ცნობილი კონსტიტუციონალისტის ჯონ ელსტერის თქმით, მსოფლიოში არსებობს დემოკრატიული კონსტიტუციები, მიღებული არადემოკრატიული გზით, მაგრამ არ არსებობს დემოკრატიული გზით მიღებული არც ერთი ავტორიტარული კონსტიტუცია.¹ კონსტიტუციის მიღების პროცესში მნიშვნელოვანია ორი მომენტი: რამდენად დემოკრატიულია ეს პროცედურა და რამდენად ეფუძნება ახალი კონსტიტუციის მიღება (თუ არსებულ კონსტიტუციაში ცვლილებების შეტანა) ფართო და სრულფასოვან მსჯელობას.

კონსტიტუცია, გარდა იმისა, რომ იყოს დემოკრატიული, უნდა უზრუნველყოფდეს მდგრადი და ეფექტური მმართველობის არსებობას. პროცედურული თვალსაზრისით, მდგრადი და ეფექტური მმართველობის მექანიზმების შემოღება საჭიროებს, სულ მცირე, ამ მექანიზმების ირგვლივ ყველა გავლენიანი პოლიტიკური ელიტის შეთანხმების მიღწევას. ცენტრალური ხელისუფლების მოწყობა, პირველ რიგში, გავლენას ახდენს იმ პოლიტიკურ აქტორებზე, რომლებიც უშუალოდ მონაწილეობენ ხელისუფლების განხორციელებაში. ცვლილებების მიღების მომენტში ხელისუფლებაში მყოფ პოლიტიკოსთა შეთანხმება ვერ უზრუნველყოფს მოდელის მდგრადობას ხელისუფლების ცვლილების და მომდევნო არჩევნების შემდეგ. ამდენად, მდგრადი მოწყობისთვის შეთანხმებაში ან უნდა მონაწილეობდნენ ხელისუფლებაში იმ მომენტისთვის არმყოფი ძალებიც, ან ეს ძალები სამუდამოდ უნდა გაირიყოს პოლიტიკიდან; სხვაგვარად, კონსტიტუციის ლეგიტიმაცია იძენს დროებით, გარდამავალ ხასიათს.

საკონსტიტუციო ცვლილებების პროცესს იანვარ-თებერვალში ახასიათებდა შემდეგი: ცვლილებები მუშავდება კულუარულად და მიიღება ძალიან სწრაფად; მმართველობის ახალი მოდელის შემმუშავებელი და განმსაზღვრელი არის მხოლოდ მომავალი ხელისუფლების სამი ხელმძღვანელი; პოლიტიკაში ჩართული სხვა ძალები ვერ ახერხებენ პროცესის შეჩერებას ან სხვა მიმართულებით წარმართვას; ამ პროცესის და მის ირგვლივ წარმართული დებატების ქვემოთ მოყვანილი ქრონოლოგიური აღწერა ნათლად წარმოაჩნეს იმ წინააღმდეგობებს, რომლებიც პროცესის აღნიშნულ მახასიათებლებს უკავშირდება.

ნოემბრის სახელისუფლებო კრიზისიდან გამოსვლის გზების ძიებისას ჯერ კიდევ იმ დღეებში კონსტიტუცია, მისი ავკარგიანობა და შესაძლო გადამუშავება კვლავ აქტუალური თემა ხდება. ხოლო „რევოლუციური ტრიუმვირატის“ ხელში ძალაუფლების გადასვლისთანავე იკვეთება საკონსტიტუციო ცვლილებების გარდაუვალობა და მათი განხორციელების მიმართულება: სამი ლიდერი - მიხეილ სააკაშვილი, ზურაბ ჟვანია და ნინო ბურჯანაძე - ერთმანეთში თანხმდებიან ძალაუფლების გადანაწილების შესახებ. ამ შეთანხმების თანახმად, მიხეილ სააკაშვილი ხდება საქართველოს პრეზიდენტი, ზურაბ ჟვანია - პრემიერ-მინისტრი (იმ დროისთვის ჯერ არარსებული თანამდებობა), ნინო ბურჯანაძე - პარლამენტის თავმჯდომარე. ამ შეთანხმებამ საჯარო განაცხადის ფორმა მიიღო, რამაც მას თითქმის საკანონმდებლო ხასიათი მიანიჭა. ამ შეთანხმების განხორციელებას კი კონსტიტუციის შეცვლა ესაჭიროებოდა.

ვინაიდან ხელისუფლების ახალი კონფიგურაცია, პირველ რიგში, ამ ახალი მმართველი ელიტის შეთანხმებას უნდა დაეყრდნოს, მისი შემუშავება დახურულ კარს მიღმა იწყება. მასმედია და მოლაპარაკების გარეთ დარჩენილი ის ძალები, რომლებმაც აქტიური მონაწილეობა მიიღეს ნოემბრის მოვლენებში, ცდილობენ პროცესი საჯარო გახადონ. საპრეზიდენტო არჩევნების შემდეგ (4 იანვარი) იწყება საჯარო გამოსვლები იმაზე, თუ რა ტიპის მმართველობა იქნებოდა მიზანშეწონილი საქართველოსთვის შექმნილ ვითარებაში. ამ გამოსვლებში ფიქსირდება გარკვეული შეშფოთება მოსალოდნელ ცვლილებებთან დაკავშირებით („არასამთავრობო ორგანიზაციები სკეპტიკურად უყურებენ მომავალ ცვლილებებს“, I არხი), გამოითქმება სურვილი შენარჩუნდეს არსებული სისტემა, ხოლო კონსტიტუციაში ცვლილებები ნაჩქარევად და პიროვნებებზე მორგებით არ მოხდეს. ხელისუფლება თავს არიდებს ოპონენტების კრიტიკაზე რეაგირებას, მაგრამ გარკვეული გამონათქვამები, (მაგალითად, ,,საქართველოს მთავრობა ჩემი ხელმძღვანელობით გააკეთებს [ამას და ამას]”. მიხეილ სააკაშვილი, 10 იანვარი), (ამ შემთხვევაში) საპრეზიდენტო სისტემის შენარჩუნებაზე უნდა მიუთითებდეს.

მას მერე, რაც 14 იანვარს პარლამენტი, დაჩქარებული წესით, ახალ სახელმწიფო დროშას ამტკიცებს, ხოლო 15 იანვარს ცენტრალური საარჩევნო კომისია საპრეზიდენტო არჩევნების შედეგებს აცხადებს, ხელისუფლება, როგორც ჩანს, უფრო ინტენსიური წესით უდგება საკონსტიტუციო ცვლილებების მზადებას, და ეს ცვლილებები კვლავ მასმედიის ყურადღების ცენტრში ექცევა. კანონპროექტი, რომელიც იუსტიციის სამინისტროში მუშავდება, ხდება სამეულის კონსულტაციების საგანი; 19 იანვარს ის იხილება შეხვედრაზე ზურაბ ჟვანიას, ნინო ბურჯანაძის, ზურაბ ადეიშვილის, გიგი წერეთლის და მიხეილ მაჭავარიანის მონაწილეობით. იმავე დღეს ტელეარხები იწყებენ ლაპარაკს იმაზე, რომ ახალი კანონპროექტით, საქართველოს ეყოლება ,,ძლიერი პრეზიდენტი, ძლიერი პრემიერ მინისტრი და სუსტი პარლამენტი”; ,,პარლამენტის თავმჯდომარე ქვეყნის მეორე პირიდან ჩამოლაბორანტებულია და უუფლებო მესამე პირად გვევლინება” (იმედი, 19 იანვარი). ამ მსჯელობას დროებით ანელებს მიხეილ სააკაშვილის ვიზიტი დავოსში და ინაუგურაციის ცერემონია (25 იანვარი). ინაუგურაციის შემდეგ საკონსტიტუციო ცვლილებების განხილვა მეტი ინტენსივობით ახლდება, ვინაიდან, როგორც ჩანს, უკვე განსაზღვრულია, რომ მთავრობის დაკომპლექტება ახალი კონსტიტუციის შესაბამისად უნდა მოხდეს, ეს კი მოითხოვს, რომ ახალი საკონსტიტუციო მოწყობა ძალაში შევიდეს არაუგვიანეს 8 თებერვლისა - სხვა შემთხვევაში მიხეილ სააკაშვილს მოუწევს 9 თებერვალს პარლამენტისთვის მინისტრების წარდგენა ძველი მოდელის შესაბამისად.

პრეზიდენტის ინაუგურაციის შემდეგ ნინო ბურჯანაძე რამდენიმე დღით ტოვებს საქართველოს, რაც ფასდება როგორც პროტესტი, პარლამენტის უფლებების შეკვეცის საპასუხოდ. მხოლოდ 1-2 თებერვალს პრეზიდენტი სააკაშვილი, უცხოეთიდან დაბრუნებული ბურჯანაძე და ზურაბ ჟვანია აგრძელდებენ მოლაპარაკებებს ფუნქციების გადანაწილებაზე და პარლამენტის უფლებებზე. 2 თებერვალს ცხადდება, რომ კომპრომისის მიღწევა შესაძლებელია. დღის ბოლოსთვის სამეულის ერთიანობა აღდგენილია, იმავე დღეს იკრიბება საკონსტიტუციო კომისია, რომელიც, მართალია, შემუშავებული კანონპროექტის ტექსტს ჯერ არ იცნობს, მაგრამ, პრინციპში, თანხმობას იძლევა იმაზე, რომ პროექტი შევიდეს პარლამენტში განსახილველად მისი პუბლიკაციისა და ერთთვიანი განხილვის გარეშე.²

3 თებერვალს იხსნება 1999 წლის მოწვევის პარლამენტის საგაზაფხულო სესია და იმართება ბიუროს სხდომა, რომელზედაც ცხადდება, რომ კანონპროექტი იმავე კვირის ბოლომდე უნდა იქნეს განხილული. დღის მეორე ნახევარში კანონპროექტი შემოდის პარლამენტში, მრავლდება და მიეწოდება იურიდიულ საკითხთა კომიტეტს განსახილვევლად. 5 თებერვალს იწყება კანონპროექტის საპარლამენტო განხილვა, რომელიც 6 თებერვალს მთავრდება პროექტის დამტკიცებით; პროექტი სასწრაფოდ ქვეყნდება, რაც საშუალებას აძლევს პრემიერ-მინისტრს, დააკომპლექტოს მინისტრთა კაბინეტი უკვე ახალი კონსტიტუციის შესაბამისად. ამდენად, საკონსტიტუციო ცვლილებების საპარლამენტო განხილვა ხდება ელვისებური სისწრაფით; საპარლამენტო განხილვის პროცესი მის შინაარსზე დიდ გავლენას არ ახდენს.

რევოლუციის გზით ხელისუფლებაში მოსული ძალები, მართალია, არ ცდილობენ ოპონენტებთან დიალოგის გამართვას, სამაგიეროდ, ისწრაფვიან ხალხის უმრავლესობის მხარდაჭერის განმტკიცებას. პროცესის წარმართვა ნაჩქარევად და ვიწრო წრეში სულაც არ ნიშნავს ხელისუფლების მხრიდან საზოგადოებრივი აზრის მნიშვნელობის იგნორირებას. პირიქით როგორც მიხეილ სააკაშვილი, ისე ზურაბ ჟვანია ცდილობს ბრიფინგებსა და ინტერვიუებში ცვლილებებისა და დაჩქარებული წესის გამართლებას ქვეყნის წინაშე მდგარი გადაუდებელი და მწვავე პრობლემებით; რაც შეიძლება ჩქარა უნდა შეიქმნას მთავრობა, რომელიც დაიწყებს ხალხის წინაშე აღებული ვალდებულებების შესრულებას.³

მმართველობის წინაშე მდგარი ამოცანების სიმწვავის გამო ხელისუფლების მხრიდან ცვლილებების დაჩქარებას ოპონენტები უპირისპირებენ კონსტიტუციონალიზმის, კანონიერების და წარმომადგენლობის დაცვის მოთხოვნებს. ოპონენტების მხრიდან გამოითქმის მოსაზრებები, რომ პროცესი უნდა გაიწელოს დროში, რომ საკონსტიტუციო ცვლილებები მოითხოვს უფრო საფუძვლიან მსჯელობას და ,,მეტ პატივისცემას კანონიერების დაცვის დაპირებით მოსული ხელისუფლების მხრიდან“, და რომ დაჩქარებული პროცედურის შედეგად არსებობს ძალაუფლების შეუზღუდავი კონცენტრაციის საშიშროება⁴. ოპონენტების აზრით, დარღვეულია საკონსტიტუციო მოთხოვნა კანონპროექტის აუცილებელი წინასწარი პუბლიკაციისა და ერთთვიანი განხილვის შესახებ, ხოლო 1999 წლის მოწვევის პარლამენტი ვადაგასულია, არ სარგებლობს ხალხის მხარდაჭერით და არ არის უფლებამოსილი გადაწყვიტოს კონსტიტუციური მნიშვნელობის საკითხები.

ხელისუფლება, თავის მხრივ, ხალხის უმრავლესობის ნებაზე აპელირებას აძლიერებს ორი მექანიზმით: ხელისუფლებაში არმყოფი პოლიტიკური ძალების დე-ლეგიტიმაციით (ერთი მხრივ, ნაციონალური მოძრაობა და მიხეილ სააკაშვილი გამოხატავს მთელი ხალხის ნებას, ხოლო, მეორე მხრივ, ვინც არ დადგა ხალხის გვერდზე, იმან პოლიტიკური თვითმკვლელობა ჩაიდინა⁵) და „ლეგიტიმური“ პოლიტიკური ძალების მხრიდან კრიტიკის შეზღუდვით. სატელევიზიო დებატების შეზღუდვა, რომელიც 3 თებერვლიდან იწყება⁶, უკავშირდება არა იმდენად სხვა პარტიებისგან თუ პოლიტიკური ძალებისგან კრიტიკის აცილების სურვილს, არამედ „რევოლუციურ ძალებში“ განხეთქილების საშიშროებას. ამ დღეებში მოსალოდნელი დაპირისპირების თავიდან ასაცილებლად ცხადდება „ნაციონალური მოძრაობისა“ და „ბურჯანაძე-დემოკრატების“ ერთ პარტიად გაერთიანების თაობაზე (რასაც პრაქტიკული ხორცშესხმა იმ პერიოდში არ ეწერა), მაგრამ ეს არ შველის კონსტიტუციის ირგვლივ „რევოლუციურ ძალებში“ კონსესუსის მიღწევას. ცხარე თავდასხმა საკონსტიტუციო პროექტზე თინა ხიდაშელის, გიგა ბოკერიას (რუსთავი2, 2 თებერვალი) და კობა დავითაშვილის მხრიდან (გადადგა ნაციონალური მოძრაობის პოლიტიკური მდივნის თანამდებობიდან იმ მოტივით, რომ „არ შეიძლება კონსტიტუცია ერგებოდეს ადამიანებს და არა პირიქით, ადამიანები უნდა ერგებოდნენ კონსტიტუციებს“, 3 თებერვალი) საფრთხეს უქმნის მმართველი ძალის არა მარტო ერთიანობას, არამედ ლეგიტიმურობასაც, მის მოქმედებას უკარგავენ ერთადერთი სწორი გზის იმიჯს. მიხეილ სააკაშვილის რეაქცია კობა დავითაშვილის გადადგომაზე გამორიცხავს ამ ოპონენტებთან დისკუსიის წარმართვას: „მე არ მაინტერესებს პიროვნებები, ჩემს გვერდზე უნდა იდგეს ქართველი ხალხი. მე მჭირდება ხალხის მხარდაჭერა, მე მაქვს ხალხის მხარდაჭერა და... ხალხის მხარდაჭერით ამ მაფიასთან ბრძოლას მივიყვან ბოლომდე“.

ამ გამონათქვამს, რომელიც ზედმიწევნით უდგება არალიბერალური დემოკრატიის ლეგიტიმიზებას, ჩვენ კიდევ დავუბრუნდებით.

_______________

1 Jon Elster, Ways of Constitution-making, in: Democracy's Victory and Crisis, ed. Axel Hadenius, Cambridge University Press, 1997, p.125.

2 ეს გადაწყვეტილება არგუმენტირებულია იმით, რომ ცვლილებები არსებითად იმეორებს 2001 წლის გაზაფხულზე პარლამენტში ედუარდ შევარდნაძისის მიერ შემოტანილ და გამოქვეყნებულ კანონპროექტს.

3 „მივიღოთ ეს ცვლილებები, როგორც არის წარმოდგენილი და მივცეთ, ახალ სამთავრობო გუნდს [შესაძლებლობა] რომ შეიქმნას და დაიწყოს ენერგიულად ნაბიჯების გადადგმა ქვეყნის კრიზისიდან გამოსაყვანად“ (მიხეილ სააკაშვილი, 4 თებერვალი).

4 ,,ტექსტის შინაარსი იყო გასაიდუმლოებული... გამოქვეყნებულიც კი არ არის... ხალხს არ ჰქონდა შესაძლებლობა ემსჯელა… ასეთი ცვლილებები პრეზიდენტს შეუზღუდავ უფლებამოსილებას აძლევს” (ზაქარია ქუცნაშვილი, 5 თებერვალი, პარლამენტის სხდომა).

5 ,,ძალიან კარგად ვიცით, ვინ მიითვისა ხელისუფლება.... ხალხმა ასეთ ცვლილებებს უკვე დიდი ხანია დაუჭირა მხარი”. (6 თებერვალი, საპარლამენტო განხილვა); „პოლიტიკურმა ჯგუფებმა, ვინც ნოემბრის მოვლენების დროს შევარდნაძის მხარეს აღმოჩნდნენ ან ბარიკადების მეორე მხარეს..., პოლიტიკური თვითმკვლელობა ჩაიდინეს. ეს აღარ შეიცვლება.“ (გიგა ბოკერია, 12 იანვარი, იმედი).

