|
|||||
|
|
|
ფილოსოფიის ისტორია (წიგნი I) |
|
|
| საბიბლიოთეკო ჩანაწერი: |
| ავტორ(ებ)ი: მარტინი ივან |
| თემატური კატალოგი საზოგადოებრივი მეცნიერებები|ფილოსოფია |
| წყარო: ISBN 978-9941-0-0290-8 |
| საავტორო უფლებები: © სულხან-საბა ორბელიანის სახელობის თეოლოგიის, ფილოსოფიის, კულტურისა და ისტორიის ინსტიტუტი |
| თარიღი: 2008 |
| კოლექციის შემქმნელი: სამოქალაქო განათლების განყოფილება |
| აღწერა: თბილისი 2008 თარგმნა იტალიურიდან მარიკა სააკაშვილმა რედაქტორი: ზაზა შათირიშვილი დაკაბადონება: ედვარდ გოგილაშვილი გამოცემის ფინანსური მხარდაჭერისთვის მადლობა კარდინალ ვალტერ კასპერს Danke: Walter Kardinal Kasper |
|
|
1 ფილოსოფია? აი, რაშია საჭირო |
▲ზევით დაბრუნება |
ესაა შემეცნების სუფთა და უანგარო სიყვარული. ამას აღნიშნავს თავად სიტყვა. მაშ ის უსარგებლოა?
არმანდო მასარენტი
IL sole 24 ore
28 ნოემბერი 2006
რა საჭიროა ფილოსოფია? ამ კითხვას პროფესიონალი ფოლოსოფოსები შეაფასებდნენ როგორც ძალზე გულუბრყვილოს ან როგორც თავხედურს. ფოლიოსოფია - უპასუხებდნენ ისინი აღშფოთებით ან იმ მოთმინებით ახლობლებისადმი რომ იჩენენ ხოლმე - არაფერში არ უნდა იყოს საჭირო. ისაა ადამიანის ერთ-ერთი ყველაზე ღირსეული საქმიანობა. ისაა შემეცნებისადმი ღირსეული და უანგარო სიყვარული. ამას აღნიშნავს მისი ბერძნული სახელწოდებაც. ამ სიყვარულიდან მომდინარეობს ის ძირითადი და აუცილებელი კითხვები, რომლებსაც უკვე სამი ათასი წელია უტრიალებენ კაცობრიობის საუკეთესო მოაზროვნენი: რისგან შედგება სამყარო? საიდან წარმოიშვა ის? რად იცვლება საგნები? არსებობს რაიმე მუდმივი ცხოვრებსა და მოვლენების მუდმივ ცვალებადიბაში და გარდაქმნებში? ადამიანის არსებობა ამოიწურება სიკვდილთან ერთად, თუ შეიძლება გვქონდეს სულის უკვდავების იმედი? აქვს სიცოცხლეს აზრი? დანიშნულება, თუ მარტოოდენ ამაო წრიალია? თავისუფლები ვართ გავაკეთოთ არჩევანი თუ ყველაფერი უკვე განსაზღვრულია ბედისწერით? როგორ უნდა მოვექცეთ ჩვენს მსგავს არსებებს? არსებობს ღმერთი? არსებობს სამართლიანობა ადამიანთა შორის? არსებობს ნორმები, რომლებითაც უნდა ვიხელმძღვანელოთ ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაში და რომლებიც დაგვეხმარებიან პასუხი გავცეთ შემდგომ კითხვას, რომელიც პირველად სიკრატემ დასვა და რომელიც დღესაც რჩება კითხვათაგან უმნიშვნელოვანესად, ,,თუ როგორ ინდა იცხოვროს ადამიანმა“?
სწორედ ესაა ის კითხვები, რომლებიც უნდა დაისვას! იტყვის ახლა ჩვენი პროფესიონალი ფილოსოფოსი. მაგრამ თუ კი ვინმე მაინც იკითხავს თუ რა საჭიროა ფილოსოფია, მაშინ სწორედ ამგვარი უადგილო, მცდარი კითხვების ასაცილებლადაა ის საჭირო. ფილოსოფიის ერთ-ერთი სიღრმისეული დავალებაა - როგორც ზუსტად აღნიშნა გასული საუკუნის ერთ-ერთმა დიდმა მოაზროვნემ ლუდვიგ ვინტგენშტაინმა - ცხოვრებისა და შემეცნების ყველა ასექტში განავითაროს სწორი კითხვების ჩამოყალიბების უნარი და აგვარიდოს ცრუ პრობლემების ან ცუდად დასმული საკითხების ირგვლივ ამაო ტრიალი.
