ნაწილების მიხედვით.

1. არსებითი სახელი

აქ ყურადღება უნდა მიექცეს შემდგომ საკითხებს: თავისებურებანი სახელთა ბრუნებისას, ემფატიკური ხმოვნის სიხშირე და ადგილი, საკუთარ სახელთა სისტემა ბრუნების თვალსაზრისით და გარკვეული ემოციური დატვირთვით, დიალექტიზმები, ნეოლოგიზმები, არქაიზმები, სემანტიკური ინდივიდუალიზმი, ტერმინთა და სხვა სახელთა ხმარების კორექტულობა და შინაარსობლივი ტიპის შეცდომები, დერივაციული ფორმები.

2. ზედსართავი სახელი

აქ რელევანტურია შემგდეგი: ფლექსიის თავისებურებანი, ზედსართავის სინტაქსური ადგილი, ხარისხის ფორმების გამოყენება, დიალექტიზმი, ნეოლოგიზმი, არქაიზმი, ანტონიმური წყვილების ურთიერთმიმართება, სინონიმთა ხმარება და დერივაციული ფორმები.

3. რიცხვითი სახელი

ფლექსია, თარიღები, არქაიზმი, დიალექტიზმი და ცთომილებანი.

4. ნაცვალსახელი

უნდა განხილულ იქნეს ჯგუფების მიხედვით და ყურადღება გამახვილდეს შემდეგზე: ფლექსია, დიალექტიზმი, არქაიზმი, ინდივიდუალიზმი. პირთა სემანტიკა და მეტყველების სუბიექტის - პირველი პირის ლინგვისტური ხვედრითი წონა და მისი ზოგადი სემანტიკური როლი.

5. ზმნა

უნდა განვიხილოთ სტილის დასადგენად: უღლება, დიალექტიზმი, არქაიზმი, ნეოლოგიზმი. ინდივიდუალიზმი. თავისებურებანი შემდგომ კატეგორიებში: ზმნისწინი (ტმესის შემთხვევები), ასპექტი, გვარისა და ქცევის ფორმები, კაუზაცია, მიმღეობის ფორმები.

6. ზნიზედა

უნდა განხილულ იქნეს ჯგუფების მიხედვით აქცენტით შემდეგზე: დიალექტიზმი, არქაიზმი და ნაწარმოები ფორმები.

7. თანდებული

რელევანტურია: დიალექტიზმი, არქაიზმი, ინდივიდუალიზმი.

8. კავშირი

რელევანტურია: დიალექტიზმი, არქაიზმი.

9. ნაწილაკი და ნაწევარი

რელევანტურია: ინდივიდუალიზმი. დიალექტიზმი, არქაიზმი, ემოციური მხარე. სიხშირე. ნეოლოგიზმი. ინდივიდუალიზმი.

10. შორისდებული

რელევანტურია: ემოციური მხარე, სიხშირე, სინტაქსური ადგილი, ინდივიდუალიზმი.

III. სინტაქსის დონე

1. სიტყვათა რიგი წინადადებაში
2. მსაზღვრელ-მსაზღვრული
3. ქვემდებარე-დამატებათა რიცხვში შეთანხმება ზმნა-შემასმენელთან
4. ადგილისა და დროის გარემოებათა ადგილი წინადადებაში და სიხშირე
5. წინადადებათა ტიპები და წყობა, სიხშირე
6. განკერძოებულ გამოთქმათა ადგილი, სიხშირე და აზრობრივი დატვირთვა
7. შინაარსის მიხედვით წინადადების ტიპები
8. თხრობა, დიალოგის ფორმები და მონოლოგები

IV. ლექსიკა და სემანტიკა

სემანტიკური ველის გადაწევის შემთხვევები, პოეტური სემანტიკა, ინდივიდუალიზმი, ლექსიკაში ერთგვარი ტიპის მსაზღვრელები დადებითი ან უარყოფითი განწყობით, ცთომილებანი ტერმინოლოგიაში, სიტყვაწარმოება და კომპოზიტები.

ცალკე უნდა გამოიყოს პუნქტუქციური მხარე - ტექსტის ანალიზი სასვენი ნიშნების მიხედვით.

ესა თუ ის ტექსტი უნდა განხილულ იქნეს ყველა ზემოჩამოთვლილი პარამეტრის მიხედვით. ასეთი მიდგომა გახლავთ ძირითადი კრიტერიუმი იმ საბოლოო დასკვნისათვის, რომელიც შეიძლება გამოვიტანოთ ტექსტის მხოლოდ ამდაგვარი სრული ანალიზის შედეგების შეჯამებით.

Establishing the unknown authors by their writing-style

There are two ways to find the unknown authors:

Nonlinguistic information (Historical sources, author's attitude to some facts etc.)

Linguistic information - writing style. This needs careful analysis of the text.

To make the proper conclusion we need to investigate the text on every level of the language hierarchy. There are relevant and irrelevant parameters for such analysis. We need only relevant style parameters.

ლიტერატურა:

1. William Strunk, E. B. White The Elements of Style NY. USA 2003

2. Laurie Rozakis, Complete Idiot's Guide to Grammar and Style. LA, USA.2004.

ქართული ენის სისტემაში უთანდებულო ბრუნვებია წოდებითი და მოთხრობითი. წოდებითი ბრუნვის შესახებ არსებობს აზრთა სხვადასხვაობა. ფაქტია, რომ ამ ბრუნვას განსაკუთრებული ადგილი უკავია სისტემაში მრავალი და უკვე საკმაოდ კარგად ახსნილი გარემოების გამო. ამდენად, ბუნებრივია, რომ წოდებითი არ იზიარებს სხვა ბრუნვათათვის დამახასიათებელ ბევრ ნიშანს. რაც შეეხება მოთხრობით ბრუნვას, ანუ ერგატივს, რა თქმა უნდა, ნათელია ამ ბრუნვის აქტიური როლი სისტემაში. ამავე დროს ფაქტობრივად ეს არის ერთადერთი უთანდებულო ბრუნვა (წოდებითის გარდა). საერთოდ, ბრუნვები თანდებულების მიხედვით მეტ-ნაკლები ღიაობით ხასიათდება. ეს დამოკიდებულია კონკრეტული ბრუნვის სემანტიკურ დიაპაზონზე. ერგატივი, როგორც ტრანზიტიული ზმნის სუბიექტის ბრუნვა კონკრეტული კონსტრუქციისათვის უალტერნატივო ფორმაა და თავისი შინაარსით გამორიცხავს თანდებულების მიღებას.

ქართულში რამდენიმე თანდებულს აქვს ერგატივის სემანტიკა. ასეთი თანდებულებია „მიერ“, „გან“, „გამო“. შინაარსობრივად უდავოა, რომ „მიერ“ მკვეთრად გამოხატული მოქმედების ჩამდენი სახელის თანდებულია და შესაბამისად, ამ თანდებულის სემანტიკაც სავსებით ნათელია. ეს აშკარად არის აგენსის ტიპის მორფოლოგიური ერთეული.

შდრ.

კაცის მიერ გაკეთებული ნივთი
კაცმა გააკეთა ნივთი / კაცი აკეთებს ნივთს.

ეს არის გარდამავალი ზმნის რეალური, მაგრამ არამორფოლოგიზებული სუბიექტის თანდებული. აღსანიშნავია, რომ გარდაუვალ ზმნებთან და ზოგადად ინტრანზიტიულ სემანტიკასთან „მიერ“ თანდებული თითქმის არ გამოიყენება. შდრ.:

კაცი წევს/კაცი აწვენს/კაცის მიერ დაწვენილი

კაცს (უ)თბება/კაცის მიერ გამთბარი (უბრალო დამატებისთვის) და ა.შ.

აქ ხდება ტრანზიტივაცია და მხოლოდ ასეთ შემთხვევაში გვექნება „მიერ” თანდებული.

„გამო“ და „გან“ მიზეზობრიობის გამომხატველი თანდებულები ხშირად არიან წარმოდგენილი ერგატივის სემანტიკითა და შესაბამისი გრამატიკული ფუნქციით. რა თქმა უნდა, ამ თანდებულებს (განსაკუთრებით „გან“ თანდებულს) სხვა ფუნქციებიც აქვს, მაგრამ ამ შემთხვევაში ჩვენ მხოლოდ მათი ერგატიული სემანტიკის შესახებ გავამახვილებთ ყურადღებას.

ქართულში არსებობს შემდეგი ტიპის თანაბარფარდი წყვილები:

შიშმა ამაკანკალა
შიშისგან მაკანკალებს (შიშის გამო მაკანკალებს)

ასეთი ტიპის იმპერსონალურ ტრანზიტივებთან (როგორიცაა „შიშისაგან მაკანკალებს“) ნათლად წარმოდგება „გან“ თანდებულის ერგატიული სემანტიკა. აქ ერგატივის შინაარსს გასცილდა აქტანტის (ან თუ გნებავთ, არგუმენტის) როლებრივი სემანტიკა, იგი გაფართოვდა მიზეზობრიობით და ამდენად, ის უკვე ვეღარ ჩაეტევა ერგატიული ბრუნვის ფორმაში. ძალზე მნიშვნელოვანია ის გარემოებაც, რომ ამ ტიპის იმპერსონალურ ტრანზიტივებში (მაკანკალებს, მაციებს, მახველებს, მცხელა, მცივა, მამყოფა და ა.შ.) რეალური სუბიექტი არც ადამიანის კლასია და არც ნივთის. ქართულისათვის კი ეს ძირითადი ბინარული ოპოზიციაა. ვინ და რა კლასის გარეთ აღმოჩენილი სუბიექტი ზმნის მორფოლოგიამ გარეთ გაიტანა და აქ შესაბამისად ამუშავდა თანდებულთა ერგატიული სემანტიკა.

ქევინ ტუიტმა თავის მოხსენებაში (აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტი, თბილისი 03. 03. 2006) სამართლიანად გამოყო იმპერსონალური ტრანზიტივების ორი ძირითადი ჯგუფი: ადამიანის სხეულის მდგომარეობასთან დაკავშირებული სემანტიკის მქონე ზმნები და „ნეტავ“ ნაწილაკიანი „მამყოფა“ ტიპის ფორმები. ამ უკანასკნელი ტიპის ფორმებში ნატვრითი ნაწილაკის ელიფსისი სავსებით დასაშვებია.

იმპერსონალურ ტრანზიტივებს ხელოვნურადაც კი ვერ დავუმატებთ ერგატიულ სუბიექტს, ენა ვერ დაუშვებს ასეთი ტიპის ჰიპერერგატივიზაციას - ორგანიზმმა შიშისაგან ამაკანკალა - მიუღებელი ფორმაა, რადგანაც აქ „შიში“ არის მოქმედების გამომწვევი მიზეზიც და ამავე დროს ის არის მოქმედების წყაროც, ანუ მოქმედების რეალური ჩამდენი.

ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ როდესაც ვსაუბრობთ მიზეზის შესახებ, უპირველეს ყოვლისა, იგულისხმება მოქმედების გამომწვევი მიზეზი (ან მიზეზობრიობა), რაც რიგ კონკრეტულ შემთხვევებში პირდაპირ გულისხმობს მოქმედების წყაროს და მის მიზეზობით მოტივაციას. ვფიქრობთ, ასეთი მიდგომა ნათელს მოჰფენს მიზეზობრიობისა და ერგატივის სემანტიკურ კავშირს.

ჰიპერერგატივიზაციის მეტ-ნაკლებად მისაღები ერთადერთი ფორმაა: რაღაცამ შიშისაგან ამაკანკალა. ეს დასაშვებია იმდენად, რამდენადაც ეს არის ენის მიერ გარკვეული ფორმით ახსნა ვინ-რა კატეგორიის ფარგლებს გარეთ გასული აქტანტის სემანტიკისა (რაღაცამ).

უნდა აღინიშნოს, რომ ქართულში თანდებულით გადმოცემული ერგატიულობა წმინდა ერგატიულობის ნიმუშებს ქმნის თავისი მორფოსინტაქსით, რამდენადაც უღლების ყველა პარადიგმაში ერთნაირად არის წარმოდგენილი ერგატიული სემანტიკის თანდებულებით. ეს გარემოება კი არც თუ უინტერესო პარალლელს იძლევა ქართულისათვის დამახასიათებელ ნაწილობრივ ერგატიულობასთან მიმართებაში.

შიშისაგან მაკანკალებს - შიში მაკანკალებს
შიშისაგან ამაკანკალა - შიშმა ამაკანკალა
შიშისაგან ავუკანკალებივარ/ავკანკალებულვარ/მიკანკალია
- შიშს ავუკანკალებივარ

საერთოდ, უნდა ითქვას, რომ იმპერსონალურ ტრანზიტივებს უჭირთ მესამე სერიის წარმოება.

რამდენადაც ზემოთ მოყვანილი ტიპის ფორმებს (წარმოდგენილს ერგატული სემანტიკის თანდებულებით) ძალუძთ წმინდა ერგატიული მოდელის წარმოდგენა ქართულში, ჩვენ მათ სუპერერგატივები ვუწოდეთ.

საგულისხმოა, რომ ერგატივის სემანტიკის მქონე ყველა ზემოთ წარმოდგენილი თანდებული არის ნათესაობითი ბრუნვის. ეს კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს ამ ორი ბრუნვის სისტემურ მიმართებებს იბერიულ-კავკასიურ ენებში. პოსესიურობა-დესტინაციურობისა და ერგატიულობის ენობრივი მოდელების ურთიერთმიმართებათა თვალსაზრისით, საყურადღებოა კავკასიური ენების ერგატიული და გენეტიური ბრუნების მოდელები, ანუ ე.წ. отэргативное და отгенитивное склонение. ამ მოვლენასთან დაკავშირებით უდავოდOმნიშვნელოვანია, რომ რიგ კავკასიურ ენებში ორმაგი ბრუნება გვაქვს მხოლოდ ერგატივსა და გენიტივში.

THE POSTPOSITIONS WITH SEMANTICS OF ERGATIVITY

In Georgian the two cases are without postpositions: vocative and ergative. There are different points of view about vocative in Kartvelian linguistics. The fact is that this case stands separately in the system of Georgian flexion. So, it's quite natural that this case doesn't share a lot with the other cases.

The second case which never adds the postpositions is ergative. Its function is well-investigated in different linguistic systems. It has an active role in the language systems where he appears.

Generally the cases are more or less open for postpositions. All depends on their semantic diapasons. Ergative as a case of transitive subject has no postpositions and doesn't allow appearing of any type alternative forms in the language.

Ergative case has no postpositions. But there are a few genitive case postpositions - „gamo“, „gan“ and „mier“ with semantics of ergative case in Georgian. Georgian is a language of split ergativity, while the grammar constructions of impersonal transitive verbs appear to create the ergative constructions exposed by the postpositions with ergative meaning in all rows of conjugation.

It's very significant that all postpositions with semantics of ergativity are the postpositions of genitive case. This fact outlines the very specific systemic relations between these two cases ergative and genitive in Iberian-Caucasian languages. The declination systems in some North Caucasian languages (the ergative or genitive type declinations, so called отэргативное and отгенитивное склонение - from-ergative or from-genitive declination) seem to be the very important key in the lights of relations of linguistic models of possessive-destination and ergativity. We consider that the exposed item is connected with double marking declination appearing only in ergative or genitive in Caucasian languages.

ლიტერატურა:

ისტორიულ-შედარებით ენათმეცნიერებაში საყოველთაოდ მიღებულია ენათა ნათესაობის დასადგენად რეგულარული ბგერათშესატყვისობის გამოვლენა. დღემდე ძირითადად მხოლოდ ამ პრინციპით განისაზღვრებოდა ენათა გენეტიკური ნათესაობა. ეს, რა თქმა უნდა, ენათა ნათესაობის უტყუარი საბუთია და ეჭვს არც დღეს არ იწვევს. თუმცა უნდა აღინიშნოს ის გარემოება, რომ ლექსიკაში გამოვლენილი რეგულარული ბგერათშესატყვისობები დიაქრონიული ვერტიკალის შედარებით ზედა შრეებზეა რეალურად შესამჩნევი.

აქვე უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ როდესაც ენის ისტორიასა და წარსულზეა საუბარი, იგულისხმება დროის გაცილებით დიდი მონაკვეთი ვიდრე შესაბამისი ენის ლიტერატურაში შეიძლება დადასტურდეს. უდავოა, რომ ენის განვითარება უფრო ხანგრძლივი და ნელი პროცესია. ასე მაგალითად, მეოცე საუკუნის ოციანი წლების ქართული ლიტერატურა არ არის თანამედროვე ქართული ლიტერატურა, მაგრამ ამ პერიოდის ენა ახალი ქართული ენაა. ეს არ გახლავთ პარალელური სიჩქარეები. თითოეულ ენაში სხვადასხვა სისწრაფით მკვიდრდება ცვლილებები. ეს არის ენის განვითარების სიჩქარე, რაც დამოკიდებულია საყოველთაოდ ცნობილ სოციალურ-ისტორიულ, საზოგადოებრივ და სხვა ტიპის ფაქტორებზე. ენის სისტემური ტიპის ცვლილებების კოეფიციენტი, ჩვენი ვარაუდით, დაახლოებით 10-12-ჯერ დაბალია შესაბამისი სალიტერატურო ენის ცვლილებებთან შედარებით, თუმცა, ეს კონკრეტული მონაცემი მასალობრივ დადასტურებას ან, შესაძლოა, შესწორებასაც საჭიროებს. როცა ვსაუბრობთ ენის დიაქრონიასა და ისტორიულ ფორმებზე, აუცილებლად გასათვალისწინებელია ეს კოეფიციენტი. მით უფრო, რომ ყოველი ლინგვისტური ძიება მხოლოდ ენაში არსებულ კონკრეტულ ლიტერატურას, ე.წ. მასალას ეყრდნობა.

იქ, სადაც ასეთი ტიპის რეგულარული ბგერათშესატყვისობა არ დასტურდება და ნათესაობის საკითხი კი სხვა ტიპის მონაცემებზე დაყრდნობით, თითქოს ეჭვს არ იწვევს, ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ამოცანა, შესაძლოა, უფრო მარტივად გადაიჭრას. თითქმის აქსიომურად ჟღერს შემდეგი ლინგვისტური დებულება: ენათა ნათესაობის დასადგენად საჭირო და საკმარისია მორფემათა ბგერათშესატყვისობებისა და ფუნქციურ-სტრუქტურული სიმეტრიის ან ასიმეტრიის გამოვლენა. ჩვენი თეორია ეყრდნობა იმ საყოველთაოდ მიღებულ აზრს, რომ მორფოლოგია გაცილებით მყარია, ვიდრე ლექსიკა და მისი ცვლილებების ტემპი რამდენჯერმე ნაკლებია ლექსიკასთან შედარებით. თავისთავად, მორფემა არის კონკრეტული სემანტიკის ფორმა ანუ სემანტიკური კატეგორიის გრამატიკული სხეული. არ არსებობს მორფოლოგია სემანტიკის გარეშე. ყველაფერში დევს ან იგულისხმება ფუნქციური დატვირთვა, შინაარსი. მორფო-სემანტიკა ნებისმიერი ენის აზრი და გულია. ტრადიციულად რეგულარული ბგერათშესატყვისობანი ლექსიკის დონეზე ვლინდება. გთავაზობთ მოქმედების ცენტრის გადატანას მორფოლოგიაში. ფაქტობრივად, ბგერათშესატყვისობანი უნდა გამოვლინდეს მორფემათა დონეზე და არა მხოლოდ ძირეულ მორფემებში. ასეთი მიდგომით მივიღებთ დიაქრონიული ვერტიკალის გაცილებით ქვედა, შორეული ფენების რეალურ კომპარატიულ სურათს. უნდა ხაზგასმით აღინიშნოს, რომ საჭიროა სრული ან პროცენტულად გადამწყვეტი სისტემური შესატყვისობების დადგენა მორფოსემანტიკაში. ერთი და ორი კატეგორიის დონეზე საკითხი ამოწურულად ვერ ჩაითვლება.

მორფემები ხშირ შემთხვევაში ისტორიულად დამოუკიდებელი სიტყვებია. გავიხსენოთ ბრუნვისა და პირის ნიშანთა ნაცვალსახელური წარმოშობა. მორფემა არის ენის უძველესი ფორმანტი. თუკი ასეთი ფორმანტები ფონოლოგიური შესატყვისობების პარალელურად გვიჩვენებენ სტრუქტურულ მსგავსებას ენათა შორის, მაშინ უდავო იქნება მათი ნათესაობაც. ფაქტობრივად, მორფემათა სისტემაში დაფარულია ენის უძველესი მიკროსემანტიკის სურათი.

მორფემათა შესაბამისობანი ენის სტრუქტურაში განისაზღვრება ოთხი ძირითადი პარამეტრით: კონკრეტული გრამატიკული ანუ მორფოსემანტიკური კატეგორიის არსით, საოპოზიციო ფორმათა სისტემით, აფიქსური ფორმებით და ენაში სხვა კატეგორიებთან მიმართებით. კონკრეტული მაგალითისთვის განვიხილოთ ქართული ქცევისა და ბასკური ადრესატობის კატეგორიები. აქ ორივე შემთხვევაში ეს დესტინატიურობის ზმნური კატეგორიაა და ძირითადი ნიშანი არის ი. რაც შეეხება საოპოზიციო სისტემას, ესეც იდენტურია. გვაქვს ორგანზომილებიანი მოდელი - ქცევიანი და უქცეო ფორმები. (ქართულში ისტორიულად ორგანზომილებიანი მოდელი დასტურდება. დესტინატიურობის კატეგორიის აფიქსური ფორმა ორივე შემთხვევაში პრეფიქსურია. ბასკურმა ორმაგი გამოხატვის ფორმას მიმართა და სუფიქსითაც გაიმყარა ამ კატეგორიის მორფოსემანტიკა. ამასაც, რა თქმა უნდა, შესაბამისი მიზეზები ჰქონდა.) დესტინატურობის კატეგორიის სხვა გრამატიკულ კატეგორიებთან მიმართებები ორივე ენაში პარალელურ სიმეტრიას გვაძლევს. ეს არის შესაბამისი მიმართება პირისა და პირიანობის კატეგორიებთან, გვართან, ბრუნვისა და უღლების სისტემებთან, თანდებულებთან, რეფლექსივთან, კაუზატივთან, ერგატიულობასთან და კლასის კატეგორიასთან.არსებითად ეს თანაფარდი კატეგორიათაშორისი მიმართებებია ბასკურსა და ქართულში.

ამ კონკრეტული მონაცემების დამთხვევის მიუხედავად, ჩვენ ვერ ვისაუბრებთ ბასკურ-ქართულ ნათესაობაზე, რადგანაც ეს არ არის საკმარისი. ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ ასეთი ტიპის მორფემათა ბგერათშესატყვისობებისა და ფუნქციურ-სტრუქტურული სიმეტრიის ან კანონზომიერი ასიმეტრიის გამოსავლენად ენათა მთლიანი სტრუქტურა უნდა დამუშავდეს.

გამოვყოფთ რელევანტურ კატეგორიებსა და რელევანტობის კოეფიციენტს; მაგალითისთვის, ერთნაირი მნიშვნელობა ვერ მიენიჭება პოლიპერსონალური ზმნის ძირითად მორფოსემანტიკურ კატეგორიებსა და შორისდებულების სისტემას. მხოლოდ ენის ძირითადი გრამატიკული მორფოლოგიური კატეგორიები იქნება რელევანტური. შემოთავაზებული მეთოდით ენათა ნათესაობის დადებითი პასუხის დასადგენად საჭიროა შესადარებელ ენებში მორფო-სემანტიკურ ვექტორთა პროცენტულად გადამწყვეტი რაოდენობის შესაბამისობების გამოვლენა.

კონკრეტულ ენათა ნათესაობის დასადგენად ტიპოლოგიური თვალსაზრისით უნდა დამუშავდეს ენაში არსებული მორფოსემანტიკური დონეები, განისაზღვროს რელევანტური და ირელევანტური. ასეთი კვლევისათვის აუცილებელია ორი

ძირითადი პირობის გათვალისწინება:

აქვე დავსძენთ, რომ თავისთავად, მორფოლოგური შეპირისპირებანი, რა თქმა უნდა, ახალი არაა და ამ მხრივ უამრავი საქმეა გაკეთებული ისტორიულ-შედარებით ენათმეცნიერებაში. მაგრამ ჩვენ საუბარი გვაქვს მთლიანი სისტემური ტიპის შეპირისპირებით ანალიზზე. მნიშვნელოვანია ის გარემოებაც, რომ შესაძლოა, არ გვქონდეს ენაში მორფემათა ფონოლოგიური თანხვედრა, მაგრამ იყოს პრეკონცეპტუალური განპირობებულობა. ვთქვათ, რომელიმე N კატეგორიის მორფოსემანტიკისათვის ამოსავალია რაღაც შინაარსი, რომელსაც A, B, C ფონოლოგიურად განსხვავებული მორფოლოგიური ვარიანტები აქვთ. ასეთ შემთხვევებში შესაბამისობად ჩაითვლება ამ (A, B, C) დიაპაზონში არსებული ან დასაშვები ვარიაცია; მაგალითად: მეგრულში ერგატივის ნიშანია ქ, რომელიც არის კ ბგერის ფშვინვიერი ვარიანტი, ჩვენი აზრით, ეს მორფემა წარმოქმნილია განუსაზღვრელი ნაცვალსახელიდან კოჩი (კაცი) და ამდენად, შეესაბამება ქართულ-სავნურ მ-ს, რომელსაც თავის მხრივ, ამოსავალი აქვს იგივე ტიპის ნაცვალსახელური ვინ კატეგორიის სემანტიკიდან - მე/მარე. აქ შესაბამისობაც ნათელია, თუმცა ფონეტიკურად კ და მ მორფემებს საერთო არაფერი აქვთ.