6 ამ საკითხზე იხ. აგრეთვე დანართი.

თანამედროვე კონსტიტუციები, როგორც წესი, მოიცავს ადამიანის უფლებების დამცველ თავებსა და განაყოფებს. კონსტიტუციის ეს ნაწილი, თუმცა კი მნიშვნელოვანია ლიბერალიზმის დამკვიდრების თვალსაზრისით, არ წარმოადგენს, როგორც ამას ხაზს უსვამს ჯოვანი სარტორი¹, კონსტიტუციის შექმნის მთავარ მიზანს. შესაძლოა წარმოვიდგინოთ კონსტიტუცია ადამიანთა უფლებების დეკლარაციის გარეშე (მაგ. აშშის კონსტიტუციის თავდაპირველი ვარიანტი), მაგრამ შეუძლებელია წარმოვიდგინოთ კონსტიტუცია, რომელიც არ არეგულირებს ძალაუფლების განხორციელების მექანიზმებს და არ ანაწილებს ფუნქციებს. კონსტიტუცია, პირველ რიგში, სახელმწიფო ძალაუფლების ჩარჩოებს აყალიბებს; 2004 წლის საკონსტიტუციო ცვლილებებიც, ძირითადად, ცენტრალური ხელისუფლების მოწყობას შეეხო.

2004 წლის საკონსტიტუციო ცვლილებების მთავარ შინაარსობრივ კომპონენტს წარმოადგენდა მინისტრთა კაბინეტის შემოღება და პრემიერ-მინისტრის თანამდებობის დაწესება. ეს საკითხი, რომელიც ჯერ კიდევ ედუარდ შევარდნაძის მმართველობის პერიოდში მრავალჯერ იქნა წამოწეული სხვადასხვა ოპოზიციური პოლიტიკური პარტიისა და პოლიტიკოსის მიერ, ყოველთვის ეფუძნებოდა მმართველობის ეფექტიანობის ამაღლების საჭიროებას და პრეზიდენტ შევარდნაძის გარკვეულ გამიჯვნას შიდა ეკონომიკური პრობლემების მოგვარებისგან. ეს წინადადებები მოდიოდა საპარლამენტო უმრავლესობიდანაც (მოქალაქეთა კავშირი), რომელიც იბრძოდა აღმასრულებელ ხელისუფლებაზე მეტი გავლენის მოსაპოვებლად. ამგვარი ინიციატივებით გამოდიოდა ბევრი ოპოზიციური პარტია, მათ შორის ტრადიციონალისტები და ლეიბორისტები, რომელთაც ჰქონდათ საკუთარი კანონპროექტები, ხოლო მრეწველებს მინისტრთა კაბინეტის შემოღება საპროგრამო დოკუმენტში ჰქონდათ დაფიქსირებული. ყველაზე ახლოს განხორციელებასთან ეს საკითხი 2001 წლის გაზაფხულზე მივიდა, როდესაც პრეზიდენტმა პარლამენტში განსახილველად შესაბამისი კანონპროექტი შემოიტანა; კანონპროექტი საჯარო განხილვისთვის 2001 წლის გაზაფხულზე გამოქვეყნდა. თუმცა ამ დოკუმენტის საპარლამენტო განხილვა ვერ შედგა, ვინაიდან ცხადი გახდა, რომ ის ვერ შეაგროვებდა საკმარისი რაოდენობის მომხრეებს. კრიტიკოსთა ნაწილმა ხაზი გაუსვა კანონპროექტის არადემოკრატიულობას და კვლავ წამოწია საპარლამენტო მმართველობის უპირატესობის საკითხი, ხოლო ნაკლებად საჯარო, კულუარული წინააღმდეგობა გამოიწვია მომავალი პრემიერ-მინისტრის (ზურაბ ჟვანიას) კანდიდატურამ.

2004 წელს პრემიერ-მინისტრის თანამდებობის შემოღების პერსპექტივამ ძველი დისკუსიების ფონზე შემდეგი პრობლემები წარმოშვა: რა ტიპის ცვლილებებს გამოიწვევდა ეს ქვეყნის პოლიტიკურ მოწყობაში? მინისტრთა კაბინეტის შექმნა, რომელსაც უხელმძღვანელებს პრემიერ-მინისტრი, თავისთავად არაფერს ამბობს ქვეყნის პოლიტიკურ მოწყობაზე. მინისტრთა კაბინეტი შეიძლება არსებობდეს როგორც საპარლამენტო, ისე ნახევრადსაპრეზიდენტო და სუპერსაპრეზიდენტო რესპუბლიკებში. ამ მოდელების ნიმუშებად საჯარო დისკურსში ხშირად ფიგურირებს ,,ევროპა”, ,,საფრანგეთი”, ,,რუსეთი და თურქმენეთი”: ,,ეს არის აბსოლუტურად ევროპული მოდელი” (ზურაბ ჟვანია, 27 იანვარი, რუსთავი 2); ,,საფუძველი არის ფრანგული მოდელი” (მიხეილ მაჭავარიანი, 27 იანვარი, რუსთავი 2); ,,ეს არ არის ფრანგული მოდელი. პრაქტიკაცაა განსხვავებული. დგას რუსულსა და თურქმენულს შორის. არ არის დემოკრატიული კონსტიტუცია” (კობა დავითაშვილი, 5 თებერვალი, საპარლამენტო განხილვა). ამგვარი შეფასებები არ განსაზღვრავენ ცალსახად სასურველი მოდელის ხასიათს. ერთი მხრივ, ამ დროისთვის, თუკი ლაპარაკია ნახევრადსაპრეზიდენტო მოწყობისკენ გადასვლაზე, ძველი არგუმენტი, რომ შევარდნაძე ვერ უძღვება ეკონომიკას, აღარ არის აქტუალური, პირიქით, ახლადარჩეულ პრეზიდენტში (ნოემბერში ის ჯერ კიდევ ,,გამარჯვებული ხალხის ლიდერია”, მაგრამ მისი მომავალი პრეზიდენტობა არავისში ეჭვს არ იწვევს) აკუმულირებულია ხალხის მთელი იმედები მომავალ კარგ მმართველობასთან დაკავშირებით. ამდენად, ძველი მისწრაფება პრეზიდენტის აღმასრულებელი ძალაუფლების შეზღუდვისა ვეღარ ამართლებს საპრეზიდენტო მოდელის უარყოფას. მეორე მხრივ, საკონსტიტუციო ცვლილებამ შეიძლება გამოიწვიოს ძალაუფლების გადამეტებული კონცენტრირება პრეზიდენტის ხელში, როგორც ეს 2001 წლის პროექტის კრიტიკაში დაფიქსირდა, რაც კითხვის ქვეშ აყენებს რევოლუციის გაცხადებულ დემოკრატიულ ხასიათს.

ტრადიციულად, საპარალამენტო მოდელი საქართველოში ასოცირებულია მეტ დემოკრატიასთან, ხოლო საპრეზიდენტო - დიქტატურის საშიშროებასთან. თუმცა, 2004 წლის იანვარში ექსპერტები, რომლებიც მმართველობის საუკეთესო სისტემის შერჩევაზე მსჯელობენ, თითქმის ერთხმად უარყოფენ საპარლამენტო მოდელს, როგორც (ბევრის თვალში) სასურველს, მაგრამ მოცემულ რეალობაში განუხორციელებელს. ასევე, საკმაოდ მოულოდნელად, არასამთავრობო სექტორისთვის მიუღებელი აღმოჩნდა შერეული სისტემა; ამდენად, ალტერნატიული წინადადებები სულ რამდენიმეა: ა) არსებული საპრეზიდენტო სისტემის შენარჩუნება და მის ფარგლებში პრეზიდენტის მიერ აღმასრულებელი ძალაუფლების ნაწილის დელეგირება პრემიერ-მინისტრზე და კაბინეტზე; ბ) იმავე სისტემაში ვიცე-პრეზიდენტის პოსტის შემოღება (ზურაბ ჟვანიასთვის); გ) ცენტრალური ხელისუფლების რეფორმის შეთავსება სახელმწიფოს ტერიტორიული მოწყობის მოგვარებასთან და ძალაუფლების ტერიტორიულ გადანაწილებასთან; დ) ფართომასშტაბიანი კონსტიტუციური რეფორმის დაწყება ორწლიანი ვადით, ხოლო ამ რეფორმის შედეგად შემუშავებული მოდელის ძალაში შესვლისთანავე ახალი საპარლამენტო არჩევნების ჩატარება.

ეს წინადადებები, როგორც ხელისუფლების ინიციატივის ალტერნატივა, მსჯელობის საგანი არ გამხდარა, ხოლო მომავალი სისტემის ხასიათი ბოლომდე ბუნდოვანი დარჩა. თავიდან მიხეილ სააკაშვილი რამდენჯერმე ახსენებს ძლიერ საპრეზიდენტო მმართველობას, რომელშიც პრემიერ-მინისტრი საჭიროა პრეზიდენტისგან ყოველდღიური საზრუნავის ჩამოსაშორებლად²; ამ ფონზე ხელისუფლების მხრიდან აპელირება ,,ევროპულ” და ,,ფრანგულ” მოდელებზე გაუგებარი რჩება. მხოლოდ თებერვლის დასაწყისში, ნინო ბურჯანაძესთან კომპრომისის მიღწევის შემდეგ, მიხეილ სააკაშვილი აცხადებს, რომ მიღებული მოდელით ,,პრეზიდენტის უფლებამოსილება გარკვეულწილად იზღუდება”, რომ, ,,თუ პრეზიდენტი ვერ მოიპოვებს პარლამენტში უმრავლესობას, ეს პრეზიდენტის მდგომარეობას ძალიან გაართულებს” (3 თებერვალი) და რომ ,,საქართველო გადადის საპრეზიდენტო რესპუბლიკიდან ნახევრად საპრეზიდენტო მოდელზე” (5 თებერვალი).

ოპონენტები, ცხადია, ამგვარ შეფასებას არ იზიარებენ, მათთვის კანონპროექტი ნიშნავს აღმასრულებელი ხელისუფლების გადამეტებულ გაძლიერებას და ავტორიტარიზმის საშიშროებას. თუმცა, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ თავდაპირველ ვარიანტთან შედარებით საბოლოო ვარიანტის მიხედვით პარლამენტის უფლებამოსილებები მართლაც გარკვეულწილად გაზრდილია. როგორც ჩანს, ეს ეხება ძირითადად პარლამენტის დათხოვნის შეზღუდვას გარკვეული შემთხვევების განსაზღვრით და პარლამენტის მიერ მთავრობის უპირობო დათხოვნის შესაძლებლობას³. მოლაპარაკებათა შედეგად პარლამენტის თავმჯდომარე იძენს გარკვეულ დამატებით უფლებებსაც: კონტროლს კონტროლის პალატაზე, პარლამენტის რეგლამენტის და პარლამენტის ბიუჯეტის, ასევე პარლამენტის შენობის განკარგვას.

6 თებერვალს მიღებული მმართველობის მოდელი ვერ პოვებს საბოლოო ერთიან შეფასებას მისი ხასიათის თაობაზე. ეს საკითხი, როგორც ჩანს, რჩება მომავალი პოლიტიკური დებატების დღის წესრიგში: როგორია ახალი სისტემა - ნახევრადსაპრეზიდენტო და ,,ევროპული” თუ სუპერსაპრეზიდენტო და ,,თურქმენული”, დემოკრატიული თუ ავტორიტარული. მოდელის ხაზგასმულად გარდამავალი, დროებითი ხასიათი, რაც დაფიქსირდა ხელისუფლების ყველა ლიდერის გამოსვლაში⁴, ნაწილობრივ მისი არასრულყოფილების ირიბ აღიარებად უნდა იყოს აღქმული; თუმცა, ვადა, რომლითაც განისაზღვრა მისი მოქმედება (6-7 წელი⁵), რის შემდეგაც, როგორც გაცხადდა, საპარლამენტო მოდელისკენ უნდა მოხდეს გადასვლა, ასევე მიუთითებს იმას, რომ ხელისუფლება ამ გარდამავალი პერიოდის ასოცირებას ახდენს საკუთარი მმართველობის პერიოდთან.

_______________

1 G. Sartori, Comparative Constitutional Engineering, New York University Press, 1994, 1997

2 ,,იქნება ძლიერი საპრეზიდენტო მმართველობა” (მიხეილ სააკაშვილი, 18 იანვარი, HTB);

3 ,,პირველ ვარიანტში პარლამენტი იყო ძალიან სუსტი და მე არ ვაპირებდი იმ ვარიანტით პარლამენტის თავმჯდომარეობას”, ნინო ბურჯანაძე, რუსთავი 2, 2 თებერვალი; ,,მე ამ ბერკეტებისთვის (პარლამენტის ბერკეტებზეა საუბარი) ერთი თვე ვიბრძოდი, თორემ ერთი თვის წინ გამოქვეყნდებოდა კანონპროექტი” ნინო ბურჯანაძე, მზე, 4 თებერვალი.

4 ,,ის ცვლილებები, რომლებიც ჩვენ შემოგვაქვს, არის კონსტიტუციური რეფორმის დასაწყისი, ეს არ არის ის მოდელი, რომელიც საქართველოში ათწლეულების მანძილზე უნდა დარჩეს” (ზურაბ ჟვანია, 24 საათი, 24 იანვარი);

5 ,,ბატონმა ზურაბ ჟვანიამ მიზანშეწონილად მიიჩნია წარმოდგენილი კანონპროექტი მიიღოს პარლამენტმა იმ დათქმით, რომ 7 წლის შემდეგ სავალდებულო წესით მოხდება კონსტიტუციის გადასინჯვა” (საკონსტიტუციო კომისიის სხდომის ოქმი, 2 თებერვალი)

კონსტიტუციის მორგება პიროვნებებზე იყო ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი არგუმეტი ცვლილებების კრიტიკოსთა მხრიდან: ,,სამი კაცი დადგა კიბეზე და თქვა: მე უნდა ვიყო პრეზიდენტი, მე - პრემიერ-მინისტრი, ეს - პარლამენტის თავმჯდომარე, ორი პოსტი არსებობს, ახლა მესამე უნდა შემოვიღოთ - ასე ქვეყანა არ ეწყობა” (12 იანვარი, I არხი, ირაკლი მელაშვილი)

ზოგადად, მიხეილ სააკაშვილი როგორც საჯარო გამოსვლებში, ისე პოლიტიკურ მოქმედებაში, ზემოთმოყვანილი ციტატისდა მიუხედავად, (,,მე არ მაინტერესებს პიროვნებები”) დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს სწორედ პიროვნებებს: როცა აკრიტიკებს ძველ პოლიტიკურ მოწყობას, ის პერსონალურად ედუარდ შევარდნაძეს ადანაშაულებს ყველაფერში; თუ ცდილობს ახსნას, რა შეიცვლება უკეთესობისკენ მომავალში, პირველ რიგში ახსენებს მმართველობაში ახალი, პროფესიონალი და წესიერი ადამიანების მოსვლას; თუ ებრძვის კორუფციას, ის სჯის კონკრეტულ პირებს. ოპონენტები, საპირისპიროდ, ლაპარაკობენ სწორედ ინსტიტუტებზე და სტრუქტურებზე, და არა ადამიანებზე.

პიროვნებებისა და ინსტიტუტების აღრევა საკონსტიტუციო ცვლილებების პროცესში მართლაც აქტუალური საკითხია; სამი ინსტიტუტი - პრეზიდენტი, მინისტრთა კაბინეტი და პარლამენტი - მოდელის შემუშავების პროცესში უკვე განპიროვნებულია სამ ადამიანში, რომლებიც ამ მოლაპარაკებას აწარმოებენ.

ზოგადად, ნებისმიერი პოლიტიკოსის რაციონალური ქცევა მიმართულია მისი ძალაუფლების გაძლიერებაზე და უფლებამოსილებების ზრდაზე. მაგრამ ეს ის მოტივებია, რომლებიც არ გამოდგება ამა თუ იმ ქმედების საჯარო ლეგიტიმაციისთვის. საკუთარი ძალაუფლება საჯაროდ პოლიტიკოსმა ამა თუ იმ საზოგადოებრივი ინტერესით უნდა გაამართლოს. ამის მაგალითია ნინო ბურჯანაძის პასუხი კორესპონდენტის პირდაპირ კითხვაზე, როდესაც ის უარყოფს იმას, რომ სამეულში მიდის ბრძოლა ძალაუფლებისათვის, მაგრამ აღიარებს, რომ ,,სადაც ხარ, გინდა რომ მეტი ბერკეტები გქონდეს კონკრეტული საქმის გასაკეთებლად” (2 თებერვალი, რუსთავი2).

საჯარო ლეგიტიმაციის აუცილებლობა ამ მხრივ მახეს უგებს პოლიტიკოსს, ვინაიდან ზღუდავს მისი მანევრირების ველს. საჯარო ვითარებაში მას არ შეუძლია ურთიერთგამომრიცხავი არგუმენტებით საკუთარი ქმედების გამართლება; ამდენად, საჯაროობა პოლიტიკის პოზიტიურ, მასტაბილიზებელ და წინასწარმეტყველებადობის გამაძლიერებელ ეფექტს იძლევა. ლეგიტიმური ქმედება უნდა ჩანდეს მიუკერძოებელი და არ უნდა იყოს თვითნებური. ოპონენტებმა შეიძლება ოსტატურად გამოიყენონ ძველი გამონათქვამები. ასე, გაზეთი 24 საათი აქვეყნებს მიხეილ სააკაშვილის 2001 წლის ინტერვიუს, სადაც მიხეილ სააკაშვილი დაახლოებით იმ არგუმენტაციით გამოდის შევარდნაძის პროექტის წინააღმდეგ, რასაც მისი ამჟამინდელი ოპოზიცია იყენებს (პიროვნებებზე მორგება, საფრანგეთის მოდელის სანაცვლოდ ყირგიზეთის მოდელთან მიახლოება). ხელისუფლების მხრიდან კი ძლიერ არგუმენტს წარმოადგენს ის, რომ პარტიები ყოველთვის მხარს უჭერდნენ მინისტრთა კაბინეტის შემოღებას, ახლა კი გააფთრებულ წინააღმდეგობას უწევენ ამ იდეის ხორცშესხმას.