ჩვენი წარმოსახვითი „პროფესიონალი ფილოსოფოსის“ პასუხი, იქნება ის აღშფოთებული თუ მოთმინებით სავსე, სინამდვილეში ძალზე დახვეწილია. ითვალისწინებს თანამედროვე ფილოსოფიის განსაკუთრებულ ნიადაგს, რომელმაც, უკეთეს შემთხვევაში, მიატოვა ყველა ამ კითხვაზე საბოლოო პსასუხის გაცემის ილუზია, და რომელიც მიუხედავად ამისა მაინც სვამს მათ, სწორედ იმიტომ, რომ ისინი კვლავაც ინარჩუნებენ, როგორც წარსულში, თავიანთ ფუნდამენტალურ მნიშვნელობას და შეეხებიან არა მხოლოდ ფილოსოფოსებს, არამედ ყოველ მოქალაქეს.
,,ფილოსოფია - წერდა ბერტრან რასელი - უნდა შეისწავლებოდეს არა ზუსტი პასუხებისათვის იმ კითხვებზე, რომლებსაც ის სვამს, ვინაიდან, როგორც წესი, არავითარი ზუსტი პასუხის შეცნობა არ შეიძლება, არამედ თავად კითხვების სიყვარულისათვის; ვინაიდან ისინი აფართოებენ ჩვენს აღთქმას შესაძლებლობებზე, ამდიდრებენ ჩვენს წარმოსახვის უნარს და ლახავენ დოგმატურ ამპარტავნებას, რომელიც გონებას ჭვრეტისაკენ მიმავალ გზას უღობავს“.
გახსოვთ ვიმ ვენდერსის ფილმი ,,ზეცა ბერლინზე“? კადრს მიღმა ბავშური ლექსივით რომ კითხულობს ხმა: ,,ბავშვი როდესაც ბავშვი იყო ეს კითხვები ებადებოდა: რატომ ვარ მე მე და რატომ არა ვარ შენ; რატომ ვარ აქ და რატომ არ ვარ იქ; როდის იწყება დრო და სად მთავრდება სივრცე; ცხოვრება მზის ქვეშეთში მხოლოდ სიზმარია? ნამდვილად არსეობს ბოროტება? და ბოროტი ადამიანები ნამდვილად არსებობენ? როგორაა შესაძლებელი, რომ მე რომელიც ვარ მე აღარ ვიქნები ის რაც ვარ?“.
კითხვები, კითხვები, კითხვები. ესაა ის სულისკვეთება, რომლითაც უნდა შევუდგეთ კლასიკოსთა წაკითხვას. თითეული ამ კითხვის უკან იქნება ძნელი წარსულის ერთი ან მეტი ავტორის აღმოჩენა (ზოგიერთ კითხვას კი ყველა მოაზროვნე სვამდა), რომლებსაც მათზე პასუხები უძებნიათ. სოკრატედან, პლატონიდან, არისტოტელიდან, ავგუსტინედან, თომა აქვინელიდან დაწყებული კირკეგორით, მარქსით, ნიცშეთი, რასელით, ვიტგენშტეინითა და ჰაიდეგერით დამთავრებული. არა აქვს მნიშვნელობა იმას, თუ რაოდენ განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან ისინი ტემპერამენტით, ანდა იმას, რომ ერთი მეორის თეზისების საწინააღმდეგოს ამბობს, სწორედაც რომ იმავე კითხვებიდან გამომდინარე. ვინაიდან, სინამდვილეში, ფილოსოფიის კლასიკოსების ნაწერები დროს გაცილებით უძლებენ, ვიდრე მაგალითისათვის ის წიგნები, რომლებიც შექმნეს მეცნიერებმა, გაცილებით უფრო მოკრძალებული მოტივებით. მაშინ როცა სამეცნიერო ლიტერატურა სწრაფად ძველდება (დღეს უფრო სწრაფად, ვიდრე წარსულში), თავად შემეცნებათა გამრავლების გამო, დიდი მოაზროვნის წიგნი ყოველთვის მეტყველი დარჩება. იშვიათად ნახავთ მის ნააზრევს სრულებით მოძველებულს, ვინაიდან იმასაც კი, რაც დღეისათვის შეცდომად შეიძლება მივიჩნიოთ, მაინც ექნება საინტერესო სათქმელი, ანდა იმ ხედვის ნაწილი იქნება ის, რომელიც დღესაც ცოცხალი და მოქმედია ადამიანის არსებობისათვის.