უნდა ისიც აღინიშნოს, რომ ზოგჯერ მონათესავე ენებშიც მწყობრი ლოგიკით არ მუშაობს ესა თუ ის მორფოლოგიური კატეგორიის სისტემა, მაგალითად: მეგრული ერგატივის რეფერენციული და სემანტიკური მხარეები ქართულთან შესაბამისობაში არაა. უნდა განისაზღვროს სტრუქტურაში რა არის ძირითადი - ეს იქნება მთლიანი მორფო-სემანტიკა. ცალკეულ რეფერენტთან შედარებით მას მიენიჭება უპირატესობა. თუმცა ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ სემანტიკას მივყავართ უნივერსალიებთან.

(ეს კი უმოკლესი გზაა ბაბილონის გოდოლის ლინგვისტური თეორიისაკენ. თუმცა ეს გახლავთ ლინგვისტური პოეზიის საკითხები.)

ასევე გასათვალისწინებელია ის გარემოებაც, რომ ენათა ნათესაობის შემოთავაზებული მეთოდით დადგენისას საჭიროა სტრუქტურათა გარკვეული პროცენტული თანხვედრა, ვთქვათ, 75-80%25.

მიგვაჩნია, რომ უაღრესად საინტერესო იქნებოდა იბერიულ-კავკასიურ ენათა დამუშავება მორფემათა ბგერათშესატყვისობებისა და ფუნქციურ-სტრუქტურული სიმეტრიის ან ასიმეტრიის გამოსავლენად. ვფიქრობთ, რომ ამით უამრავ კითხვას გაეცემა პასუხი ისტორიულ-შედარებით ენათმეცნიერებაში.

New basic theory for historical-comparative lingusictics

Generally accepted regular correlation of sounds in historical-comparative linguistics has no alternative for researching the genitival relativity between languages. The regular correlations exposed on lexical level of a language show relatively new data of language diachronic vertical.

The genetic relationship between the languages can be proved by exposing the regular correlations between morphemic sounds (on morpho-ponological level) showing the functional-structural symmetry or appropriate asymmetry.

We consider very permissive the future investigations of this theory for Iberian-Kartvelian and North Caucasian languages.

ლიტერატურა:

ქცევის კატეგორია ქართული ენის დესტინაციური სისტემის ძირითადი მორფოლოგიური კატეგორიაა, რომელსაც მრავალმა ქართველმა და უცხოელმა მეცნიერმა უძღვნა თავისი გამოკვლევა. ამ კატეგორიას სწავლობდენენ ნ.ჩუბინაშვილი, ს.ხუნდაძე, მ.ჯანაშვილი, ა.ქუთათელაძე, კ.დოდაშვილი, თ.ჟორდანია, ნ.მარი, ა.შანიძე, ა.ჩიქობავა, ვ.თოფურია, ი.ქავთარაძე, ქ.ლომთათიძე, გ.როგავა, ჰ.შუხარდტი, გ.დეეტერსი, ჰ.ფოგტი, კ.ჩხენკელი, ბ.რუდენკო, ვ.ბოედერი, მ.მაჭავარიანი, გ.ნებიერიძე, ბ.ჯორბენაძე, ნ.სალაძე, თ.უთურგაიძე, დ.მელიქიშვილი, ი.მელიქიშვილი, ნ.მეტრეველი და სხვები (ა.შანიძე 1973; 1926; არნ. ჩიქობავა, 1950; ფ.ერთელიშვილი, 1965; ვ.ბოედერი, 1968; ჰ.შუხარტი, 1950; გ.როგავა, 1942; თ.უთურგაიძე 2000; 2002; მ.მაჭავარიანი, 1987; ბ.ჯორბენაძე, 1975; 1983; ა.არაბული, 1984; ი.ქავთარაძე, 1956; რ.ასათიანი, 1987; შ.აფრიდონიძე, 2001; მ.დამენია, 2003; ი.იმნაიშვილი; გ.მაჭავარიანი, 1953; ი.მაჭავარიანი, 1980; დ.მელიქიშვილი, 2001; ი.მელიქიშვილი, 2003; გ.ნებიერიძე, 1976; ა.ონიანი, 1978; დ.ფხაკაძე, 1978; ი.ზიცარი, 1984; გ.კლიმოვი, 1978; ნ.მარი, 1925; მ.სახოკია, 1985; 247 ი.ტესტელეცი, 1984; ა.ტიმბერლეიკი, 1982; გ.ფოგტი, 1972; ა.ჰარისი, 1981; რ.ლაფონი, 1971; ა.მარანცი, 1989; ნ.თულინი, 1991; კ.ვამლინგი, 1989).

ტრადიციულ ენათმეცნიერებაში მიღებულია ქცევის კატეგორიის ა.შანიძისეული განმარტება: სუბიექტური პირისა და ობიექტური პირის (ან ობიექტური პირების) გარდა, ქართულ ზმნას მოეპოვება აგრეთვე საშუალება გამოხატოს, რომ ობიექტი, რომელსაც ობიექტური პირი ეფარდება ფორმაში, არავისი კუთვნილება არ არის და არც ვისთვისმეა დანიშნული; ან

ობიექტი მოქმედ პირს, ანუ სუბიექტურ პირს ეკუთვნის ან მისთვის არის განკუთვნილი; ან კიდევ

გ) ერთი ობიექტი მეორეს ეკუთვნის ან მისთვის არის განკუთვნილი.

მოძღვრებას ქართული ზმნის ამ საშუალებათა შესახებ ეწოდება საქცევი, ხოლო თითოეულ ფორმას კუთვნილება-დანიშნულების მიხედვით განსხვავებულს - ქცევა ანუ ვერსია. ამის მიხედვით, გვაქვს სამი ქცევა: საარვისო, სათავისო და სასხვისო, ანუ ეს იგივეა, რაც სამი ვერსია: ნეიტრალური, სასუბიექტო და საობიექტო.

საარვისოა (ნეიტრალურია) ფორმა, რომელიც გვიჩვენებს, რომ პირდაპირი ობიექტი არავისი კუთვნილება არ არის და არც ვისთვისმეა განკუთვნილი (დანიშნული) :

„სახლს ვაშენებ“.

სათავისოა (სასუბიექტოა) ფორმა, რომელიც გვიჩვენებს, რომ პირდაპირი ობიექტი ეკუთვნის მოქმედ პირს, სუბიექტს, ან მისთვისაა განკუთვნილი: „სახლს ვიშენებ“.

სასხვისოა (საობიექტოა) ფორმა, რომელიც გვიჩვენებს, რომ პირდაპირი ობიექტი ირიბს ეკუთვნის ან ირიბისაათვისაა განკუთვნილი: „სახლს ვუშენებ“.

მაშასადამე, ქცევა ანუ ვერსია არის ფორმა, რომელიც აღნიშნავს, თუ რა ურთიერთობაა კუთვნილება-დანიშნულების თვალსაზრისით სუბიექტსა და ობიექტს შორის ან ობიექტებს შორის. ეს აღნიშვნა ორგვარია: წართქმითი და უკუთქმითი, ე.ი. კუთვნილება-დანიშნულებითი ურთიერთობა შეიძლება აღინიშნოს ან არ აღინიშნოს, საამისოდ მოიპოვება საოპოზიციო ფორმები, რომლებიც ერთმანეთს კუთვნილება-დანიშნულების მიხედვით უპირისპირდებიან“ (ა.შანიძე, 1973, გვ. 323). შეიძლება ითქვას, რომ ეს არის ქცევის კატეგორიის აბსოლუტურად ამომწურავი განსაზღვრება. მაგრამ ა.შანიძე დესტინაციას ნაკლებად მიჯნავს კუთვნილებითობისაგან. საერთოდ, ეს ერთმანეთთან ახლოს მდგომი სემანტიკური კატეგორიებია და ხშირია მათი ველების გადაკვეთაც. მეცნიერი გარკვეულ უზუსტობას მაინც გრძნობს და ამიტომაც ცდილობს ამ ტერმინის დაზუსტებას. იგი წერს: “ქცევა აღნიშნავს არა მარტო ფორმას, კუთვნილების მიხედვით განსხვავებულს, არამედ განკუთვნების ანუ დანიშნულების მიხედვით განსხვავებულსაც, მაგრამ სიმოკლისათვის მარტო კუთვნილებას ვახსენებთ-ხოლმე“ (ა.შანიძე, გვ. 324). ფაქტია, ამ ორიდან ნაკლებად მისაღები ტერმინი შეირჩა - კუთვნილება.

ამავე ზემოთ მოყვანილ განსაზღვრებაში ჩანს, რომ აქ გარდამავალ ზმნებზეა ძირითადი აქცენტი. ეს კი, თავის მხრივ, უკვე განსაზღვრავს საკითხისადმი მიდგომას. უპირატესობა ნათელია: მხოლოდ გარდამავალ ზმნებს აქვთ სამივე ქცევის გამოხატვის საშუალება. ისიც ბუნებრივია, რომ იქ, სადაც სამივე ზმნური აქტანტია მოცემული, უფრო ნათლად აისახება ქცევის კატეგორია, რადგანაც ეს ფაქტობრივად არის ზმნის პირთა დესტინაციური ურთიერთობის გამომხატველი კატეგორია.

მ.მაჭავარიანის განმარტებით, ქცევა არის ზმნის დერივაციული კატეგორია, რომელსაც შეესაბამება დერივატებში ახალი მნიშვნელობის გაჩენა და ზმნის ვალენტობის შესატყვისი კლება-მატება. „ქცევის კატეგორიის ზოგადი ფუნქცია არის ზმნის ობიექტების წარმოქმნა ან მოსპობა“ (მ.მაჭავარიანი, გვ. 5-6). ამის საპირისპირო მოსაზრება აქვს თ.უთურგაიძეს, რომელსაც მიაჩნია, რომ ქცევა კაუზაციასა და გვართან ერთად არის უღლების კატეგორია. მას შემოაქვს სერის ცნება, ეს არის მიკროპარადიგმა, რომელშიც ერთიანდება ე.წ. კონექტურ კატეგორიათა ურთიერთობები. საერთოდ, რა თქმა უნდა, უნდა ვაღიაროთ, რომ მკრთალია სადემარკაციო ზღვარი უღლებისა და წარმოქმნის კატეგორიათა შორის. ყოველი კონკრეტული ფორმა მატარებელია როგორც ფლექსიური, ასევე დერივაციული ელემენტებისა. ამიტომაც ასეთი განსხვავებული მიდგომა ბუნებრივ ინტერესს იწვევს. მით უფრო, რომ თ.უთურგაიძის ამ ნაშრომში წარმოდგენილია კატეგორიათაშორისი სისტემის შექმნის ცდა. ჩვენ ქცევის კატეგორიას განვიხილავთ, როგორც ზმნის დერივაციულ კატეგორიას, რომელიც გარკვეულ როლს თამაშობს ქართული ზმნის უღლების სისტემის შექმნაში. კერძოდ, ქცევის ნიშნები არის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ფლექსიური აფიქსები ახალი მწკრივების წარმოქმნის დროს, მაგალითად, მედიოაქტივებსა და მესამე სერიაში. თუმცა უნდა აღვნიშნოთ, რომ იმ ფორმებში, სადაც ფლექსიური დატვირთვა ქცევის ნიშნებს აქვთ, დესტინაციას ეკარგება ძირითადი სემანტიკური მნიშვნელობა. ამიტომაც ხშირად მათ უფუნქციო ქცევის ნიშნებს უწოდებენ. სინამდვილეში მათ ფლექსიური ფუნქცია აქვთ შეძენილი და დერივაციული კი გაფერმკრთალებული ან სულაც დაკარგული. თუნდაც მხოლოდ ამ ფაქტის გამო ჩვენ გვიჭირს ქცევის იმ ტიპის ფლექსიურ კატეგორიად მიჩნევა, როგორც ამას თ. უთურგაიძე გვთავაზობს. თუკი მივიჩნევთ, რომ ყველა ზმნური კატეგორია ფლექსიის ესა თუ ის ფორმაა (ცხადია, ეს სიმართლეა), მაშინ საერთოდ ფლექსიის სასარგებლოდ მოიხსნება პრობლემური საკითხი ფლექსიასა და დერივაციას შორის. მაგრამ აქ ისმის კითხვა - როგორი სიტუაციაა სახელებში, ანუ სხვა დანარჩენ ფორმაცვალებად სიტყვებში? ირღვევა თუ არა ენობრივი სისტემის სიმეტრია? ყველა კონკრეტული შემთხვევა უნდა განვიხილოთ არა მარტო ამ მოვლენის შიგნით ან სხვა მოვლენებთან კავშირში, არამედ კიდევ უფრო ფართოდ, ზოგად ენობრივ სისტემასთან შესაბამისობაში და აგრეთვე უნივერსალურ ტიპოლოგიურ ჭრილში. წარმოდგენილ ნაშრომში ჩვენ გამოვყოფთ ფლექსიურ დესტინაციას როგორც გრამატიკულ მოვლენას და დესტინაციის მორფოსემანტიკის გარკვეულ ფორმას. აღსანიშნავია, რომ გამოიყოფა სახელური და ზმნური ფლექსიური დესტინაცია.

ქცევის სამგანზომილებიან მოდელს ხშირად უყურებდნენ ეჭვის თვალით. ფ.ერთელიშვილს მიაჩნდა, რომ ნეიტრალური ვერსია, როგორც ნულოვანი ფორმა, არ არის ოპოზიციის სრულფასოვანი წევრი, რადგანაც აქ კუთვნილებითი ურთიერთობა გამოხატული არ არის. თანაც ა პრეფიქსს აქვს განსხვავებული ფუნქციებიც (ფ.ერთელიშვილო, 1965). საერთოდ, ზმნური ხმოვანი პრეფიქსების სხვადასხვაგვარი ფუნქციის შესახებ მრავალი აზრი გამოთქმულა. ეჭვს არ იწვევს ფუნქციათა მრავალფეროვნება, მაგრამ ეს თანაბრად ეხება ქცევის ყველა ნიშანს და არა მარტო საარვისოს რეფერენტებს. ნეიტრალური ფორმა ქცევის ოპოზიციაში სრულფასოვანი და რელევანტურია, რაც ბუნებრივად გახდა იმის მიზეზი, რომ ფ.ერთელიშვილის ეს აზრი ტრადიციულმა სკოლამ არ გაიზიარა.

ფაქტობრივად ქცევის ორგანზომილებიან მოდელს ხედავდნენ ვ.ბოედერი და გ.ნებიერიძე (ვ.ბოედერი, 1968; გ.ნებიერიძე. 197). ისინი თვლიდნენ, რომ სათავისო ქცევა კერძო შემთხვევაა და თანაბარი მიდგომა არა გვაქვს საოპოზიციო ცალებს შორის. ჩვენ სავსებით ვეთანხმებით იმ მოსაზრებას, რომ სიღრმისეულ დონეზე ირიბი ობიექტი გვაქვს არა მარტო სასხვისო ქცევის პარადიგმაში, არამედ სათავისო ქცევის პარადიგმაშიც. იგი არის სუბიექტის იდენტური. ჩვენც ასე ვთვლით, რომ ირიბი ობიექტი იმალება სუბიექტში (ან სიღრმისეულ დონეზე ერწყმის სუბიექტს). გ.ნებიერიძე აგრეთვე საუბრობს გენეტიკურ კავშირზე სასხვისოს ი-სა და სათავისოს ი-ს შორის. ხოლო სასხვისოს უ ფორმანტს კი მკვლევარი აბლაუტის შედეგად წარმოქმნილად მიიჩნევს. იგი თვლის, რომ უ-ს გაჩენა გამოიწვია სათავისო და სასხვისო ფორმებს შორის მორფოლოგიური ომონიმიის თავიდან აცილების საჭიროებამ. მკვლევარს მიაჩნია, რომ მოქმედებითი გვარსა და მედიოაქტივს შორის ქცევის თვალსაზრისით სრული ანალოგია გვაქვს და „ი“ პრეფიქსი რეფლექსური ზმნების პარადიგმაში სათავისო ქცევის ნიშანია, როგორც მოქმედებით გვარში (გ.ნებიერიძე, 1976). ა.შანიძე კი მედიოპასივებს ქცევის ფუნქციისაგან დაცლილად მიიჩნევს. გ.ნებიერიძე ასევე გამოყოფს ი-ე აფიქსთა ოპოზიციას ქცევის კატეგორიის შიგნით. იგი თვლის, რომ სათავისო ქცევა მოეპოვებათ ვნებითი და საშუალი გვარის ფორმებსაც. მხოლოდ ერთპირიან ზმნებს არ გააჩნიათ სათავისო ქცევა.

ა.შანიძე კატეგორიის დახასიათებისას მკაცრ ზღვარს ავლებს - სათავისო ქცევა მხოლოდ ორპირიანი გარდამავალი ანუ მოქმედებითი გვარის ზმნებისთვისაა დამახასიათებელი. ჩვენ ვფიქრობთ, ანალიზისას ფორმიდან ამოსვლის შემთხვევაში ამას უნდა დავეთანხმოთ, ხოლო ფუნქციიდან ამოსვლისას გ. ნებიერიძის აზრიც მისაღებია. აქვე გვინდა აღვნიშნოთ, რომ, ჩვენი აზრით, ქართულში არსებობდა დამოუკიდებელი რეფლექსივის კატეგორია, რომელიც ხელასაყრელ პირობებში შეერწყა ქცევის კატეგორიას. თუმცა მას აქვს რიგი სხვა მახასიათებლებიც. თავისთავად, აფიქსი „ი“, როგორც აღვნიშნეთ, ერთი კატეგორიის შიგნით საოპოზიციო ცალების განმასხვავებლად არ გამოდგებოდა. სათავისო ქცევა ოპოზიციის სრულფასოვან წევრად აქცია ვინის რიგისა და მანის რიგების პირის ნიშანთა პრეფიქსულმა პოზიციამ. ამიტომ მივიღეთ ზმნური დესტინაციის სამგანზომილებიანი პირველი მოდელი ქართულში.

აღსანიშნავია, რომ ქართულში ა-, ე-, ი- მაქცევრები ერთნაირად ფუნქციონირებენ, „არ არჩევენ მოლაპარაკე და არამოლაპარაკე პირებს... უ მაქცევარი კი წარმოქმნის მხოლოდ III ირიბ ობიექტურ პირს“ (მ.მაჭავარიანი, გვ. 120).

საყურადღებოა მ.მაჭავარიანის მსჯელობა: „ვინ-ის რიგთან მაქცევრები უტოლდება პირის ნიშნებს და ზმნას ორი ისეთი პირის გამოხატვის უნარს ანიჭებენ, რომელთაც სხვადასხვა აღსანიშნი აქვთ: ვინ-ის რიგს სუბიექტის რანგში, ხოლო მაქცევარს ობიექტის რანგში, რაც ქმნის ზმნის ვალენტობის ზრდის პირობას... ფუნქციურად პირის ნიშანი და მაქცევარი მან-ის რიგში ერთ მთლიანს ქმნის ობიექტის სინტაქსურ რანგში“ (მ.მაჭავარიანი, გვ. 120).

დ.მელიქიშვილი გამოყოფს სასუბიექტო და საობიექტო მიმართებებს და წერს: „ა-, ი-, უ-, ე- ხმოვან პრეფიქსების ძირითადი ფუნქცია ზოგადად ობიექტური პირის არსებობაზე მითითებაა, კერძოდ კი, სუბიექტის ობიექტურ პირებთან გარკვეული (კუთვნილება-დანიშნულების, ლოკატიური და სხვ.) მიმართების გამოხატვაა, ხოლო თუ რომელია კონკრეტულად ობიექტური პირი, რომელსაც მიემართება სუბიექტის მოქმედება, ამაზე სათანადო პირის ნიშანი (მარკერი) მიუთითებს“ (დ.მელიქიშვილი, 2000, გვ. 36). აქ ავტორი მთლიანად ეთანხმება მ.მაჭავარიანს, რომელიც თვლის, რომ თანხმოვნითი ელემენტი განსაზღვრავს პირს, ხმოვანი კი ზოგადად დესტინაციაზე მიუთითებს.

ა.მარანცი სამართლიანად უწოდებს ქართული ზმნის ხმოვან პრეფიქსებს რელაციურს (ა.მარანცი, 1989, გვ. 24). ეს მართლაც მათი ძირითადი ფუნქციაა სხვადასხვაგვარი ნიუანსებით.

მრავალი მკვლევარი მიიჩნევს ე პრეფიქსს ქცევის ნიშნად და ი-ე პრეფიქსული ვნებითი გვარის ოპოზიციას - ქცევის ოპოზიციად (მ.მაჭავარიანი, გ.ნებიერიძე დ.მელიქიშვილი და სხვ.). ე-, როგორც რელაციური ფორმანტი, ცხადია, იტვირთება სასხვისო ქცევის სემანტიკით. თუმცა თუ მხედველობაში მივიღებთ იმ ფაქტს, რომ ამა თუ იმ ზმნური კატეგორიის გაფორმებისას ბუნებრივი მოვლენაა სხვა უფრო ძველი კატეგორიის მონაწილეობა ამ პროცესში ან ამ ძველი კატეგორიით ახალი კატეგორიისათვის საბაზისო სისტემის შექმნა, მაშინ ისიც უნდა გავაცნობიეროთ, რომ ეს ამ ახალი კატეგორიისათვის ლინგვისტური წარსულია და, შესაძლოა, ის სინქრონიულ დონეზე სხვა ტიპოლოგიური მახასიათებლებით წარდგეს.

ქცევის კატეგორიის შესწავლის ისტორიიდან განსაკუთრებით უნდა გამოვყოთ მ. მაჭავარიანის „ქცევის გრამატიკული კატეგორიის სემანტიკა“. A ეს გახლავთ ამ კატეგორიის ფუნდამენტური გამოკვლევა. ავტორი წერს: „ქცევის კატეგორიის წარმოსადგენად საჭიროა ორი კატეგორიის - პირისა და ბრუნვის ურთიერთქმედების გათვალისწინება. ბრუნვის კატეგორიის განზომილებებიდან ამ თვალსაზრისით ყველაზე მნიშვნელოვანია მიმართულების (ფართო აბსტრაქტული გაგებით) გამოხატვა... პირის ნიშნებიც ნაცვალსახელთა გარკვეული ფორმაა... მაგრამ სახელებისაგან განსხვავებით მას დამატებითი არსებითი ფუნქციაც აქვს, გამოხატოს სამეტყველო სიტუაციის ცენტრი და ამით შექმნას ბრუნვათა მიმართულებისა და ურთიერთმიზიდულობის (მოცულობის) მნიშვნელობების ვექტორებისათვის ორიენტაციის ღერძი“ (მ.მაჭავარიანი, 1987. გვ. 124).

სამეტყველო სიტუაციის ღერძად მიჩნეულია მოლაპარაკე პირი, განსაზღვრულია, რომ ორიენტაციის აქვს ორი ვარიანტი: ინტროვერტული და ექსტრავერტული. სასურველი იქნებოდა, მეცნიერს მოეცა ამ ტერმინთა შესაბამისობა ა.შანიძის ქცევის ტერმინებთან მიმართებაში. ქცევა ქართველურ ენებში მ.მაჭავარიანის მიერ სამართლიანად მიჩნეულია დომინანტ კატეგორიად, რომელიც წინ უსწრებს გვარის კატეგორიის გაფორმებას დიაქრონიაში. მკვლევარი წერს: „პირის ნიშნებს მაქცევარიანად (ე.ი. მათი ბრუნვითი მნიშვნელობიანად) აქვთ ზმნის აქტანტების წარმოქმნისა და მოსპობის ფუნქცია, და ამდენად, ზმნის ვალენტობის კლება-მატების უნარი“ (მ.მაჭავარიანი, 1987. გვ. 125). პირისა და ქცევის ნიშანთა ასეთ კომბინაციას მკვლევარი პროკლიტიკას უწოდებს. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ მორფოლოგიური სეგმენტაციისას მინიმალიზაციის პრინციპის დაცვა სავალდებულოა. საერთოდ, ქართულს ახასიათებს ზმნურ მორფემათა პოლიფუნქციურობა. ისიც აღსანიშნავია, რომ ზმნური მორფემები ერთმანეთთან კავშირში ქმნიან კონკრეტული ფორმის სემანტიკას. მორფოლოგიური ანალიზის დროს აუცილებელია ერთი კატეგორიის დონეზე მორფემათა სეგმენტირება ფუნქციური და ფორმალური პარამეტრებით.