პოლიტიკოსთა რაციონალური ქცევის მოდელი თითქმის ზედმიწევნით უდგება საკონსტიტუციო ცვლილებების შემოქმედთა სტრატეგიის აღწერას. საჯაროდ როგორც სააკაშვილი, ისე ჟვანია არ ლაპარაკობენ მათ შორის წარმოებულ ვაჭრობაზე უფლებამოსილებების თაობაზე; ისინი წარმოაჩენენ მომავალ ცვლილებებს, როგორც ერთიან პროექტს, მაგრამ უნდა ვივარაუდოთ, რომ მათ უწევთ გარკვეული ბრძოლა უფლებამოსილებების გადანაწილებაზე, ვინაიდან საჯაროდ სააკაშვილი უფრო განწყობილია ილაპარაკოს ძლიერ საპრეზიდენტო მმართველობაზე, ხოლო ჟვანია - პასუხისმგებლობის მქონე მინისტრთა კაბინეტზე. განსხვავებულია მომავალი პარლამენტის თავმჯდომარის პოზიცია, რომელიც პარლამენტის (და საკუთარი) უფლებამოსილებების გაზრდას არა მარტო კულუარულად იცავს, არამედ საჯაროდაც ,,თავს იწონებს” იმით, რომ მოახერხა პარლამენტის დაცვა გადამეტებული დასუსტებისგან. კიდევ ერთი მოთამაშე - პარლამენტი, რომელიც ბოლო მომენტში იძენს გავლენას კანონპროექტზე, კანონპროექტში ცვლილებების შეტანას თითქმის ვერ ახერხებს (სხვაობა პარლამენტში შემოტანილ ტექტსა და საბოლოო ტექსტს შორის მეტად მცირეა); ერთადერთი მუხლი, რომელმაც კენჭისყრაზე საკმარისი რაოდენობის ხმები ვერ დააგროვა, ეხებოდა პარლამენტის წევრთა უფლებების შეზღუდვას - პარლამენტის წევრთა იმუნიტეტის შესუსტებას.¹

გაცილებით უფრო უმტკივნეულოა ისეთი ცვლილებები, რომლებსაც არა ჰყავთ უშუალოდ პიროვნულად დაინტერესებული ოპონენტები ან ამ ოპონენტებს არა აქვთ საკმარისი ბერკეტები საკუთარი ინტერესების დასაცავად. ასე, მაგალითად, ახალი კონსტიტუციიდან გაქრა დებულება, რომლის თანახმადაც პრეზიდენტს არა აქვს უფლება ეკავოს პარტიის ხელმძღვანელის პოსტი. მეორე ცვლილება ეხებოდა იმ ამომრჩეველთა რაოდენობას, რომელიც უნდა მისულიყო საპრეზიდენტო არჩევნებში, რომ ეს არჩევნები შემდგარად ჩათვლილიყო. ახალ ვარიანტში გაქრა ამომრჩეველთა 50%-ის მონაწილეობის მოთხოვნა. მესამე შეზღუდვა ეხება პარლამენტის მიერ ისეთი კანონების მიღებას, რომელთაც შეიძლება მთავრობის თანხმობის გარეშე ბიუჯეტის ხარჯები გაზარდონ. სამივე თავის დროზე გამოყენებული იყო შევარდნაძის წინააღმდეგ (ის იყო მოქალაქეთა კავშირის ლიდერი; 2000 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებში მონაწილეთა რაოდენობის ოფიციალური მონაცემები არადამაჯერებელია; წინასაარჩევნო პერიოდში პარლამენტი ღებულობდა პოპულისტურ კანონებს პენსიების და ხელფასების გაზრდის თაობაზე, რომელთა აღსასრულებლად ბიუჯეტში ფული არ იყო) და შესაძლოა შემოტრიალებულიყო მიხეილ სააკაშვილის წინააღმდეგაც - ის ხომ ,,ნაციონალური მოძრაობის” ერთპიროვნული და უალტერნატივო ლიდერია, ხოლო 2004 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებში მონაწილეთა რაოდენობა ასევე სათუოა. მიუხედავად იმისა, რომ ერთ-ერთი - პარლამენტის საკანონმდებლო უფლებამოსილების შეზღუდვა - როგორც ეს ნინო ბურჯანაძის რეპლიკიდან ჩანს - კამათის საგანი გამხდარა კანონპროექტის მომზადების ეტაპზე, და ყველა ეს ცვლილება ბადებს კითხვებს საპარლამენტო განხილვისას, საბოლოოდ პარლამენტი მათ მაინც ხმას აძლევს. სამაგიეროდ, კონსტრუქტიული ჩანს ხელისუფლების ურთიერთობა ოპონენტებთან ისეთ საკითხზე, რომელიც საერთოდ არ ეხება ძალაუფლების საკითხებს - ეს არის ორმაგი მოქალაქეობის პრობლემა; ამ მუხლის ფორმულირებაში მიხეილ სააკაშვილი დიდ დათმობებზე მიდის.

სხვა ძალები, რომლებიც პრეტენზიას აცხადებენ პოლიტიკურ გავლენაზე ან მომავალი პოლიტიკური ბრძოლებისთვის ემზადებიან, კანონპროექტს კონსტიტუციონალიზმისა და კანონის უზენაესობის ღირებულებების თვალსაწიერიდან აკრიტიკებენ, რაზედაც ქვემოთ გვექნება საუბარი; სწორედ მათი მისამართით წარმოთქვამს პრეზიდენტი, კონსოლიდაციის საჭიროებაზე საუბრის კონტექსტში: ,,მე არ მაინტერესებს პიროვნებები, ჩემს გვერდზე დგას ხალხი”; ის გულისხმობს, რომ ,,ხალხს”, როგორც დემოკრატიული ლეგიტიმაციის ერთეულს, შეიძლება ჰყავდეს მხოლოდ ერთი წარმომადგენლობითი მმართველი, რომლის ირგვლივაც კონსოლიდირებული იქნება მთელი მმართველობა; ყველას აქვს შესაძლებლობა, ამ მმართველობაში მონაწილეობა მიიღოს, მაგრამ ეს მონაწილეობა პოლიტიკურ დაპირისპირებას გამორიცხავს: ,,ვერაფერი აღუდგება წინ საქართველოს კონსოლიდაციის პროცესს, ეს არის ჩემი ინიციატივა, მინდა გაერთიანდნენ პარტიები, გაერთიანდნენ პოლიტიკოსები, თუ გვინდა, რომ ამოვძვრეთ იმ წუმპედან, რომელშიაც ჩაგვაგდო შევარდნაძემ” (მიხეილ სააკაშვილი, 3 თებერვალი)².

________________

1 ეს მუხლი უკვე ახალი მოწვევის პარლამენტის მიერ იქნა ჩასწორებული.

2 მმართველობის კონსოლიდაცია, როგორც იყო ნათქვამი, გარდამავალი პერიოდის დასაძლევადაა საჭირო. ასე, მაგალითად, საკონსტიტუციო კანონპროექტთან ერთად პარლამენტში შემოტანილი კანონპროექტი, რომლითაც პრეზიდენტი ნიშნავს რაიონის გამგებლებს და აძლიერებს პრეზიდენტის რეგიონულ რწმუნებულთა ინსტიტუტს, მართლდება იმით, რომ ის დროებითია, და საჭიროა იმიტომ, რომ სხვანაირად რაიონები ძველი ხელისუფლების მომხრეთა მიერ იქნება მართული, ხოლო ,,გარდამავალ პერიოდში ჩვენ ვერ დავუშვებდით, რომ ქვეყნის რეგიონები შევარდნაძის კადრებით გვემართა” (ზურაბ ადეიშვილი, 4 თებერვალი, 24 საათი).

მმართველობის ეფექტურობის ამაღლება, როგორც მინისტრთა კაბინეტის შემოღების არგუმენტი, ჯერ კიდევ წინა პერიოდიდან მომდინარეობდა, როდესაც, პრაქტიკულად, ყველა პოლიტიკური ძალა მომხრე იყო მინისტრთა კაბინეტის შექმნისა, სახელმწიფოს მეთაურისა და მთავრობის მეთაურის პოსტების დაშორიშორების. მთავრობის გუნდური პასუხისმგებლობა, ყოველდღიურ საქმიანობაზე მაქსიმალური კონცენტრირება, რეფორმების გატარება და ა.შ. მუდმივად ფიგურირებს კანონპროექტის დამცველთა გამოსვლებში¹. კრიზისული მდგომარეობის დაძლევა პოსტრევოლუციურ საქართველოში კიდევ უფრო ძლიერი არგუმენტია ძალაუფლების კონცენტრაციის დასასაბუთებლად; კანონპროექტი ხაზგასმულად მიმართულია გარდამავალი პერიოდის დაძლევაზე, სწრაფ გარდაქმნებზე, რომლებიც ხელისუფლებამ უნდა გაატაროს. „ჩვენ გვჭირდება ისეთი ცვლილებები, რომლებიც მოგვცემენ საშუალებას ეფექტურად ვმართოთ ქვეყანა“ (მიხეილ სააკაშვილი, 29 იანვარი, I არხი); „ამ კანონპროექტით პრეზიდენტს... ექნება კრიზისული სიტუაციების განმუხტვის საშუალება. თუ პარლამენტი არ ამტკიცებს ბიუჯეტს, და საკითხების ბლოკირება სპეციალურად ხდება, პრეზიდენტს მისი დათხოვნის უფლება ენიჭება” (გიგი წერეთელი, 21 იანვარი); „როდესაც პრეზიდენტი და პრემიერ-მინისტრი თვლიან, რომ ეს არის ერთადერთი შესაძლებლობა, რომ ქვეყანა ფეხზე დადგეს, ამ ვითარებაში ბუნებრივია, მიღებულ იქნეს ის მოდელი, რომელიც იმუშავებს და რომელიც ეფექტური იქნება“ (ნინო ბურჯანაძე, 2 თებერვალი)

ოპონენტები ძალაუფლების ამ კონცენტრაციაში დიქტატურის ნიშნებს ხედავენ. ოპონენტების აზრით, ცვლილებებმა მოსპო რამდენიმე ბერკეტი, რომლებითაც ისარგებლეს ჟვანიამ და სააკაშვილმა შევარდნაძის ხელისუფლების წინააღმდეგ და რომლებიც მომავალში შეიძლებოდა მათ წინააღმდეგ გამოეყენებინა შესაძლო მომდევნო ოპოზიციებს. ვინაიდან 1995 წლის კონსტიტუციით პრეზიდენტს არ ჰქონდა პარლამენტის დათხოვნის უფლება, პარლამენტს შეეძლო უკიდურეს ოპოზიციაში გადასვლა და პასუხისმგებლობის აცილებით აღმასრულებელი ხელისუფლების ეფექტური მოქმედების ბლოკირება, მმართველობითი კრიზისის შექმნა და ამ კრიზისის გამოყენება პრეზიდენტის წინააღმდეგ საბრძოლველად. პარლამენტის დათხოვნის უფლების მოპოვებით პრეზიდენტი იშორებს მოვლენების ამგვარი განვითარების საშიშროებას. ,,ეს გუნდი ჭრის იმ ტოტს, რომლიდანაც მოვიდა” (კობა დავითაშვილი, 5 თებერვალი).

კანონპროექტის შინაარსის წარმოჩენის მთელი პროცესი, როგორც ის წარმოდგენილია საზოგადოების სამსჯავროზე, შეიძლება აღიწეროს როგორც ლეგიტიმაციისა და დე-ლეგიტიმაციის ბრძოლა აცდენილ სიბრტყეებში. ხელისუფლება აპელირებს ეფექტურ მმართველობაზე, გარდამავალ პერიოდზე, ექსტრემალურ პირობებზე, ძლიერ ხელისუფლებაზე კრიზისის დასაძლევად, ევროპულ მოდელზე, ხალხის ნების აღსრულებაზე, რეალობის გათვალისწინების საჭიროებაზე.

ოპონენტები ოპერირებენ ისეთი ცნებებით, როგორებიცაა: დემოკრატიის შეზღუდვა, გზა დიქტატურისკენ, ტირანული მმართველობა, მონარქია, რუსული მოდელი, თურქმენიზაცია და სხვა.

ზემოთ მოყვანილი ჩამონათვალიდან ჩანს, რომ აცდენილია სიბრტყეები, რომლებშიც იმყოფებიან კანონპროექტის დამცველები და მათი ოპონენტები. დამცველებს აქვთ პოზიტივისტური აქცენტი ეფექტურ მმართველობაზე; ოპონენტებს - ნორმატიული შეშფოთება კონსტიტუციონალიზმის შეზღუდვასთან დაკავშირებით.

ეს აცდენა არ არის განპირობებული (დიდწილად) დამცველთა და ოპონენტთა ღირებულებრივი, მსოფლმხედველობითი პოზიციებით; ის უკავშირდება იმ როლურ სხვაობას, რომელიც მათ შორის არსებობს რეალურ პოლიტიკურ პროცესში. ანუ: ოპოზიციად ყოფნა საქართველოში ნიშნავს აპელირებას უფლებებზე, ძალაუფლებისთვის საზღვრების დაწესებაზე და კანონის უზენაესობაზე, ხოლო ხელისუფლებად ყოფნა - ხალხის ინტერესებზე და რეალობის გათვალისწინებაზე. ამგვარი აცდენა, როგორც ჩანს, ტრადიციულია და ჩვეული ბოლო წლებში საქართველოში ჩამოყალიბებული პოლიტიკური სისტემისთვის, რომელშიც პოლიტიკური საკითხები, როგორც წესი, იხილება არა პოლიტიკური სტრატეგიის შემუშავების ჰორიზონტალურ ჭრილში (პარტიების კონკურენცია, დიალოგური რეჟიმი, ერთი სიბრტყე), არამედ ვერტიკალურ განზომილებაში, ლეგიტიმაცია-დელეგიტიმაციის მანერაში (ლიბერალური საზოგადოებრიობა იცავს საკუთარ თავს სახელმწიფოს გადამეტებული ზეწოლისგან). ერთი მხრივ, ეფექტური მმართველობა და რეალობის გათვალისწინება როგორც ხელისუფლების არგუმენტი და, მეორე მხრივ, დიქტატურა როგორც ლიბერალური და სამართლებრივი ღირებულებების დამცველი ოპოზიციის ბრალდება, არის ის დომინანატური დისკურსი, რომელიც დამკვიდრდა საქართველოში.

თუმცა, მაინც იყო გარკვეული მცდელობები, ერთმანეთის სიბრტყეებში შეჭრილიყვნენ და არგუმენტები გაეცვალათ. ასე, მიხეილ სააკაშვილის მომხრე ოპონენტები, რომლებიც არ არიან დაინტერესებული სააკაშვილის რეჟიმის დე-ლეგიტიმაციით, ცდილობენ, გარდა დემოკრატიის შეზღუდვისა, ილაპარაკონ შემოთავაზებული სისტემის არაეფექტურობაზე. მათი აზრით, მოდელი განწირულია კრიზისისთვის, რომელსაც წარმოშობს აღმასრულებელი ხელისუფლების შიგნით ორი ძლიერი ფიგურის თანაარსებობა. ეს არგუმენტი საკმაოდ სუსტია, ვინაიდან ,,ეფექტურობის” განზომილება, მათი მხრიდან, უკავშირდება მხოლოდ აღმასრულებელ ხელისუფლებას, ხოლო წარმომადგენლობითობის - საკანონმდებლოს, რაც, თავისთავად, მხოლოდ საპრეზიდენტო მოდელის მახასიათებელია: ,,აღმასრულებელი ხელისუფლების ფილოსოფია არ გულისხმობს იმას, რომ იგი იყოს წარმომადგენლობითი. იგი უნდა იყოს ეფექტური” (ლევან რამიშვილი, 24 საათი, 16 იანვარი).

ხელისუფლება ასევე ცდილობს თავი დაიცვას დიქტატურის ბრალდებისგან: ,,დიქტატურაზე საუბარი არის მეტად უპასუხისმგებლო საუბარი. გამოდის, რომ ევროპის უკლებლივ ყველა ქვეყანაში არის დიქტატურა”. (ზურაბ ჟვანია, მზე, 5 თებერვალი); ,,ის ოპოზიცია, ვინც ახლა ხმაურობს პარლამენტში, ესენი არიან შევარდნაძისტები, და მაგათი მხრიდან დემოკრატიაზე ხმაური ცოტა უხერხულია” (მიხეილ სააკაშვილი, 5 თებერვალი).

ერთიც და მეორეც კონტრარგუმენტაციაა, რომელიც დისკურსისათვის განმსაზღვრელ როლს არ თამაშობს. წამყვანი მაინც რჩება ლეგიტიმაცია ეფექტურობით (ხელისუფლება) და დელეგიტიმაცია უსამართლობით (ტირანია, დიქტატურა) (ოპოზიცია). თუ გავიხსენებთ, რომ ეს დისკურსი წარმოადგენს დომინანტურ პოლიტიკურ დისკურსს ხელისუფლებასა და ოპოზიციას შორის მთელ პოსტსაბჭოთა პერიოდში, შესაძლოა ვილაპარაკოთ პოლიტიკური სისტემის მდგრადობაზე და არა მის რადიკალურ გარდაქმნაზე ნოემბრის მოვლენების შედეგად. ხელისუფლებასა და მის ოპონენტებს შორის შენარჩუნებულია უწინდელი რადიკალური გახლეჩა და პოლარიზება ძველი ნიშნით: ძალაუფლების გადამეტება, უზურპაცია და დიქტატურა, როგორც ოპოზიციის ლოზუნგი; ეფექტური მმართველობის დაპირება და ქვეყნის წინსვლის უზრუნველყოფა, როგორც ხელისუფლების არგუმენტი. ეს არ წააგავს პოლიტიკურ კონკურენციას პარტიებს შორის; წამყვან დისკურსს აყალიბებს საზოგადოების და სახელმწიფოს დაპირისპირება².