ტექსტების უშუალო მკითხველი, შესაფერისი აპარატით აღჭურვილი, მიაღწევს ერთდროულად ორ ფუნდამენტურ მიზანს. აღმოაჩენს კლასიკოსთა უმრავლესობის ფილოსოფოსობის ნამდვილ სახეს, რაც არ მდგომარეობს წინამორბედთა რესისტემაციასთან რესისტემაციასა ან მათ დაძლევაში, არამედ იმ პრობლემების ახლებური და განსხვავებული გადაწყვეტის მცდელობაში, რომლებიც ჩვენ შეგვეხება. ამგვარად მთელი ფილოსოფია ხდება, ერთგვარი გაგებით, ჩვენი თანამედროვე. ამავე დროს უფრო სწორი ხედვა გვექნება ისტორიული თვალსაზრისითაც, ანუ თავს დავაღწევთ ფილოსოფოსების კითხვას მხოლოდ აზროვნების ისტორიის განვითარების იმდროინდელ საფუძველზე. დიდი ჰიუმი, მაგალითისათვის, კვლავ წარმოგვიდგება მთელი თავისი ღირსებით, და აღარც იქნება მარტოოდენ ის, ვისი აპორიებიც მარტოოდენ გადაწყვიტა ჰეგელმა; და ასე შემდეგ. ჩვენ კი მოგებაში დავრჩებით, ვინაიდან კლასიკოსები, ესოდენ თავისდროულად განახლებულნი, გამოაცოცხლებენ რეფლექსიას-საკუთარი თავით აზროვნების უნარს თითოეულ ჩვნგანში; ამისთვის კი მხოლოდ სურვილია საკმარისი. ამგვარად, კვლავაც, ყოველდღიურ კონკრეტულ პრობლემებთ ან უახლოეს კავშირს გამოავლენენ და ახალ კითხვებს დაბადებენ. ლეგიტიმურობას აღუდგენენ იმ კითხვასაც, დასაწყისში რომ დავსვით და რომელსაც, ვიმედოვნებთ, უკვე გავეცით პასუხი: მართლა საჭიროა რამეში ფილოსოფია?
ფილოსოფიის ისტორიის მოკლე მიმოხილვა
შრომა აკეთილშობილებს ადამიანს. სწავლა შრომაა, მაგრამ ისეთი, რომელიც უშუალოდ ადამიანის სულს ეხება. სწავლა (ფიქრი, მსჯელობა) მათ სულებსაც ხვეწავს და კურნავს, ვინც ფიზიკურად მუშაობს.
სიბრძნეა, როდესაც ადამიანი თავისთვის სწავლობს ან მსჯელობს ცხოვრების არსზე, მიზანსა და მნიშვნელობაზე. ამ სიბრძნის სიყვარული და სწავლა ფილოსოფიაა (ბერძნულიდან: Filos=სიყვარული, Sofia=სიბრძნე). სიცოცხლის მნიშვნელობაზე მსჯელობა იმავე ადამიანის ცხოვრების საბოლოო მიზანზე, ბედნიერებაზე მსჯელობაა. შესაბამისად, ეს მოითხოვს ზნეობასა და იმ რეალობის გაცნობიერებას, რომელშიც ადამიანი არსებობს.