უნდა აღვნიშნოთ, რომ მ.მაჭავარიანმა წარმატებით განიხილა ქცევის კატეგორიის სემანტიკა და ახალი (ჩვენთვის მისაღები) იმპლიკაციური უნივერსალიაც შემოგვთავაზა: „ზმნის მორფოლოგიის დონეზე ქცევის კატეგორია ხორციელდება მხოლოდ იმ ენებში, სადაც დასტურდება ამავე სახის პირის კატეგორიაც. თუ ზმნას მორფოლოგიურად გამოხატული პირის კატეგორია არა აქვს, არც ქცევის კატეგორია ექნება“ (მ.მაჭავარიანი, 1987. გვ. 23). აქვე იგი აკეთებს უმნშვნელოვანეს ტიპოლოგიურ დასკვნას: „თვითონ პირის კატეგორია შინაარსობლივად აძლევს ბიძგს ქცევის კატეგორიის ჩამოყალიბებას... ჩვენი აზრით, პირისა და ქცევის სემანტიკა ყველაზე ადეკვატურად აღიწერება ბრუნვის კატეგორიის შინაარსით“ (მ.მაჭავარიანი, 1987. გვ. 23). ჩვენ სავსებით ვიზიარებთ მ.მაჭავარიანის ზემოხსენებულ დასკვნებს და დავუმატებთ, რომ, საერთოდ, ამ თუ იმ ენაში ზმნური დესტინაციის გამოსახატავად მარტო ერთი ზმნური პირის არსებობა საკმარისი არ არის, საჭირო და აუცილებელია, იყოს ზმნაში გამოხატული ირიბი მიმართებაც. აქედან კი ის გამომდინარეობს, რომ ზმნური დესტინაცია მხოლოდ პოლიპერსონალური ზმნების ფუფუნებაა (ან თავსატეხი). ეს სტატისტიკური ლინგვისტური უნივერსალიაა.

თანამედროვე ქართულში ქცევის კატეგორია ქმნის მწყობრ მორფოსემანტიკურ სისტემას:

საარვისო ანუ ნეიტრალური -Ø, ა
სასხვისო ანუ საობიექტო, ექსტრავერტული - ი, უ (ე)
სათავისო ანუ სასუბიექტო, ინტროვერტული - ი

ჩვენ გამოვყოფთ ქცევის კატეგორიის თავისებურებებს. ბუნებრივია, რომ როდესაც არსებობს წესი, იქვეა გამონაკლისიც, ანუ ანომალია. ქცევის გრამატიკული კატეგორია თანამედროვე ქართულში შემდეგი თავისებურებებით ხასიათდება:

ბ. ფორმანაკლულობა ერთი მწკრივის შიგნით საოპოზიციო ცალებში, ფორმანაკლულობა უღლების პარადიგმების მიხედვით;

3. ორი ირიბის არსებობა ზმნაში:

ა.ორი ირიბი გარდაუვალ ზმნებში,
ბ. ორი ირიბი გარდამავალ ზმნებში;

4. პოლისემიური ფორმები - ქცევის კატეგორიის თვალსაზრისით;

5. უქცეო ზმნები:

ა. უნიშნო ფორმები,
ბ. ნიშნიანი ფორმები,

6. ქცევის კატეგორიის ფორმისა და შინაარსის დიაქრონიული ცვლილებანი.

განვიხილოთ თითოეული ზემოთ ჩამოთვლილი შემთხვევა:

1. სხვაობა გარდაუვალ და გარდამავალ ზმნათა სისტემებს შორის ქცევის კატეგორიის მიხედვით სავსებით ნათელია და ეს მოვლენა სისტემურია. ქართულში მხოლოდ გარდამავალი ანუ მოქმედებითი გვარის ზმნები გვიჩვენებს სამგამზომილებიან მოდელს. გარდაუვალი ზმნები კი მხოლოდ ორგანზომილებიან მოდელში თავსდება, რამდენადაც აქ გამორიცხულია სათავისო ანუ სასუბიექტო ქცევა. ეს სისტემური და პრინციპული ხასიათის სხვაობაა, რაც კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს ქართულში (და საერთოდ, ქართველურში) სამგანზომილებიანი მოდელის მეორეულობას.

2. ქართულ ენაში გვაქვს ქცევის კატეგორიის მიხედვით ფორმანაკლი ზმნები, რომელთა დაყოფაც შეიძლება ორ ჯგუფად:

ა. ზმნები, რომელთაც ახასიათებთ ფორმანაკლულობა ერთი მწკრივის შიგნით საოპოზიციო ცალებში, მაგალითად: გვაქვს ვაცნობ - ვიცნობ და არა გვაქვს სასხვისო ფორმა - ვუცნობ. (აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ფორმებს სხვადასხვა მნიშვნელობა აქვთ. მაგრამ ეს ქცევის რეფერენტების ფორმალურ მხარეს არ ეხება.)

ბ. ზმნები, რომელთაც ახასიათებთ ფორმანაკლულობა უღლების პარადიგმების მიხედვით, მაგალითად: გვაქვს სტატიკურ ზმნათა ოპოზიცია - წერია/უწერია, რომელთაც მეორე სერიაში ეწერა შეესაბამება ორივე შემთხვევისათვის. ასევე კარგავენ ქცევის გაგებას სამპირიანი ზმნები მესამე სერიაში და ყველგან, სადაც ქცევა გამოდის წმინდა ფლექსიური დატვირთვით, იკარგება დესტინაციური შინაარსი.

3. ქართულში ზოგჯერ ზმნაში ორი ირიბი ობიექტური პირია მოცემული. რა თქმა უნდა, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ორივე გამოიხატება ზმნაში.

ა. ორი ირიბი გარდაუვალ ზმნებში - ვნებითში: მიცვია (მე მას ის), მიმეპყარ (შენ მე მას), საშუალში: მიმიდევს (მე მას ის), მიტკივა (მე მას ის). ამ ორიდან ერთი აუცილებლად პოსესორი ანუ მფლობელი ობიექტია და მას ალტერნატიული აღწერითი სინტაქსური კონსტრუქციაც მოეპოვება შესამაბისი ორპირიანი ზმნის ფორმითა და პოსესორი ობიექტის დატივით ან გენეტიურ-პოსესიური ბრუნვით ზმნის გარეთ, მაგალითად: მიცვია მე ცოლს კაბა და ჩემს ცოლს კაბა აცვია.

ბ. ორი ირიბი გარდამავალ ზმნებში იძლევა ოთხპირიან ზმნებს: მიმიწერა (მან მე მას ის), მიმიხატა (მან მე მას ის), უფრო ხშირად კაუზატიური ფორმებია ასეთ დროს გამოყენებული: გამიკეთებინე (შენ მე მას ის), დამიხატვინე (შენ მე მას ის). ასეთი ფორმები, გამონაკლისის გარეშე, სასხვისო ქცევისაა.

ირიბის შემოყვანას ზმნაში ორი გზა და მიზანი აქვს:

1. ან კაუზაციას სჭირდება შემსრულებელი ობიექტის შემოყვანა,

2. ან პოსესიურ-ბენეფაქტიურ სემანტიკას უნდა გაესვას ხაზი.

ორირიბიანი ფორმები ძირითადად სასხვისოს სემანტიკით იტვირთება.

4. არსებობს პოლისემიური ფორმები - ქცევის კატეგორიის თვალსაზრისით. ენაში არის იშვიათი ზმნის ფორმები, სადაც პირდაპირი ობიექტი არის ცვალებადი და სათავისო ქცევის ფორმები, შესაძლოა, ობიექტური წყობის ზმნებშიც გვქონდეს. ასეთი ფორმები ზოგჯერ პოლისემიურია. დამიყენა - მან მე - ეს არის სათავისო ქცევა პირცვალებადი პირდაპირი ობიექტით პარადიგმიდან:

დამიყენა - მან მე
დაგიყენა - მან შენ
დაიყენა - მან ის
დამიყენა - მან მე მას არის სასხვისო პირუცვლელი მესამე პირის ირიბი ობიექტით:
დამიყენა - მან მე მას
დაგიყენა - მან შენ მას
დაიყენა - მან ის მას

როგორც ვხედავთ, პოლისემიურია დამიყენა/დაგიყენა ფორმები.

5. უქცეო ზმნები.

ეს ის ზმნებია, რომელთაც არ გააჩნიათ ქცევის გაგება. ასეთ ზმნებს, ფაქტობრივად, საოპოზიციო ცალები არ მოეპოვებათ და ქცევის შინაარსისაგან დაცლილნი არიან: უყვარს, აქვს, იცის, ახსოვს, ჰგონია, უჭირავს, სძულს და სხვ. ამ ზმნებშიც ორი ჯგუფი გამოიყოფა:

ა. უნიშნო ფორმები: ჰგონია, სწამს, სძულს, ჰქვია და სხვ. ამ ფორმებს არც ქცევის ნიშანი აქვს და არც ამ კატეგორიის შინაარსი.

ბ. ნიშნიანი ფორმები: იცის, უყვარს, აქვს და ა.შ. ასეთ ზმნებს ქცევის ნიშანი მოეპოვებათ, მაგრამ არა აქვთ საოპოზიციო ცალები და ამდენად, არც ქცევის გაგება არ გააჩნიათ. ვფიქრობთ, რომ უფუნქციო ნიშანი ზმნაში არ გაჩნდებოდა და ადგილი აქვს კატეგორიის ფორმობრივსა და აზრობრივ ცვლილებებს. ამ აზრს ადასტურებს ზოგი ასეთი ზმნის ფორმებში სხვა ქართველურ ენებთან შეპირისპირებით აღდგენილი ქცევის ფუნქცია: ვიცი - მიხა/ხოხა (სვან.)

6. ქცევის კატეგორიის ფორმისა და შინაარსის დიაქრონიული ცვლილებანი.

ეს ძალიან დიდი საკითხია და მოითხოვს სერიოზულ მიდგომას. ჩვენ მრავალი მკვლევრის კვალდაკვალ მხოლოდ აღვნიშნავთ, რომ ქცევის გრამატიკულმა კატეგორიამ განვითარების დიდი გზა განვლო. იგი უკავშირდება პირის, კლასის, ბრუნვის, გვარის, კაუზაციის, უღლების და სხვა მრავალ ზმნურ კატეგორიას. საერთოდ, ძალიან ჭირს და არც მიზანშეწონილია რომელიმე ერთი კატეგორიის დამოუკიდებელი ანალიზი (თუ საქმე არ ეხება კერძო დესკრიფციულ ლინგვისტიკას).

ზმნური მორფო-სემანტიკური კატეგორიები ურთიერთმოქმედებენ და საერთო ზმნური სისტემის მთლიანობას ქმნიან. ეს სურათი ნათლად ჩანს ე.წ. დეიქტური ხმოვნების ანალიზზე. უნდა აღინიშნოს, რომ დეიქტური მიმართებები კლასობრივი იერარქიით განისაზღვრება ენაში. ამ თვალსაზრისით, ეს სისტემა ერთგვაროვანია ზმნებსა და სახელებში.

ქცევის კატეგორიაზე საუბრისას გვერდს ვერ ავუვლით ზმნის ხმოვანპრეფიქსულ ფორმათა წარმოებას. ა.შანიძე თვლიდა, რომ პრეფიქსული ვნებითი ქცევიანი ფორმებიდან მომდინარეობდა (ა.შანიძე 1973, გვ. 355-356). საერთოდ, პრეფიქსულ ვნებითებში, ცხადია, ხდება ერთ რეფერენტში ფუნქციათა შერწყმა. გვარისა და ქცევის მარკერთა ერთნაირი რანგობრივი პოზიცია ართულებს საბოლოო კონკრეტული პასუხის მოძებნას ი-ე ოპოზიციის შესახებ. თანამედროვე ქართულში სახეზეა პოლიფუნქციური ზმნური ხმოვანი პრეფიქსები.

ცნობილია, რომ ა შეიძლება იყოს კაუზაციის, საზედაოს, საარვისო ქცევის ნიშანი ან ზმნისწინი. ეს უკანასკნელი პრობლემას არ ქმნის, რადგანაც შედარებით ადვილად განისაზღვრება კონკრეტულ ფორმაში. რაც შეეხება კაუზაციის, საზედაოს და საარვისოს ფორმათა ერთი ფორმანტით მარკირებას, ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ყველა ამ შემთხვევას აქვს საერთო ნიშანი - ირიბი მიმართება. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ა პრეფიქსი პირდაპირ ობიექტსაც წარმოქმნის „გარკვეულ სინტაგმატურ პირობებში, კერძოდ, როდესაც გარდაუვალი ზმნის ან სახელის ფუძეს ა-მაქცევარი დაერთვის პირველადი კაუზაციის პირობებში“ (მ.მაჭავარიანი, 1987, გვ. 120).

საერთოდ, ირიბი მიმართება შეიძლება იყოს ლოკატიური ან იყოს ეგზეკუტორი ანდა ადრესატი, ანუ დესტინატი. ამ ბოლო შინაარსთან ახლო კავშირშია პოსესორის სემანტიკაც. ეს არის ირიბი ობიექტის ანუ ირიბი მიმართების ზმნური ნიშანი პირის ნიშნის კონკრეტული მითითების გარეშე. სხვათა შორის, ამ თვალსაზრისით ტიპოლოგიურად ძალზე საინტერესოა ბასკურის მონაცემები - იქაც კი ფაქტობრივად არის ირიბი მიმართების (ადრესატის) ნიშანი და ზმნაში ცალკეა აღნიშნული ირიბი ობიექტის პირის ნიშნები. ასეთივე სემანტიკა აქვს ქართულში უ ხმოვანს, მაგრამ აქ უფრო კონკრეტული ფუნქციაა გამოყოფილი და შესაბამისად, სადავოც აღარაფერია. რაც შეეხება ე პრეფიქსს, ა.შანიძე ნ.მარის მოსაზრებას იზიარებს ა+ი=ე. ჩვენც საკმაოდ დამაჯერებლად გვეჩვენება ასეთი გენეზისი. ზოგი მკვლევარი ე პრეფიქსს ქცევის ნიშნად მიიჩნევს (გ.ნებიერიძე, 1976; მ.მაჭავარიანი, 1987, გვ. 120).

ი პრეფიქსი უფრო მრავალფეროვანია თავისი დიაქრონიული და ფუნქციური თვალსაზრისით. მას აქვს ორი საპირისპირო ფუნქცია: სასხვისო ქცევის დროს (მანის რიგთან) მას ზმნაში შემოჰყავს ირიბი ობიექტი - წერს-მიწერს, ხოლო სათავისო ქცევის დროს (ვინის რიგთან) - პირიქით, მას ეს ირიბი ობიექტი ზმნიდან გაჰყავს: სწერს-იწერს. ამდაგვარი მრავალფეროვნება ბუნებრივად ბადებს უამრავ კითხვას და საკითხის მიმართ სხვადასხვანაირ მიდგომასაც გამოიწვევს. ძალიან საინტერესო და მნიშვნელოვანი დაკვირვება ჰქონდა ამ საკითხზე გ. როგავას. იგი მიიჩნევდა, რომ ი იყო კუთვნილებითი (დანიშნულებითი) აფიქსი ზმნებსა და სახელებში (გ.როგავა, 1942) ჩვენც ვვარაუდობთ, რომ ამ აფიქსს მართლაც საერთო დესტინაციურ-პოსესიური ღირებულება შეიძლებოდა ჰქონოდა ზმნებსა და სახელებში. ქცევის კატეგორიის ბრუნვის ფორმებთან სისტემურ მიმართებებზე საუბრობს მ.მაჭავარიანიც (მ.მაჭავარიანი, 1987, გვ. 23-27).

უპირველეს ყოვლისა, აშკარაა ნაცვალსახელთა მონაწილეობა ბრუნვათა გაფორმებაშიც და ზმნის პირთა გაფორმებაშიც. თუნდაც მხოლოდ აქედან გამომდინარე, უამრავი საერთო ფორმანტი შეიძლება აღმოჩნდეს სახელებსა და ზმნებში. მრავალ ენაში გვაქვს იმის მაგალითი, თუ როგორ აისახება ესა თუ ის კატეგორია ზმნებსა და სახელებში პარალელური სიმეტრიით.

ქართული ზმნის ხმოვანი პრეფიქსები, ჩვენი აზრით, პოლიპერსონალური აფიქსებია, რომლებიც სინთეზური სემანტიკით ხასიათდება და კონკრეტულ ზმნურ ფორმაში რომელიმე ერთ ან ორ ფუნქციას წამოსწევს წინ. ეს ფაქტი (სხვა ამ ტიპის მოვლენებთან ერთად) განაცალკევებს ქართულ ენას წმნიდა აგლუტინაციური ტიპის ენებისაგან. საერთოდ, შეიძლება შერეული ფლექსიურ-აგლუტინაციური ტიპის ენათა ჯგუფის განმსაზღვრელ პარამეტრებზეც ვიფიქროთ. ამისთვის უნდა ჩამოყალიბდეს კატეგორიათა რეფერირების დისტრიბუციული სისტემები და ამ შერეულ ჯგუფში გაერთიანებისათვის საფუძველი არ უნდა იყოს მხოლოდ ერთი ტიპიდან გადახრის რამდენიმე უსისტემო შემთხვევა ენაში.

ბასკურ ენაში ეჭვგარეშეა ადრესატობის ნიშნის წარმოშობა სათანადო მიცემითი ბრუნვისგან. ორივე შემთხვევაში ძირითადად ეს არის „ი“ აფიქსი. სხვათა შორის, ტიპოლოგიური კვლევის ფარგლებში ასეთი ტიპის დამთხვევებმა, შესაძლოა, კიდევ ერთხელ გაამახვილოს მეცნიერთა ყურადღება ფონოსემანტიკაზე.

რას წარმოადგენს სამპირიანი ზმნის უღლებისას მესამე სერიის ფორმებში გაჩენილი ე.წ. უფუნქციო ქცევის ნიშნები? როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ქცევა ძირითადად არის ირიბი ობიექტის კატეგორია და მესამე სერიაში, როდესაც ეს ირიბი ობიექტი გადის ზმნიდან, ის ცდილობს დესტინაციური შინაარსის შენარჩუნებას და ირჩევს „თვის“- თანდებულიან ფორმებს, რომელთაც აქვთ დანიშნულებითობის შინაარსი. მაინც რჩება გარკვეული უკმარისობის შეგრძნება დესტინაციის გამოხატვის თვალსაზრისით და ამის შესავსებად პარალელურად ჩნდება ქცევის ნიშნები. ფაქტობრივად შენარჩუნებულია სემანტიკა და შეცვლილია მორფოლოგია. მესამე სერიაში დესტინაციის სემანტიკა სხვა მორფოლოგიურ ფორმებს მიმართავს, მაგრამ იგი მთლიანად არ გადის ზმნიდან და იქ ტოვებს თავის რეფერენტებს, რომლებიც შესაბამისი ირიბი ობიექტის გარეშე უკვე უფუნქციოდ მოიაზრება. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ საერთოდ, ენამ არ იცის უფუნქციო ნიშანი - ყველა ნიშანს სინქრონიულად ან დიაქრონიულად მაინც რომელიმე კონკრეტული სემანტიკური დატვირთვა აქვს. რამდენადაც მორფემა არის ორპლანიანი ერთეული ანუ მორფოსემანტიკური რეფერენტი. იქ, სადაც შინაარსი იკარგება ან ვიწროვდება, ვსაუბრობთ უფუნქციო მორფემებზე. ცნობილია, რომ სიტყვის სემანტიკური ველი მოძრავია. ის შეიძლება სხვადასხვაგვარად შეიცვალოს. ეს ეხება არა მარტო ძირეულ მორფემებს. ასეთივეა სხვა დანარჩენ მორფემათა სემანტიკური ველიც. თუმცა, ბუნებრივია, რომ ამ მორფემათა ცვლილებების სიჩქარის კოეფიციენტი გაცილებით დაბალია.

ზემოთ მოყვანილი მსჯელობა მისაღებია სინქრონიული ტიპოლოგიისა და დესკრიფციული ლინგვისტიკისათვის, თუმცა დიაქრონიულად ვიცით, რომ მესამე სერია სტატიკური ზმნის ფორმებისგან ჩამოყალიბდა და, შესაბამისად, ისტორიული ანალიზის სურათიც საკმაოდ განსხვავებულია. დღეს მესამე სერიის სამპირიანი ზმნის ფორმები პარადიგმატიკაშიც და სინტაგმატიკაშიც უკვე სხვა სიბრტყეზეა გადატანილი. ესენია პირველ-მეორე სერიის ფორმათა საოპოზიციო ფორმები და თავისი დიაქრონიული სემანტიკის მიუხედავად, დღეს ისინი დაშორებულია სტატიკურობის შინაარსს და მათ ახლებური სემანტიკა აქვთ შეძენილი. ამ სემანტიკაში კი ისინი კარგავენ ირიბ ობიექტს (განურჩევლად იმისა, თუ რა და როგორ იყო დიაქრონიაში).

დიაქრონიული სურათი კი ასეთია: სტატიკური ფორმისგან „უწერია“ - მას (კაცს - O ind.) ის (სიტყვა - S) წიგნზე მივიღეთ III სერიის ფორმა „(მი) უწერია“ მას (კაცს - S ) სიტყვა (O ind.) [დედისთვის]. ე.ი. აქ ისტორიული ირიბი ობიექტი გახდა სუბიექტი და სუბიექტი კი ობიექტად მოგვევლინა - ამიტომ გასაგებია, რატომაც გვაქვს ინვერსია. ამ ფორმათა ახლებური გააზრებისას შემოდის ახალი ირიბი ობიექტი, სულ სხვა, ახალი აქტანტი (დედისთვის), რომელიც კანონიერი და ერთადერთი ირიბი ობიექტია პირველ-მეორე სერიაში. მესამე სერიაში კი ზმნაში არის მხოლოდ ისტორიული ირიბი ობიექტი (კაცს), რომელიც ბრუნვასაც კი ინარჩუნებს, ობიექტის ნიშნებითაა ასახული ზმნაშიც და სახელშიც (თუმცა სუბიექტადაა ქცეული). მეორე ირიბი ობიექტი ამ მესამე სერიაში ზმნამ უკვე აღარ მიიღო და გარეთ გაიტანა. მივიღეთ ე.წ. უბრალო დამატება, რომელიც რიგ ენებში პრედიკატის არგუმენტია. საერთოდ, ქართულ ზმნას იშვიათ შემთხვევებში შეუძლია ორი ირიბი ობიექტის ქონა (მიჭმიე, მისმიე ფორმებში - მე და მას ორი ირიბია); მაგრამ უნდა ითქვას, რომ აქ სხვა - კაუზატიური ტიპის ურთიერთობაა ასახული.

უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ახალი ირიბი ობიექტის გარეშეც (რომელიც ზმნაში ვეღარ ფორმდება) მესამე სერიის ფორმებში უკვე გვაქვს ქცევის ნიშანი, რომელსაც თავისი ფუნქცია ჰქონდა პირველად სტატიკურ ფორმაში. ამიტომ, შესაძლოა, ამ ქცევის ნიშანთა განხილვა დამატებითი დესტინატორის ანუ ამ ახალი ირიბი ობიექტის გარეშე, მაგრამ ეს არ იქნება მართებული, რადგანაც ენა პოლისემიაზეც კი მიდის ახალ ფორმათა შესაქმნელად და, ცხადია, რამდენად შეუსაბამო იქნებოდა ცალმხრივი დიაქრონიული ანალიზი. ახალი ფორმა ახალი სემანტიკით უნდა გავიაზროთ.

თავის მხრივ, სტატიკური ზმნები განასხვავებენ ქცევას - გვაქვს ფორმალური ოპოზიცია: წერია - უწერია - აწერია. რადგანაც ირიბი ობიექტის სემანტიკა იყო ხაზგასასმელი, ამიტომაც მესამე სერიის ფორმათა წარმოებამ შესაბამისი რეფერენცირებული, დადებითი ანუ სასხვისო ქცევისნიშნიანი ფორმები ამოირჩია სტატიკურ ზმნათა არსებული ვარიანტებიდან. სინქრონიულ დონეზე კი ეს ნიშნები უფუნქციო რეფერენტებად გაიაზრება, რადგანაც, როგორც აღვნიშნეთ, ირიბი ობიექტი ზმნაში აღარ არის და სასხვისო ქცევა კი ირიბი ობიექტის გარეშე ვერ იქნება.

ამ საკითხის მიმართ საინტერესო მიდგომა აქვს თ. უთურგაიძეს. იგი წერს: „დაემატა ზმნისწინი (რომლის არსებობა სტატიკურ ფორმებში გამორიცხულია)... ზმნისწინმა შემოიტანა გეზი, რასაც მოჰყვა აქტივთათვის აუცილებელი დინამიზაცია. ეს იყო დინამიზაციის უმოკლესი გზა. დინამიზაციის შემდეგ იწყება ფუნქციური გადანაცვლებები აქტანტთა შორის“ (თ.უთურგაიძე, 2002, გვ. 18). ამ მოსაზრებას ჩვენც ვიზიარებთ, თუმცა ვერ დავეთანხმებით მკვლევარს მის დასკვნაში: „აქტივის პარადიგმის III სერიის პერფექტულ ფორმებში ხდება I და II სერიათა აგენსისა და პაციენსის როლების შეცვლა, რასაც, ბუნებრივია, მოსდევს პირის ნიშანთა სათანადო განაწილება. მაშასადამე, არ ხდება პირის ნიშანთა ინვერსია: ინიციატორს სუბიექტის ნიშანი გამოხატავს, ობიექტის ნიშნით კი მოქმედების შემსრულებელი აქტანტია მარკირებული“ (თ.უთურგაიძე, 2002, გვ. 19).