________________

1 ,,მართვის ის სტილი, მექანიზმები, რაც მოქმედებდა წინა პერიოდში, არაეფექტური იყო, საკმაოდ რთულ მდგომარეობამდე მივიდა ქვეყნის ეკონომიკაც, ფინანსებიც, ენერგეტიკაც, და ყველა ის დარგი, რომელიც თითქოს იყო სახელმწიფო მინისტრის კოორდინირების ქვეშ” (გიგი წერეთელი, 12 იანვარი, იბერია).

2 შემთხვევითი არ არის, რომ ოპოზიციური პოლიტიკური პარტიები საქართველოში თავის მთავარ ოპონენტად ხშირად არა ხელისუფლებას, არამედ მასმედიას ასახელებენ.

ეფექტური განვითარება და სწრაფი გარდაქმნები თუ კონსტიტუციონალიზმი და დაცულობა ძალაუფლების კონცენტრაციისგან: მჟღავნდება თუ არა ეს დიხოტომია მხოლოდ საკონსტიტუციო ცვლილებების შესახებ დისკუსიაში, თუ სხვა პოლიტიკურ მოვლენებშიც ვლინდება? სახელმწიფოს უმაღლესი კანონის - კონსტიტუციის - შესწორება იმ ფონზე მიმდინარეობს, როდესაც იცვლება თვით სახელმწიფოს ლეგიტიმაციის სტილი და მისი ფუნქციონირება. სახელმწიფო იწყებს ძალოვანი სტრუქტურების ამოქმედებას წესრიგის დასამყარებლად და კორუფციასთან საბრძოლველად, რაც მანამდე პრაქტიკულად არ ხდებოდა.

სახელმწიფოს პოსტრევოლუციური გაძლიერების ლეგიტიმაცია პოულობს საწყისებს წესრიგის დამყარებაში, სახელმწიფო აპარატის ამოქმედებაში და კანონის დამრღვევთა დასჯადობაში. დომინანტურ დისკურსში პოლიტიკური და სამართლებრივი პასუხისმგებლობა სახელმწიფოს უწინდელ სისუსტეზე უშუალოდ ,,შევარდნაძეს და მის კლანს” ეკისრება, ხოლო წესრიგისთვის ბრძოლა ეყრდნობა გამიჯვნას ხალხსა და ,,კრიმინალებსა” და ,,კორუფციონერებს” შორის: ,,ვინც შექმნა ეს კორუფციული სისტემა, ყველამ უნდა აგოს პასუხი ძალიან მკაცრად”; ,,უნდა დამყარდეს წესრიგი... შევარდნაძემ ყველაფერი წაიღო სახლში თავის თანამზრახველებთან ერთად, ხაზინა გაძარცულია”; ,,ჩვენ ვიწყებთ წესიერად ცხოვრებას” (მიხეილ სააკაშვილი, დავოსი, 21 იანვარი).

სახელმწიფოს ძლიერების ზრდა სიმბოლური აგრესიის, დაშინების ძლიერ საჯარო კამპანიას ეყრდნობა. ძალოვანი სტრუქტურების ამოქმედების და სახელმწიფოს გააქტიურების საფუძველი, პირველ რიგში, მიხეილ საკაშვილის განცხადებებსა და მის პიროვნულ ნებაში მდგომარეობს. ცხადია, მნიშვნელობა აქვს საჯარო კამპანიის სხვა ელემენტებსაც, როგორიცაა: სანიმუშო სადამსჯელო აქციები, ძალის დემონსტრირება, სხვა მაღალჩინოსანთა განცხადებები.

ამ პერიოდში ახლადდანიშნული შინაგან საქმეთა მინისტრი და ახალი პროკურორი ბრალს უყენებენ მთელ რიგ ყოფილ თუ მოქმედ თანამდებობის პირებს; ხდება მათი დაკავება დიდი რაოდენობით სახელმწიფო თანხების დატაცების (თუ ძალაუფლების გადამეტების) ბრალდებით და მათ სამთვიანი წინასწარი პატიმრობები ეფარდება. მას მერე, რაც ფეხბურთის ფედერაციის პრეზიდენტი, რომელსაც გადასახადების გადაუხდელობა ედებოდა ბრალად, ტოვებს საპატიმროს სახელმწიფოსთვის დავალიანების დაფარვის შემდეგ, ჩნდება ეჭვი (რაც ბევრ შემთხვევაში შემდეგ დადასტურდა), რომ სხვებსაც ეს ბედი მოელით - ბიუჯეტში სერიოზული თანხის გადარიცხვის შემთხვევაში მათი საქმე სასამართლო განხილვამდე და განაჩენის გამოტანამდე არ მივიდოდა.

კამპანიის ლაიტმოტივია კორუფციასთან და დანაშაულთან ბრძოლა. ,,{ახლადდანიშნულმა პროკურორმა უნდა}... კორუფციის გველეშაპი ჩამარხოს. კრიმინალები გაწევენ წინააღმდეგობას, ეს წინააღმდეგობა იქნება როგორც კრიმინალური, ასევე პოლიტიკური... ჩვენ გვაქვს საზოგადოების მხარდაჭერის იმედი” (მიხეილ სააკაშვილი, 12 იანვარი); „მე ვურჩიე, როგორც მომავალმა პრეზიდენტმა. . . ჩემ კოლეგას, იუსტიციის მინისტრს, რომ ციხეში ბუნტის ნებისმიერი მცდელობისას - და ეს მინდა კარგად მოისმინონ ციხეში დაბუდებულმა და მის გარეთ მყოფმა კრიმინალებმა - გამოიყენონ ძალა და ბუნტის ნებისმიერი მცდელობისას გახსნან ცეცხლი და ადგილზევე გაანადგურონ ყველა ის კრიმინალი, რომელიც შეეცდება სიტუაციის არევას” (მიხეილ სააკაშვილი, 12 იანვარი); ,,ქურდები და ქურდული მენტალიტეტი უნდა ამოიძირკვოს”, ,,ქურდი უნდა იჯდეს ციხეში” (გია ბარამიძე, 2 თებერვალი). თუმცა, მუქარა მხოლოდ კანონის დამრღვევთა მისამართით არ გაისმის. ხუთჯვრიანი დროშის სახელმწიფო დროშად გამოცხადების ოპონენტებს 14 იანვრის საპარლამენტო სხდომაზე ვანო მერაბიშვილი შემდეგნაირად პასუხობს: ,,ეს არის მცდელობა კონტრრევოლუციის და, შესაბამისად, კონტრრევოლუციონერების მიმართ სახელმწიფო გამოიყენებს იმ მეთოდებს, რომლებისაც ისინი ღირსები არიან”.

ამ და სხვა სიტყვიერ განცხადებებს ამყარებს ვიზუალური მასალები: ნიღბიანი შეიარაღებული პოლიციელები ძალის გამოყენებით მიარბენინებენ სამოქალაქო პირებს ციხეში; ხელკეტებით ერეკებიან ხალხს მცირერიცხოვანი მიტინგებიდან; ატარებენ ოპერაციებს შეიარაღებული ჯგუფის დასაკავებლად (ზუგდიდში ჯგუფი აყვანილია გამთენიისას საკუთარ სახლებში, არიან დაჭრილები, საკაცით მიჰყავთ წინასწარი დაკავების საკანში გულით დაავადებული ყოფილი მინისტრი და ა.შ.).

ამავე პერიოდში მოსახლეობა იწყებს წინასაარჩევნო სოციალური დაპირების შესრულების მოთხოვნას; ამ დაპირებებში შედის პენსიების გაორმაგება, დავალიანებების დაფარვა და სხვა. სხვადასხვა რეგიონში იწყება ლტოლვილების, მასწავლებლების, პენსიონერების გამოსვლები, რომლებსაც იმედი მიეცათ, რომ საჯარო აქციებით მიაღწევენ სამართლიანი მოთხოვნების დაკმაყოფილებას, არგადახდილი პენსიებისა თუ ხელფასების დაფარვას. ამ მოთხოვნების დაკმაყოფილების შეუძლებლობა (,,ბიუჯეტი გაძარცვულია”) უშუალოდ უკავშირდება ხელისუფლების მხრიდან იმ ადამიანების დაკავებას, ვინც წინა ხელისუფლებაში მოღვაწეობდა. ,,ეს არის ის ხალხი, ვის გამოც პენსიონერი არ იღებს პენსიას, ვის გამოც ის დევნილი ზუგდიდში თავისი რამოდენიმე ლარის გარეშე რჩებოდა” (ზურაბ ჟვანია, 22 იანარი, რუსთავი 2).

როგორც ზემოთ მოყვანილი ციტატებიდან ჩანს, ამ დისკურსში ძნელია სამართლებრივი დანაშაულისა და პოლიტიკური დანაშაულის გარჩევა. ეს პრობლემა ტიპურია პოსტ-რევოლუციური რეჟიმებისთვის, რომლებიც ცდილობენ დასაჯონ წინა რეჟიმის დამნაშავეები; როგორც წესი, მათ უჭირთ გაარჩიონ სამართალაღსრულება და პოლიტიკური შურისძიება. ხოლო იმ შემთხვევებში, როდესაც ლაპარაკია ეკონომიკურ დანაშაულებზე, მით უმეტეს, თუ ეს დანაშაულები მასიურია, ანუ კანონის უნივერსალური გამოყენება გამორიცხულია, არსებობს საშიშროება, რომ მოხდეს ქონების გადანაწილება ძველი ელიტიდან ახალ მმართველ ელიტაზე, რაც, განსაკუთრებით, ხელისუფლების დაბალ ეშელონებში და რეგიონებში იჩენს ხოლმე თავს.

საერთო ინტერესის დაცვა თუ საკუთარი პოლიტიკური ძალაუფლების განმტკიცება - ეს კითხვა ბევრ ჟურნალისტს უჩნდება. კანონის უზენაესობა და ადამიანის უფლებები ხდება ხელისუფლების კრიტიკის ლაიტმოტივი. ეს კრიტიკა გაისმის ოპოზიციურ ტელეარხებზე და ხელისუფლების მომხრეები მასში არ მონაწილეობენ (ალბათ, ერთადერთი გამონაკლისი ელენე თევდორაძეა: „ადამიანები ითხოვენ წესრიგს, მაგრამ უკანონობას უკანონობით არ უნდა ებრძოლო“ (იბერია, 14 იანვარი). ჩნდება ინფორმაცია პატიმრების წამების ფაქტებზე, ჩნდება მოთხოვნები უდანაშაულობის პრეზუმფციის დაცვაზე, გაისმის გამოთქმები;: ,,37 წლის ანარეკლი”, ,,დიქტატურის დასაწყისი”, ,,რეპრესიები” და სხვა.

ამდენად, სახელმწიფოს გაძლიერებას, ახლავს როგორც იმედები, ისე შიში. იმედები სოციალური სამართლიანობისა და კანონიერების აღდგენისა და შიში სახელმწიფოს თვითნებობის, არასამართლებრივი და არალიბერალური მახასიათებლების რესტავრაციის. საბჭოური გამოცდილება და ცნობიერების ნარჩენები არ გამორიცხავს ორივეს შეთავსებას: ,,სააკაშვილს სტალინს ვეძახით... კარგია და სამართლიანი და იმიტომ” (მოქალაქე, 19 თებერვალი, იმედი).

სამართლიანობის ამ გაგების საწყისები ისევ საბჭოთა სახელმწიფოს ლეგიტიმაციაში უნდა ვეძიოთ. საბჭოთა სახელმწიფო, განსაკუთრებით სტალინის პერიოდში, ახორციელებდა ორ გლობალურ ეკონომიკურ და სოციალურ ფუნქციას: წარმართავდა საბჭოური ტიპის მოდერნიზაციასა და ეკონომიკურ წინსვლას და ახდენდა ეკონომიკური პროდუქციის რედისტრიბუციას სოციალური თანასწორობის პრინციპების შესაბამისად. მანამ, სანამ არსებობდა რწმენა, რომ ამ ორ ფუნქციას სახელმწიფო და მისი წინამძღოლი კომუნისტური პარტია წარმატებით ახორციელებდა, სისტემა ლეგიტიმურობას ინარჩუნებდა: ის არ იყო, უბრალოდ, დესპოტური, თავისუფლების შემზღუდველი ორგანიზაცია; სახელმწიფო მოსახლეობისათვის სოციალური სამართლიანობის, მომავლის ხედვისა და ეკონომიკური უსაფრთხოების წყაროს წარმოადგენდა.

დემოკრატიულ მმართველობაზე და საბაზრო ეკონომიკაზე გადასული სახელმწიფო, ცხადია, ვეღარ შეასრულებდა ბევრ იმ ფუნქციას, რასაც მისგან მოსახლეობა მოელოდა. ორივე ასპექტში - განვითარება და სამართლიანი გადანაწილება - საქართველოში მძიმე კრიზისმა დაისადგურა. წლების განმავლობაში მშპ-ის ზრდა მეტად დაბალ დონეზე რჩებოდა, ხოლო უთანასწორობა საზოგადოებაში კატასტროფულად იზრდებოდა. შეიქმნა კლიენტელისტურ-კორუფციული სისტემა, რომელშიც თითოეული ადამიანის თვითგადარჩენა მისი პირადი საქმე გახდა.

ახალმა ეკონომიკურმა ურთიერთობებმა, როგორც ჩანს, ვერ გახადა ეკონომიკური უთანასწორობა ლეგიტიმური და ვერ შექმნა საზოგადოების თვალში მისაღები მდიდართა ფენა. ბოლო წლებში გამდიდრებულთა წინააღმდეგ მთავარი არგუმენტი აღმოჩნდა კორუფცია: ზოგი გამდიდრდა ქრთამებით და თანამდებობის ბოროტად გამოყენებით, ზოგი - უსამართლო პრივატიზებითა და გადასახადების გადაუხდელობით. ერთიც და მეორეც ქმნიდა ,,კერძო მფლობელობას” და არა ,,კერძო საკუთრებას” - პოლიტიკურ, და არა სამართლებრივ საწყისებზე შექმნილ კაპიტალს. ამ თუ სხვა მიზეზების გამო ამ კაპიტალმა ეკონომიკურად ეფექტურად ვერ იმუშავა და თავისი არსებობა ეკონომიკური ზრდის მაჩვენებლებით ვერ გაამართლა.

პოლიტიკური მმართველობის ცვლილებისთანავე იწყება ამ არამყარად ლეგალიზებული კაპიტალის ამოღება, სახელმწიფოსთვის დაბრუნება და/ან ახალი გადანაწილება (ეს ბოლო ტენდენცია განსახილველ პერიოდში ჯერ საწყის ეტაპზე იმყოფება). ყოფილ სახელმწიფო მოხელეებს უყენებენ ბრალდებებს თანხების მითვისებაში, რომლებიც ხალხს უნდა დაუბრუნდეს. საკონსტიტუციო ცვლილებებთან ერთად პარლამენტში შედის არსებული კანონმდებლობის შესწორებების პაკეტი, რომელიც აკანონებს დაუსაბუთებელი და უკანონოდ მითვისებული ქონების ჩამორთმევას, მათ შორის - ქრთამით პრივატიზებული კერძო საკუთრებისას.

ეს კონტექსტი გარკვეულწილად ხსნის იმას, თუ რატომ უკავშირდება საკონსტიტუციო დისკურსში ეფექტური განვითარების განზომილება მხოლოდ ხელისუფლების მოქმედებას, ხოლო მის საპირისპიროდ მხოლოდ უფლებრივი და ნორმატიული მახასიათებლები ფიგურირებს. როგორც ეკონომიკური განვითარების, ისე სამართლიანი გადანაწილების თვალსაზრისით, სახელმწიფო კვლავაც განიხილება მთავარ სამოქმედო ძალად, ხოლო არსებული ეკონომიკური ურთიერთობები ვერ პოულობს, როგორც ჩანს, ლეგიტიმურ არგუმენტაციას საკუთარი თავის საზოგადოებრივი ინტერესების უზრუნველყოფის წყაროდ წარმოსაჩენად. მარტივად რომ ვთქვათ, მმართველობის შეზღუდვისკენ და თავისუფლებისკენ სწრაფვის დასაბუთება იმ არგუმენტით, რომ ეს თავისუფლება იმავდროულად საზოგადოების ეფექტური განვითარების საწინდარს წარმოადგენს, ვერ ხერხდება.

ერთ-ერთი მახასიათებელი, რომელსაც უნდა პასუხობდეს კონსტიტუცია, არის პოლიტიკური კონკურენციის უზრუნველყოფა: ,,კონსტიტუციური მოდელი უნდა ემსახურებოდეს დემოკრატიის განვითარებას, პოლიტიკური კონკურენციის განვითარებას და პოლიტიკური აზრის განვითარებას ქვეყანაში.” (დავით უსუფაშვილი, 30 იანვარი, იმედი). პოლიტიკური პლურალიზმი არის საბჭოთა პარტია-სახელმწიფოს მოდელის საპირისპირო ინსტიტუტი, რომლის ლეგიტიმაცია გულისხმობს ქვეყნის განვითარების მრავალფეროვანი (და არა ერთადერთი) პოლიტიკური იდეოლოგიების ლეგიტიმაციას და გამორიცხავს ერთი დომინანტური პარტიის განსაკუთრებულ პირობებში მოქცევას.