სწავლა/მსჯელობა შეკითხვაა, რომელიც პასუხს მოითხოვს. ზოგი მთელ ცხოვრებას ამ პასუხის ძიებაში ატარებს: ეს ფილოსოფოსები არიან, ადამიანისა და რეალობის შესახებ მსჯელობისა და სწავლების პროფესიონალები. ყოველი ადამიანი თავისებურად ფილოსოფოსია, რადგანაც საკუთარ თავსა და ცხოვრებაზე ფიქრობს.
ფილოსოფიას უნივერსალური დიაპაზონი აქვს, ყოვლისმომცველია, ამიტომაც მან უნდა ითანამშრომლოს მეცნიერებასთან (ბუნებრივი ფენომენის შესწავლა), ზნეობასთან (ადამიანის კონკრეტული ქცევის ნორმები) და რელიგიასთან (უფლისა და ღვთაებათა გამოცხადება). თანამშრომლობა არ უნდა გავიგოთ, როგორც ერთმანეთში არევა: ფილოსოფიას, მეცნიერებას, ზნეობასა და რელიგიას საკუთარი სამოქმედო სფეროები გააჩნიათ და სხვა სფეროებში არ უნდა შეიჭრან.
ფილოსოფიას ადამიანი ქმნის. ტენდენციათა სხვადასხვაობა, ,,მიმდინარეობები“ და სხვადასხვა პრობლემაზე ფილოსოფოსთა განსხვავებული პასუხები იმითაა გამოწვეული, რომ ფილოსოფოსები განსაზღვრულ ადგილას, დროსა და ვითარებაში ცხოვრობენ და მოღვაწეობენ. ჭეშმარიტება აბსოლუტურია, არ არის დროის ნაყოფი, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, მისი ძიება (ფილოსოფია) დროსთანაა დაკავშირებული.
ფილოსოფიის ისტორია იმ ადამიანის ისტორიაა, რომელიც მუდამ ცხოვრებისა და რეალობის ძირითადი პრობლემების გადაწყვეტის ძიებაშია.
ფილოსოფიის ისტორიის შექმნა ფილოსოფოსობის გარეშე უბრალო ერუდიციაა, რომელიც მეტ-ნაკლებად სასარგებლო შეიძლება იყოს; შეუძლებელია იფილოსოფოსო ფილოსოფიის ისტორიის გარეშე: არ შეიძლება გახდე პრიმიტივი მრავალსაუკუნოვანი ისტორიისა და აღმოჩენების შემდეგ.
ისტორიასა და ფილოსოფიას შორის მჭიდრო კავშირია. ფილოსოფია ერთდროულად ისტორიის შვილიც არის და დედაც. ის ისტორიის შვილია, რამდენადაც ფილოსოფიას (არა ერუდიციას) ქმნიან ადამიანები, რომლებიც კონკრეტულ ისტორიულ ვითარებაში ცხოვრობენ და აღნიშნავენ პრობლემებს და, ამავე დროს, ეძებენ და გვთავაზობენ მათ გადაწყვეტას. ფილოსოფია ისტორიის დედაა, რამდენადაც ისტორიული მოვლენები ადამიანთა სულიერ მდგომარეობას ასახავს. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ფილოსოფია ისტორიული მოვლენების სულია.
ფილოსოფიის ისტორია არ არის ჭეშმარიტების ისტორია (რომელიც ისტორიაზე მაღლა დგას), არამედ ეს ჭეშმარიტების ძიებაში ადამიანთა წარმატებისა და წარუმატებლობის, ცხოვრებისეული პრობლემების, რეალობისა და ცნობიერების ისტორიაა.