ის პირთა ნიშნები, რაც მოცემული გვაქვს III სერიაში, დიაქრონიული თვალსაზრისით, სრულიად ცხადია, რომ არის არა პირდაპირი ობიექტის, არამედ ირიბი ობიექტის კუთვნილება, რამდენადაც სტატიკურ ზმნათა ფორმებში, რის საფუძველზეც გაფორმდა III სერია, პირდაპირი ობიექტი არასოდეს ყოფილა. ეს იყო ირიბი ობიექტი და ზუსტად ამიტომ III სერიში სამპირიან ზმნაში ირიბ ობიექტს ზმნის გარეთ ტოვებს უღლების პარადიგმა. რომ გავიზიაროთ ეს მოსაზრება, რომ თითქოს არ ხდება ინვერსია, უნდა ჩავთვალოთ, რომ - დაუხატავს კაცს სურათი დედისათვის) აქ სურათი არის სუბიექტი (გნებავთ ინიციატორი). თუ პირველ და მეორე სერიაში სუბიექტი არის კაცი, პარადიგმა წინააღმდეგობრივი იქნება, თუ მას მესამე სერიაში სხვა გრამატიკული სუბიექტი გაუჩნდება. ეს ეწინააღმდეგება ფლექსიის ძირითად კანონებს. ნათელია, რომ III სერიაში არა გვაქვს ორდინარული სიტუაცია, მაგრამ მარკერთა ფორმობრივი ცვლა უფრო მისაღებია, ვიდრე შინაარსობრივი ხასიათის ცვლილებანი პარადიგმაში.

აქვე გვინდა ხაზი გავუსვათ თ.უთურგაიძის, როგორც მკვლევრის, მეცნიერულ დამსახურებას. მან ახლებურად გაიაზრა ქართული ზმნის კატეგორიები და შემოიტანა მთელი რიგი ახალი ცნებები ქართულ ტრადიციულ ლინგვისტიკაში - სიტუანტები, ინიციატორი, აქტანტური და კონექტური კატეგორიები, სერი, პირმიმართი და პირმიუმართავი აქტანტები და ა.შ.

რაც შეეხება ა.ონიანის მოსაზრებას ამავე საკითხზე, ის თვლის, რომ III სერიის ფორმები არის არამოქმედებითი - პირდაპირი ობიექტის უქონლობის გამო და არავნებითი - შესაბამისი კონვერსიული აქტივის უქონლობის გამო. მესამე სერიის ფორმები დატიური კონსტრუქცის ზმნებია (ა.ონიანი, 1978). დატიური კონსტრუქცია, ცხადია, სახეზეა და ამის უარყოფა არც შეიძლება, მაგრამ გვარის საკითხი ცალკე თემაა და, ჩვენი აზრით, საეჭვოა ამ ფორმათა უგვარო ფორმებად მიჩნევა, რაც თავისთავად გამომდინარეობს მათი „არამოქმედებითობიდან“ და „არავნებითობიდან“.

უდავოდ მნიშვნელოვანია მ.მაჭავარიანის შეხედულება მანის რიგის აქტუალიზაციისა და ვინის რიგის ნეიტრალიზაციის შესახებ III სერიაში. ამით აიხსნება სუბიექტისა და ირიბი ობიექტის რანგების ცვლა. იგი წერს: „პერფექტის სუბიექტი არ არის აქტუალური აგენტურად მოქმედი პირი... …ამიტომ პერფექტის სუბიექტი ფორმითაც უნდა განსხვავდეს ნახული აქტის, აქტუალურად მოქმედი აგენტისაგან, რაც განაპირობებს მანის რიგის ნათესაობითში დასმული პროკლიტიკის არჩევანს“ (მ.მაჭავარიანი, 1987, გვ. 123).

ქცევა არის რელატიური კატეგორია, რეფლექსივი კი - ბინარული რელაცია. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ქართულში (ისევე როგორც დანარჩენ ქართველურ ენებში), თავდაპირველად მხოლოდ ქცევიანი და უქცეო ფორმები განირჩეოდა და ვინისა და მანის რიგის პრეფიქსულმა წარმოებამ შესაძლებელი გახადა სათავისო ქცევის საოპოზიციო ცალად ჩამოყალიბება. რეფლექსივის კატეგორია ქცევას შეერწყა. თუმცა უნდა ითქვას, რომ ეს არის ცალკე მდგომი გრამატიკული კატეგორია, რომელსაც შესაბამისი სინტაქსური და მორფოსემანტური მოდელები აქვს. რეფლექსივი, როგორც სემანტიკური კატეგორია, კარგავს გრამატიკული მარკირების პოტენციას და ქართველური ზმნის მორფოლოგიაში ფორმდება, როგორც ქცევის კერძო შემთხვევა - ამით იქმნება ქცევის სამგანზომილებიანი მოდელი.

About the category of version and so called non-functional markers of version in the III serya

The category of version is the general category of destination in Georgian, which is well investigated by many specialists in Georgia and abroad.

The present article introduces the traditional and modern theories and positions concerning the category of version. Some opposite opinions are also exposed in the dissertation. The category is characterized by morphological and semantic points of view. The verbal poly-personality is discussed here and the universal linguistic regulation is revealed - ONLY THE POLY-PERSONAL VERBS CAN EXPOSE THE VERBAL CATEGORY OF DESTINATION.

We outline the peculiarity of the category of version. The existence of a few anomalies together with the regulations is considered as a normal fact in the languages. The grammar category of version has the systemic peculiarities.

We suppose that no marker can appear in the forms without the proper meaning and such forms show diachronically different pictures. This is proved by some form comparisons from other the Katrvelian languages, for example the opposition by version is restored in the following forms: vici (Georgian) - mixa-xoxa (Svan). To our opinion the prefix vocals in Georgian verbs are poly-personal affixes with synthetic semantics outlining the concrete semantic in concrete morphological forms.

The markers of version in three-personal transitive verbs lost their function in the third serya of conjugation. The indirect object stays out of verb, which tries to keep its destinational content exposing indirect object with post-position “for” and the markers of version. Diachronically these forms of conjugation are originally from the static verbs, which had a choice between marked and unmarked forms of version.

ლიტერატურა:

რას წარმოადგენს სამპირიანი ზმნის უღლებისას მესამე სერიის ფორმებში გაჩენილი ე.წ. უფუნქციო ქცევის ნიშნები? რამდენადაც ქართულში ქცევის კატეგორიისათვის პირველადია ორგანზომილებიანი მოდელი ანუ ქცევიანი და უქცეო ფორმები (მახარობლიძე; 62) ქცევა ძირითადად არის ირიბი ობიექტის კატეგორია და მესამე სერიაში, როდესაც ეს ირიბი ობიექტი გადის ზმნიდან, ეს უკანასკნელი ცდილობს დესტინაციური შინაარსის შენარჩუნებას და ირჩევს „თვის“ - თანდებულიან ფორმებს, რომელთაც აქვთ დანიშნულებითობის შინაარსი. მაინც რჩება გარკვეული უკმარისობის შეგრძნება დესტინაციის გამოხატვის თვალსაზრისით და ამის შესავსებად პარალელურად ჩნდება ქცევის ნიშნები. ფაქტობრივად, შენარჩუნებულია სემანტიკა და შეცვლილია მორფოლოგია. მესამე სერიაში დესტინაციის სემანტიკა სხვა მორფოლოგიურ ფორმებს მიმართავს, მაგრამ იგი მთლიანად არ გადის ზმნიდან და იქ ტოვებს თავის რეფერენტებს, რომლებიც შესაბამისი ირიბი ობიექტის გარეშე უკვე უფუნქციოდ მოიაზრება. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ საერთოდ, ენამ არ იცის უფუნქციო ნიშანი - ყველა ნიშანს სინქრონულად ან დიაქრონულად მაინც რომელიმე კონკრეტული სემანტიკური დატვირთვა გააჩნია. რამდენადაც, მორფემა არის ორპლანიანი ერთეული ანუ მორფოსემანტიკური რეფერენტი. იქ, სადაც შინაარსი იკარგება ან ვიწროვდება, ვსაუბრობთ უფუნქციო მორფემებზე. ცნობილია, რომ სიტყვის სემანტიკური ველი მოძრავია. ის შეიძლება, სხვადასხვაგვარად შეიცვალოს. ეს ეხება არა მარტო ძირეულ მორფემებს, არამედ სხვა დანარჩენ მორფემათა სემანტიკურ ველსაც. თუმცა, ბუნებრივია, რომ ამ მორფემათა ცვლილებების სიჩქარის კოეფიციენტი გაცილებით დაბალია.

ზემოთ მოყვანილი მსჯელობა მისაღებია სინქრონიული ტიპოლოგიისა და დესკრიფციული ლინგვისტიკისათვის, თუმცა დიაქრონიულად ვიცით, რომ მესამე სერია სტატიკური ზმნის ფორმებისგან ჩამოყალიბდა და შესაბამისად, ისტორიული ანალიზის სურათიც საკმაოდ განსხვავებულია. დღეს მესამე სერიის სამპირიანი ზმნის ფორმები პარადიგმატიკაშიც და სინტაგმატიკაშიც უკვე სხვა სიბრტყეზეა გადატანილი. ესენია პირველ-მეორე სერიების ფორმათა საოპოზიციო ფორმები და თავისი დიაქრონიული სემანტიკის მიუხედავად დღეს ისინი დაშორებულია სტატიკურობის შინაარსს და მათ ახლებური სემანტიკა აქვთ შეძენილი. ამ სემანტიკაში კი ისინი კარგავენ ირიბ ობიექტს (განურჩევლად იმისა, თუ რა და როგორ იყო დიაქრონიაში).

დიაქრონიული სურათი კი ასეთია: სტატიკური ფორმისგან „უწერია“ - მას (კაცს - O ind.) ის (სიტყვა - S) წიგნზე. მივიღეთ III სერიის ფორმა „(მი)უწერია“ მას (კაცს - S) სიტყვა (O ind.) [დედისთვის]. ე.ი. აქ ისტორიული ირიბი ობიექტი გახდა სუბიექტი და სუბიექტი კი ობიექტად მოგვევლინა - ამიტომ გასაგებია, რატომაც გვაქვს ინვერსია. ამ ფორმათა ახლებური გააზრებისას შემოდის ახალი ირიბი ობიექტი სულ სხვა, ახალი აქტანტი (დედისთვის), რომელიც კანონიერი და ერთადერთი ირიბი ობიექტია პირველ-მეორე სერიაში. მესამე სერიაში კი ზმნაში არის მხოლოდ ისტორიული ირიბი ობიექტი (კაცს), რომელიც ბრუნვასაც კი ინარჩუნებს, ობიექტის ნიშნებითაა ასახული ზმნასა და სახელში (თუმცა სუბიექტადაა ქცეული). მეორე ირიბი ობიექტი (პირველისა და მეორე სერიათა კუთვნილება) ამ მესამე სერიაში ზმნამ უკვე აღარ მიიღო და გარეთ გაიტანა. მივიღეთ ე.წ. უბრალო დამატება, რომელიც ბევრ ენაში პრედიკატის არგუმენტია. საერთოდ, ქართულ ზმნას იშვიათ შემთხვევებში შეუძლია ორი ირიბი ობიექტის ქონა (მიჭმიე, მისმიე ფორმებში - მე და მას ორი ირიბი ობიექტია); მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ აქ სხვა - კაუზატიური ტიპის ურთიერთობაა ასახული.

თავის მხრივ, სტატიკური ზმნები განასხვავებენ ქცევას -გვაქვს: წერია - უწრია - აწერია. (შანიძე; 342), რადგანაც ყოფილი ირიბი ობიექტის სემანტიკა იყო ხაზგასასმელი, ამიტომაც მესამე სერიის ფორმათა წარმოებამ შესაბამისი რეფერენცირებული, დადებითი ანუ სასხვისო ქცევის ნიშნიანი ფორმები ამოირჩია სტატიკურ ზმნათა არსებული ვარიანტებიდან. სინქრონიულ დონეზე კი ეს ნიშნები უფუნქციო რეფერენტებად გაიაზრება, რადგანაც, როგორც აღვნიშნეთ, ირიბი ობიექტი ზმნაში აღარ არის და სასხვისო ქცევა კი ირიბი ობიექტის გარეშე ვერ იქნება.

So Called Non-functional
Markers of Version in III Serya

The markers of version in three-personal transitive verbs lost their function in the third serya of conjugation. The indirect object stays out of verb, which tries to keep its destinational content exposing indirect object with post-position “for” and the markers of version. Diachronically these forms of conjugation are originally from the static verbs, which had a choice between marked and unmarked forms of version.

ლიტერატურა:

სამპირიანი ზმნის უღლებისას მესამე სერიის ფორმებში გაჩენილი ე.წ. უფუნქციო ქცევის ნიშნების ანალიზისას ჩვენ აღვნიშნეთ, რომ რამდენადაც ქართულში ქცევის კატეგორიისათვის პირველადია ორგანზომილებიანი მოდელი ანუ ქცევიანი და უქცეო ფორმები (მახარობლიძე, 62) ქცევა ძირითადად არის ირიბი ობიექტის კატეგორია და მესამე სერიაში, როდესაც ეს ირიბი ობიექტი გადის ზმნიდან, ეს უკანასკნელი ცდილობს დესტინაციური შინაარსის შენარჩუნებას და ირჩევს „თვის“- თანდებულიან ფორმებს, რომელთაც აქვთ დანიშნულებითობის შინაარსი. მაინც რჩება გარკვეული უკმარისობის შეგრძნება დესტინაციის გამოხატვის თავალსაზრისით და ამის შესავსებად პარალელურად ჩნდება ქცევის ნიშნები. ფაქტობრივად, შენარჩუნებულია სემანტიკა და შეცვლილია მორფოლოგია. მესამე სერიაში დესტინაციის სემანტიკა სხვა მორფოლოგიურ ფორმებს მიმართავს, მაგრამ იგი მთლიანად არ გადის ზმნიდან და იქ ტოვებს თავის რეფერენტებს, რომლებიც შესაბამისი ირიბი ობიექტის გარეშე უკვე უფუნქციოდ მოიაზრება.

დიაქრონიული სურათი ასეთია: სტატიკური ფორმისგან „უწერია“ - მას (კაცს - O ind.) ის (სიტყვა - S) წიგნზე. მივიღეთ III სერიის ფორმა „(მი) უწერია“ მას (კაცს - S) სიტყვა (O ind.) [დედისთვის . ე.ი. აქ ისტორიული ირიბი ობიექტი გახდა სუბიექტი და სუბიექტი კი ობიექტად მოგვევლინა - ამიტომ გასაგებია, რატომაც გვაქვს ინვერსია. ამ ფორმათა ახლებური გააზრებისას შემოდის ახალი ირიბი ობიექტი - სულ სხვა, ახალი აქტანტი (დედისთვის), რომელიც კანონიერი და ერთადერთი ირიბი ობიექტია პირველ-მეორე სერიებში. მესამე სერიაში კი ზმნაში არის მხოლოდ ისტორიული ირიბი ობიექტი (კაცს), რომელიც ბრუნვასაც კი ინარჩუნებს, ობიექტის ნიშნებითაა ასახული ზმნაშიც და სახელშიც (თუმცა სუბიექტადაა ქცეული). მეორე ირიბი ობიექტი (პირველისა და მეორე სერიათა კუთვნილება) ამ მესამე სერიაში ზმნამ უკვე აღარ მიიღო და გარეთ გაიტანა. მივიღეთ ე.წ. უბრალო დამატება, რომელიც რიგ ენებში პრედიკატის არგუმენტია. საერთოდ, ქართულ ზმნას იშვიათ შემთხვევებში შეუძლია ორი ირიბი ობიექტის ქონა (მიჭმიე, მისმიე ფორმებში - მე და მას ორი ირიბია); მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ აქ სხვა - კაუზატიური ტიპის ურთიერთობაა ასახული.

თავის მხრივ, სტატკური ზმნები განასხვავებენ ქცევას - გვაქვს: წერია - უწერია - აწერია. (შანიძე; 342) რადგანაც ყოფილი ირიბი ობიექტის სემანტიკა იყო ხაზგასასმელი, ამიტომაც მესამე სერიის ფორმათა წარმოებამ შესაბამისი რეფერენცირებული, დადებითი ანუ სასხვისო ქცევის ნიშნიანი ფორმები ამოირჩია სტატიკურ ზმნათა არსებული ვარიანტებისგან. სინქრონიულ დონეზე კი ეს ნიშნები უფუნქციო რეფერენტებად გაიაზრება, რადგანაც, როგორც აღვნიშნეთ ირიბი ობიექტი ზმნაში აღარ არის და სასხვისო ქცევა კი ირიბი ობიექტის გარეშე ვერ იქნება.

უდავოა, რომ ვერსიის ნიშნები უშუალოდ მიემართება პირის ნიშნებს ამ კატეგორიათა ურთიერთგადამკვეთი სემანტიკური არსის მიხედვით. ამდენად, დესტინატი ფაქტობრივად ორმაგი რეფერენცირებითაა წარმოდგენილი, ანუ ირიბი ობიექტის ნიშნებითა და ქცევის ნიშნით. ეს მოვლენა უფრო მკვეთრადაა ასახული ბასკურში. ქართული გარდამავალი ზმნის უღლებისას III სერიაში ისტორიული ირიბი ობიექტი ზმნაში ტოვებს შედარებით სუსტ რეფერენტს - ქცევის ნიშანს.

ჩვენ ვერ გავიზიარებთ იმ მკვლევართა მოსაზრებას, რომლებიც თვლიან, რომ ინვერსია არ არსებობს, რადგანაც ტრადიციულ ენათმეცნიერებაში გავრცელებული შეხედულების საპირისპიროდ, III სერიის გარდამავალი ზმნის სუბიექტად მიჩნეულია ობიექტი. ასეთი მიდგომა მთლიანად არღვევს უღლების პარადიგმას იერარქიის ყველა დონეზე. ამ მოსაზრების მიხედვით გამოდის, რომ ფლექსიურ პარადიგმაში პირველსა და მეორე სერიებში სხვა გრამატიკული სუბიექტია და მესამეში კი - სხვა. აქ ირღვევა ფლექსიური პარადიგმის ძირითადი არსი და ვიღებთ მორფოლოგიურ, სინტაქსურ და სემანტიკურ შეუსაბამობას.

რაც შეეხება პროფესორ დამანა მელიქიშვილის შეხედულებას ინვერსიის შესახებ, ჩვენ ნაწილობრივ ვიზიარებთ მას. ცხადია, III სერიის ინვერსიულ ფორმათა ანალიზისათვის ამოსავალი უნდა იყოს სემანტიკური მიდგომა. მაგრამ დ. მელიქიშვილი წერს, რომ პოლიპერსონალიზმი თითქოს გარკვეულ ბიძგს აძლევს ინვერსიას (მელიქიშვილი, 19). ასეთი დასკვნებისათვის, ჩვენი აზრით, საჭიროა პოლიპერსონალურ სტრუქტურათა ფართო სპექტრის ანალიზი. ჩვენთვის ცნობილ სხვა პოლიპერსონალურ ენებში (როგორებიცაა: ბასკური, კავკასიური, რიგი ავსტრალიური ენები და ამერიკულ ინდიელთა ენების ნაწილი) ინვერსიის მოვლენა არ დასტურდება. რა თქმა უნდა, ინვერსიისათვის საჭიროა მორფოლოგიურად გამოხატული ერთზე მეტი ზმნური აქტანტი, რომელთაც უნდა გაცვალონ მორფოლოგიური ინვენტარი. აქ შეგვიძლია გამოვყოთ ცალმხრივი, სტატისტიკური, იმპლიკაციური ლინგვისტური უნივერსალია - ინვერსიის მოვლენა მხოლოდ პოლიპერსონალურ ზმნათა კუთვნილებაა. ეს გულისხმობს, რომ იქ, სადაც გვაქვს ინვერსია, იქ აუცილებელია პოლიპერსონალიზმი, მაგრამ არა პირიქით. პოლიპერსონალიზმისათვის სულაც არ არის აუცილებელი ინვერსიის მოვლენა. აქვე გვინდა აღვნიშნოთ, რომ კატეგორიულად ვერ დავეთანხმებით ი.მელიქიშვილისა და რ.ასათიანის მოსაზრებას ინვერსიის შესახებ, რომლის მიხედვითაც ეს მოვლენა გაიაზრება, როგორც მორფოსინტაქსური მოვლენა და რატომღაც არის მცდელობა, რომ იბერიულ-კავაკსიური ზმნური მოდელები ხელოვნურად იქნეს მიბმული ინდოევროპულთან. ჩვენ მიერ ზემოთ წარმოდგენილი უნივერსალია, ცხადია, გულისხმობს კონკრეტულად ზმნის მორფოლოგიასა და მის მორფოსემანტიკას. იქ, სადაც არ არის ასეთი მდიდარი მორფოლოგია, რა თქმა უნდა, მთლიანად მორფოსინტაქსზე იქნება მეტი დატვირთვა. გაუგებარია ამ თემის შესახებ ი. მელიქიშვილის მიერ გამოთქმული დაუსაბუთებელი მოსაზრებანი მან-ის რიგის არამარკირებულობის შესახებ, რომ ეს აქტანტები არავითარ როლს არ თამაშობს წინადადების სინტაქსურ/ლოგიკურ და ინფორმაციულ სტრუქტურაში, ზმნაში პირის აღმნიშვნელი მარკერისა და ბრუნვითი გაფორმების განსაზღვრაში (ი.მელიქიშვილი, გვ. 145).ეს გახლავთ პოლიპერსონალური სტრუქტურების სრული იგნორირება, რაც, ცხადია, პოზიტიური ვერ იქნება კვლევის შედეგებისა და დასკვნების თვალსაზრისით. ამ მსჯელობას მოჰყვება ხელოვნური დასკვნები: რომ აქტიური სტრუქტურიდან მოხდა ერგატიულზე გადასვლა და პირველი სერია არის რატომღაც არამარკირებული (?). ასეთი მიდგომა ჩვენთვის სრულიად მიუღებელია, რამდენადაც სალიტერატურო ენის ისტორია სავსებით ცალსახად ადასტურებს მეორე სერიის პირველადობას. ხოლო პირველ სერიას კი ორმაგი მარკირება გააჩნია (მწკრივის ნიშნებითა და თემის ნიშნებით). ჩვენთვის ასევე მიუღებელია „მიცემითბრუნვიან ზმნებზე“ საუბარი (რ.ასათიანი, გვ. 12) და ქცევის სემანტიკის მხოლოდ პოსესიურობასთან დაკავშირება დესტინაციისა და დესტინატის სრული უგულებელყოფა (ი.მელიქიშვილი, გვ. 142-143) და რატომღაც მეორე სუბიექტური პირის ნიშნად მხოლოდ „ხ“ პრეფიქსის წარმოჩენა (ი.მელიქიშვილი, გვ. 151). სამართლიანობა მოითხოვს, რომ პირდაპირი სემანტიკური მარკირების საკითხი აფექტური ტიპის ზმნებში მივიღოთ ერთ-ერთ სერიოზულ და საინტერესო მიდგომად. თუმცა ანალიზისას მიუღებელია მხოლოდ დედუქციური განხილვა და ქართველური მასალის ხელოვნური ტიპოლოგიზაცია.

ინვერსიის თემასთან დაკავშირებით აქვე შევეხებით „მიყვარს“, „მიჭირს“ ტიპის ზმნათა საკითხს და აღვნიშნავთ, რომ ამ ტიპის ზმნათა ინვერსიულობას ვერ დავეთანხმებით. ბუნებრივია, საერთოდ ენაში არის ზოგადი ტენდენცია, რომელიც პირველ-მეორე პირებს და საერთოდ, ადამიანის სემანტიკურ კატეგორიას გარკვეულ ლინგვისტურ უპირატესობას ანიჭებს, ზოგჯერ ფლექსიურ ფორმათა გამარტივებითაც კი. ხშირად ასეთი მორფოლოგიური ერთეულები მოიაზრება წამყვან აქტანტებად. გასაკვირი არ გახლავთ, რომ ეს საგრძნობი ტენდენცია „მიყვარს“, „მიჭირს“ ტიპის ტიპის ზმნებშიც აისახებოდეს. მაგრამ ეჭვგარეშეა, რომ სწორი ლინგვისტური ანალიზი ორმხრივ მიდგომას ვარაუდობს. ორიოდე წლის წინ გამოქვეყნდა ჩვენი შეხედულება და წამოვწიეთ ახალი ფუნქციურ-ფორმალური თეორია, რომლის მართებულება ამ კონკრეტულ შემთხვევაში კიდევ ერთხელ დასტურდება.