საბჭოთა კონსტიტუციის პოსტსაბჭოურ, დემოკრატიულ კონსტიტუციად გარდაქმნის საკვანძო მომენტს წარმოადგენდა მისი მე-6 მუხლის გაუქმება. ამ მუხლით კონსტიტუციაში დაფიქსირებული იყო ერთპარტიულობა და კომუნისტური პარტიის წამყვანი და განმსაზღვრელი როლი სახელმწიფოში. მმართველი პარტია, მისი იდეოლოგია და მისი აპარატი, რომელიც ყველა სახელმწიფო სტრუქტურას დომინირებდა, ქმნიდნენ პარტია-სახელმწიფოს ინსტიტუციონალურ მოდელს, რომელიც პოსტსაბჭოთა პერიოდში მმართველობის მრავალ თანდაყოლილ ნაკლოვანებას განაპირობებდა.

მანძილი პარტიებსა და სახელმწიფოს შორის, რომელიც ლიბერალურ დემოკრატიებში არსებობს, ამ ინსტიტუტების ლეგიტიმაციის განსხვავებული წესებითაა განპირობებული და უზრუნველყოფილი. პარტიები პოულობენ ლეგიტიმაციას (ხდებიან ლეგიტიმური მმართველები) უმრავლესობის ხმებით - ეს არის დემოკრატიული ლეგიტიმაცია; სახელმწიფო განასახიერებს არა უმრავლესობას, არამედ საერთო ნებას (რესპუბლიკური პრინციპი), რომელიც თითოეული ადამიანის უფლებებსაც მოიცავს (ლიბერალური განზომილება). ეს სხვაობა უმრავლესობის ნებასა (მმართველი პარტია) და საერთო ნებას (სახელმწიფო) შორის, წაშლილია ისეთ სტრუქტურაში, სადაც დემოკრატიული უმრავლესობა ამართლებს მმართველი პარტიისადმი სახელმწიფოს დაქვემდებარებას და მასთან ათქვეფას.

ბევრის თვალში, ნოემბრის მოვლენების მიზანი პარტია-სახელმწიფოს საბჭოური ტრადიციის ბოლო გამოვლინებათა დასამარება იყო. მაგრამ უკვე იანვარში ცხადი გახდა, რომ ძველი ტრადიცია რეინკარნაციას ახალ მმართვლობაშიც პოვებდა. ამის ერთერთი პირველი სიმბოლური გამოხატულება ახალი სახელმწიფო დროშის შემოღება გახლდათ.¹

,,ნაციონალური მოძრაობის” ხუთჯვრიანი დროშა ნოემბრის მოვლენებამდე

რამდენიმე წლის განმავლობაში მიხეილ სააკაშვილისა და საქართველოს სახელმწიფოებრიობის სიმბიოზის სიმბოლოდ იყო გამოყენებული. ის, ევროკავშირის დროშასთან ერთად, ამშვენებდა იუსტიციის მინისტრ მიხეილ სააკაშვილის ოფიციალურ ბრიფინგებს, ის ფრიალებდა თბილისის საკრებულოს თავზე, როდესაც საკრებულოს მიხეილ სააკაშვილი თავმჯდომარეობდა. შევარდნაძის გადადგომისთანავე ის აფრიალდა სახელმწიფო კანცელარიის თავზე, შემდეგ კი ასლან აბაშიძის რეჟიმის წინააღმდეგ საბრძოლველად იქნა გამოყენებული.²

ხუთჯვრიანი დროშა თავისი სიმბოლიკით ქართველთა უმრავლესობის მრავალი ღირებულების მატარებელია. ის რელიგიურია, რაც ეხმიანება ქართველთა წარმოდგენას იმაზე, რომ ქართული კულტურა საუკუნეთა განმავლობაში მართლმადიდებლურმა რელიგიამ შეინახა. ჯვარის გამოჩენა სახელმწიფო დროშაზე აძლიერებს მოსახლეობის ნაწილის სანუკვარ ოცნებას, რომ მართლმადიდებლობა გამოცხადდება სახელმწიფო რელიგიად. ამავე დროს ეს დროშა ისტორიულია: ის ფიგურირებს ძველ რუქებზე და ხშირად ინტერპრეტირებულია საქართველოს სახელმწიფოებრიობის სიმბოლოდ. ამდენად, ის კარგად შეესაბამება მოსახლეობის კონსერვატული ნაწილის ღირებულებებს - ენა მამული, სარწმუნოება. მეორე მხრივ, ის რევოლუციური ძალების ღირებულებებსაც ითავსებს: ევროპა, რეფორმები, დემოკრატია (განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც გამოიყენება ევროპის დროშასთან ერთად, როგორც ეს იყო მიხეილ სააკაშვილის ინაუგურაციის დროს; შემდეგ პრეზიდენტმა გასცა განკარგულება, რომ ყველა სახელმწიფო დაწესებულებაში ევროპის დროშაც ყოფილიყო აღმართული)³

ამდენად შეიძლება ითქვას, რომ ახალი დროშის სიმბოლიკა ხალხის უმრავლესობაში პოვებს ლეგიტიმაციას წარსულითაც და მომავლითაც. ამავე დროს, თვით დროშის შეცვლის ფაქტი და მეთოდი მწვავე პროტესტს იწვევს ხელისუფლების ოპონენტების მხრიდან. მათ მიერ ის არ აღიქმება საერთო ნების გამომხატველად, არამედ საერთო ნების დაქვემდებარებად კერძო პოლიტიკურ ინტერესებზე.

დროშის გამოცვლა 14 იანვარს იმდენად მოულოდნელად მოხდა, რომ კამათები დროშის შესახებ მასმედიაში მხოლოდ პოსტ-ფაქტუმ მოხერხდა. ამ კამათებში გამოითქვა მრავალი არგუმენტი როგორც დროშის დასაცავად (დროშა ლამაზია; იმედების დროშაა; დროშა უნდა გამოხატავდეს სახელმწიფო იდეოლოგიას, ამ იდეოლოგიის საფუძველია დროშა, ეკლესია, რწმენა, კულტურა), ისე მის საწინააღმდეგოდ (ეს არის ჯვაროსანთა და არა ქართული დროშა; ჯვრების ფორმა სხვანაირი უნდა ყოფილიყო; დროშის წაკითხვა არაცალსახაა, რაც დაუშვებელია; ძველი დროშაც ბევრისთვის ძვირფასია და მისი შეურაცხყოფა არ შეიძლებოდა; დროშის გამოცვლა სახალხო მსჯელობას მოითხოვდა და სხვა). თუმცა, მთავარი, ალბათ მაინც ისაა, რომ ეს არის, ერთი მხრივ, გამარჯვებული ხალხის დროშა და ახალი სახალხო რეჟიმის დამყარების სიმბოლო, ხოლო მეორე მხრივ, ეს არის პარტიის დროშა და ამავე დროს სახელმწიფოზე პოლიტიკური მოძრაობის მხრიდან ძალადობის სიმბოლო. ვითარებიდან გამომდინარე, ხდება დროშის პოლიტიზირება. ანუ, ოპონენტების თვალში, სწორედ ის, რომ ესაა უმრავლესობის დროშა, და არა საერთო დროშა, ხდება მისი მთავარი დამახასიათებელი ელემენტი, ისევე როგორც ,,ნაციონალური მოძრაობა” მათთვის არის მხოლოდ და მხოლოდ პოლიტიკური მოძრაობა და არა საერთო სახალხო მოძრაობა. დროშის მომხრეებისთვის, რომლებისთვისაც რევოლუციაში ,,ხალხმა” გაიმარჯვა, დროშაც საერთო ნებასა და ერთობის გამომხატველია, და მისი პოლიტიზირება, რომელსაც ისინი აცნობიერებენ, მხოლოდ სამწუხარო, მაგრამ უმნიშვნელო დეტალია.

,,ნაციონალური მოძრაობის” დროშის სახელმწიფო დროშად გამოცხადებას არ მოჰყოლია თავად მოძრაობისთვის ახალი, განსხვავებული დროშის დაწესება. მოძრაობა და დროშა რჩება გაიგივებული, ისევე როგორც დროშა და სახელმწიფო. შემდგომში, მარტის საპარლამენტო არჩევნებში, «ნაციონალური მოძრაობა» კვლავაც ამ (აწი უკვე სახელმწიფო) დროშით მონაწილეობს. ამდენად, პოლიტიკური პლურალიზმის პოსტსაბჭოური სიმბოლო, პარტიების თანასწორი და თავისუფალი კონკურენცია, სიმბოლურ ლეგიტიმაციას კარგავს, ხოლო ,,ნაციონალური მოძრაობის” პოლიტიკური კურსი და ნება პოლიტიკური კონკურენციის მიღმა აღმოჩნდება.

დროშის საკითხი ეს ისევ პარტიისა და სახელმწიფოს მიმართების საკითხია. ,,ნაციონალური მოძრაობა” მიიჩნევს, რომ ის, ხალხის, როგორც ერთიანობის, ნებას გამოხატავს. დროშის ლეგიტიმაცია, ისევე როგორც კონსტიტუციის ლეგიტიმაცია, ემყარება, ხელისუფლების თვალსაწიერიდან, საერთო ნებას, ხოლო ოპოზიციის თვალსაწიერიდან, უმრავლესობის ნებას, უმცირესობების უფლებების იგნორირებით.

_________________

1 გარდა ამ სიმბოლური მახასიათებლისა, შემდგომ პერიოდში პარტია სახელმწიფოს ნიშნები სხვა მახასიათებლებითაც მყარდება. ესენია სახელმწიფო და ადგილობრივი ბიუროკრატიის მასიური შენაცვლება ახალი პოლიტიკური კადრებით; ერთპარტიული პარლამენტი და უარის თქმა ევროპის საბჭოს მოთხოვნაზე დაიწიოს 7-პროცენტიანი საარჩევნო ბარიერი; არჩევნებით მანიპულირების ტრადიციის გაგრძელება, მათ შორის ქვეყნის პრეზიდენტის აქტიური ჩარევა წინასაარჩევნო აგიტაციაში საკუთარი პარტიის სასარგებლოდ და სხვა.

2 ანალოგიურად სააკაშვილისა, ასლან აბაშიძე ბოლო წლებში იყენებდა მუქი ლურჯი ფერის ვარსკვლავებიან დროშას როგორც აღორძინების კავშირისა, და, იმავდროულად, აჭარის ავტონომიის სიმბოლოს. ამ ორი სიმობლიკის დაპირისპირება ხდება პოლიტიკური ბრძოლის დომინანტი იანვარში, ბათუმში, სადაც პარალელურად იმართება ასლან აბაშიძისა და მიხეილ სააკაშვილის მომხრეთა მიტინგები. სააკაშვილის მომხრეები 12 და 13 იანვარს ცდილობენ ავტონომიურ რესპუბლიკაში ხუთჯვრიანი დროშის აღმართვას, მაგრამ უშედეგოდ, ვინაიდან ასლან აბაშიძის მომხრეები ამას არ უშვებენ. ეს ბრძოლა დროშის აღსამართავად ახალ მიმართულებას იღებს 14 იანვარს, როდესაც საქართველოს პარლამენტი ცვლის სახელმწიფო სიმბოლიკას ახალი ხუთჯვრიანი დროშით: 19 იანვრიდან სააკაშვილის მოძრაობა ,,ჩვენი აჭარა” ანახლებს დროშის აღმართვის მცდელობებს და უკვე თითქმის ლეგიტიმურ საწყისებზე ათავსებს მას აჭარის სახელმწიფო დაწესებულებებზე, იმავდროულად მართავს სახალხო გამოსვლებს ასლან აბაშიძის გადადგომის მოთხოვნით.

3 „ქრისტიანული დროშა ეს არის ჩვენი ევროპული ინტეგრაციის გამოხატულება“ (მიხეილ სააკაშვილი, 28 იანვარი) ,,ჩვენი ურყევი კურსი არის ევროპული ინტეგრაცია... შემთხვევით არ ავწიეთ ჩვენ დღეს ევროპის დროშა. ეს დროშა საქართველოს დროშაც არის იმიტომ, რომ გამოხატავს ჩვენი ისტორიის, ჩვენი ცივილიზაციის ჩვენი კულტურის არსს და ჩვენი მომავლის პერსპექტივას და ხედვას” (25 იანვარი, ინაუგურაცია).

მოცემული კვლევა სწავლობს 2004 წლის თებერვალში განხორციელებული საკონსტიტუციო ცვლილებების ლეგიტიმაციას, როგორც ის წარმოჩინდა საქართველოს საჯარო სივრცეში 2004 წლის იანვარ-თებერვალში. ანუ, გარდა გარკვეული დამხმარე ხასიათის ემპირიული მონაცემებისა, აქ ძირითადად აღიწერება ვირტუალური სივრცე, რომელშიც წარიმართა მსჯელობა. კომუნიკაციურად ეს სივრცე ძირითადად კონსტრუირებულია ტელემაუწყებლობით და, შეუდარებლად ნაკლებად, პრესითა და რადიოთი. ტელევიზია წარმოადგენს ქვეყნის მასობრივი პოლიტიკური კომუნიკაციის მთავარ და, ალბათ, უკონკურენტო მედიას. მოცემული კვლევა არსებითად ეყრდნობა იმ ინფორმაციას, რომელიც ტელეარხების მიერ იქნა ტრანსლირებული.

კვლევის ამ სპეციფიკის გამო საჭიროა დავახასიათოთ სივრცის სტრუქტურა, რომელშიაც წარიმართა მოცემული მსჯელობა, ანუ ვუპასუხოთ კითხვას: რა ტიპის მაუწყებლობა ჩამოყალიბდა საქართველოში საკონსტიტუციო ცვლილებების განხილვის მომენტისთვის.

ნოემბრის მოვლენების წინა პერიოდში ტელევიზია და პრესა სარგებლობდნენ დამოუკიდებლობით ხელისუფლებისგან; ეს თვალნათლივ ჩანდა არსებული ხელისუფლების შეუზღუდავ კრიტიკაში. წინა რეჟიმის დელეგიტიმაციაში მედიამ დიდი როლი შეასრულა. ამ თავისუფლების ფონზე ჟურნალისტიკა ჯერ კიდევ ვერ გასცდა საბჭოურ პროპაგანდისტულ ტრადიციას და ვერ დაიმკვიდრა ახალი, უფრო ლიბერალური პროფესიული და ეთიკური სტანდარტები, რომლებიც მიუკერძოებელი ობიექტური მედიის ნორმებს დაამკვიდრებდა. საბჭოური ტრადიციის გავლენა პირველ რიგში იკვეთება მაუწყებლობისა და პრესის იდეოლოგიზირებულ, პროპაგანდისტულ ხასიათში. ტელემაუწყებლობა, რომელიც კომერციულად არამომგებიანია და ძვირადღირებული თავისი მფლობელებისთვის, ამ ფონზე ინსტიტუციონალურად პოლიტიკურ ხასიათს იძენს. ანუ მისი ძირითადი მიზანია არა კომერციული წარმატება, არამედ პოლიტიკური ზემოქმედების მოხდენა, გარკვეული საზოგადოებრივი აზრის ფორმირება. ამ პერიოდში ფუნქციონირებს რამდენიმე დამოუკიდებელი არხი, რომელთა შორის გამოირჩევა რუსთავი 2. ეს არხი ლიდერობს პოლიტიკის დღის წესრიგის ფორმირებაში, ხელისუფლების კრიტიკასა და მიხეილ სააკაშვილისა და ზურაბ ჟვანიას მხარდაჭერაში. ,,ვარდების რევოლუციის” შემდეგ ეს არხი საკუთარ თავს ,,გამარჯვებული ხალხის ტელევიზიას” უწოდებს.

თუკი ნოემბრამდე ყველა არხი მეტ-ნაკლებად ხელისუფლებას ედგა ოპოზიციაში, ნოემბრის მოვლენების შემდეგ მაუწყებლობის ლანდშაფტი პოლიტიკურად ბევრად უფრო მრავალფეროვანი გახდა. რამდენიმე თვით მყარდება ვითარება, რომელიც შეიძლება დახასიათდეს როგორც ,,პოლარიზებული პლურალიზმი”, სადაც თითქმის ნებისმიერი მაყურებელი რაღაც საინფორმაციო ნიშას მაინც პოულობს საკუთარი შეხედულებების შესაბამისად.

მაუწყებელთა პოლიტიკური მრავალფეროვნება კარგი მაგალითია 14 იანვრის საინფორმაციო გამოშვებათა მიერ მოწოდებული სიახლე სახელმწიფო დროშის მიღების შესახებ. რუსთავი 2-ი იმედიანად სვამდა კითხვას: ,,ჩაბარდება თუ არა ისტორიას ძველ დროშასთან ერთად ბოლო წლების ყველა წარუმატებლობა”, იბერია დაჩქარებული წესით ,,ნაციონალური მოძრაობი” დროშის სახელმწიფო დროშად გამოცხადებას ,,ძალადობის” არალეგიტიმურ სტატუსს ანიჭებდა: ,,გამარჯვებულმა გუნდმა ძალის დემონსტრირება კიდევ ერთხელ მოახდინა”; იმავე ასპექტს მიაქცია ყურადღება კავკასიამ: ,,სააკაშვილის ხუთჯვრიანი დროშა საქართველოს სახელმწიფო დროშა ხდება”.