|
|
2 ნაწილი პირველი: ანტიკური ფილოსოფია |
▲ზევით დაბრუნება |
|
|
2.1 თავი პირველი: ელინური ფილოსოფია (VI-IV სს. ჩვ. წ. აღ.-მდე) |
▲ზევით დაბრუნება |
|
|
2.1.1 შესავალი |
▲ზევით დაბრუნება |
|
|
2.1.1.1 ბერძნული ცივილიზაციის დასაბამი |
▲ზევით დაბრუნება |
საბერძნეთი და დასავლური ფილოსოფიის აღმოცენება
ტრადიციულად მიიჩნევენ, რომ დასავლური ფილოსოფია საბერძნეთში აღმოცენდა. ეს მოსაზრება მრავალ ურთიერთდაკავშირებულ მიზეზს ეფუძნება, მათ შორის სამი ძირეული მიზეზია აღსანიშნავი. ყველაზე მარტივიდან დავიწყოთ. ბერძნებს დასავლური აზროვნების ფუძემდებლებს პირველ რიგში იმაზე დაყრდნობით უწოდებენ, რომ ისინი ევროპული ცივილიზაციის პირველი წერილობითი ფილოსოფიური შრომების ავტორები არიან. მეორე მიზეზი: ჩვეულებრივ, ათვლას ბერძნებიდან ვიწყებთ, რადგანაც ჩვენს ჭვრეტით კულტურასა და ტრადიციას ელინურ სამყაროში აქვს ფესვები. მესამე მიზეზი კი ის არის, რომ ბერძნებმა პირველებმა მიმართეს კრიტიკულ და რაციონალურ კვლევას, რომელიც დღესაც რჩება ფილოსოფიის ძირითად დამახასიათებელ ნიშნად. მაგრამ, როდესაც ფილოსოფიას ისტორიულად ჩვ. წ. აღ.-მდე VI საუკუნის ელადაში ,,დაბადებულს“ უწოდებენ, იმას კი არ გულისხმობენ, რომ მანამდე ადამიანს (ყოველ შემთხვევაში, მას შემდეგ, რაც ის homo sapiens-ად იქცა) გარემოსა და საკუთარ თავზე დაკვირვება, ანუ საკუთარი ,,მსოფლმხედველობის“ ჩამოყალიბება არ უცდია, არამედ იმას, რომ ბერძენი ერი პირველი იყო დასავლეთში, ვინც მკაფიოდ ჩამოაყალიბა ფილოსოფიური აზროვნება.
|
|
2.1.1.2 ფილოსოფია და მეცნიერება აღმოსავლეთსა და საბერძნეთში |
▲ზევით დაბრუნება |
აღმოსავლეთთან ურთიერთობის პრობლემა
ზემოთქმული ღიად ტოვებს საინტერესო ძირეულ საკითხს, რომელიც დღემდე რჩება სწავლულთა კამათის საგნად. თუ ბერძნებს დასავლური ფილოსოფიის ფუძემდებლებად მივიჩნევთ, ხომ არ შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ მათი ფილოსოფია აღმოსავლური აზროვნებიდან არის ,,ნასესხები“? ამგვარ აზრს ,,ორიენტალისტები“, ანუ ,,აღმოსავლელები“ გამოთქვამენ. მათი მტკიცებით, ბერძნებმა თავად კი არ შექმნეს ფილოსოფია და მეცნიერება, არამედ გაიმეორეს და განავრცეს უფრო ძველი ცოდნა, რომლის სათავეებიც აღმოსავლეთის წინაელინურ ცივილიზაციებში უნდა ვეძიოთ.
|
|
2.1.1.3 აღმოსავლური ფილოსოფიური მიმდინარეობები |
▲ზევით დაბრუნება |
,,აღმოსავლელები“ აღნიშნავენ იმ ფაქტს, რომ ბერძნული ფილოსოფიის დაბადებამდე, ან მასთან თანადროულად უკიდურეს აღმოსავლეთში კაცობრიობის რამდენიმე უმნიშვნელოვანესი ფილოსოფიურ-რელიგიური სწავლება არსებობდა.
მაგალითად, იმ პერიოდში, როდესაც საბერძნეთი და რომი განვითარების წინაისტორიულ ეტაპზე იმყოფებოდნენ, ინდოეთში ინდუისტური მიმდინარეობა იყო გავრცელებული (ჩვ. წ. აღ.-მდე 1300-1200 წწ.); ჩვ. წ. აღ.-მდე VI საუკუნის დასასრულს, როდესაც ბერძნული აზროვნება ჯერ კიდევ ჩანასახში იყო, გაუტამა ბუდამ კაცობრიობის ისტორიის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ფილოსოფიურ რელიგიას დაუდო საფუძველი.