ახალი ფუნქციურ-ფორმალური რაციონალური მეთოდური მიდგომის თეორიის მიხედვით, ესა თუ ის ენობრივი მოვლენა ხან ფორმიდან, ხან კი ფუნქციიდან გამომდინარე აიხსნება. ერთი შეხედვით, ასეთი მიდგომა თითქოს არ არის ერთგვაროვანი და, როგორც მეთოდი, მიუღებელიც ჩანს, მაგრამ გავიხსენოთ თუნდაც ენათმეცნიერებისათვის უკვე ცნობილი კლასიფიკაციის კომბინირებული პრინციპის სქემა. ერთგვაროვნების პრინციპის დაცვა აუცილებელია ერთი კონკრეტული მიდგომის დროს, მაგრამ მოვლენათა ტიპოლოგიური განზოგადებისათვის და მისი საბოლოო ზოგადენობრივი მოდელის გასააზრებლად აუცილებელია თავად ენის მრავალმხრივობის გათვალისწინება, რაც, უპირველეს ყოვლისა, მდგომარეობს ენის ფორმისა და ფუნქციის ურთიერთმიმართების საკითხში. ენაში ფორმა და ფუნქცია ერთობას ქმნის. ამდენად, ცხადია, ეს ერთობა კვლევისთვისაც მნიშვნელოვანი იქნება. სათქმელი, აზრი, არსი ანუ ფუნქცია არის პირველადი ამოსავალი, მაგრამ რიგ შემთხვევაში, როდესაც უკვე შექმნილია ენობრივი სისტემა, იგი უკვე დამოუკიდებლად, სისტემის კანონების შესაბამისად, ენობრივი ინერციით მუშაობს. ასეთ დროს ყალიბდება ფორმალური ერთეულები, რომლებიც საკმაოდ დაცილებულია ფუნქციურ საწყისს. ასეთ შემთხვევაში ფორმალური მიდგომა იქნება სწორი. (საერთოდ, არ შეიძლება გენერატიული ლინგვისტიკის რიგი ზოგადი მოდელების აპრიორულ დებულებებზე უარის თქმა.) ასეთი ტიპის ფუნქციას დაცილებული ფორმების ისტორიულ განვითარებას დიაქრონიული ტიპოლოგია გაარკვევს.

ბუნებრივია, რომ სინქრონიულად ფორმა და ფუნქცია ენაში თანაბარ შესაბამისობაში ვერ იქნება. ზოგ შემთხვევაში ფუნქცია ახსნის ფორმას, ზოგან კი ფორმა ახსნის ფუნქციას. თუ ეს ორივე თანაბრად არ გავითვალისწინეთ, მაშინ სრულყოფილი ვერ იქნება ამა თუ იმ ენობრივი მოვლენის კვლევა. ასეთი მიდგომით ჩვენ ვაერთიანებთ ორ ინტერესს: ერთი მხრივ, ლინგვისტი თეორეტიკოსების ინტერესს ფორმალური ინვენტარისადმი და, მეორე მხრივ, ინტერესს ენობრივი ფაქტების ფუნქციური ახნისადმი.

თუ „მიყვარს“, „მიჭირს“ ტიპის ზმნებში პირველი პირი ჩაითვლება სუბიექტად, ანუ ამოსავალი იქნება ცალმხრივი; მაშინ დადგება რიგი პასუხგაუცემელი საკითხებისა: რომელი ობიექტია აქ და რა ბრუნვაში? თუ ფორმიდან ამოვალთ, გამოდის, რომ ზმნა გარდამავალია? პირდაპირი ობიექტი სახელობით ბრუნვაშია I სერიაში? ამ ტიპის ზმნები ინდოევროპულ ლინგვისტურ სივრცეშიც კი გარდაუვალია. აქ გარდაუვალი ზმნის ირიბი ობიექტი სახელობითშია? და ა.შ.

ვფიქრობთ, რომ სისტემური თვალსაზრისით III სერიისა და ინვერსიის საკითხებთან დაკავშირებით ქართულ ტრადიციულ ენათმეცნიერებაში მიღებული მოსაზრების არსებითი, ძირითადი ნაწილი აბსოლუტურად არ მოითხოვს გადაფასებას.

AGAIN ABOUT THE THIRD SERYA AND THE INVERSION

The markers of version in three-personal transitive verbs lost their function in the third serya of conjugation. The indirect object stays out of verb, which tries to keep its destinational content exposing indirect object with post-position „for“ and the markers of version. Diachronically these forms of conjugation are originally from the static verbs, which had a choice between marked and unmarked forms of version.

The rational principle of functio-formal attitude that we exposed a few years ago proves itself in its best light. So, we must explain the language facts basing on their functional level and on the formal level at the same moment. The function is very important; it's the origin for any linguistic form. But when the language system is already formed, very often it acts independently from the forth of language inertia. Then the language creates the units, which are far from the functional beginning. Such cases must be investigated by formal point. We offer the synthetic functio-formal typological methods of research using them in the present work.

Finally we confirm that the traditional systematic attitude to the abovementioned item (the inversion in the verbal forms of the III serya) - doesn't need to be revised.

ლიტერატურა:

საყოველთაოდ მიღებულია მოსაზრება ქართველურ ენებში (და არა მარტო ქართველურში) ბრუნვის ნიშანთა ნაცვალსახელური წარმოშობის შესახებ. ერთი შეხედვით, ამ ლოგიკაში თითქოს არ თავსდება და უცნაურად გამოიყურება მეგრულში ერგატივის რეფერენტი „ქ“. ჩვენი ვარაუდით, ეს მორფემა მომდინარეობს განუსაზღვრელი ნაცვალსახელიდან კაცი-კოჩი. რამდენადაც ერგატიული ბრუნვა არის გარდამავალი ზმნის ბრუნვა, აქ მოქმედების ჩამდენი სუბიექტი არის ადამიანი - კაცი. ეს არის აქტიური ზმნის სუბიექტი, სადაც გრამატიკული და რეალური სუბიექტი ხშირ შემთხვევაში არის ვინ-სულიერობის კატეგორიით დატვირთული სახელი. ვინ-სულიერობის კეტეგორიით იტვირთება ადამიანი ან განსაკუთრებულ შემთხვევებში ცხოველი, მცენარე ან სხვა ნივთი. უპირატესად კი ეს არის ადამიანი - კაცი ზოგადად. ვინ-სულიერობის კატეგორიის მქონეთა ნუსხაში კაცი ანუ ადამიანი ერთადერთია, რომელსაც შეუძლია იყოს მეტყველების სუბიექტი და ასევე იყოს გრამატიკული და რეალური სუბიექტი. მეტყველების აქტთან მიმართებაში ამდაგვარმა უპირატესობამ განაპირობა შესაბამის ბრუნვაში (ერგატივში) მორფემული რეფერენცირების არჩევანი.

კაცი, როგორც განუსაზღვრელი ნაცვალსახელი, ამ ფორმით აისახება ერგატიულ ბრუნვაში. ამ თვალსაზრისით საგულისხმოა ართრონის დიათეზაც - განსაზღვრებითი და განუსაზღვრელი. ქ/კ მორფემის ამდაგვარი გენეზისის თემა ორგანულად ჯდება ქართველურ ენათა სისტემაში. აქვე უნდა ითქვას, რომ ნათელია სიტყვის ბოლოში კ->ქ ფონეტიკური პროცესი. (-აც სუფიქსური დეტერმინანტი კი ბევრგან გვხვდება ქართულში: მამაცი, ვაცი, წარმტაცი და სხვ.)

რაც შეეხება ტიპოლოგიას, ინტერესს მოკლებული არ იქნება იმ ფაქტის აღნიშვნა, რომ ბასკურშიც იგივე კ გვაქვს ერგატივის ნიშნად სახელებსა და ზმნებში. ბასკურ ენაში ერგატივიც და ადრესატიც შესაბამის ბრუნვათა რეფერენტებს იმეორებენ ზმნურ ფორმებში. ჩვენი ღრმა რწმენით, იქაც ეს მორფემა კ მომდინარეობს სიტყვისგან გისონ - კაცი. ის არის გ-ს ყრუ ვარიანტი. სიტყვის ბოლოში ბგერათა დაყრუება ქართველურსა და სხვა ბევრ ენაშიც გავრცელებული ფონეტიკური მოვლენაა.

საინტერესოა ქ. ლომთათიძისეული ანალიზი ქ სუფიქსისათვის მეგრულ ზმნებში, სადაც ზმნათა პირველ და მეორე პირებში ქ ახსნილია, როგორც ქო დადასტურებითი ნაწილაკი, რომელსაც არაფერი აქვს საერთო სვანურ ხ-სთან [1; 129-131]. თუ ეს ქ დადასტურებითი შინაარსის წარმოშობის ნიშანია, მაშინ მას არაფერი ექნება საერთო ერგატივის ნიშანთან, რადგანაც ზმნებში ეს ნიშანი გვაქვს როგორც გარდაუვალ, ისე გარდამავალ ზმნებთან: ვორექ (მეგრ. ვარ) და ვჭარუნქ (მეგრ. ვწერ). უნდა ითქვას, რომ დადასტურებითი ნიშნები საერთოდ უფრო თავში მოუდის ზანურ ზმნებს: ქომიღუ (მეგრ. მომიტანე), გობოჭკონდი დორენ (ლაზ. დავვიწყებივარ), დუწუ (მეგრ. უთხრა), დოუწუ (ლაზ. უთხრა), ქოთქუ (ლეზ. თქვა), შესაბამისად მეგრულშიც - ქუწუ, ქოთქუ.

ჩვენი ვარაუდით, მეგრულ ზმნებში ეს სუფიქსი შესაძლოა იყოს „კოჩ” ნაცვალსახელისგან წარმოშობილი აფიქსი. რაც თავისთავად, სუბიექტის სულიერობის ვინ-კატეგორიის არსებობას გაუსვამდა ხაზს. საგულისხმოა ისიც, რომ ასეთი ნიშანი მხოლოდ პირველსა და მეორე პირებში ჩნდება. პირველი და მეორე კი, უდავოდ, ვინ-კატეგორიის სუბიექტია მუდამ მცირეოდენი სემანტიკური გამონაკლისების გარდა.

თუ ეს ზმნური სუფიქსი მეგრულში მივიჩნიეთ სულიერობის ნიშნად ანუ ნაცვალსახელური წარმოშობის ფორმანტად, მაშინ შესაძლოა მისი დაკავშირება ერგატივის ნიშანთან. თუმცა აქაც გვაქვს რიგი წინააღმდეგობები: 1. მეგრულში ეს ზმნური სუფიქსი გარდაუვალსა და გარდამავალ ზმნებში ერთნაირად ჩნდება, @2. იგი გვხვდება იმ მწკრივებში (აწმყო, თურმეობითები), სადაც ერგატივი მისალოდნელი არაა. 3. კოჩი არის განუსაზღვრელი ნაცვალსახელი (კაც), პირველი და მეორე პირები კი მუდამ განსაზღვრულია, მესამისგან განსხვავებით.

ყველა ამ წინააღმდეგობას ერთი საერთო პასუხი აქვს - ზმნებში ქ აფიქსს მხოლოდ ვინ-სულიერობის კატეგორიის გამოხატვა ეკისრება. თავისთავად, სახელებშიც (მოთხრობითში) მას იგივე ფუნქცია აქვს. სულაც არ იყო სავალდებულო, რომ ზმნური და სახელური სემანტიკა ენას ერთმანეთთან პარალელური სისტემებით დაეკავშირებინა. თუმცა, არც ისაა გამორიცხული, რომ განვითარების რომელიღაც ეტაპზე ასეც მოხდეს და ვთქვათ, ზმნათა გარკვეულმა ნაწილმა ეს ნიშანი დაკარგოს. ამის ტენდენცია დღესაც აღინიშნება: ვჭარუნ-ქ გარდამავალ ფორმებში ნქ იკარგება დადებითი ფორმებში, თუმცა აღდგენილია კითხვითში.

მეგრულ ზმნებში რომ ქ ერგატივის ნიშანია, ამის დასტურია ისიც, რომ ჭანურში აწმყოში დღესაც გვაქვს ერგატივი. როგორც ა.ჩიქობავა წერს: „ანურში ამჟამად გარდამავალი ზმნა ერგატივს მოითხოვს ყველა ნაკვთთან... ოღონდ მესამე პირში: პირველი და მეორე პირის ნაცვალსახელებს მოთხრობითი არა აქვთ.“ 3; 125] არა აქვთ იმიტომ, რომ პირველი და მეორე ისედაც ვინ-კატეგორისაა და მოთხრობითით ამის გამოხატვა ენამ აიცილა, როგორც დამატებითი რეფერენცირება. ამიტომაა, რომ მეგრულში ზმნათა მხოლოდ პირველ-მეორე პირებშია ქ ერგატივის ნიშანი. ასევე ეს არის მიზეზი იმისა, რომ პირველი და მეორე პირის ნაცვალსახელები და აგრეთვე ძველ ქართულში საკუთარი სახელები ფუძის სახითაა წარმოდგენილი სასუბიექტო ბრუნვებში.

ჩვენი ვარაუდით, შესაძლოა, ზოგადად ერგატიულობისა და ნომინატიურობის სისტემათა ზმნურ დიათეზას ფონოსემანტიკურ ან მორფოსემანტიკურ ეტიმოლოგიურ საფუძვლად ედოს სუბიექტის ვინ-სულიერობისა და რა-უსულობის ანუ ადამიანი-ნივთის კატეგორიის ნიშანი. სუბიექტის რა-უსულო კატეგორია ნომინატიური ბუნებისაა და ვინ-სულიერი კატეგორია კი ერგატიული, აქტიური შინაარსით ხასიათდება. ვინ-მოაზროვნე სუბიექტი არის ერგატივში და რა-საკონვერსიო სუბიექტი არის ნომინატივში. მნიშვნელოვანია ის, რომ ერგატიული კონსტრუქციის მქონე ენებში ერგატივი ირიბ ბრუნვად ვერ ჩაითვლება და ამდენად, მთლიანად იცვლება საკითხისადმი მიდგომაც.

მიგვაჩნია, რომ ქართულსა და სვანურში მოთხრობითის მ/მან ნაცვალსახელური წარმოშობის ნიშანი უნდა მომდინარეობდეს ვინ-ადამიანის კატეგორიიდან (მე, მარე-სვან. პირველი ობიექტური პირის ნიშანი, ვ - პირველი სუბიექტური პირის ნიშანი ფორმისგან ვ-ინ, მი-მო ზმნისწინებში მიმართულება აითვლება პირველი პირიდან, რომლის ნიშანია მ- შესაბამისი ოპოზიციით - წ და სხვა). თავისთავად ის-მან/მას ოპოზიციური ფუძემონაცვლეობაც იძლევა შესაბამის სემანტიკურ საფუძველს. მან/მას ირიბი ბრუნვები, გარკვეული თვალსაზრისით, ადამიანის კატეგორიის აღმნიშვნელია: მან - როგორც მოაზროვნე სუბიექტის ბრუნვა და მას - როგორც დატივი, ირიბი ობიექტის, ანუ ზმნის მოქმედებაში ჩართული მეორე სულიერი, ვინ-კატეგორიის აქტანტის ბრუნვა ან ერგატიული დატივი, ანუ მოაზროვნე სუბიექტის ბრუნვა. საგულისხმოა, რომ ნაცვალსახელთა დანარჩენ ბრუნვათა ფორმები ანალოგიითა ნაწარმოები და ხშირად არც გამოიყენება ან საერთოდ ფორმანაკლია. მესამე პირის სემანტიკა, რა თქმა უნდა, გაცილებით ფართოა, იგი მოიცავს ადამიანისა და ნივთის კატეგორიებს და ამდენად, ამდაგვარ ოპოზიციურ ფორმათა გაჩენაც ამიტომ სწორედ მესამე პირში იყო მოსალოდნელი.

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ნათელია ქართველურ ენათა ერგატიულობის ძირითადი რეფერენტების მორფოსემანტიკის სისტემური სურათი: ქართველურ ენებში ერგატივის რეფერენტი ვინ-კატეგორიის ნიშანია. ეს არის მოაზროვნე სუბიექტის, ადამიანის ანუ ვინ-კატეგორიის მორფოლოგიური ნიშანი. მეგრულში გვაქვს ფორმისგან კოჩი, ხოლო ქართულსა და სვანურში შესაბამისად არის მ/მა/მდ ფორმისგან მე/მარე. საინტერესოა ჰ.შუხარდტის აზრი: მას მიაჩნია, რომ „ვინ“ თავდაპირველად აქტიური ბრუნვა იყო და სახელობითის როლი მას მოგვიანებით დაეკისრა, მა/მ კი გაცილებით ძველია, ვიდრე ნ.

უსულო, ნივთის კატეგორიის სუბიექტი და არააქტიური ინტრანზიტიული სუბიექტი ერთ სემანტიკურ არეში ხვდება. იგი გამოიხატება ნომინატივით ანუ აბსოლუტივით. ამასთან ოპოზიციას ქმნის აქტიური, მოქმედი ვინ-კატეგორიის სუბიექტი. ანალიზის ეს დონე სიღრმისეული სემანტიკის ეტიმოლოგის გულისხმობს და ამდენად აქ კონტრარგუმენტად ვერ მოიაზრება ახალ ქართულში მოთხრობით ბრუნვაში დასმული უსულო სახელები. თუმცა ისიც უნდა აღვნიშნოთ, რომ ასეთ დროს თავად ამ უსულო ნივთების სემანტიკური ველი აქაც საგრძნობლად გაფართოვებულია და დატვირთულია მცირედი სულიერობით ან დამატებითი აქტივობით, რაც თავისთავად, მხოლოდ ადამიანის კატეგორიის მახასიათებელია. ხშირ შემთხვევაში ძირითადად ცნობიერება და გაცნობიერებული მოქმედება არის აქტიური მოქმედების განმაპირობებელი ფაქტორი. ცნობიერება კი მხოლოდ ვინ-ადამიანის კატეგორიის ნიშანია. ცნობიერების დონე არის ერგატიულობის განმსაზღვრელი ნიშანი. ერგატივი კი, კატეგორიის სემანტიკური ეტიმოლოგიის მიხედვით, მოაზროვნე სუბიექტის გამომხატველია.

საგულისხმოა, რომ ქართულში მოაზროვნე სუბიექტის (ვფიქრობთ, ეს მისაღები ტერმინია რიგი მოსაზრებების გამო და თუნდაც იმიტომ, რომ იგი თავისთავში მოიცავს გარკვეულ სხვაობას აგენსსა და პაციენსს შორის.) გაუცნობიერებული თურმეობითის ხასიათის მოქმედება მესამე პირის მწკრივებში არაა ერგატივით გამოხატული. არც პოტენციალისი, ასევე ზოგადი და მომავალი დროის მოქმედებები არ განიხილება ქართულ ენაში როგორც მოაზროვნე სუბიექტის რეალური ერგატიული აქტი. საერთოდ, რეზულტატის სემანტიკა ანუ პერფექტი არის ერგატივისათვის ამოსავალი.

ქართული ერგატივის საფუძველი არის მოაზროვნე სუბიექტის მირ ჩადენილი კონსტატირებული აქტიური მოქმედება, რომლის გავრცობაც შემდგომ ეტაპზე მოხდა ამ სერიის სხვა ფორმებშიც. მეგრული კი ისე შორს წავიდა ერგატივის გავრცელების საქმეში, რომ მეორე სერიაში გარდაუვალ ზმნებთანაც კი ერგატივი მოგვცა. ერგატივის ძირითადი არსი მდგომარეობს მოაზროვნე სუბიექტის მირ ჩადენილ მოქმედებაში ანუ აორისტის შინაარსში. თუმცა ზანური გარდამავალი ზმნები უღლების სხვა მწკრივებშიც ერგატივს გამოიყენებენ. აქედან გამომდინარე, შეიძლება საპირისპიროს მტკიცებაც: რომ თავდაპირველად ქართველური ენები იყო წმინდა ერგატიული. ქართველური ენების ერგატივისათვის პირველი აუცილებელი პირობაა (მეგრულის გამონაკლისებით) გარდამავლობა და შემდგომ პერფექტულობა. ეს უკანასკნელი თავის მხრივ, იძლევა ზანურის თურმეობითებში ერგატივის გამოვლინებათა ახსნას.

ჩვენი აზრით, ერგატიულმა და ნომინატიურმა კონსტრუქციებმა, შესაძლოა, დიაქრონიულად პარალელური განვითარების ტიპოლოგია გვიჩვენოს.

About the Gensisis of ergative

In the present work the genesis of ergative in Zanian is discussed. To our opinion suffix k in Megrelian verbs comes form the indefinite pronoun k-och/k'atsii like the appropriate ergative marker in the nouns. „-ats“ is a determinantive affix in Georgian. The ergative marker with such origin is outlining the animated category of the subject. It's very important, that this verbal marker appears only in the first and the second persons. The first and the second persons are always animated (except a very small number of some semantic meanings)

ლიტერატურა:

დესტინაცია არის უნივერსალური სემანტიკური კატეგორია, რომელიც ენის იერარქიის სხვადასხვა დონეზე (ერთპლანიანი, ანუ ფონემური დონის გარდა) გულისხმობს დანიშნულებითობის შინაარსის გამოხატვას შესაბამისი საშუალებებით. დესტინაცია ნიშნავს დანიშნულებას, გამიზნულობას. დესტინატი, ანუ დესტინატორი არის ის პირი (ან ფორმა), ვისთვისაც/რისთვისაც დანიშნულია ან გამიზნულია ზმნის მოქმედებითა თუ სახელური ფორმით გამოხატული ესა თუ ის ენობრივი მოვლენა.

შეგვიძლია გამოვყოთ გრამატიკული და ლექსიკური დესტინაცია. გრამატიკული დესტინაცია მოიაზრებს მორფოლოგიურსა და სინტაქსურ დესტინაციას. მორფოლოგიაში დანიშნულებითობის შინაარსი შესაძლოა ასახოს სიტყვათა ფლექსიამ და დერივაციამ. სხვადასხვა ენები განსხვავებული ენობრივი საშუალებებით გადმოსცემს დანიშნულებითობის სემანტიკას.

დანიშნულებითობა განასხვავებს ორი ტიპის სემას:

ეს ორი სემა ერთმანეთთან საკმაოდ ახლოსაა და ხშირად ურთიერთგადამკვეთი, საზიარო სემანტიკური ველებით ხასიათდება.

ა) ქცევის კატეგორიაში წარმოდგენილია ორივე სემა. „ვუშენებ პეტრეს სახლს“ - ნიშნავს, რომ სახლი განკუთვნილია პეტრესათვის, ე.ი. გვაქვს პოსესიურობის სემანტიკა და ამავე დროს ეს ნიშნავს, რომ ჩემი, ანუ სუბიექტის მოქმედება ორიენტირებულია პეტრეს, ანუ ირიბი ობიექტის ინტერესებისაკენ. პეტრე (სახლის) მფლობელიცაა და (მოქმედების) დესტინატორიც.

ბ) დანიშნულებითობის მაწარმოებელი აფიქსებით წარმოქმნილ ფორმებში - „საქათმე“ ნიშნავს ადგილს, რომელიც განკუთვნილია ქათმებისათვის და ამავდროულად აქ ჩანს პოსესიური სემანტიკაც იმდენად, რამდენადაც არაგონიერთა მფლობელობის სემანტიკას შეუძლია ამის ასახვა;

გ) ორივე ტიპის დესტინაციური სემანტიკა გვაქვს ბრუნებაში - ბრუნვის ფორმათა სემანტიკაში, კერძოდ, მიცემითის და ნათესაობითის საზიარო სემანტიკურ ველებში (ზოგი მკვლევარი ერთი ფორმისგან წარმოშობილადაც მიიჩნევდა ამ ბრუნვებს).

დესტინაცია, როგორც მორფოსემანტიკური კატეგორია, ენის ერთ-ერთი უძველესი კატეგორიაა. სემანტიკური იერარქიის პირველი საფეხურია ყოფნა-არსებობა და შემდეგ - ქონა-ყოლა. დესტინაცია ანუ დანიშნულებითობა, ერთი მხრივ, ამ ორივე საფეხურის ერთ-ერთ მახასიათებლად შეგვიძლია, მივიჩნიოთ, რადგანაც თეორიულად გამოიყოფა დანიშნულებითი ყოფნა-არსებობაც და დანიშნულებითი ქონა-ყოლაც. ასევე ნებისმიერი ზმნა-მოქმედება (სუბიექტის აქტიურობის ხარისხისა და მოქმედების სფეროთა მიუხედავად), შესაძლოა, შესაბამისი დესტინაციური სემანტიკით იყოს დატვირთული. დესტინაციური მახასიათებელი შეიძლება იყოს ნულოვანი ან დადებითი. კერძო ენებში დესტინაცია, მსგავსად სხვა სემანტიკური კატეგორიებისა, კონკრეტულ მოდელებს ქმნის შესაბამისი მორფოსემანტიკური კატეგორიებითა და სინტაქსური მოდელებით.

გამოვყოფთ აბსოლუტურ ლინგვისტურ უნივერსალიას - ყველა ენაში არსებობს დესტინაციის სემანტიკური კატეგორია. თავის მხრივ, ეს უნივერსალია მთლიანად შესაბამისობაშია ცნობილ აბსოლუტურ ლინგვისტურ უნივერსალიასთან - ნებისმიერ ენას შეუძლია ნებისმიერი აზრის გადმოცემა.

ენათმეცნიერებაში ცნობილია ენათა კლასიფიკაციის რამდენიმე განმსაზღვრელი პარამეტრი. ერთ-ერთ საკლასიფიკაციო საფუძვლად შეიძლება, მივიჩნიოთ სემანტიკური დესტინაცია ან ერგატიულობა.

ერგატიული კლასიფიკაციები საყოველთაოდაა ცნობილი. ვფიქრობთ, ნათელია ენათა დესტინაციური კლასიფიკაციის პრინციპები. ასეთი კლასიფიკაცია დაემყარებოდა სემანტიკური დესტინაციის მორფოსინტაქსურ დისტრიბუციას ენებში და შესაბამისი მოდელების განსაზღვრებებს.

დესტინაციის სემანტიკური კატეგორია თავისებურ ასახვას პოვებს მორფოლოგიასა და სინტაქსში. ენათა სისტემების სხვადასხვაობა ამ კატეგორიის გამოხატვისას არსებითად გრამატიკის ამ ორი ნაწილის ფუნქციური დატვირთვის გადანაწილებაში დასტურდება.