ვინაიდან ტელემაუწყებლობა საქართველოში პოლიტიკური მობილიზაციის და პროპაგანდის გაცილებით უფრო მძლავრი იარაღია, ვიდრე პოლიტიკური პარტია, კონსტიტუციის განხილვა-არგანხილვის ბედი და ამ განხილვაში მონაწილეთა ვინაობა დიდწილად მაუწყებლობებზე იყო დამოკიდებული. ამ პერიოდში ყველა არხმა ფართოდ გააშუქა კონსტიტუციის ცვლილების პროცესი, მაგრამ განსხვავებული ელფერით. პროსახელისუფლებო რუსთავი 2, რომელიც აშკარად კრიტიკული აღმოჩნდა საკონსტიტუციო ცვლილებების შემოთავაზებული პროექტის მიმართ, დაინტერესდა მხოლოდ ,,რევოლუციონერი” კრიტიკოსების შეხედულებებით, სხვა არხები საზოგადოების გაცილებით უფრო ფართო სპექტრს უთმობდნენენ პირდაპირ ეთერს; ხელისუფლებასთან რადიკალურად დაპირისპირებული ძალების სპექტრი - როგორც ,,ექსპერტების”, ასევე პოლიტიკოსების - აქ ხშირად გაცილებით ფართო იყო.

სწორედ საკონსტიტუციო ცვლილებების განხილვა გახდა ტელევიზიის თავისუფლების პირველი პოსტრევოლუციური სერიოზული შეზღუდვის მიზეზი. მანამდე, ნოემბრის შემდგომ პერიოდში, უკვე გამოითქმებოდა გარკვეული ეჭვები, რომ სიტყვის თავისუფლება პოსტშევარდნაძისეულ ეპოქაში ვეღარ შენარჩუნდებოდა იმ დონეზე, რაც იყო; გაჩნდა ამის გარკვეული ნიშნებიც, მაგრამ არსებობდა უკეთესობის იმედიც. ეს იმედები სუსტდება მას მერე, რაც საკონსტიტუციო კანონპროექტის განსაჯაროებასთან ერთად რამდენიმე არხის ტელეეთერიდან ერთდროულად გაქრა პოპულარული სასაუბრო პროგრამები. პირდაპირ ეთერში გასული ეს გადაცემები წინა დღეებში დიდ დროს უთმობდა საკონსტიტუციო ცვლილებების კრიტიკას. რუსთავი 2-ის, იმედის, მზეის და მე-9 არხის ღამის პროგრამების გაქრობის შემდეგ ამ საკითხებზე მსჯელობას ორი არხის - იბერიის და კავკასიის - სასაუბრო პროგრამები იძლეოდა. ეს შედარებით პატარა და ღარიბი არხები სწორედ თავისი სიმცირისა და სიღარიბის გამო უფრო თავისუფლები არიან სხვა არხებთან შედარებით. თავისი ფორმატითა და ხასიათით ისინი წააგავენ კომუნალურ მაუწყებლობას, რომელსაც არა აქვს პრეტენზია მოსახლეობის უმრავლესობის ყურადღება მიიპყროს; ამდენად, ისინი შედარებით უკეთ ასრულებდნენ ადამიანთა უფლებებისა და პოლიტიკური უმცირესობებისთვის საჯარო სივრცის უზრუნველყოფის ფუნქციას. კონსტიტუციური ცვლილებების საპარლამენტო განხილვის დღეებში მხოლოდ მათ ჰქონდათ საპარლამენტო ოპოზიციისთვის ეთერის სრულფასოვანი დათმობის შესაძლებლობა.

ამწუთიერი, პირდაპირ ეთერზე ორიენტირებული ვრცელი საჯარო სივრცე დიდ გავლენას ვერ ახდენს საკონსტიტუციო ცვლილებების განხილვაზე. ყველა შეხედულება, გამოსვლა თუ სხვა, რაც ცვლილებებთან დაკავშირებით გამოითქმება, არის ზეპირსიტყვიერი ინფორმაცია, საუბარი ან მონოლოგი და არა წერილობითად მომზადებული საავტორო დოკუმენტი. ეს ეხება არა მარტო სატელევიზიო გამოსვლებს, სადაც ამგვარი სტილი ბუნებრივია, არამედ საგაზეთო პუბლიკაციებსაც, სადაც ჭარბობს ინტერვიუები, მრგვალი მაგიდების ჩანაწერები და სხვა. ერთ-ორ ვრცელ, სპეციალისტების მიერ მომზადებულ პუბლიკაციას, რომელიც გაზეთებში დაიბეჭდა, პროცესზე დიდი გავლენა არ მოუხდენია.¹ ვინაიდან სატელევიზიო გამოსვლების უმრავლესობა იყო საკმაოდ მოკლე, ჭარბობდა უფრო შეფასებითი მსჯელობა და შეფასებითი ხასიათის ეპიტეთები, როგორებიცაა: ,,ძლიერი”, ,,სუსტი”, ,,ევროპული”, სხვ. და ლოზუნგები: ,,ვეყანა უნდა გამოვიდეს კრიზისიდან”, ,,გზა დიქტატურისკენ”, სხვ., მონოლოგი, და არა არგუმენტირებული დიალოგი.

განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს გამოსვლების მეტად ცხარე ემოციური ტონი და დატვირთვა. ემოციურობით გამოირჩეოდნენ არა მარტო ოპონენტები, არამედ ხელისუფალნიც, განსაკუთრებით - მიხეილ სააკაშვილი, რომელიც საჯაროდ ჯერ კიდევ ,,გამარჯვებული ხალხის ლიდერის” პათოსით გამოდიოდა. იმ იშვიათ შინაარსობრივ დებატებში, რომლებიც ამ პერიოდში მაინც იმართებოდა, კრიტიკოსები ემოციურობით ჯაბნიდნენ კანონპროექტის დამცველ პოლიტიკოსებს. თუმცა კი ეს დოკუმენტი არა აქვთ ნანახი პარლამენტის წევრებსაც კი კანონპროექტის საპარლამენტო განხილვისას.

_______________

1 ერთადერთი წერილობითი კომენტარი, რომელიც ამ პერიოდში გაჟღერდა, იყო ვენეციის კომისიიის წევრის დასკვნა. ბოლო მომენტში გამოჩენილი ეს დასკვნა არგუმენტად გამოიყენება ორივე მხარის მიერ (სააკაშვილი: დადებითად აფასებენ; ოპოზიცია: უარყოფითი შეფასებაა),

მოცემული კვლევა ეყრდნობა ორი მიდგომის კომბინირებას. თავისი არსით ის ინტერპრეტაციულია, მაგრამ ამავე დროს იყენებს ფაქტობრივი მასალის სტატისტიკურ ანალიზს. კვლევა, პირველ რიგში, მიმართულია ქართული საზოგადოების გაგებაზე და არა შესწავლაზე ამ სიტყვის ტრადიციული ემპირიული მნიშვნელობით. მკითხველს, რომელსაც ნაკლებად აინტერესებს მეთოდოლოგია, შეუძლია გამოტოვოს ეს ქვეთავი და გადავიდეს შემდეგ ქვეთავზე.

პოლიტიკური შეხედულებების თვალსაზრისით, განსხვავებული დისკურსების გამოსაყოფად გამოყენებულ იქნა ფაქტორული ანალიზი, სახელდობრ, მისი ,,შებრუნებული” ვარიანტი - ე.წ. ,,Q-მეთოდი” (რომელიც სტეფენსონის მიერ შემოთავაზებული ,,Q-სორტირების მეთოდს ეფუძნება)¹. როგორც ცნობილია, ტრადიციული ფაქტორული ანალიზი (“ღ-მეთოდი”) იძლევა ამა თუ იმ ფენომენის თუ ობიექტის რაობის განმსაზღვრელი, არსობრივი ფაქტორების² გამოყოფის საშუალებას, რაც ეფუძნება სხვადასხვა მახასიათებელს შორის კავშირის დადგენის პროცედურას. მიღებული ინტერკორელაციათა მატრიცის მათემატიკური დამუშევებით ხერხდება ძირითადი ფაქტორების გამოყოფა. ჩვეულებრივი ფაქტორული ანალიზისაგან განსხვავებით, ,,Q-მეთოდის” შემთხვევაში კორელაცია არა სხვადასხვა მახასიათებელს არამედ რესპონდენტებს შორის განისაზღვრება. ამ გზით შედგენილი ინტერკორელაციების მატრიცის დამუშავებით მიიღწევა არა მახასიათებლების დაჯგუფება რაიმე ფაქტორის მიხედვით, არამედ თვით ინდივიდების დაყოფა გარკვეულ ჯგუფებად (და ამის საფუძველზე ფაქტორების დადგენა). სხვა სიტყვებით,, აღნიშნული მეთოდი საშუალებას გვაძლევს დავაჯგუფოთ რესპონდენტები საკვლევი ობიექტის მიმართ მათი შეხედულებათა სისტემის ერთგვაროვნების მიხედვით და, შესაბამისად, დავადგინოთ საზოგადოებაში ამ თვალსაზრისით არსებული დისკურსები (ანუ თითო გამოვლენილი ფაქტორი არის იმავდროულად თითო დისკურსი).

აღნიშნული მეთოდის მეშვეობით ვლინდება სუბიექტთა ორიენტაციები გარკვეული საკითხის მიმართ. ამის საფუძველზე შესაძლებელი ხდება სხვადასხვა ჯგუფის წარმომადგენელთა შეხედულებების სისტემის შედარება სათანადო სფეროში. ეს მიიღწევა სუბიექტის შეფასებითი რეაქციის ასახვით თითოეულზე იმ დებულებებიდან, რომლებიც შედის საკვლევი საკითხის გარშემო არსებული შეხედულებების ნაკრებში (Qნაკრები). ამასთან, ინდივიდის პოზიცია ამა თუ იმ შეხედულების მიმართ მნიშვენელობას იძენს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ის განიხილება ყველა სხვა დანარჩენ დებულებაზე მის მიერვე გამოხატული შეფასებითი რეაქციების კონტექსტში.

Q-მეთოდოლოგიის პრინციპით აგებული კვლევა რამდენიმე ეტაპს მოიცავს. I ეტაპზე მზადდება დებულებები Q-ნაკრებისთვის, რისთვისაც გამოიყენება ფოკუს-ჯგუფებისა და მასმედიის საშუალებების საფუძვლეზე მოპოვებული მასალა.

ვინაიდან კვლევა მიზნად ისახავდა იმ შეხედულებათა ასახვას, რომლის მატარებლები ჩვენი საზოგადოების რიგითი მოქალაქეები არიან, Q-ნაკრებისთვის დებულებების შეგროვებისას ძირითადად ვეყრდნობოდით ფოკუს-ჯგუფების მასალას. შესაბამისად, ფოკუს ჯგუფების დაკომპლექტებისას ვცდილობდით, რომ შერჩევა დემოგრაფიული და სოციალური მახასიათებლების თვალსაზრისით, შეძლებისდაგვარად, მრავალფეროვანი ყოფილიყო. ფოკუს-ჯგუფები ჩატარდა სამ რეგიონში, კერძოდ, 2 ჯგუფი თბილისში და თითო-თითო შესაბამისად ქუთაისსა და თელავში. სულ ჩატარდა 4 ფოკუს-ჯგუფი, საშუალოდ 8-10 მონაწილით. დისკუსია გრძელდებოდა დაახლოებით 1,5 საათი. დისკუსიის წარმართვისას მოდერატორი არ ემყარებოდა წინასაწარ შემუშავებულ კითხვარს, რათა მინიმუმამდე დაყვანილიყო მისი ზეგავლენა ჯგუფის წევრებზე და დისკუსიას ჰქონოდა სპონტანური და თავისუფალი ხასიათი. (გასათვალისწინებელია თემის სირთულე და მოქალაქეთა შეხედულებათა განუსაზღვრელობის ხარისხი ამ მათთვის საკმაოდ განყენებულ საკითხთან დაკავშირებით.)

ფოკუს-ჯგუფების ჩანაწერები გაიშიფრა და მათ საფუძველზე გამოიყო ცალკეული ფრაზები, სულ დაახლოებით 400 დებულება/გამონათქვამი, რომელიც ეხებოდა პოლიტიკურ საკითხთა ფართო სპექტრს. როგორც მოსალოდნელი იყო, ჩვეულებრივი, მოქალაქეებისთვის ბევრად უფრო ახლოა კონსტიტუციის ის ასპექტები, რომლებიც მათ უშუალოდ ეხება, და არა ცენტრალური ხელისუფლების მოწყობის საკითხები. ფოკუს -ჯგუფებში წამოიჭრა ისეთი თემები როგორებიცაა ადამიანის უფლებების დაცვა, მართლმადიდებლური რელიგიის სახელმწიფო სტატუსის დაფიქსირება, მოქალაქეობა და ეროვნულობა, რეგიონების თვითმმართველობა და სხვა. ამ საკითხების შესახებ რესპონდენტების აზრი, როგორც წესი, ბევრად უფრო მყარად არის ჩამოყალიბებული.

შემდგომ ეტაპზე ვახდენდით თითოეული ამ დებულების იდენტიფიცირებას და კატეგორიზებას დისკურსების ე.წ. გასაღების მეშვეობით. გასაღები წარმოადგენს ორგანზომილებიან სისტემას (დისკურსის ელემენტი და მტკიცების ტიპი), რომლის თითოეულ განზომილებაზე გამოიყოფა ოთხი პარამეტრი/კატეგორია. ამ ორი განზომილების კატეგორიათა კომბინაცია იძლევა უჯრედულ სტრუქტურას (მატრიცას) 4X4-ზე, ანუ, საბოლოო ჯამში, დებულებათა მთელი ერთობლიობა 16 კატეგორიად ჯგუფდება.

დისკურსის ელემენტები გულისხმობს შემდეგ კატეგორიებს:

1. ონტოლოგია (არსებული) - რეალურად არსებული ინსტიტუტების, სოციალური ჯგუფების, პიროვნებების და ა.შ. ერთობლიობა, ანუ ეს შეიძლება იყოს ერი, პოლიტიკური სისტემა, პოლიტიკოსები, ინდივიდები, კლანები და ა.შ.

2. აქტივობა (agency) - აქტივობის უნარი ან შესაძლებლობა, რომელიც მიეწერება, ან არ მიეწერება ამ არსებულს;

3. მოტივი: ზოგიერთ მოტივს შეიძლება ენიჭებოდეს პირველხარისხოვანი მნიშვნელობა, ზოგი კი - უარყოფილი ან უგულებელყოფილ იქნეს;

4. ბუნებრივი და არაბუნებრივი პოლიტიკური ურთიერთობები (პოლიტიკური თანასწორობა, ეროვნული და კლასობრივი კონფლიქტები, იერარქიული დაყოფა, რომელიც ეფუძნება კეთილდღეობის თუ პოლიტიკური ინტერესების ხარისხს, გამოცდილებას, დემოგრაფიულ ნიშნებს და ა.შ.).

მეორე განზომილება - დებულების ტიპი - გულისხმობს შემდეგ პარამეტრებს:

1. განსაზღვრებითი (definitive) - ეხება ტერმინის მნიშვნელობას;

2. აღნიშვნითი (designative) - ეხება ფაქტებს;

3. შეფასებითი (evalutive) - ეხება ფასეულობებს, რომლებიც არსებობს ან შეიძლება არსებობდეს;

4. დაცვითი (advocative) - ეხება იმას, რაც უნდა ან არ უნდა არსებობდეს.

ზემოაღნიშნული კრიტერიუმების საფუძველზე დებულებათა მთელი ერთობლიობა კატეგორიზებულ იქნა 16 ჯგუფად, ანუ მიღებული მატრიცის 16 უჯრედის მიხედვით. დებულებათა კლასიფიცირება (იდენტიფიცირება) მოხდა 3 ექსპერტის მიერ დამოუკიდებლად, მიწერილი კატეგორიები საბოლოოდ შეჯერებულ იქნა ერთმანეთთან.

დებულებათა თითოეული კატეგორიიდან შემთხვევითი წესით შეირჩა 4-4 დებულება Q-ნაკრებისთვის, ანუ გაკეთდა 64 გამონათქვამისგან შემდგარი ნაკრები. უნდა აღინიშნოს, რომ გამონათქვამები რჩებოდა უცვლელი სახით (ანუ იმ სახით, როგორადაც ის წარმოთქვა ავტორმა), რედაქტირება გულისხმობდა მხოლოდ შემოკლებებსა და გრამატიკულ შესწორებებს. რამდენიმე დებულება დამატებულ იქნა მასმედიიდან, რადგანაც მატრიცის ზოგიერთი უჯრედი საკმარისად ვერ შეივსო; გარდა ამისა, მასმედიდან Q-ნაკრებს დაემატა რამდენიმე ისეთი გამონათქვამი, რომელიც ჩვენი კვლევისთვის იყო არსებითი, მაგრამ არ ფიგურირებდა ფოკუს - ჯგუფების ტექსტებში (მაგ., 13³ და 17). დებულებების შერჩევის შემთხვევითობის პრინციპი არ იყო მკაცრად დაცული, ვინაიდან, თუ ამ გზით Q-ნაკრებში ხვდებოდა ორი შინაარსობრივად თითქმის იდენტური გამონათქვამი, ხდებოდა ერთ-ერთის ამოგდება და მის მაგივრად სხვა გამონათქვამის არჩევა.

კვლევის მესამე ეტაპზე ჩატარდა ინდივიდუალური ინტერვიუები, რომლის დროსაც 64 დებულება რესპონდენტებს უნდა დაელაგებინათ 13 ჯგუფად (კვაზინორმალური განაწილების სახით) თითოეულ შეხედულებასთან თანხმობის ხარისხის მიხედვით. შეფასება ხდებოდა 13-ქულიანი სკალის მეშვეობით, 6-იდან (,,ყველაზე მეტად ვეთანხმები”) 0-ს გავლით - 6-მდე („ყველაზე ნაკლებად ვეთანხმები”)⁴. კვლევის ამ ეტაპზე მონაწილეობა მიიღო 40 რესპონდენტმა. მათი შერჩევა ხდებოდა იმ კრიტერიუმების გათვალისწინებით, რომლებიც უზრუნველყოფდა ცვლადების მრავალფეროვნებას სოციალური და პოლიტიკური მახასიათებლების თვალსაზრისით. სოციალურ მახასიათებლებში იგულისხმება ასაკი, განათლება, საქმიანობის სფერო, მატერიალური კეთილდღეობის ხარისხი, საცხოვრებელი ადგილი. რესპონდენტები შეირჩნენ 4 რეგიონიდან, კერძოდ: 25 ადამიანი თბილისიდან, ხუთ-ხუთი კი ბათუმიდან, ქუთაისიდან და გორიდან.