ჩვ. წ. აღ.-მდე VII საუკუნის სპარსეთში ზარატუშტრა ახალი მსოფლმხედველობის მოციქულად იქცა.
ჩვ. წ. აღ.-მდე VI საუკუნის ჩინეთში კი ცხოვრობდა მოაზროვნე ლაო ძი - დაოს სწავლების ფუძემდებელი, რომლის წინააღმდეგაც გამოვიდა კონფუციუსი.
ბერძნული ფილოსოფიისგან განსხვავებით, რომელიც დასაწყისში ბუნებისა და მისი ძალების შეცნობისკენ იყო მიმართული, აღმოსავლური (და, კერძოდ, ინდოეთის) აზროვნება უმთავრესად ეგზისტენციურ და რელიგიურ პრობლემებს განიხილავდა.
|
|
2.1.1.4 აღმოსავლური მეცნიერება |
▲ზევით დაბრუნება |
,,აღმოსავლელები“ იმასაც უსვამენ ხაზს, რომ წინაბერძნულ ცივილიზაციებში არსებობდა მნიშვნელოვანი გამოგონებები ნავიგაციის, მიწათმოქმედების, სამშენებლო ინჟინერიის დარგში და ა.შ. ამასთან, საინტერესო კვლევები მედიცინასა და ქირურგიაში, ასტრონომიასა და მათემატიკაში. მედიცინა მნიშვნელოვნად იყო განვითარებული ეგვიპტეში, მესოპოტამიაში, ინდოეთსა და ჩინეთში (აკუპუნქტურა). ასტრონომიული ცოდნით გამოირჩეოდნენ ქალდეველები, მათემატიკა კი განსაკუთრებით ეგვიპტესა და ბაბილონში განვითარდა.
ამ ფაქტებზე დაყრდნობით ,,აღმოსავლელები“ გამოთქვამენ ვარაუდს ელადასა და აღმოსავლურ სამყაროს შორის კულტურული და სავაჭრო კავშირების არსებობის შესახებ. ამ მოსაზრების სასარგებლოდ ისინი იმ ფაქტს იშველიებენ, რომ ბერძნული კულტურის პირველი კერები მცირე აზიისა და ეგეოსის ზღვის კუნძულების კოლონიებში აღმოცენდა, რომელთა გეოგრაფიული, ეკონომიკური და პოლიტიკური მდგომარეობა აადვილებდა მესოპოტამიური კულტურის ხალხებთან კავშირს, ბერძენთა თანდაყოლილი ცოცხალი ხასიათი კი ხელს უწყობდა მათ ახალი იდეებისა და ადათ-წესების მიღებაში.
|
|
2.1.1.5 ბერძნული ფილოსოფიის დამახასიათებელი თავისებურებანი |
▲ზევით დაბრუნება |
ზემოთ ჩამოთვლილი არგუმენტები თითქოს გვარწმუნებს, რომ ,,დასავლელებსა“ და ,,აღმოსავლელებს“ შორის კამათი ერთმნიშვნელოვნად ამ უკანასნელთა სასარგებლოდ წყდება. მაგრამ ფილოსოფიის წარმოშობის შესახებ ,,აღმოსავლელთა“ არგუმენტებს ,,დასავლელებმა“ მთელი რიგი საპირისპირო მოსაზრებები შეაგებეს.
სინამდვილეში თითქმის უეჭველია, რომ პირველ ბერძენ მოაზროვნეებს არ გააჩნდათ ცნობები უკიდურეს აღმოსავლეთში არსებულ მიმდინარეობებზე, როგორებიცაა-ინდუიზმი, ბუდიზმი, დაოიზმი და ა.შ. მართლაც, ალექსანდრე დიდის ლაშქრობებამდე ბერძნებს არ უნდა ჰქონოდათ მნიშვნელოვანი ინფორმაცია ჩინელთა თუ ინდოელთა დოქტრინების შესახებ. ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთის ის ხალხები კი, ვისთანაც ბერძნებს ურთიერთობა ჰქონდათ (უპირველესად, ასურელ-ბაბილონელები და ეგვიპტელები), კოსმოლოგიურ მითებზე დაფუძნებულ რელიგიურ ცოდნას ფლობდნენ. ანუ ეს სამყაროს შექმნასთან დაკავშირებული ცოდნა იყო, მაგრამ არა-ნამდვილი ფილოსოფიური აზროვნება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ეს ხალხები განვითარების იმავე საფეხურზე იდგნენ, რომელზეც ბერძნები იმყოფებოდნენ ფილოსოფიის აღმოცენებამდე.