ენათა ერთი რიგი, კერძოდ, ინდოევროპული ენები ძირითადად სინტაქსურ-ლექსიკურ დესტინაციურ სტრუქტურებს ქმნის, მორფოლოგიური დესტინაცია კი შედარებით სუსტადაა გამოხატული. ენათა მეორე რიგი კი დესტინაციას ძირითადად მორფოლოგიურ კატეგორიებად აყალიბებს და შესაბამისად, სინტაქსზე შედარებით ნაკლები დატვირთვა მოდის. ბუნებრივია, დიდ როლს თამაშობს ზმნური დესტინაციის ასახვა პოლიპერსონალურ სტრუქტურებში.

პირველი პირი, როგორც მეტყველების სუბიექტი, შეიძლება იყოს დესტინაციის ცენტრი. აქედან აითვლება ყველა ლინგვისტური პარამეტრი (მაგ. პირის კატეგორიის ოპოზიცია, სააქეთო და საიქეთო ორიენტაცია ზმნისწინებსა და ნაცვალსახელებში, ბგერათა სემანტიკური შეფერილობა სიშორე-სიახლოვის მიხედვით და ა.შ.).

დესტინაციის მოვლენა მჭიდრო კავშირშია ერგატიულობასთან როგორც სემანტიკური, ისე გრამატიკული პარამეტრების მიხედვით. ორივე არის ობიექტის კატეგორია.

ერგატიულობა მწყობრ მორფოსინტაქსურ სისტემებს ქმნის იმ ენებში, რომლებშიც გამოვლინდება. ასეთი ენები ორ ძირითად ტიპად იყოფა: წმინდა ერგატიული და ნაწილობრივ ერგატიული ენები. პირველი ტიპის ენებში ყოველი გარდამავალი ზმნის სუბიექტი არის მუდამ ერგატიულ ბრუნვაში. ასეთია ბასკური ენა. მეორე ტიპის ენები კი, რომელთაც მიეკუთვნება ქართული, გარკვეულ თავისებურებებს გვიჩვენებს. ასეთ ენებში სხვადასხვა ზმნური ფაქტორები განსაზღვრავს გარდამავალი ზმნის სუბიექტის ბრუნვას. ის ხან ერგატივია, ხან ნომინატივი, ან იშვიათად - დატივი.

თავის წიგნში „ერგატიული კონსტრუქციის პრობლემა იბერიულ-კავკასიურ ენებში. ერგატიული კონსტრუქციის რაობის თეორიები.“ არნ. ჩიქობავამ საკმაოდ ნათლად ახსნა, რომ გარდამავალი ზმნა პირდაპირ ობიექტზე მიუთითებს (დამუშავება მიწისა, მოკვლა ნადირისა, დახატვა სურათისა) და გარდაუვალი ზმნა კი სუბიექტზე მიუთითებს (წოლა ავადმყოფისა, ადგომა სტუმრისა, სირბილი ბავშვისა).... „ოღონდ ეს ნათესაობითი რეალურ ობიექტზე მიუთითებს, თუ მასდარი გარდამავალი ზმნისაა… და რეალურ სუბიექტზე, თუ მასდარი გარდაუვალი ზმნისა გვაქვს” (არნ. ჩიქობავა, 1961, გვ. 125). იგი წერს: „იბერიულ-კავკასიური ენების ზმნური ფუძე სახელის ფუძისგან არ განირჩეოდა. ყველა ფუძე, საგნის აღმნიშვნელიცა და მოქმედების აღმნიშვნელიც, სახელის ბუნებისა იყო. ჯერ კიდევ ძველ ქართულში არა ერთი ფორმანტი გვაქვს, რომელიც სახელის ფუძესაც აწარმოებდა და ზმნის ფუძესაც. ამაში ვლინდება ძველი გაუდიფერენცირებელი მდგომარეობის გადმონაშთი“ (არნ. ჩიქობავა, 1961, გვ. 125). მრავალ ენაში საკმაოდ ბევრია ასეთი საზიარო ზმნური და სახელური მორფემები: ასეთად მიგვაჩნია ერგატივის -ქ მეგრულში, ბასკურის ერგატივისა და დესტინაციის (დატივის) ნიშნები სახელებსა და ზმნებში, ძველი ინგლისურის მრავლობითობის ფორმები ზმნებსა და სახელებში, -თ, -ებ აფიქსები ზმნებსა და სახელებში ქართულში და სხვა მრავალი.

ერგატიულობასთან დაკავშირებით საგულისხმოა ის, რომ რიგ ენებში ერგატიულობა ისევე, როგორც დესტინაცია (და აგრეთვე სხვა მრავალი ძირეული მორფოსემანტიკური კატეგორიაც) სახელებსა და ზმნებში ერთნაირი მორფემებით გვაქვს წარმოდგენილი. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ერგატიულობისა და დესტინაციის მოვლენები არის უძველესი ენობრივი ფაქტები, რომლებიც ჯერ კიდევ ზმნასა და სახელს შორის მორფოლოგიური ზღვრის გაჩენამდე არსებობდა. ამ ტიპის მსჯელობა შეიძლება უფრო შორსაც წავიდეს - ვფიქრობთ, შესაძლებელია, რომ ერგატიულობა და დესტინაცია წინ უსწრებდეს ენათა ფლექსიურ და აგლუტინაციურ ტიპებად ჩამოყალიბების პროცესებს. ეს მოსაზრება, თავის მხრივ, ნათელს მოჰფენს ერგატიულობისა და დესტინაციის კატეგორიების გამოვლენათა ნაირსახეობებს.

საერთოდ, სინტაქსური ტიპოლოგიის ჩამოყალიბება XIX საუკუნის ბოლოს დაიწყო სწორედ ამ ძირითადი ნიშნით - ერგატიულ-ნომინატურ კონსტრუქციათა განსაზღვრებით. ამ ჩარჩოებში შემოთავაზებულია ქვემდებარის არაუნივერსალურობის იდეა, სიტუაციის მონაწილეთა ტიპური როლები და მათი სტატუსი ახალი ან ნაცნობი ინფორმაციის მიმართ, ინფორმაცის მიმართება მეტყველების აქტში მონაწილეებისადმი - მოსაუბრისა და მსმენელის მიმართ და ა.შ. (ი.ბეხერტი, 1982; ა.ვოლოდინი, 1974; გ.კლიმოვი, 1983; ნაცვალსახელთა თეორია და ტიპოლოგია, 1980; კ.ულენბეკი, 1950; ფ.ფინკი, 1950; ჰ.შუხარტი, 1950; წინადადების ერგატიული კონსტრუქცია, 1950; ერგატიული კონსტრუქცია სხვადსხვა ტიპის ენებში, 1967). წინადადების კონსტრუქციათა სხვაობას საინტერესო ფუნქციონალური ახსნა მოუძებნა კიბრიკმა, რომელიც წერს, რომ კონსტრუქციის არჩევანი სამი ფაქტორითაა განპირობებული: ფორმალური საშუალებების ეკონომიისა და აზრთა განმასხვავებლობის ურთიერთსაწინააღმდეგო ტენდენციებითა და ასევე მოტივირებულობის ფაქტორით (ა.კიბრიკი, 2005). სამეცნიერო წრეებში ასევე ფართოდ ცნობილია აქტიურობის თეორია, რომლის თანახმადაც, ერგატიულობა და ნომინატიურობა განისაზღვრება არა გარდამავლობა-გარდაუვლობის შესაბამისად, არამედ აგენსის/სუბიექტის აქტივობის მიხედვით (კ.ულენბეკი, 1960; გ.კლიმოვი, 1973; ს.კაცნელსონი, 1947).ახლებურია გარდამავლობის გადააზრებაც: პ.ხოფერისა და ს.ტომსონის მიხედვით, გამოიყოფა სემანტიკური გარდამავლობა. ამავე ავტორებმა გარდამავლობას (და ასევე მეტყველების ნაწილებსაც) დისკურსიული ახსნა მოუძებნეს. გასული საუკუნის სამოცდაათიანი წლების ბოლოს ფოლიმ და ვან ვალინმა შექმნეს რეფერენციულ-როლებრივი გრამატიკა, რომელიც 1993 წელს ხელახლა გამოიცა ვან ვალინის რედაქტირებით. ამ თეორიის მიხედვით, გამოიყოფა ე.წ. მაკროროლები და როლებრივი იერარქია. ა.კიბრიკმა დაამუშავა კლაუზის სტრუქტურის ე.წ. ქოლისტიკური ანუ მთლიანობის ტიპოლოგია. კლაუზის სტრუქტურაში მან გამოყო სინტაქსური ურთიერთობების კოდირების სამი ძირითადი სემანტიკური ღერძი:

1. სემანტიკური როლები,

2. კომუნიკაციური მახასიათებლებები,

3. ინფორმაციის ნაკადი (ანუ თემა/რემა, მოცემული/ახალი და ა.შ.). ამათგან განსაკუთრებული მნიშვნელობა პირველს ენიჭება. აქვე შემოდის ჰიპერროლებიც, რაც საფუძვლად ედება წინადადებათა სხვადასხვა ტიპის კონსტრუქციას. ეს კი თავის მხრივ განსაზღვრავს ენის ერგატიულსა თუ ნომინატიურ წყობას. ა.კიბრიკის სამი სემანტიკური ღერძი სამი ლოგიკური მეთოდით გამოიხატება:

ნულოვანი, სეპარატული - სხვადასხვა მნიშვნელობანი განცალკევებულადაა გადმოცემული და კუმულიატური - ერთზე მეტი შინაარსი ერთ ფორმაში (ა.კიბრიკი, 2005 ). ერგატიულობას და ნომინატიურობას ჯ. ნიკოლსი განსაზღვრავს როგორც როლური კოდირების ტიპებს ბ.ბალთაზარი, ჯ.ნიკოლსი; 2001 ).

უდავოა, რომ ტიპოლოგიური მიდგომა ერგატიულობის საკითხისადმი ერთადერთი და სწორი მეთოდია.

სავარაუდოა, რომ ზოგადად ერგატიულობისა და ნომინატიურობის სისტემათა ზმნურ დიათეზას ფონოსემანტიკურ ან მორფოსემანტიკურ ეტომოლოგიურ საფუძვლად ედოს სუბიექტის კლასის ნიშანი. ამ თვალსაზრისით, ინტერესს მოკლებული არ იქნებოდა კავკასიურ ენათა სისტემების ტიპოლოგიური ანალიზი, რამდენადაც ამ ენებში გვაქვს კლას-კატეგორიათა მორფოლოგიური რეფერენცირება. საყოველთაოდ ცნობილია არნ. ჩიქობავას მოსაზრება პიროვან-კლასოვანი უღლების შესახებ. იგი წერს, რომ „ერგატიულ კონსტრუქციას დასაბამი ეძლევა კლასოვან უღვლილებაში“ (არნ. ჩიქობავა, 1961, გვ. 128). ჩვენ ამ აზრს სრულიად ვიზიარებთ და ვფიქრობთ, რომ კლასოვანიდან პიროვან უღვლილებაზე გადასვლამ განაპირობა ქართველურ ენებში ერგატიულ კონსტრუქციათა გარკვეული სხვადასხვაობაც. საერთოდ, ამ ენათა სინქრონიული ანალიზისას შესამჩნევად გაფერმკრთალებულია სემანტიკური ზღვარი კლასისა და პირის კატეგორიათა შორის.

ქართულში იყო პიროვან-კლასოვანი უღლება. „პირის მიხედვით უღლება და კლასის მიხედვით უღლება თავისთავად არ გამორიცხავენ ერთმანეთს“ (გ.დეეტერსი, 2002, გვ. 151). ქართული ზმნის პირველი და მეორე პირები პიროვანი უღლებით იყო გაფორმებული, რადგანაც აქ კლასი გარკვეული იყო. სავარაუდოდ, მესამე პირი კლასოვანი უღლებით იყო გაფორმებული და შესაბამისად, კლასის ეს რეფერენტი მესამე პირდაპირი პირისთვის იქნებოდა უსულო, რა-კლასის ფორმანტი, რომელიც გარკვეული მდგრადობით არ გამოირჩეოდა და ასევე იმუშავა ენობრივი ეკონომიის პრინციპმაც - სამგანზომილებიან მოდელში ორი მარკირებული წევრის გვერდით ერთი არამარკირებული წევრის არსებობა სავსებით მისაღებია.

სავარაუდოა, რომ ობიექტური პირის ნიშნების საბოლოო ჩამოყალიბებას ერგატიულობისა და დესტინაციის ურთიერთმიმართებაც ედოს საფუძვლად.

ზოგ მკვლევარს მიაჩნია, რომ ქართული გარდამავალი ზმნის მეორე სერიაში ერგატიული კონსტრუქცია მეორეულია, რადგანაც ზმნაში ერგატიულობა არაა გამოხატული და მხოლოდ სინტაქსური ფორმით გვაქვს მოცემული, ზმნის პირის ნიშნები კი ერთნაირადაა განაწილებული პირველსა და მეორე სერიებში (გ.ნებიერიძე, 1987; მ.სახოკია, 1985). ამ მოსაზრებას ზურგს უმაგრებს ისიც, რომ პრობლემაა საერთო ქართველურში ერგატივის ბრუნვის აღდგენა. (საერთოდ, მ.სახოკიას ერგატივი პასიურ-პოსესიური მოდელიდან წარმოქმნილად მიაჩნია.)

ჩვენი ვარაუდით, პირველსა და მესამე სერიებში მოგვიანებით გაჩენილი თემის ნიშნები, გარკვეული თვალსაზრისით, ზმნური ერგატიულობის გამოხატულებად შეიძლება ჩაითვალოს. სხვათა შორის, თემის ნიშანთა გრამატიკული პოლიფუნქციონალიზმი (გვარისა და ასპექტის ფუნქციები) მხოლოდ ადასტურებს ამ მოსაზრებას. ის გარემოება, რომ გარდაუვალ ზმნებსაც გააჩნიათ თემის ნიშნები, ხაზს უსვამს აქტიური, მოაზროვნე სუბიექტის როლის პრიორიტეტულ მნიშვნელობას ტრანზიტიულობასთან შედარებით ზმნური ერგატიულობის გამოხატვისას. ხოლო ზანურს აქვს ერგატიული სუფიქსი ქ ზმნებში (პირველსა და მესამე სერიაში) და აღარ სჭირდება თემის ნიშანთა მკვეთრი სისტემის ჩამოყალიბება. აქვე საგულისხმოა ისიც, რომ ეს -ქ ნიშანი ჩნდება პირველსა და მეორე პირებში გარდამავალ და გარდაუვალ ზმნებში. თუმცა გარდამავალ ზმნებს ნქ ორფონემური ფორმანტი აქვთ. შესაბამისად ქართული ზმნებიც გარკვეულად განასხვავებენ გარდამავალსა და გარდაუვალ ფორმებს თემის ნიშანთა მიხედვით.

თემის ნიშანი გამოკვეთილად მონაწილეობს დინამიზაციის პროცესში. ეს უკანასკნელი კი, თავის მხრივ, ძირითადად აქტიური ანუ მოაზროვნე სუბიექტის კლასისთვის არის დამახასიათებელი.

ჩვენი ვარაუდით, თემის ნიშნიანი (ზმნაში გამოხატული ერგატივით) ფორმები არის საოპოზიციო ცალები მეორე სერიის უთემისნიშნო (სახელში გამოხატული ერგატივით) ფორმებისათვის. ე.ი. გარდამავალ, უფრო ზუსტად, მოაზროვნე სუბიექტის მქონე ზმნათა უღლების ფორმებში გვაქვს ერგატიული ოპოზიცია სახელური და ზმნური ფორმანტებით. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ოპოზიცია ასეთია: ერთი მხრივ, სრული დროის ფორმებში გვაქვს ერგატიული ბრუნვით ან ერგატიული დატივით გაფორმებული კონსტრუქციები, მეორე მხრივ, თემის ნიშნებით (ზმნური ერგატივით) გაფორმებული დინამიკური, უსრული დროის ფორმები. უფრო ღრმად თუ დავაკვირდებით, აქ სამი ტიპის გამოყოფა შეიძლება. სავარაუდოდ, მესამე სერიაში თემის ნიშანთა არაობლიგატორულობა განპირობებულია, ერთი მხრივ, სრული დროის ფორმებით და მეორე მხრივ, სუბიექტის დატიური ბრუნვით. მესამე სერიაში გვაქვს ერგატიულობის ორმაგი გამოხატვა: სახელური - ერგატიული დატივითა და ზმნური - თემის ნიშნით.

ამრიგად, პირველ სერიაში გვაქვს ზმნური ერგატივი, მეორეში კლასიკური ფორმა გვაქვს ერგატიული ბრუნვით და სრული დროით, ხოლო მესამე სერიაში კი გვაქვს ამ პირველი ორის ვარიანტის ოდნავ სახეცვლილი (დატივი ერგატივის ნაცვლად) კომბინაცია.

უნდა აღინიშნოს, რომ ეს საკმაოდ დიდი თემაა და საკითხი შემდგომ კვლევას მოითხოვს.

ერგატიულობა და დესტინაცია უნდა განვიხილოთ როგორც პარალელური მორფოსემანიკური კატეგორიები. რა თქმა უნდა, პოლიპერსონალური ზმნა ენაში გაცილებით მრავალფერ გრამატიკულ მოდელებს შექმნის, ვიდრე ეს მონოპერსონალურ სისტემებში იქნება წარმოდგენილი.

ძირითადი ზმნური აქტანტი არის სუბიეტი - ნებისმიერი აქტივობის მქონე სუბიექტი წარმოდგენილია როგორც ერთი მხარე და მეორე მხარე არის არა-სუბიექტი, ანუ ზმნის მოქმედებაში მორფოლოგიურად ჩართული, რეფერენცირებული აქტანტი - ობიექტი.

მოგეხსენებათ, ობიექტი არის ორი ტიპის. გარდა ობიექტის ძირითადი მიღებული მახასიათებლებისა, აქ ასევე განირჩევა კლასის კატეგორია, ანუ აშკარაა სულიერი-უსულოს ოპოზიცია. ირიბი ობიექტი არის ზმნის მოქმედებაში ინტეგრირებული მეორე სულიერი აქტანტი, ხოლო პირდაპირი ობიექტი არის ძირითადად უსულო საგანი, მესამე პირი. აქ, ცხადია, გასათვალისწინებელია, ის გარემოება, რომ პოლიპერსონალიზმი, ზუსტად იმას გულისხმობს, რომ ზმნა შეიძლება იუღლოს ნებისმიერი პირის მიხედვით, რაც თავისთავად, მოიაზრებს, იმას, რომ პირდაპირი ობიექტი შეიძლება იყოს პირველი ან მეორე პირი - ანუ სულიერობის კატეგორიის მქონე. აქვე, რა თქმა უნდა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ შესაძლოა მესამე პირის პირდაპირი ობიექტიც იყოს სულიერი აქტანტი. როდესაც ჩვენ ვსაუბრობთ პირდაპირი ობიექტის რა-კატეგორიაზე, მხედველობაში გვაქვს, მისი ძირითადი არსი. პირდაპირი ობიექტი, როგორც სამოქმედო ობიექტი თავისი ბუნებით არის რა-კატეგორიისა.

ზმნური კატეგორიები, რომლებიც თან ახლავს ამ აქტანტებს, ქმნის პოლიპერსონალური ზმნის გრამატიკულ მრავალფეროვნებას.

ჩვენი ხედვით, ირიბი ობიექტის კატეგორიაა დესტინაცია (იგივე ქცევა, ვერსია, ადრესატობა)და პირდაპირი ობიექტის კატეგორიაა ერგატიულობა. აღსანიშნავია, რომ ეს აქტანტები შესაძლოა იყოს არ იყოს მორფოლოგიურად მარკირებული სხვადასხვა ენაში. შესაბამისად, ამ აქტანტებთან დაკავშირებული სისტემებიც განსხვავებულ მოდელებს ქმნიან. ამდენად, შეგვიძლია საუბარი დესტინაციისა და ერგატიულობის მორფოლოგიურ მარკირებაზე და მათ სინტაქსურ ფორმატზე.

ქართულ ენაში უფრო ფართოდ არის დესტინაციის სისტემა გაშლილი. სამაგიეროდ, ერგატიულობაა ნაწილობრივი. ბასკური კი წმინდა ერგატიული ენაა, სადაც დესტინაცია ერგატიულობასთან შედარებით სუსტადაა ასახული. ეს კი ნიშნავს იმას, რომ ქართული ენა უპირატესობას ანიჭებს ირიბი მიმართებების სემანტიკას, ხოლო ბასკური ენისთვის უფრო მნიშვნელოვანია ზმნის ტრანზიტიულობა და პირდაპირი ობიექტის კატეგორიები.

Destination and Ergativity

Destination as one of the eldest universal semantic category is exposed on each level of language hierarchy. Destinator is a person (indirect object) to whom the verbal act is oriented. Destination has two semantic meanings:

1. Possesive destination

2. Oriented or aimed destination.

Destination makes the proper morphological and semantic models in different languages. We expose a linguistic regulation - EACH LANGUAGE HAS THE SEMANTIC CATEGORY OF DESTINATION.

There are a few parameters for language classification in linguistics. We could take destination as a classification parameter for languages just like ergativity. Such classification would be based on concrete grammatical variations of this category.

Being the object categories destination and ergativity are very close to each other according to their semantics and grammatical parameters. Poly-personal verbal structures play the most important role in exposition of destination and ergativity.

Destination is well-exposed in the system of the Georgian language, but there is a split ergativity in it; while the Basque language has the classic ergative constructions but with less exposition of destination systems in the language. It means that the destination semantics and the indirect object are prior categories for Georgian while Basque gives the priority to transitivity and semantic categories of the direct object.

ლიტერატურა:

ერგატიული ენები იყოფა ორ ძირითად ჯგუფად: წმინდა ერგატიული და ნაწილობრივი ერგატიულობის მქონე ენებად. არსებობს განსხვავებული მოსაზრებანი ერგატიულობის არსის შესახებ. იგი განიხილება როგორც აქტიური კონსტრუქცია, დომინანტური ტიპის კატეგორია, აქტიური ან მოაზროვნე სუბიექტის კატეგორია და ა.შ.

ფაქტია, რომ პოლოპერსონალური მიკროსინტაქსი კოგნიტიურ-სემანტიკურ რეალიებს ეფუძნება და ეს ქმნის ენათა კონსტრუქციებში ძირითად სხვაობებს. ინტრანზიტიული ერგატიულობა კი ის მოვლენაა, რომელიც აყალიბებს ნაწილობრივი ერგატიულობის მოდელებს ენებში.

ენათმეცნიერება იცნობს სხვადასხვა ტიპის შერეულ ანუ ნაწილობრივ ერგატიულობას. გამოიყოფა ნაწილობრივი ანუ არასრული ერგატიულობის სამი სახეობა:

ტიპოლოგიურად საინტერესოა მეგრულში მეორე სერიაში გარდაუვალ ზმნებში ერგატივის გაფორმების დიაქრონიული სურათი. სავარაუდოა და ლოგიკურიცაა, რომ ერგატივი უპირველესად ასეთი ტიპის აქტიური მოქმედების ზმნებთან განვითარდა. ამავე ჯგუფში შევა ქართულიც თავისი მედიოაქტივით.

უაღრესად საინტერესო და მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ ქართველური ენები ამ კლასიფიკაციის ყველა ვარიანტს იძლევა.

ამდენად, ეს კლასიფიკაცია, თუნდაც მხოლოდ ქართული ენის მაგალითზე, ვერ ჩაითვლება სრულყოფილად. ქართული ენა შევა მეორე და მესამე ჯგუფებში. კომბინირებულ ჯგუფთა ამგვარი ტიპები კი ამ კლასიფიკაციას არ გააჩნია.

ქართულში მედიოაქტიურ ზმანათა დიდ ნაწილს აქვს ვინ კატეგორიის სუბიექტი, რაც თავისთავად ბადებს ერგატივის გამოყენების საფუძველს. საგულისხმოა ისიც, რომ პირნაკლ ზმნათა დიდ ნაწილს, რომელთაც სუბიექტი ერგატიულ ბრუნვაში აქვთ დადასტურებული ან ნაგულისხმები (მაგ. იწვიმა, ითოვა, წვიმამ გადაიღო, ცამ გაიელვა, ცამ იქუხა და ა.შ.), აღენიშნებათ მოაზროვნე სუბიექტის კატეგორია. ეს შეიძლება, იყოს ვინ კატეგორიაზე სემანტიკურად მაღალი რანგის კატეგორია, ანუ უზენაესი არსი მისი სხვადასხვაგვარი მორფოსემანტური გამოვლინებით. ადამიანისა და უზენაესის სემანტიკური კატეგორიები ერთ ჯგუფად მოიაზრება. ამ თვალსაზრისით, საინტერესოა ბასკური ინტრანზიტიული ერგატიულობის მაგალითებიც. მასალა გვაფიქრებინებს, რომ არ არსებობს წმინდა ერგატიული ენები.

ლიტერატურა:

„-არ“ დეტერმინანტი ზმნებსა და სახელებში, ჩვენი აზრით, არის არსებობის, ანუ ეგზისტენსის გამომხატველი მორფემა. ეს მორფემა არის ყოფნა ზმნის აწმყოში (ვარ, ხარ, არის, ვართ, ხართ, არიან). აწმყო დრო არის არსებული რეალობა. ამდენად, ნიშანდობლივია ამ მორფემის არსებობა აწმყო დროის ფორმებში.