პოლიტიკური მახასიათებლები ძირითადად უკავშირდებოდა პოლიტიკურ მიკუთვნებულობას. შერჩევა მოიცავდა ადამიანებს, რომლებიც აქტიურად უჭერდნენ მხარს ამა თუ იმ პარტიას ან იყვნენ რომელიმე კონკრეტული პარტიის წევრები, აგრეთვე მათ, ვინც ოპოზიციურად ან ინდიფერენტულად იყვნენ განწყობილი ყველა პარტიის მიმართ. თუ გავითვალისწინებთ იმ გარემოებას, რომ აღნიშნული კვლევა მიმდინარეობდა სხვა სოციოლოგიური გამოკითხვის პარალელურად, რომელიც 1000 რესპონდენტზე ტარდებოდა, შემთხვევითი შერჩევის პრინციპი ამ შემთხვევაშიც კარგად იქნა დაცული. გამოკითხვა ჩატარდა 2004 წლის შემოდგომაზე.

მიღებული მონაცემები დამუშავდა სპეციალურად Q-მეთოდისათვის განკუთვნილი სტატისტიკური პროგრამით PQMethod2.11 (Brown et al.1999). ფაქტორულიანალიზი წარმოებდა კორელაციების დადგენით Q-ნაკრებებს შორის მატრიცაში 40X40, რის შემდეგაც მატრიცის ანალიზი მოხდა ცენტროიდული მეთოდისა და Varimax როტაციის (Varimax rotation) მეშვეობით.

კიდევ ერთხელ უნდა გავიმეოროთ, რომ ფაქტორები, რომლებსაც მოცემული სტატისტიკური პროგრამა მონაცემების დამუშავების შედეგად ადგენს, წარმოადგენს დისკურსებს, რომლებიც ახლოსაა რესპონდენტების გარკვეული ჯგუფის შეხედულებებთან. სტატისტიკურ პროგრამას შეუძლია დააკავშიროს რესპონდენტები ორ, სამ, და ა.შ. შვიდ ფაქტორთან, თუნდაც ეს ფაქტორები თანაბრად მნიშვნელოვანი და შინაარსის მქონე არ იყოს. მონაცემების ანალიზისას პირველ რიგში საჭირო ხდება იმის დადგენა, თუ რამდენი ფაქტორის გამოყოფა და ანალიზი იქნება ყველაზე კორექტული. საუკეთესო დაჯგუფების დასადგენად მკვლევარმა შეიძლება გამოიყენოს ორი კრიტერიუმი - ფორმალური (დაეყრდნოს სტატისტიკურ პარამეტრებს) და შინაარსობრივი (უგულებელყოს ის დისკურსული დაყოფები, რომლებიც ნაკლებ შინაარსობრივ დატვირთვას ატარებს). ჩვენ გამოვიყენეთ ორივე კრიტერიუმი. შესაბამისად, აღმოჩნდა, რომ ორი ფაქტორის (დისკურსის) დაფიქსირებით შესაძლებელია რესპონდენტების დაყოფა მხოლოდ ხელისუფლების მომხრე და მის მოწინააღმდეგე ჯგუფებად, მაგრამ ვერაფერს ვიტყვით შედარებით ღრმა მსოფლმხედველობით სხვაობებზე. ამასთან, მეტისმეტად ბევრი დებულება ექცეოდა კონსენსუსის ველში (ორივე დისკურსი მათზე ერთნაირად რეაგირებდა). ეს უკანასკნელი ვითარება გამოვლინდა, აგრეთვე, სამი დისკურსის გამოყოფის შემთხვევაში. ხუთზე მეტი დისკურის დაფიქსირება შინაარსობრივად ნაკლებად ღირებული იყო და ქმნიდა ერთი რესპონდენტით განსაზღვრულ დისკურსებს. ოთხსა და ხუთ დისკურსს შორის არჩევანი გაკეთდა ოთხი დისკურსის სასარგებლოდ იმ საფუძვლეზე, რომ ოთხი ფაქტორის შემთხვევაში თითქმის ყველა გამოკითხული რესპონდენტი მკაფიოდ ასოციირებული აღმოჩნდა ამა თუ იმ დისკურსთან, ხუთფაქტორიანი განაწილება კი ბევრ რესპონდენტს ტოვებს მყარი მიკუთვნებულობის გარეშე.

მას მერე, რაც დაფიქსირებულია საკვლევი დისკურსები, იწყება მათი ანალიზი. დისკურსების ინტერპრეტაციისას და შედარებითი ანალიზისას უნდა გავითვალისწინოთ ის, თუ როგორ იყო ჩატარებული კვლევა და რა მნიშვნელობას ანიჭებდნენ რესპონდენტები ამა თუ იმ გამონათქვამს, როგორ მიაწერდნენ მათ ამა თუ იმ ქულას. კიდევ ერთხელ შეგახსენებთ, რომ ჩვეულებრივი სოციოლოგიური გამოკითხვისგან განსხვავებით, ამ შემთხვევაში რესპონდენტები თითოეულ გამონათქვამს სხვა გამონათქვამებისგან დამოუკიდებლად კი არ აფასებდნენ, არამედ ახარისხებდნენ მათ ერთმანეთთან მიმართებაში. ამიტომ, ფაქტორების დასახასიათებლად საკმარისი არაა, უბრალოდ დავაკვირდეთ იმ გამონათქვამებს, რომლებსაც მიენიჭა ყველაზე მეტი მნიშვნელობა (აბსოლუტური მნიშვნელობით, ანუ -6, -5 და +6, +5), და ჩავთვალოთ, რომ ისინი საკმარისია ფაქტორის დასახასიათებლად. ჩვენ ასევე უნდა მივაქციოთ ყურადღება რეაქციას სხვა გამონათქვამებზე და, აგრეთვე, სხვაობას ფაქტორებს შორის, თუნდაც ის შედარებით სუსტი აქცენტებით იყოს დაფიქსირებული. ასე, მაგალითად, მე-3 ფაქტორისთვის 50-ე გამონათქვამი ,,ჩვენთვის ამჟამად, ამ ეტაპზე ყველაზე კარგია დიქტატურა... ,,მხოლოდ სუსტად დადებითია (+1), მაგრამ იმის გათვალისწინებით, რომ სხვა ფაქტორები ამ გამონათქვამს მკვეთრად უარყოფით შეფასებას აძლევს (-5), ეს პასუხი საგულისხმო ინფორმაციას იძლევა მესამე დისკურსის თავისებურების შესახებ.

ასევე გასათვალისწინებელია, რომ თითქმის ყველა გამონათქვამი, რომელიც ჩვენს პოლიტიკურ ველს შეადგენს, ორაზროვანია და ხშირად სამაზროვანიც. სხვაგვარად, რესპონდენტის მიერ ამა თუ იმ ფრაზისთვის -6-დან +6-მდე ქულის მინიჭება ხშირ შემთხვევაში არ იძლევა საშუალებას გავიგოთ, რას გულისხმობს რესპონდენტი. ამისთვის საჭიროა, კვლევის მეთოდიკიდან გამომდინარე, შეფასდეს არა ცალკეული გამონათქვამი, არამედ ეს გამონათქვამი სხვა პასუხების ფონზე. ამის გათვალისწინებითაც კი, ობიექტურად დაფიქსირებული დისკურსების ინტერპრეტაცია სუბიექტურობის გარკვეულ ხარისხს მაინც შეიცავს და დიდადაა დამოკიდებული იმაზეც, თუ რა ცოდნა გაგვაჩნია ზოგადად საქართველოს მდგომარეობისა და მასში განვითარებული მოვლენების შესახებ. ის ფაქტი, რომ წინამდებარე კვლევის ავტორები საქართველოს მკვიდრნი და პოლიტიკური პროცესების მონაწილეებიც არიან, დადებითი და უარყოფითი მომენტების შემცველია. დადებით მხარეს წარმოადგენს ის გარემოება, რომ მიღებული მონაცემები გაიაზრებოდა იმ კონტექსტში, რომელსაც ქმნის ჩვენი ცოდნა საქართველოსა და მასში არსებული პროცესებისა და დაპირისპირებების შესახებ; მნიშვნელოვან მომენტს წარმოდგენდა იმის ცოდნაც, თუ რა კონტექსტში ჩნდებოდა ესა თუ ის ფრაზები სადისკუსიო ჯგუფების ჩატარებისას. უარყოფით მხარედ შეიძლება მივიჩნიოთ ის გარემოება, რომ ჩვენ - ავტორები, როგორც პროცესის მონაწილენი, თავისთავად უკვე რომელიმე დისკურსში ვიმყოფებით. ნებისმიერ ადამიანს საკუთარი დისკურსი ყველაზე ნათელ ფერებში ესახება, სხვისა კი უფრო კრიტიკული და ზოგჯერ ანტაგონისტური განხილვის საგანი ხდება. ჩვენ ვეცადეთ, ობიექტურები ვყოფილვიყავით ყველა დისკურსის მიმართ, მაგრამ არ უარვყოფთ გარკვეული აქცენტების გადატანის შესაძლებლობას სხვა პოზიციის მქონე მკითხველის მხრიდან. ფენომენოლოგიური მიდგომა, რომლის ჩარჩოებშიც გაკეთდა ეს კვლევა, აღიარებს საკუთარ მეთოდში გარკვეულ სუბიექტურობას, მეტიც, ეს სუბიექტურობა კვლევის განუყოფელ ელემენტს წარმოადგენს.

გასათვალისწინებელია ისიც, რომ საქართველოში ამ კვლევით დაფიქსირებული დისკურსების გარდა შეიძლება არსებობდეს სხვა, ნაკლებად გავრცელებული, სპეციფიკური დისკურსები, რომლებიც საზოგადოების შედარებით მცირერიცხოვან, მაგრამ მკვეთრად განსხვავებულ ჯგუფებს ახასიათებს. ასეთებად შეიძლება მივიჩიოთ, მაგალითად, არაქართულენოვანი ეროვნული უმცირესობები, რომლებიც ამ კვლევის მიღმა დარჩნენ. მხედველობაში უნდა ვიქონიოთ, რომ კვლევა გვაძლევს ინფორმაციას საქართველოს მოსახლეობის დიდი უმრავლესობის შესახებ, მაგრამ არ გამორიცხავს მცირერიცხოვანი ჯგუფების მკვეთრად განსხვავებული დისკურსების არსებობას. არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ გარდა იმ ადამიანებისა, ვისაც განათლების, აზროვნებისა და/ან პოლიტიკური ინფორმირებულობის წყალობით შეეძლო შეთავაზებული დებულებები საკუთარი მსოფლმხედველობის მიხედვით შეეფასებინა, არსებობს პოლიტიკურად ,ქვედა” სოციალური ფენა იმ ადამიანებისა, რომელთათვის საკუთარი პოზიციის დაფიქსირება პრაქტიკულად შეუძლებელი აღმოჩნდა.

_________________

1 მოცემული კვლევის მეთოდოლოგიის და თეორიული მიდგომის საფუძვლად გამოვიყენეთ ანალოგიური კვლევა, რომელიც ჩატარდა 13 პოსტკომუნისტურ ქვეყანაში არსებული პოლიტიკური დისკურსების გამოსავლენად. იხ. John S.Druzek, Leslie T.Holmes, ,,Post-Communist Democratization; Political Discourses across Thirteen Countries”, Cambridge University Press, 2002

2 ნათქვამის ნათელსამყოფად მარტივ მაგალითს მივმართოთ. ვთქვათ, ნებისმიერ სპექტრალურ ფერთა ერთობლიობა შეიძლება აღიწეროს, როგორც წრფივი ფუნქცია სამი ძირითადი ფერისა (წითელი, მწვანე, ლურჯი), ანუ ეს სამი ფერი არის აღნიშნული ფენომენის რაობის განმსაზღვრელი სამი ძირითადი ფაქტორი.

3 აქ და შემდგომ Q-ნაკრების გამონათქვამები აღნიშნულია ნომრებით, რომლებიც შეესაბამება მათ ნომერს ტაბულა 1-ში.

4 იხ. ნახ. 1

საქართველოს მოსახლეობში ჩვენ მიერ გამოვლენილ იქნა ოთხი განსხვავებული დისკურსი, პოლიტიკური შეხედულებების ოთხი განსხვავებული ტიპი. სანამ მათ დახასიათებაზე გადავიდოდეთ, პირველ რიგში, უნდა განვმარტოთ, რას ნიშნავს განსხვავებულობა პოლიტიკურ შეხედულებებში, რაზედაც აქ ვსაუბრობთ.

საქართველოში მცხოვრები რეალური ადამიანები არ არიან ერთმანეთის სრული ანტიპოდები, რომლებსაც საერთო მისწრაფებები არ გააჩნიათ. ასე მაგალითად, ნებისმიერ ქართველ მოქალაქეს სურს, რომ საქართველო აღორძინდეს, რომ ქართველები უკეთესად ცხოვრობდნენ, რომ გვქონდეს კონსტიტუციური დემოკრატიული სახელმწიფო და რომ საქართველო ჩადგეს თანამდეროვე ცივილიზებული ქვეყნების რიგში. თუ საკითხს ამ კუთხით მივუდგებით, დიდ სხვაობას ადამიანებს შორის ვერ დავინახავთ. სხვაობა მჟღავნდება მაშინ, როდესაც მათ ვაიძულებთ ზემომოყვანილ დებულებათა შორის გამოკვეთონ პრიორიტეტები და მოახდინონ ღირებულებების რანჟირება, ანუ დააფიქსირონ, პირველ რიგში რას უნდათ მიაღწიონ. რეალურ ცხოვრებაში ადამიანებს ამგვარ მოთხოვნას უყენებს პოლიტიკური გარემო - იმის საჭიროება, რომ არჩეულ იქნეს ესა თუ ის ხელისუფლება და გამოიკვეთოს დამოკიდებულება ამა თუ იმ პოლიტიკური გადაწყვეტილებებისა და სამოქმედო გეგმების პრიორიტეტების მიმართ.

იმაში გასარკვევად, თუ რა შინაარის სხვაობები ჩნდება მოქალაქეთა შეხედულებებში რეალურ ვითარებაში, ჩვენ შემოგვაქვს დისკურსების აბსტრაქტული მოდელი, რომელშიც, რეალური ცხოვრებისგან განსხვავებით, ყველა დისკურსი (და მათი მატარებელი წარმოსახვითი ინდივიდები) მკვეთრად განსხვავდება და ერთმანეთს უპირისპირდება, ანუ ე.წ. ვებერისეული „იდეალური ტიპის” მოდელი. რეალურ ცხოვრებაში ამგვარი იდეალური ტიპის დისკურსები წმინდა სახით არ არსებობს. მიუხედავად ამისა, იდეალური ტიპები გვეხმარება გავერკვეთ იმ მრავალფეროვან სამყაროში, რომელიც ჩვენ ირგვლივ არსებობს.

ჩვენი კვლევის შედეგად გამოვლენილი დისკურსები იდეალური ტიპისაა. ისინი მოცემულია ტაბულა N 1-ში (იხ. დანართი) ოთხი იდეალური Q-ტიპის სახით, რომლებიც შეესაბამება სტატისტიკური ანალიზის ოთხფაქტორიან ვარიანტს. თითოეული გამონათქვამის გასწვრივ ამ ტაბულაში მოყვანილია ქულები - 6-იდან +6-მდე, რომლებიც ასახავენ გამონათქვამის შეფასებას იმ წარმოსახვითი (ბუნებაში, შესაძლოა, არარსებული) ინდივიდის მიერ, რომელიც სრულ თანხმობაში იქნებოდა მოცემულ დისკურსთან. დისკურსის ნომერი მითითებულია შესაბამისი სვეტის თავში. ამ ტაბულაში 64 გამონათქვამი განლაგებულია მიმდევრობით მაქსიმალური კონსენსუსისგან (ყველა მეტ-ნაკლებად ერთი აზრისაა) მაქსიმალურ დაპირისპირებამდე (არსებობს რადიკალურად დაპირისპირებული მოსაზრებები).

არსებითად, ამ ტაბულის გადმოცემით თავდება კვლევის ემპირიული ნაწილი; შემდგომი ეტაპი არის ანალიზი და ინტერპრეტაცია - დისკურსებისთვის სახელების დარქმევა, მათი ნარატიული დახასიათება და თეორიული გააზრება. ძირითადად ეს იქნება გაკეთებული შემდეგ ქვეთავში, სადაც დაწვრილებით აღიწერება და დახასიათდება კვლევის შედეგად მიღებული დისკურსები. აქ მოკლედ შევაჯამებთ შედეგებს, რისთვისაც შემოვიტანთ პოლიტიკური შეხედულებების კიდევ უფრო აბსტრაქტულ, თეორიულ მოდელს. მიუხედავად იმისა, რომ ეს მოდელი არ წარმოადგენდა ანალიზის ამოსავალ წერტილს, არამედ სწორედ ანალიზის შედეგად ჩამოყალიბდა, მისი წინასწარი პრეზენტაცია მიზანშეწონილად გამოიყურება, ვინაიდან გარკვეულწილად გაუადვილებს მკითხველს ქვემოთ მოყვანილი ანალიზის გაგებას.