სახელებში უხვადაა „არ“-დეტერმინანტიანი ფორმები: მაცხოვარი, ცხვარი, კარი, ფარი, ზარი, სტუმარი და ა.შ. საკუთარ სახელებშიც გვხვდება ეს „არ“ თამარი, ყამარი, ლამარა, ნოდარი, ოთარი და ა.შ.

ეს „არ“ არის სუბსტანტივებში ეგზისტენსის აღმნიშვნელი სუფიქსური მორფემა. ნიშანდობლივია ამ მორფემის გამოჩენა სიტყვაში „მარე“ (კაცი სვან.), აგრეთვე ფორმებში: არე, არემარე (იგულისხმება სააქაო წრე) წარამარა და ა.შ. აღარაფერს ვამბობთ მეორეულ, ანუ ნაწარმოებ ფორმებზე არსი, არსებობა, შინაარსი და ა.შ.

„არ“ მორფემა თავს იჩენს ადრეულ ნასესხებ სახელებშიც; მაგალითად, ბუხარი, ფანჯარა და სხვ,

ა-ს მომდევნო რ-ს დისიმილირებული ვარიანტი „ალ“ ფორმას გვაძლევს. გვაქვს აგრეთვე სუბსტანტივები ამ, ან დაბოლოებით. ჩვენ ვვარაუდობთ, რომ „ა პლუს სონორი“ არის ეგზისტენსის უძველესი მორფემა ქართულში. ენის განვითარების რაღაც ეტაპზე ამ მორფემაში მივიღეთ ა ხმოვნის ვარიაციები ე და ო. ეს, ალბათ, გარკვეული მორფო-ფონოლოგიური მოვლენებითაა ნაკარნახები. თანამედროვე ქართულში გვაქვს ა/ე/ო პლუს სონორი. აშკარაა ამ მორფემათა ფუნქციაც. მაგალითები იმდენად უხვია, რომ ჩამოთვლას აზრი არა აქვს.

რაც შეეხებათ იმ არსებით სახელებს, რომელთაც არ გააჩნიათ ასეთი ტიპის მორფემები. აქ უნდა გამოვყოთ რამდენიმე შემთხვევა:

შესაძლოა, თავის მხრივ ა/ე/ო დაბოლოებანი მივიჩნიოთ ეგზისტენსის მორფემათა ხმოვან ნაშთებად, თუმცა, ამ შემთხვევაში დადგება საკითხი თანხმოვანფუძიანი არასონორული დაბოლოების მქონე სახელებისა და უ-ზე დაბოლოებული არსებითი სახელების შესახებ. თუმცა, აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ასეთ ფორმათა რიცხვი გაცილებით მცირეა.

დასასრულ. ლექსიკაში აშკარად გამოიყოფა ეგზისტენსის აღმნიშვნელი მორფემების მქონე ფორმები. სინამდვილეში ხომ არ არსებობს არანაირი ე.წ. დეტერმინანტი. ყოველი ფორმა რაღაც კონკრეტული შინაარსით ჩნდება ენაში. დროთა განმავლობაში, შესაძლოა, ეს შინაარსი დავიწროვდეს, გადაიწიოს ან სულაც დაიკარგოს, მაგრამ ენაში არაფერია უფუნქციო. თითოეული მოვლენა დიაქრონიულად მაინც კონკრეტული მორფოსემანტიკით განისაზღვრება. ასევეა სისტემის ყოველი ელემენტი. რაც შეეხება ეგზისტენსის აღმნიშვნელ ა/ე/ო+სონორი მორფემებსა და მათ სემანტიკას, ვფიქრობთ, რომ თანამედროვე ქართულში ეს საკმაოდ მწყობრი სისტემითაა წარმოდგენილი.

თავის მხრივ, ინტერესს მოკლებული არ არის ინდოევროპულ ფორმებთან მიმართებაში „არ“ აფიქსის სემანტიკის ტიპოლოგია. მაგალითისათვის მოვიტანთ თუნდაც ყოფნა ზმნის ფორმებს: არე, წერე (ინგლისური), eres, eran, (ესპანური). ასეთივე შინაარსის ფორმანტი ბასკურში გვევლინება is. რომელიც დასტურდება ფორმებში gison (კაცი), nais/hais -ვარ/ხარ (ყოფნა ზმნა) და სხვ.

ს/ის მორფემული ფორმა ან დეტერმინანტი ქართველურ ენებშიც იმავე ფუნქციით არის წარმოდგენილი: პირის ნაცვალსახელები ის, ისი, ისინი, ეს, ესენი; მესამე სუბიექტური პირის ნიშანი მხოლოობითსა და მრავლობითში - ს, ეს; მიცემითი ბრუნვის ანუ ზმნის მოქმედებაში ჩართული მეორე სულიერი აქტანტის ბრუნვის ნიშანი -ს.

ინდოევროპულ ენებში უამრავი მაგალითია, სადაც ს/ის მორფემა ამავე ფუნქციით წარმოჩნდება. ეს არის მესამე პირის ნიშანი, ყოფნა ზმნა და სხვ. იდენტურად გამოიყურება ყოფნა ზმნისა და პირის აღმნიშვნელი მორფემები რუსულში, ინგლისურში, გერმანულსა და სხვა ენებში: есмь, есть, is, s, ist, est, z.

საინტერესოა, რომ ს უფრო ხშირ შემთხვევებში არის მესამე პირის არსებობის გამომხატველი აფიქსი. საერთოდ კი რ-ს გადასვლა ქართულისათვის უცხო არაა (სძალი-რძალი, სთველი-რთველი).

ენა არის ყოფიერებისა და აზროვნების ლინგვისტური მოდელი. თავის მხრივ, აზროვნებაც ყოფიერების შემეცნებითი მოდელია. ის, რაც უნივერსალურია ყოფიერებასა და აზროვნებაში, უნივერსალური იქნება ენაშიც. ამდენად, ძირითადი სემანტიკური კატეგორიები უნივერსალური კატეგორიებია: ეგზისტენსის, გენეტივის, ქონა-ყოლის, დანიშნულებითობის, საგნის, მოქმედების, პირის, მრავლობითობისა და სხვა კატეგორიები.

რამდენად შესაძლებელია საუბარი ფონოსემანტიკაზე და მის განპირობებულობაზე? სოსიურის დებულებისგან განსხვავებით, ჩვენ მიგვაჩნია, რომ კავშირი აღსანიშნსა და აღმნიშვნელს შორის არის განპირობებელი.

ენა არის მწყობრი სისტემა, რომელიც ვერავითარ შემთხვევითობებს ვერ დაუშვებს. აქ ყველაფერი ლოგიკურია და გარკვეულ კანონზომიერებებს ექვემდებარება. ამდენად, თავად ენის შინაგანი ბუნებიდან გამომდინარე, შეუძლებელია აღსანიშნი ბგერათა რაღაც შემთხვევითი კომბინაციებით აღინიშნოს. ენა ცდილობს, აღსანიშნს მოუნახოს აღმნიშვნელი. იგი გვთავაზობს ბგერათა გარკვეულ (ამ კონკრეტული ენისთვის დამახასიათებელ და მისაღებ) კომბინაციას. ეს კი არ შეიძლება იყოს შემთხვევითი. იგი აუცილებლად სემანტიკურად და ლოგიკურად კანონზომიერი და მოტივირებულია. საიდან უნდა მოდიოდეს აღმნიშვნელის მოტივაცია, თუ არა აღსანიშნიდან?

პარადოქსული კითხვაა: რატომ ჰქვია თევზს მაინცადამაინც თევზი და წყალს მაინცადამაინც წყალი? რა მექანიზმი მუშაობს ამ დროს?

ნებისმიერი ეტიმოლოგია, ან ამა თუ იმ ლინგვისტურ მოვლენასთან დიაქრონიული მიდგომა თავისთავად გულისხმობს ფუნქციონალური საწყისების ძიებას. ეს, რა თქმა უნდა, იმას ნიშნავს, რომ ყოველგვარი ენობრივი ფენომენი არის გარკვეული ფუნქციის მატარებელი და მათი სემანტიკა, შესაძლოა, იყოს ცვალებადი სიდიდე. ეს ცვილილებები განაპირობებენ ენობრივ სისტემათა მორფო-სემანტიკის სახეცვლილებებს. მაგრამ ეჭვს არ იწვევს ის ფაქტი, რომ ენაში არ არსებობს უპირობო, უფუნქციო ერთეულები. როგორ შეიძლება აღსანიშნი იყოს ასეთი ფონოსემანტიკური და მორფოსემანტიკური განპირობებულობისაგან სრულიად თავისუფალი?

თუ აღსანიშნი უნივერსალურია (საგანი, პირი, აქტი, მოვლენა, კატეგორია), მაშინ პოზიციაც უნივერსალური იქნება და, შესაბამისად, განპირობებულობის შემთხვევაში ესა თუ ის საგანი ერთი სახელით აღინიშნებოდა ყველა ენაში. ეს გახლავთ აღსანიშნსა და აღმნიშვნელს შორის განუპირობებელი კავშირის ძირითადი არგუმენტი. ჩვენ მიგვაჩნია, რომ აღსანიშნის უნივერსალობა არ გულისხმობს მიდგომის უნივერსალობას.

რა განაპირობებს სხვადასხვაობას? ესა თუ ის საგანი თუ მოვლენა სხვადასხვა ერისა თუ ტომის აზროვნებაში სხვადასხვა ეთნო-სოციალური დატვირთვის შეიძლება იყოს. მიდგომა აღსანიშნის მიმართ განპირობებულია კონკრეტული ენის მქონე საზოგადოების ყოფიერებით, ფუნქციონალური მიდგომა-მოთხოვნილებით, აზროვნების აბსტრაქციის უნარით და რიგი ეთნო-სოციალური საკითხების კომბინირებით. ამასთან, ჩვენ ვიზიარებთ ა.არაბულის აზრს იმის შესახებ, რომ აღსანიშნის თვისობრიობა ყოფიერებასა და აზროვნებაში რამდენიმე მახასიათებლით შეიძლება იყოს მოცემული. აქედან გამომდინარეობს უკვე ის, რომ ცალკეულ ერებსა და, შესაბამისად, ენებს შეუძლიათ არჩევანი გააკეთონ აღსანიშნის კონკრეტული თვისობრიობის გადმოსაცემად და ამით ხაზი გაუსვან რომელიღაც თვისებებს. მაგალითად, ერთნაირი მიდგომა და ფუნქციური დატვირთვა ვერ ექნება წყალს მთის ტომებსა და ზღვისპირა ტომებში. შესაბამისად, მათ ენებშიც ეს სხვაობა აისახება. ის ფაქტი, რომ აღსანიშნი უნივერსალურია, არ ნიშნავს იმას, რომ მის მიმართ მიდგომაც ასევე უნივერსალურია.

ენა არის ნიშანთა სისტემა - თავად ნიშანი არის პირობითი. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, აღსანიშნი ყოფიერებასა და აზროვნებაში არის უნივერსალური, მაგრამ მის მიმართ მიდგომა არის სხვადასხვაგვარი. ეს კი არის ძირითადი მიზეზი სხვადასხვა ენებში სიტყვათა სხვადასხვაობისა და ეს ასევე გახლავთ ლინგვისტური უნივერსალიების სხვადასხვა ტიპის მოდელების არსებობის მიზეზიც.

ლიტერატურა:

1. არაბული ა., მეტყველების კულტურა. თბილისი 2004.

2. Ф. Де Сосюр, Курс оьщей лингвистики. Труды по языкознанию. Москва. 1977

3.მახარობლიძე თ., საბაზისო თეორია ისტორიულ-შედარებითი ენათმეცნიერებისათვის. ქართველურ ენათა სტრუქტურის საკითხები, ტ. IX; 2006

4. მელიქიშვილი ი., ბგერწერითი ლექსიკისათვის ქართულში. ენათმეცნიერების საკითხები. 3; 1999 78-90

5. მელიქიშვილი ი., ბგერწერისა და სარკისებური ასახვისათვის გალაკტიონთან ენათმეცნიერების საკითხები. 1999; 155-168გვ.

ქართული პოლიპერსონალური ზმნა უღლების საკმაოდ რთულ სისტემას ქმნის. დრო-კილოთა ქართულ-ინგლისური შესაბამისობანი ასე გამოიყურება:

I სერია

1. აწმყო

აწმყო დრო, თხრობითი კილო - ვხატავ, ვწერ. ეს არის:

Present Indefinite - I paint, I write

ზოგჯერ ამ ფორმებს აქვთ მყოფადის უწყეტი მოქმედების შინაარსი: ხვალ მე ვხატავ. ამ შემთხევაში შესაბამისობა იქნება:

Present Continuous - I am painting, I am writing

Future Continuous - I'll be painting, I'll be writing.

იმ ფორმებში, სადაც შესაბამისობაში არის არჩევანი, ცხადია, კონტექსტით გადაწყდება.

2. უწყვეტელი

წარსული დრო, თხრობითი კილო - ვხატავდი, ვწერდი.

Past Continuous - I was painting, I was writing

3. აწმყოს კავშირებითი

აწმყო დრო, კავშირებითი კილო- ვხატავდე, ვწერდე.

Present Indefinite - (if) I paint, (if) I write

Present Continuous - (if) I am painting, (if) I am writing

უნდა აღინიშნოს, რომ ეს ფორმები ძალიან ხშირად იხმარება რთული წინადადების მეორე ნაწილში ან მოდალურ ზმნებთან: მინდა ვხატავდე, არ შემიძლია ვწერდე, საჭიროა ვხატავდე და ა.შ. ასეთი ფორმების თარგმნა ე.წ. გერუნდივით ან ინფინიტიური ფორმებით ჯობია - I want painting I'd love painting/to paint, I can't writing/to write, I must painting/to paint, I'm to paint.

4. მყოფადი

მომავალი დრო, თხრობითი კილო - დავხატავ, დავწერ.

Future Indefinite - I'll paint, I'll write

5. ხოლმეობითი

წარსული დრო, კავშირებით-პირობითი ან თხრობითი კილო მოქმედების სიხშირის აღქმით - დავხატავდი, დავწერდი.

Future in the past Indefinite - I'd paint, I'd write

6. მყოფადის კავშირებითი

მომავალი დრო, კავშირებით-პირობითი კილო - დავხატავდე, დავწერდე.

Future Indefinite - I'll paint, (if) I'll write

II სერია

7. წყვეტილი

წარსული დრო, თხრობითი კილო -დავხატე, დავწერე.

Past Indefinite - I painted, I wrote

Past Perfect - I've panted, I've written

უსრული, უზმნისწინო ფორმები - ვხატე, ვწერე.

Past Continuous - I was painting, I was writing

8. II კავშირებითი

მომავალი დრო, კავშირებითი კილო; სრული, ზმნისწინიანი ფორმები - დავხატო, დავწერო

Future Indefinite - (if) I'll paint, (if) I'll write

უსრული, უზმნისწინო ფორმები - ვხატო, ვწერო.

Future Continuous - (if) - I'll be painting, (if) I'll be writing

უნდა აღინიშნოს, რომ ინგლისურ ენაში if/when კავშირებითი კილოს შემთხვევაში მომავალი დრო არ გამოიყენება. აქ გამოყენებულია აწმყო მომავლის შინაარსით. ამის გათვალისწინებით, ამ მწკრივში, შესაძლოა, სრულ ფორმებთან მხოლოდ გვქონდეს Present Indefinite ( if I paint, if l write) da usrul formebTan ki iqneba Present Continuous (if I'm painting, if l'm writing).

III სერია

9. I თურმეობითი

წარსული დრო, თხრობითი კილო; სრული, ზმნისწინიანი ფორმები - დამიხატავს, დამიწერია.

Past Perfect - I had painted, I had written

Present Perfect - I've panted, I've written

უსრული, უზმნისწინო ფორმები - მიხატავს, მიწერია.

Past Continuous - I was painting, I was writing

(Past/Present Perfect Continuous I had/have been painting, I had/have been writing)

10. II თურმეობითი

წარსული დრო, კავშირებითი კილო; სრული, ზმნისწინიანი ფორმები - დამეხატა, დამეწერა.

Future in the Past Indefinite - (if) I should/would paint, (if) I should/would write

ან

Future in the Past Perfect

(if) I should/would have painted, (if) I should/would have written

უსრული, უზმნისწინო ფორმები - მეხატა, მეწერა.

Future in the Past Continuous

(if) I should/would be painting, (if) I should/would be writing

11. III კავშირებითი

მომავალი დრო, კავშირებითი კილო; სრული, ზმნისწინიანი ფორმები - დამეხატოს, დამეწეროს.

Future in the Past Indefinite

(if, let) I should/would paint, (if, let) I should/would write

უსრული, უზმნისწინო ფორმები - მეხატოს, მეწეროს.

Future in the Past Continuous

(if) I should/would be painting, (if) I should/would be writing

ახლა განვიხილოთ პირიქით, ინგლისურ-ქართული შესაბამისობები დრო-კილოთა მიხედვით.

Present Indefinite - I paint, I write

აწმყო დრო, თხრობითი კილო - აწმყოს მწკრივი - ვხატავ, ვწერ

Past Indefinite - I painted, I wrote

წარსული დრო, თხრობითი კილო - აორისტის სრული ფორმები - დავხატე, დავწერე

Future Indefinite - I'll paint, I'll write

მომავალი დრო, თხრობითი კილო - მყოფადი - დავხატავ, დავწერ.

Future in the Past Indefinite - I'd paint, I'd write

წარსულ- მომავალი დრო, კავშირებითი კილო - მყოფადის კავშირებითი - დავხატავდი, დავწერდი.

Present Continuous - I'm painting, I'm writing

აწმყო დრო, თხრობითი კილო - აწმყოს მწკრივი - ვხატავ, ვწერ

Past Continuous - I was painting, I was writing

წარსული დრო, თხრობითი კილო - უწყვეტელი - ვხატავდი, ვწერდი.

Future Continuous - I'll be painting, I'll be writing

მომავალი დრო, თხრობითი კილო - აწმყო მომავლის მნიშვნელობით (უსრული, უზმნისწინო ფორმები) - ვხატავ, ვწერ

Future in the Past Continuous - I'd be painting, I'd be writing

წარსულ - მომავალი დრო, კავშირებითი კილო - აწმყოს კავშირებითი - ვხატავდი, ვწერდი.

Present Perfect - I've painted, I've written

წარსული დრო, თხრობითი კილო - წყვეტილი, სრული ფორმები - დახატე, დავწერე.

Past Perfect - I had painted, I had written

წარსული დრო, თხრობითი კილო - წყვეტილი, სრული ფორმები - დახატე, დავწერე.

Future Perfect - I'll have painted, I'll have written

მომავალი დრო, თხრობითი კილო - მყოფადი - დავხატავ, დავწერ.

Future in the Past Perfect - I'd have painted, I'd have written

წარსულ - მომავალი დრო, კავშირებითი კილო - მყოფადის კავშირებითი - დავხატავდი, დავწერდი.

მოგეხსენებათ, რომ ინგლისურში არის კიდევ ოთხი დრო. თუმცა, თანამედროვე ენა მათ თანდათან ნაკლებად ხმარობს და ეს ფორმები მიმავალი ფორმებია.

Present Perfect Continuous - I've been painting, I've been writing
Past Perfect Continuous - I had been painting, I had been writing
Future Perfect Continuous - I'll have been painting, I'll have been writing
Future in the Past Perfect Continuous - I'd have been painting, I'd have been writing

მათი ქართული შესაბამისობანი დაემთხვევა პერფექტის ჯგუფის ფორმებს, თუმცა, როდესაც განგრძობითობა იქნება კონტექსტურად უპირატესი, მაშინ ეს ჯგუფი შესაბამის კონტინიუსებს გაიმეორებს.

ქართულ ენათმეცნიერებაში ფართოდაა ცნობილი და საკმაოდ ამომწურავადაცაა შესწავლილი ზმნისწინის ოთხი ფუნქცია:

ჩვენი თვალსაზრისით, ზმნისწინს აქვს მეხუთე ფუნქციაც. ეს არის პირიანობის ცვლა ზმნაში. ზმნისწინის სემანტიკიდან გამომდინარე, სავსებით ბუნებრივია, რომ ზმნის პირიანობის კლება და მატება ძირითადად ეხება ლოკალურ აქტანტს - ირიბ ობიექტს.

პირიანობის მატებისას გამოვყოფთ ორ შემთხვევას:

1. პირიანობის ზრდა ხდება ზმნისწინის ცვლით:

დაარღვია მან ის - შემოარღვია მან მას ის
ააშენა მან ის - მოაშენა მან მას ის/მიაშენა მან მას ის/დაააშენა მან მას ის
დავწერე მე ის (აღვწერე/ამოვწერე/გადავწერე) - მოვწერე მე მას ის/მივწერე მე მას ის
დავგლიჯე მე ის - მოვგლიჯე მე მას ის
დავტეხე მე ისინი - მოვტეხე მე მას ის/ისინი
დავწმინდე მე ის - გადავწმინდე მე მას ის/შემოვწმინდე მე მას ის
დავწყვიტე მე ის - მოვწყვიტე მე მას ის
დავწანი მე ის - შემოვაწანი მე მას ის/გადავაწანი მე მას ის

აქ გვინდა აღვნიშნოთ, რომ ფორმები „ააშენა“ და „დააშენა“ (ან „დახაშენა“) ერთმანეთისგან განსხვავდება ზმნისწინითა და პირის ნიშნით, რომელიც შეიძლება ნულოვანი მორფემითაც იყოს გადმოცემული. ეს სავსებით გასაგები მოვლენაა:. ზმნისწინს ზმნის მოქმედებაში შემოჰყავს ირიბი ობიექტი (ლოკალური აქტანტი) და ეს ობიეტი, ცხადია, თავისი შესაბამისი რეფერენტებით შემოდის ზმნის მორფოლოგიაში.

2. პირიანობის ზრდა ხდება ზმნისწინის დამატებით:

ვტირი მე - დავტირი მე მას
ვყვირი მე - დავყვირი მე მას
ვწერე მე ის - მოვწერე მე მას ის/მივწერე მე მას ის
ვგლიჯე მე ის - მოვგლიჯე მე მას ის
ვტეხე მე ისინი - მოვტეხე მე მას ის/ისინი
ვწმინდე მე ის - გადავწმინდე მე მას ის/შემოვწმინდე მე მას ის
ვწყვიტე მე ის - მოვწყვიტე მე მას ის
ვწანი მე ის - შემოვაწანი მე მას ის/გადავაწანი მე მას ის

ზმნაში პირიანობის კლება ხდება იმავე ორი გზით - ფორმაში ზმნისწინის შეცვლით ან მისი დამატებით. ამ პირველი შემთხვევისათვის იგივე მაგალითები გამოდგება შებრუნებული ფორმატით:

შემოარღვია მან მას ის - დაარღვია მან ის
მოაშენა მან მას ის/მიაშენა მან მას ის/დაააშენა მან მას ის - ააშენა მან ის და ა.შ.

რაც შეეხება პირის კლებას ზმნისწინის დამატებით, ეს შედარებით სუსტადაა გამოხატული. ამის მაგალითია - ვკითხე მე მას ის - დავკითხე მე ის, თუმცა აქ უფრო მეოთხე ფუნქციასთან გვაქვს საქმე. საერთოდ, საკმაოდ ხშირია ზმნისწინის ფუნქციათა გადაკვეთა.

ზმნისწინის მეხუთე ფუნქციას ადასტურებს მეგრული მასალაც:

1. პირიანობის ზრდა და კლება ზმნისწინის ცვლით:

თიქ დო-დირთ (დადგა) - მა-დირთ (მოადგა) თიქ თის
თიქ მო-რთ (მოვიდა) - გინო-რთ თიქ თის (გადაიარა)

2. პირიანობის ზრდა ზმნისწინის დამატებით:

რექ სი (ხარ შენ) - ალა-რექ სი თის (დგახარ/ხარ შენ მასთან)
ჯანუდგ თინა (იწვა ის) - გე-ჯანუდგ თინა თის (იწვა ის მასზე)
ნწკარუდ თინა (ელაგა ის) - გლა-ნწკარუდ თინა თის (ელაგა ის მასზე)
ჩირთ თიქ (შეცდა იგი) - აშა-ჩირთ თიქ თის (შეეშალა მას იგი)
სხაპუ თიქ (გადახტა ის) - ქინა-სხაპუ თიქ თის (ჩახტა ის მასში)

(ზემოთ მოყვანილი ზანურის მასალა ეკუთვნის ლელა ბელქანიას - ზმნისწინთა ფუნქციებისათვის მეგრულში; სამაგისტრო ნაშრომი, თსუ. 2006. გვ 44-45)

აღსანიშნავია, რომ მეგრულში ზმნისწინი თანდებულის ფუნცქიასაც ითავსებს და, ამდენად, აქ უფრო ფართოდაა წარმოდგენილი ზმნისწინის ეს მეხუთე ფუნქცია.

ზმნისწინთან დაკავშირებით გვაქვს მკაფიოდ გამოხატული პოლისემიის მოვლენა, რომელიც ძირითადად ეხება ზმნის პირიანობის სხვადასხვა გაგებას:

დავწყვიტე - მე მას ის (გული) და დავწყვიტე მე ის (წყალი)
დავასხი მე ის - დავასხი მე ის მას, ან შევასხი/შ მოვასხი მე ის მას.
მოხვდა მას ის - მოხვდა ის (იქ).

ზმნისწინი უპირატესად მიჩნეულია ფლექსიურ კატეგორიად, თუმცა მისი ფუნქციების უმეტესობა სწორედაც რომ დერივაციული ხასიათისაა. საერთოდ, არ არსებობს წმინდა ფლექსიური კატეგორიები. ქართულ ენაში, ისევე როგორც სხვა ნებისმიერ პოლიპერსონალურ ენაში, ზმნის დერივაციული კატეგორიები უშუალოდ ზემოქმედებენ ზმნის პირიანობაზე. პირი, ქცევა, კაუზაცია და გვარი ზმნისწინთან ერთად ქმნის ქართული პოლიპერსონალური სისტემის მთლიან სურათს. ცხადია, ზმნის პირიანობის კლება-მატების თვალსაზრისით, ამ კატეგორიებს თანაბარი მნიშვნელობა ვერ ექნება. ზმნისწინმა შეიძლება შეცვალოს პირიანობა, მაგრამ თავისთავად, ეს არ არის ზმნის პირიანობის განმაპირობებელი მთავარი ფაქტორი, თუმცა სხვა კატეგორიებთან კომბინაციებში ზმნისწინი საკმაოდ აქტიურია ამ მიმართულებითაც და ამ თემას უკვე მიეძღვნა ქართველ ენათმეცნიერთა რამდენიმე ნაშრომი (ბ.ჯორბენაძე, თ.უთურგაიძე, მ.მანჯგალაძე).

პოლიპერსონალური ზმნის მორფოლოგიაში არცთუ უმნიშვნელო ფუნქციაა ზმნისწინის მიერ პირიანობის ცვლილება. ჩვენი აზრით, ქართულ ენაში ზმნისწინის მეხუთე ფუნქცია საკმაოდ კარგად ჩამოყალიბებულ ენობრივ მოდელს იძლევა და უკვე მიღებული კლასიფიკაციის მოდელშიც ორგანულად ჯდება.

ლიტერატურა:

Согласно древнегреческим и древнеримским источникам, существовали две Иберии - восточная и западная. Восточная Грузия в древние времена называлась «Иберией», а европейская Иберия - это земля басков, которых позднее и называли «испанскими иберами». По словам акад. Ш. В. Дзидзигури, «древние западные иберы не смогли выстоять среди множества исторических катастроф и полностью исчезли. Сведения об их языке и этнической принадлежности, дошедшие до нас в виде фрагментов, скупы и лишены цельности. Отдаленными потомками древних европейских иберов можно считать басков» (Дзидзигури 1981: 75). Ряд известных личностей и ученых разделяли это мнение: Ф. Энгельс, Н. Марр, Р. Лафон, Ю. Зыцарь и др. авторы баскологических исследований.

Известная баскско-кавказская гипотеза побудила многих ученых включиться в исследование баскско-кавказской и, в частности, баскско-картвельской проблематики. На грузинский язык переводились работы европейских авторов, писавших по данной теме. В 1978 г. в Тбилиси на грузинском языке вышел сборник статей «Баскский язык и баскско-кавказская гипотеза» под редакцией и с предисловием великого грузинского лингвиста Арнольда Чикобавы. Разумеется, до этой книги был представлен ряд важнейших работ на эту тему, выполненных такими выдающимися учеными, как Н. Марр, Г. Шухардт, К. К. Уленбек, А. Чикобава и др. Так как эти труды хорошо известны заинтересованному читателю, мы постараемся только восстановить досадный пробел в отношении современного периода.

В 1980 г. в переводе Н.Стуруа была опубликована книга испанского филолога и басколога А.Товара «Баскский язык», вышедшая на испанском языке в 1950 г. В этом труде рассматривались основные проблемы исследования баскского языка. Книга оказалась полезной как для специалистов, так и для широкого круга читателей, интересующихся баскским языком (Товар 1980). Редактором издания и автором предисловия к ней был акад. АН СССР А. С.Чикобава.

В 1981 г. акад. Шота Дзидзигури опубликовал свою научно-популярную книгу на грузинском языке «Баскско-кавказская проблема». Редактором книги выступил проф. Б. Джорбенадзе.

В 1984 г. на русском языке вышла замечательная книга Рене Лафона «Система баскского глагола», значительное место в которой занимают его наблюдения в отношении кавказского материала. Редактор книги - акад. Ш.Дзидзигури, составитель и автор предисловии - проф. Ю.В. Зыцарь, который отмечает в конце предисловия: «Читателю будет, возможно, небезразлично узнать, что настоящая книга не является, строго говоря, плодом индивидуальной переводческой работы, она появилась как первый результат усилий небольшого коллектива грузинских баскологов, пришедших к переводческой работе от необходимостей собственного исследования, она началась с аудитории Университета, где эти молодые ученые несколько лет назад приступили не только к изучению баскского языка, но и к чтению специальной баскологической литературы на испанском, французском и других языках» (Лафон 1984: 5). Эти слова указывают нам на зарождение грузинской школы баскологии.

В начале 70- прошлого века в Тбилисский государственный университет (ТГУ) приехал Юрий Владимирович Зыцарь - лингвист широкой эрудиции и огромного научного потенциала. С его именем связана вся баскологическая жизнь в Грузии. Именно им основана Грузинская баскологическая школа при ТГУ и АН Грузинской ССР, представлявшая собой неформальное дружеское объединение единомышленников. Неутомимый Ю. В. Зыцарь вкладывал всю свою душу в исследовании проблем картвельской баскологии. Он сам выступил автором нескольких десятков лингвистических трудов по данной тематике (Зыцарь 1955, 1977, 1984; Zytsar, Yrizar 1984 и др.).

В 1987 г. Ю.В. Зыцарь подготовил к изданию сборник трудов Н.Я. Марра «Баскско-кавказские лексические параллели» (Марр 1987). Книга начинается со вступительной статьи («Баскония глазами Н. Я. Марра») акад. Ш. Дзидзигури, который вместе с Ю. В. Зыцарем стал редактором данного сборника. Затем следует обширное введение Ю. В. Зыцаря « Н. Я. Марр и современная баскология», в котором детально рассматривается ряд научных вопросов лингвистики и истории. В данном исследовании проф. Зыцарь обращается к баскологическим трудам, корреспонденции, а также устным контактам таких ученых, как К.К. Уленбек, А. Мейе, Й. Хубшмид, Н. Хольмер, Я. Браун, Р. М. Аскуэ, Л. Мичелена, Г. И. Мачавариани, Т. Е. Гудава и др.

В 1980-е гг. в ТГУ под руководством Ю. В. Зыцаря успешно защитили кандидатские диссертации его ученики: Додо (Медея) Глонти, Грета Чантладзе, Кетеван Мегрели, Натела Стуруа, Саломе Габуния, Георгий Шаламберидзе, Реваз Чантурия. Диссертационные исследования были посвящены морфологии и лексикологии баскско-кавказской компаративистики, а также типологии. В октябре 1988 г. в ТбГУ под руководством Ю. В. Зыцаря состоялась защита кандидатской диссертации Т. Махароблидзе: «Система адресатности баскского глагола: Опыт выявления, описания и типологической характеристики» (Махароблидзе 1988).

Помимо научных работ на грузинский язык переводились также наиболее интересные образцы баскской литературы. Так, в 1982 г. И. Табагуа и В. Гвахария выпустили сборник «Баскские стихи и песни», который объединяет широко известные авторские и фольклорные стихотворные произведения и мелодии басков (Табагуа и др. 1982).

Журнал «Саундже» в первом номере 1985 г. поместил несколько художественных переводов с баскского языка, выполненных Т. Махароблидзе: фольклорные стихи, а также произведения известных баскских поэтов Х. М. Ипаррагирре и Г. Арести. В 1985 г. в ТбГУ был проведен вечер баскской поэзии, на котором аудитория познакомилась с большим количеством художественных переводов Т. Махароблидзе и Ю. В. Зыцаря с баскского на грузинский и русский соответственно.

В то время контакты с писателями и учеными Страны Басков были активными и живыми. В Грузию часто приезжали видные баскские деятели, например, Ш. Кинтана. В 1991 г. в Тбилиси Н. Стуруа и С. Габуния издали «Антологию баскской поэзии» (Стуруа и др. 1991). Стихи в книге представлены параллельно на баскском и грузинском языках. В сборник вошел литературный материал, начиная с XVI в. вплоть до современной поэзии басков. Представленные тексты содержат богатую информацию для лингвистов и этнографов, так как составлены на разных диалектах баскского языка. В то же время книга рассчитана на широкий круг читателей. У грузинских читателей появилась возможность узнать такие имена как Х. Эчепаре, Х. М. Ипаррагирре, Г. Арести, Р. Миколета, Й. Миранде, В. Гандиага и др.

Обозревая грузинскую баскологию, считаю необходимым отметить, что, в самом деле, трудно переоценить вклад Ю. В. Зыцаря в развитие грузинской и вообще картвельской баскологии, чему в значительной степени содействовала также АН Грузинской ССР и, в частности, акад. Ш. Дзидзигури. К большому сожалению, деятельность проф. Ю. В. Зыцаря в Грузии продолжалось только до 1990 г. С его уходом активная баскологическая жизнь в Грузии фактически угасла.

В 1991 г. состоялось защита первой докторской диссертации по баскологии. Канд. филол. наук, доцент Института языкознания им. А. Чикобавы АН Грузинской ССР Натела Стуруа представила работу о баскском глаголе. Диссертационное исследование касалось дескриптивной грамматики и содержало синхронное описание баскского полиперсонального глагола. Эта работа почти полностью была опубликована грузинской научной печатью.

В 1995 г. в Тбилиси на грузинском языке была издана книга канд. ист. наук Саломе Габуния «Баскско-грузинские этнографические параллели», в которой автор подвел итог своих этнографических исследований, осуществленных к тому времени (Габуния 1995). В настоящее время С. Габуния и Н. Стуруа живут в США.

Небезынтересно будет отметить, что в 1998 г. в Варшаве вышла книга известного басколога Яна Брауна «Euscaro-Caucasica. Historical and Comparative Studies on Kartvelian and Basque», в которой автор проводит историко-сопоставительный анализ баскского и картвельских языков и суммирует свои баскско-картвельские наблюдения. Наряду с грамматическими сопоставлениями особенно интересна вступительная часть книги. Также очень важны заключительные главы работы: «Когда баски потеряли контакт с остальными картвельскими племенами?» и «Огонь… вода…». Автор подытоживает известные лингвистические данные и пишет: «Принимая во внимание все вышеприведенные аргументы, наиболее вероятной кажется датировка баскской миграции на запад в 5 000 - 3 000 гг. до н. э. Отнесение ее ко второй половине III тысячелетия до н. э., как это предлагал проф. Рене Лафон, представляется нам неубедительным. В ту эпоху Балканский п-ов, западная и южная часть Анатолии, а также Эгея были уже заселены индоевропейскими племенами» (Braun 1998: 134).

В ноябре 2005 г. была защищена докторская диссертация Т. Махароблидзе на тему «Типологический анализ дестинативных систем баскского и грузинского языков» (Makharoblidze 2005; см. также Махароблидзе 1987, 2005c, d; Makharoblidze 1986, 1988, 1996). Ю. В. Зыцарь в своем положительном отзыве о диссертации Т. Махароблидзе делает общие выводы и, в частности, пишет: «Можно ли считать подобные структуры (имеется в виду эргативно-номинативные и дестинативные структуры - Т. М.), да и сам строй, от которого они остались, классными, имея в виду, прежде всего, грамматические классы, как они представлены в горских языках Кавказа? Нет, на мой взгляд, речь должна идти о чем-то более архаичном, чем горские классы, поскольку в последних отсутствует второй, создающий всю лабильность компонент картвельских или америндейских структур, и можно представить себе его утрату в горских языках, но не что-либо обратное в соответствующем доэргативном строе…» (Зыцарь 2005: 2).

В том же 2005 г. вышли в свет две монографии Т. Махароблидзе «Типология дестинативных систем» и «Типологический анализ системы адресатности баскского глагола» (Махароблидзе 2005a, b). На данном этапе готовится третья книга по сопоставительной типологии вышеупомянутых категорий в баскском и картвельских языках. В настоящее время проф. Т. Махароблидзе читает курс «Баскско-картвельские типологические параллели» для магистров второго курса ТГУ.

Канд. филол. наук, доц. Грета Чантладзе на протяжении нескольких лет, начиная c 1992 г., преподавала баскский язык студентам Батумского и Сухумского университетов. Она опубликовала несколько работ по баскско-кавказской зтнолингвистике. (Chantladze 1998, 2000, 2003, 2005).

Готовится к изданию книга проф. Михаила Курдиани «Основы иберийско-кавказского языкознания», в котором баскский рассматривается в качестве отдаленной ветви этих языков. Автор книги намеревается предложить определенное решение баскско-кавказской проблемы и располагает весомыми аргументами для подобного подхода.

По возможности мы стараемся восстановить профессиональные контакты с баскскими коллегами, поддерживаем с ними электронную переписку. После длительного перерыва мы ждем в 2007 г. первых визитов баскских ученых. Летом к нам приезжает проф. Университета Страны Басков (Бискайя) Х. К. Одриосола Перейра. Весной 2007 г. ожидается приезд в нашу страну современных баскских литераторов. Наша совместная инициатива с баскско-испанским лингвистом Роберто Серрано была с удовольствием поддержана Союзом писателей Грузии, и, в частности, его председателем Маквалой Гонашвили. Планируется ответный визит грузинских писателей к баскским собратьям по перу. Думаем, что подобные культурные инициативы должны приветствоваться и поддерживаться, так как в настоящее время это первые шаги к углублению отношений между картвелами (грузинами) и басками.

Мы убеждены, что при соответствующей поддержке картвельская баскология может внести особый вклад в мировую баскологию, представляя уже сейчас ее важнейшую ветвь.

Литература

Габуния 1995 - Габуния С. Баскско-грузинские этнографические параллели. Тбилиси, 1995 (на груз. яз.).

Дзидзигури 1981 - Дзидзигури Ш. Баскско-кавказская проблема. Тбилиси, 1981 (на груз. яз.).

Зыцарь 1955 - Зыцарь Ю.В. O родстве баскского языка с кавказскими//Вопросы языкознания. 1955. № 5.

Зыцарь 1977 - Зыцарь Ю.В. К типологической характеристике эргативной структуры языков басков//Вопросы языкознания. 1977. № 3.

Зыцарь 1984 - Зыцарь Ю.В. О единстве сознания и различиях языков//Вопросы языкознания. 1984. № 4.

Зыцарь 2005 - Зыцарь Ю.В. Отзыв о докторской диссертации Т. Махароблидзе «Типологический анализ дестинативных систем баскского и грузинского языков» (рукопись). СПб., 2005.

Лафон 1984 - Лафон Р. Система баскского глагола. Тбилиси, 1984.

Марр 1987 - Марр Н. Я. Баскско-кавказские лексические параллели. Тбилиси, 1987.

Махароблидзе 1987 - Махароблидзе Т.О категории адресатности баскского глагола//Труды Тбилисского государственного университета. XIV. Тбилиси, 1987.

Махароблидзе 1988 - Махароблидзе Т. Система адресатности баскского глагола. Опыт выявления, описания и типологической характеристики. Автореферат кандидатской диссертации. Тбилиси, 1988.

Махароблидзе 2005a - Махароблидзе Т. Типология дестинативных систем. Тбилиси, 2005 (на груз. яз.).

Махароблидзе 2005b - Махароблидзе Т. Типологический анализ системы адресатности баскского глагола. Тбилиси, 2005 (на груз. яз.).

Махароблидзе 2005c - Махароблидзе Т. Некоторые вопросы типологии дестинативных систем // Кавказоведение. № 7. Москва, 2005.

Махароблидзе 2005d - Махароблидзе Т. Вопросы типологии дестинативных систем//Доклады Адыгской (Черкесской) Международной Академии наук. Т. 8. №1. Нальчик, 2005.

Стуруа и др. 1991 - Стуруа Н., Габуния С. Антология баскской поэзии. Тбилиси, 1991 (на груз. яз.).

Табагуа и др. 1982 - Табагуа И., Гвахария В. Баскские стихи и песни. Тбилиси, 1982 (на груз. яз.).

Товар 1980 - Товар А. Баскский язык. Тбилиси, 1980 (на груз. яз.).

Чантладзе 2003 - Чантладзе Г. Колыбель и колыбельные песни в баскском и кавказском этно-лингвистическом пространстве//Этнология, археология и фольклор Кавказа. Ереван, 2003.

Braun 1998 - Braun J. Euscaro-Caucasica. Historical and Comparative Studies on Kartvelian and Basque. Warszawa, 1998.

Chantladze 1998 - Chantladze G. The language and Ethnography parallels of Mediterranean and Caucasian Iberian populations//Kartvelian heritage. II. Kutaisi, 1998.

Chantladze 2000 - Chantladze G. For analysis of the Basque and Georgian ethno-linguistic parallels//Kartvelian heritage. IV. Kutaisi, 2000.

Chantladze 2005 - Chantladze G. Etymological analysis of some marriage rituals in Iberian Pyrenean and Caucasian nations//Tbilisi University Works. Department of History and Theоry of Culture. 2005.

Makharoblidze 1986 - Makharoblidze T. Zur Frage des Adressatbezugs im Baskishen Verb//Sprachbau und Sprachwandel (Wissenshaftliche Beiträge der Friedrich-Shiller-Universität). Jena, 1986.

Makharoblidze 1988 - Makharoblidze T. The markers of addressee and the case of the addresser in Basque//Tbilisi University Works. XVI. 1988 (in Georgian).

Makharoblidze 1996 - Makharoblidze T. Semejanzas tipológicas de la categoría “adresada” del verbo vasco y la categoría de versiones del verbo georgiano//Fontes Lingvæ Vasconum. Pamplona, 1996.

Makharoblidze 2005 - Makharoblidze T. The typology of destination systems of Georgian and Basque (The abstract of the thesis submitted to gain the doctor's degree in philology). Tbilisi, 2005.

Zytsar, Yrizar 1984 - Zytsar Yu. Vl., Yrizar P. de. Los trabajos sobre el verbo izan y sus comparaciones//Euskera. XXIX. Bilbo, 1984.

Резюме

В статье представлен обзор современной картвельской (грузинской) баскологии. Охарактеризованы различные грузинские издания по баскско-картвельской тематике, упомянуты наиболее важные издания кон. XX - нач. XXI в. по данной теме, намечены перспективы будущих исследований и научных контактов в русле картвельской баскологии.

ABSTRACT. Basque is a strongly agglutinating language. Most of the linguists consider that Basque has no class categories. Basing on the empiric material we have the opposite opinion.

KEY WORDS: Basque morphology; class category; case.

Nominal and verbal morphologies of Basque are strongly agglutinated although its verb exhibits high degree of analytical character. As a matter in fact the language system is exclusively exposed by suffixes, apart from a few prefixes found in the oldest forms of verbal morphology. Basque is rich in word-forming suffixes, but word-forming prefixes are virtually absent, except in neologisms. Compounding is highly productive in forming nouns, verbs and adjectives.

R. L. Trask [1] like many other linguists [2] considers, that “Basque has no grammatical gender and no noun classes. Morphological sex-marking is almost absent, except that the sex of an addressee addressed with the intimate second-person singular pronoun is sometimes (not always) marked in the verb” [1; 23]. We can not agree with this opinion. Like many other languages Basque has the tendency of disappearing of grammar classes, but still even on the synchronic level we can talk about grammar categories basing on the language data. In temporary Basque besides the common semantic groups of nouns, such as active-inactive classes, which are universal for all languages, we have a few facts of exposition of grammatical classes:

1. Forms of the so-called “allocutives” showing the gender differences of the second person you-man and you-woman. This is the only fact when gender appears in Basque grammar.

2. Different postpositions meaning for: rentzat is for animated nouns and rako is for in-animate nouns. Rentza and rentzako could be used for living beings but in-animate beings can also join to this group, while rako is only for in-animates.

3. Trask writes: “With only trivial phonological complications, all noun phrases in the language are inflected identically, except that animate noun phrases form their local cases somewhat differently from inanimate noun phrases“ [1; 37]. He notices the differences between animated and in-animated forms in local cases. As a matter in fact (like the opposition forms of the post position “for”) the difference between animate and in-animate nouns attach to different postpositions in local cases:

beings taken as animate being taken as in-animate

-ra-rengana - to
-n--rengan - in
-tik--rengandik - from

Having these three facts of grammar classes we can say that the Basque language still has this category alive, although we must outline its intensive tendency to the non-classis morphology.

Nouns in Basque cannot be directly inflected. Only noun phrases are inflected. Noun always contains a determiner with just one common exception of proper nouns. Determiners are of two types: definite and indefinite. There are four definite determiners: three demonstratives and definite article, which is a suffix. These four distinguish number in singular and plural. All other determiners are indefinite and do not distinguish number [3; 27].

Examples: (etxe - house)

etxea „the house“
etxeak „the houses“
etxe zuria „the white house“
etxe zuriak „the white houses“
etxe bat „one house“ or „a (certain) house“ (depending on stress)
etxe zuri bat „one/a white house“
bi etxe „two houses“
bi etxe zuri „two white houses“
etxe asko „lots of houses“
etxe hau „this house“
etxe hauek „these houses“
etxe zuri hau „this white house“
zenbat etxe? „how many houses?“

There are over a dozen cases, all of them are marked by agglutinated case-suffixes. Nominal morphology is ergative. The subject of an intransitive verb and the direct object of a transitive verb stand in the absolutive case with zero suffix. The subject of a transitive verb stands in the ergative case with suffix -k. We consider that just like the origin of Kartvelian ergative affixes this affix comes from gizon (man) showing the animate who-class subject. Ergative case-marker appears in all types and combinations of noun phrases, in all tenses, aspects, and moods, and in all types of clauses, main and subordinate, finite and non-finite.

The dative marker “i” is the same marker that we have in Basque verb to express the verbal destination to indirect object. This is a marker of addressee [4; 7]. Actually it is a possessive-destinative marker in Basque nouns and verbs.

Typologically the possible cases are:

In Basque the following cases exist:

Some suffixes which are sometimes treated as cases, but not considered as cases by many linguists, cannot be added to a full noun phrase containing a determiner [3; 27].

Basing on the above mention we can say that the class category is exposed in the system of the Basque language on its synchronic level.

რამდენიმე საკითხი

ბასკური სახელური მორფოლოგიის შესახებ

ბასკური ენა აგლუტინაციური ენაა. რამდენიმე ზმნური პრეფიქსის გამოკლებით იგი სუფიქსური აფიქსაცით ხასიათდება.

მეცნიერთა უმეტესობას მიაჩნია, რომ ბასკურში არაა კლასის კატეგორია. ჩვენ საპირისპირო მოსაზრება გვაქვს. წარმოდგენილ წერილში საუბარია ბასკური ზმნის ე.წ. ალოკუტურ ფორმებზე, „თვის” თანდებულის კლასის სულიერობის კატეგორიის მიხედვით არსებულ სხვაობაზე და ლოკალურ ბრუნვებში ამავე ტიპის კლასის კატეგორიის მიხედვით რეფერენცირებული ოპოზიციური ფორმების შესახებ.

References:

1. R. L. Trask The History of Basque. A Linguistic Sketch of Basque London. 1996

2. I. Laka (1993) “The Syntax of Negation: a view from Basque” in Rivista di Linguistica, Vol. 5, №2., pp. 245-274

3. R. Lafon La categorie de personne en basque. Indiano-romanistica. Lima, 1962. I pp.26-33

4. T. Makharoblidze Semejanzas tipologicas de la categoria „adresada“ del verbo casco y la categoria de versioned del verbo georgiano, Fontes Lingvae Vasconum, Studia et documentra, Navarra, 1996

In traditional Georgian grammar compound predicate is a predicate with two members in opposition to a simple verbal predicate. The two parts of compound predicate are as following:

The noun/flexional part and

The verbal/conjugational part.

The verb in such predicate is considered as an auxiliary verb, although very often it's the verb “to be” which acts quite independently like many other verbs. The Georgian compound predicate could be more complex with adding the modal words and particles.

The nominal part of a compound predicate could be a noun, an adjective, a participle and very rarely - a pronoun, a numeral, or an infinitive (In such cases all of thm behave like nouns in Georgian). This part of a predicate is flexional - in nominative in singular/plural, or very seldom it also could be in dative or in adverbial cases.

Samples of flexional part of compound predicate:

1. Noun

me kartveli profesori var. I am a Georgian professor.

I Georgian professor am

2. Adjective

Tbilisi lamazi aris. Tbilisi is beautiful.

Tbilisi beautiful is.

3. Participle

es kalaki ganakhlebuli chans. This city seems renewed.

This city renewed seems.

4. Infinitive as a Noun.

es dasatsq'isi gakhlavt. This is the beginning.

This the beginning is (polite)

5. Pronoun

ak kartveli me var. I am a Georgian here.

Here Georgian I am.

6. Numeral

es sul ati ikneba. They all well be ten.

It all ten will be.

The verbal part of a compound predicate is often exposed by the verb “to be”. The third singular shorten form “-a” is mostly used. It is usually connected as a suffix to the first part of a compound predicate.

Tbilisi lamazi-a. Tbilisi lamazi aris