წარმოვიდგინოთ ისეთი პოლიტიკური შეხედულებების სისტემები, რომლებიც შესაძლებელია განვალაგოთ შემდეგი ორგანზომილებიანი სიბრტყის შესაბამის მეოთხედებში; ამ სიბრტყის განზომილებები შემდეგი დაპირისპირებებითაა შექმნილი:

ამ სიბრტყის ვერტიკალური განზომილება პირობითად შეგვიძლია გავიაზროთ, როგორც ოპოზიცია ,,ტრადიცია” - ,,ანტიტრადიცია”. სიბრტყის ქვედა ნაწილში იმყოფებიან ტრადიციონალისტები, რომელთათვისაც პოლიტიკური ლეგიტიმაციის წყაროს წარმოადგენს, პირველ რიგში, ის, რაც არის ადგილობრივი, ქართული, წარსულიდან მომდინარე, გარკვეული ჩარჩოებით და იდენტურობით გამოყოფილი დანარჩენი სამყაროსგან. განზომილების მეორე ბოლოში მყოფნი მეტ მნიშვნელობას ანიჭებენ გარე სამყაროს, დასავლურ გამოცდილებას, მომავალს, წარსულის უარყოფასაც კი.

სიბრტყის მეორე - ჰორიზონტალური - განზომილება შეიძლება გავიაზროთ როგორც დამოკიდებულება პოლიტიკისადმი ზოგადად. სიბრტყის მარჯვენა მხარეს იმყოფებიან ისინი, ვინც პოლიტიკაში ყველაზე მეტად აფასებს მიზნებს, ხოლო მეორე მხარე აქცენტს აკეთებს წესებზე, რომლებსაც მისდევენ პოლიტიკოსები თავისი მიზნების მისაღწევად. ამ ოპოზიციას პირობითად დავარქმევთ ,,პროცედურისა” და ,,მიზნის” დაპირისპირებას. საილუსტრაციოდ მოვიშველიოთ დემოკრატიის ლინკოლნისეული ცნობილი განმარტება - ,,დემოკრატია არის ხალხის მმართველობა, ხალხის მიერ განხორციელებული ხალხისთვის”, ,,პროცედურის” მიმდევრები ამ გამონათქვამში უფრო დიდ მნიშვნელობას მიანიჭებენ მმართველობის განხორციელებას ხალხის მიერ, ხოლო ,,მიზნის” მიმდევრები იმას, რომ მმართველობა იყოს ხალხისთვის.

აქ განსამარტავია, თუ რატომ გამოვიყენეთ ტერმინი ,,ანტიტრადიცია” სიბრტყის ზედა ნაწილის დასახასიათებლად და არ დავუპირისპირეთ ,,ტრადიციას” ,,მედასავლეთეობა”, რომელსაც ხშირად ეყრდნობიან საქართველოში ცვლილებების მოსურნე რეფორმატორები. საქმე ისაა, რომ ეს უკანასკნელი ცნება ქართულ რეალობაში გარკვეულწილად ,,მითვისებული” აქვს ერთ კონკრეტულ დისკურსს, მაშინ როდესაც სხვა დისკურსებიც აცხადებენ მასზე პრეტენზიას. ჩვენი შეხედულებით, ჭეშმარიტი ,,მედასავლეთეობა” მდგომარეობს ზემოთ მოცემული სქემის ცენტრალური ზონისკენ სწრაფვაში და არა მისი რომელიმე განაპირა უკიდურესობის აბსოლუტიზებაში. სიბრტყის ოთხივე მეოთხედი საჭირო და აუცილებელი კომპონენტია იმისა, რასაც ავტორები დასავლურ ლიბერალურ დემოკრატიად მოიაზრებენ, ხოლო ჭეშმარიტად ,,მედასავლური” განვითარება შესაძლებელია მხოლოდ მათი თანაარსებობის შემთხვევაში, რადიკალიზაციისა და ურთიერთგანდევნისგან თავის არიდებით.

ამ დაყოფის შესაბამისად, სიბრტყის ზედა მარჯვენა კუთხეში განლაგდებიან ისინი, ვისთვისაც ყველაზე მნიშვნელოვანია საქართველოს რეალობის რაც შეიძლება სწრაფი გარდაქმნა იმ ნიმუშების მისაღწევად, რომლებიც ქვეყნის გარეთ, უფრო განვითარებულ დემოკრატიებში არსებობს. სიბრტყის მარჯვენა ქვედა მეოთხედში იმყოფებიან ისინიც, ვისთვისაც ქვეყნის სწრაფი განვითარება პრიორიტეტია, ოღონდ ქართულ ტრადიციებზე და მენტალიტეტზე დაყრდნობით. ქართულ ტრადიციებს ასევე პირველ რიგში აფასებენ სიბრტყის ქვედა მარცხენა მეოთხედში, ოღონდ მათ მატარებლად ისინი პირველ რიგში ქართველებს განიხილავენ, ამდენად, მათთვის ქვეყნის განვითარებაზე უფრო მნიშვნელოვანია ქართველებისთვის ადამიანური ცხოვრების აწყობა. სიბრტყის ზედა მარცხენა მეოთხედი, მარჯვენა მეოთხედის მსგავსად, დასავლური ნიმუშებითაა შთაგონებული, მაგრამ, მისგან განსხვავებით, მათში უფრო პოლიტიკური ცხოვრების წესებს ეძებს, ვიდრე პოლიტიკური გარდაქმნების მიზნებს.

კვლევის შედეგად გამოვლენილი დისკურსები ერთმანეთისგან დაახლოებით იმგვარად განსხვავდება, როგორც ამ სიბრტყის მეოთხედები, ანუ ისინი საკმაოდ კარგ (თუმც, არაზუსტ) შესაბამისობაში არიან მოყვანილი სიბრტყის მეოთხედებთან. პირობითად შერქმეული სახელების გამოყენებით შეიძლება ვამტკიცოთ, რომ პირველი დისკურსი ,,მოდერნიზატორი” იმყოფება ზედა მარჯვენა კუთხეში, ,,მართლმადიდებელი ტრადიციონალისტი” - ქვედა მარჯვენაში, ,,ჰუმანისტი ტრადიციონალისტი” - ქვედა მარცხენაში, ხოლო ,,ოპოზიციონერი კონსტიტუციონალისტი” - ზედა მარცხენაში.

ეს ოთხი განწყობა უნდა მივიჩნიოთ იმ დევიზებად, რომლებიც კარგად ასახავენ საქართველოს მოსახლეობის პრიორიტეტებს.

შესაძლებელია თუ არა ითქვას, რომ ზემოთ განხილული აბსტრაქტული მოდელი გამოდგება რეალური დისკურსების აღსაწერად, და საერთოდ, რას წარმოადგენენ ისინი? ტაბულა 1-ში მოყვანილია ის ოთხი დისკურსი. რომლებიც გამოიკვეთა ჩვენი გამოკვლევის შედეგად.

ზოგადად, ჩვენ მიერ დაფიქსირებული ყველა დისკურსი ეთანხმება იმას, რომ კონსტიტუცია უნდა შესრულდეს ყველა მუხლში და მისი დარღვევა დაუშვებელია, რომ დემოკრატიის დროს უნდა იყოს აზრთა სხვადასხვაობა და რომ კონსტიტუციის მოდელი უნდა უწყობდეს ხელს დემოკრატიისა და პოლიტიკური კონკურენციის განვითარებას ქვეყანაში, რომ მმართველები აუცილებლად უნდა ემორჩილებოდნენ კონსტიტუციას და არ ცვლიდნენ მას ერთპიროვნულად (49, 64, 14, 53). რაშია სხვაობა მათ შორის?

გამონათქვამების ნაკრები, რომელიც რესპონდენტების გამოკითხვას დაედო საფუძვლად, საკმაოდ რთულ, ხშირად ღრმა ფილოსოფიური აზრის მქონე დებულებებს მოიცავს. ასე, ქვეყნის კონსტიტუციის შინაარსი, ზოგიერთი მტკიცების მიხედვით, წმინდა ლეგალისტურია (4), ზოგიერთის მიხედვით - პოლიტიკური (3), ის მორალის დაცვას ემსახურება (9), უზრუნველყოფს ხელისუფლების პოლიტიკურ მდგრადობას და ეფექტურობას (11), ზღუდავს ხალხის უმრავლესობის ძალაუფლებას (13), ემსახურება პოლიტიკური პლურალიზმის განვითარებას (64). რესპონდენტების შეფასებებში ამგვარი კონცეპტუალური გამონათქვამები, გარკვეულწილად დაიჩრდილა პოლიტიკურად უფრო აქტუალური საკითხებით. თუმცა, შეიძლება ითქვას, რომ მორალზე დაფუძნებულმა კონსტიტუციამ მთლიანობაში უფრო დადებითი შეფასება მიიღო, ვიდრე ხალხის უმრავლესობის ნების შემზღუდველმა კონსტიტუციამ. კონსტიტუციის რაობას ყველაზე დიდი მნიშვნელობა მიანიჭა მეორე დისკურსმა, რომლისთვისაც კონსტიტუცია თან ლეგალისტურია (ქვეყნის ძირითადი კანონი) და თან იდეოლოგიური (პოლიტიკური ტრაქტატი). ამ დისკურსისთვის კონსტიტუცია გარკვეულწილად სახელმწიფო იდეოლოგიის ფუნქციას ატარებს. მის მსგავსად, მესამე დისკურსიც კონსტიტუციას პოლიტიკური ტრაქტატის როლს ანიჭებს, ოღონდ მას უფრო ხალხის უმრავლესობას უკავშირებს და არა სახელმწიფოს. მეოთხე დისკურსი, მათგან განსხვავებით, მეტად პრაგმატულია და კონსტიტუციაში პოლიტიკური პლურალიზმის დაცვასთან ერთად, პირველ რიგში, აფასებს ხელისუფლების პოლიტიკური მდგრადობისა და ეფექტურობის უზრუნველყოფას. ამ პრაგმატიზმს უარყოფს პირველი დისკურსი, რომელიც ყველაზე გულგრილია კონსტიტუციის რაობის მიმართ და უფრო მისი შეცვლის პროცედურის საკითხებს განიცდის.

ნაკრებში ბევრი ისეთი გამონათქვამი აღმოჩნდა, რომელიც იძლევა გამოყოფილი დისკურსების პოლიტიკურ შეხედულებათა მრავალმხრივი ანალიზის შესაძლებლობას. ეს გამონათქვამები მოიცავს დამოკიდებულებათა ფართო სპექტრს, რომლებიც ვლინდება ადამიანის უფლებების, დემოკრატიის, დიქტატურის, რეგიონული მოწყობისა და თვითმმართველობის, სამართლიანობისა და სხვა თემებთან დაკავშირებით. შესაბამისად, იქმნება დისკურსების ღრმა ანალიზის შესაძლებლობა.

თუ დავუბრუნდებით ზემოთ მოყვანილ ორგანზომილებიან კლასიფიკაციას, დავინახავთ, რომ მესამე და მეოთხე დისკურსი აშკარად ტრადიციონალისტურ ორიენტაციას ეფუძნება (58, 63, 33, 61). ისინი, ამ მხრივ, კონსერვატიულ ხასიათს ატარებენ, ოღონდ ერთი თავისებურებით. მაშინ, როდესაც დასავლურ საზოგადოებებში კონსერვატიული დისკურსებისთვის დამახასიათებელია ლეგიტიმაციის რელიგიური საწყისები, პოსტსაბჭოური სპეციფიკიდან გამომდინარე, რელიგია ყველა ტრადიციონალისტისთვის თანაბრად ღირებული არ არის. მესამე დისკურსი მძაფრად განიცდის მართლმადიდებლური რელიგიის სტატუსის საკითხს და ემხრობა ამ სტატუსის დაფიქსირებას კონსტიტუციაში (34), მაშინ, როცა მეოთხე დისკურსი ინდიფერენტულია რელიგიის პოლიტიკური სტატუსის მიმართ და უფრო საბჭოური ტრადიციის ჩარჩოებში გაიაზრება. ამდენად, ეს ორი დისკურსი - მესამე და მეოთხე - სიბრტყის ქვედა ნაწილში უნდა მოვიაზროთ. პირველი ორი დისკურსისგან განსხვავებით, მესამე და მეოთხე დისკურსები უფრო არიან განწყობილი, განიხილონ სახელმწიფო დროშა ამ სახელმწიფოს იდეოლოგიის გამომხატველად (2), ნაკლებად მგრძნობიარენი არიან საკუთარი უფლებების დარღვევისადმი (41), ნაკლებად ეშინიათ პარლამენტის ერთპარტიულობისა (27) და კანონმდებლობის ერთ პიროვნებაზე მორგების (16). ორივე დისკურსი პოზიტიურადაა განწყობილი დღევანდელი ხელისუფლების მიმართ, ვინაიდან მოსწონთ ახალი, ახალგაზრდა, ენერგიული მმართველები (38), მიაჩნიათ, რომ ახალი ხელისუფლება პირნათლად ასრულებს კანონებს (42) და სჯერათ, რომ კანონების დარღვევა წინსვლის საწინდარი არ ხდება (44).

ჰორიზონტალურ განზომილებაში დისკურსებს შორის ასევე არსებობს სხვაობა მიზანზე და პროცედურაზე ორიენტაციების თვალსაზრისით, ოღონდ სიბრტყის ზედა ნაწილში დისკურსებს შორის განსხვავებას იწვევს ერთი ტიპის საკითხები, ხოლო ქვედა ნაწილში - სხვა. პირველი და მეორე დისკურსი ერთმანეთს უპირისპირდება ,,ვარდების რევოლუციის” შემდგომ კონსტიტუციაში შეტანილ ცვლილებებსა და სახელმწიფო დროშის შეცვლასთან დაკავშირებით, ხოლო მესამე და მეოთხე - დემოკრატიისა და დიქტატურის გაგების, აგრეთვე რელიგიის სახელმწიფოსთან მიმართების კონტექსტში. თუ მესამე დისკურსი ემხრობა იმას, რომ დღევანდელ განსაკუთრებულ ვითარებაში პრეზიდენტმა საკუთარ თავზე უნდა აიღოს მთელი პასუხისმგებლობა (54), და რომ ქართველი ხალხი საერთოდ ისეთია, რომელსაც უნდა ჰყავდეს ერთი მმართველი (18), მეოთხე დისკურსი ამ დებულებებს კატეგორიულად არ ეთანხმება. ის არ იზიარებს დიქტატურისა და დემოკრატიის იმ გაგებებს, რომელსაც მესამე დისკურსი ემხრობა: ამ უკანასკნელის მიხედვით, თუ ერთი ადამიანი ფლობს მთელ ძალაუფლებას და გამოხატავს საზოგადოების ნაწილის ინტერესებს, ეს დემოკრატიაა და არა დიქტატურა (8), ანუ ერთ ხელში მთელი ძალაუფლების კონცენტრირება თავისთავად არ ნიშნავს დიქტატურას (1). მიუხედავად იმისა, რომ ორივე ტრადიციონალისტური დისკურსი ერთგვარად თავს იკავებს კონსტიტუციური ცვლილებების შეფასებისგან (შესაძლოა, საკმარისად კომპეტენტურად ვერ გრძნობენ თავს ამ საკითხებთან მიმართებაში), ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ მათ არ აქვთ კონსტიტუციონალიზმის პრინციპების შესახებ გამოკვეთილი, თანაც ურთიერთსაწინააღმდეგო პოლიტიკური ხედვა. მეოთხე დისკურსი მესამესთან შედარებით ბევრად უფრო ემხრობა პლურალიზმსა და ძალაუფლების დანაწილების კონსტიტუციონალისტურ იდეებს (სიბრტყის მარცხენა მხარე).

პირველი და მეორე დისკურსების დაპირისპირება გაცილებით უფრო მეტად ეხება მიმდინარე პოლიტიკის შეფასებას. ამ მხრივ, ეს დისკურსები ბევრად უფრო ,,პოლიტიზირებული” ხასიათით გამოირჩევიან. ,,იმ დროშას, რომელიც დღეს ფრიალებს” ნაციონალური მოძრაობის დროშად განიხილავს პირველი დისკურსი, რასაც კატეგორიულად არ ეთანხმება მეორე (17). მეორე დისკურსი მიესალმება იმ ფაქტს, რომ სახელმწიფო სტრუქტურები დაკომპლექტდეს რევოლუციიდან მოსული ხალხით, ხოლო პირველი ამას არ ემხრობა (52). პირველი დისკურსი კატეგორიულად არ ეთანხმება მოსაზრებას, რომ საჭირო იყო კონსტიტუციური ცვლილებების სწრაფად გატარება (35), და რომ პრეზიდენტის მიერ პარლამენტის დათხოვნის უფლება ხელს შეუწყობს შესაძლო პოლიტიკური კონფლიქტების მოგვარებას (5), მეორე დისკურსი კი, საკმაოდ დადებითად არის განწყობილი ორივე დებულების მიმართ. თუმცა, აღნიშნული ორი დისკურსიდან ვერც ერთი ვერ ხედავს ძვრებს იმ მიმართულებით, რომ ცხოვრება კონსტიტუციის მიხედვით ეწყობა, მაგრამ პირველი ამაში გაცილებით უფრო კატეგორიულია (37).

დისკურსების თვალნათლივი წარმოჩენის მეტად ეფექტურ საშუალებას წარმოადგენს ამ დისკურსებისთვის დამახასიათებელი დებულებების გადმოცემა ნარატიული ტექსტის სახით, რომელსაც თავის ნაშრომში დრუზეკი და ჰოლმსი მიმართვენ. თითოეული დისკურსის დახასიათებისას, როგორც უკვე აღინიშნა, ვეყრდნობით, ამ დისკურსის ყველაზე გამოკვეთილ მტკიცებულებებს (რომელთაც მიეცა შეფასება -6,-5,+5,+6) და იმ დებულებებს, რომლებიც მას სხვებისგან განასხვავებს.