,,დასავლელების“ განცხადებით, რომც დავუშვათ, რომ ანტიკური საბერძნეთის ზოგიერთი დოქტრინა სავარაუდოდ აღმოსავლეთიდან არის ნასესხები (მაგრამ ამის დამადასტურებელი საბუთები არ არსებობს), ეს არ გულისხმობს მთელი ბერძნული ფილოსოფიის აღმოსავლურ წარმოშობას. მეტიც, ელინური ფილოსოფიური აზროვნების ორიგინალურობა სწორედ აღმოსავლეთის კულტურასთან მის დაპირისპირებაში ვლინდება. აღმოსავლურ ცოდნას რელიგიურობა და ტრადიციონალიზმი ახასიათებს, რადგანაც ის, ერთი მხრივ, ღვთისმსახურთა კასტის მემკვიდრეობა და პრივილეგიაა, მეორე მხრივ კი - წმინდად და ხელშეუხლებლად მიჩნეულ ტრადიციაზეა მიჯაჭვული. ამის საპირისპიროდ, ბერძნული ფილოსოფიური აზროვნების დამახასიათებელი ნიშანია რაციონალური კვლევა, რომელიც სრულიად თავისუფალია ტრადიციის, ადათ-წესებისა და ნებისმიერი აღიარებული რწმენის გავლენისაგან. ბერძენთა აზრით, ნებისმიერ ადამიანს ძალუძს ფილოსოფოსობა, რამეთუ ადამიანი ,,გონიერი ცხოველია“ და მისი გონიერება ჭეშმარიტების დამოუკიდებლად ძიების შესაძლებლობას გულისხმობს.
მაშინ, როდესაც წინაელინური აღმოსავლური აზროვნება რელიგიურ ატმოსფეროში ვითარდება და ფანტასტიკური და მითოლოგიური მოტივებით არის გამსჭვალული, ბერძნული ფილოსოფიური აზრი თავიდანვე ისწრაფვის, ჩამოყალიბდეს, როგორც რაციონალური კვლევის საშუალება, რომელიც მხოლოდ აზროვნების ძალას ეყრდნობა და მას აღიარებს თავის ერთადერთ გზამკვლევად (ვამბობთ ,,ისწრაფვის“, რადგანაც მითიდან ჭვრეტით აზროვნებაზე გადასვლა, ბუნებრივია, ერთბაშად არ ხდება და მითოსის კვალი ხშირად საგრძნობია).
ამ თვალსაზრისით, ანუ, როგორც თავისუფალი, კრიტიკული და რაციონალური კვლევა, ფილოსოფია ელინური გენიის მიერ შობილ მოვლენად წარმოგვიდგება.
|
|
2.1.1.6 ბერძნული მეცნიერების განსაკუთრებული თვისებები |
▲ზევით დაბრუნება |
რაც შეეხება მეცნიერებას, მკვლევარები დღესდღეობით ერთსულოვნად გამორიცხავენ ბერძნული მეცნიერების სხვადასხვა დარგების ,,სასწაულებრივ“ წარმოშობას და აღმოსავლურ და ბერძნულ მეცნიერებას შორის (ჰეროდოტესა და პლატონის მიერ დადასტურებული) კავშირის არსებობაზე თანხმდებიან. მართლაც, ისტორიულად და ლოგიკურად შესაძლებელია, რომ ისტორიის სცენაზე მოგვიანებით გამოსული ელინური კულტურა თავის უფრო ასაკოვან მეზობელ კულტურებს დაესესხა უკვე არსებულ ცოდნას. მაგრამ ,,დასავლელები“ აღნიშნავენ, რომ არსებობს მკაფიო სხვაობა ბერძნულსა და სხვა ხალხთა მეცნიერებას შორის. ბერძნული მეცნიერების ძირითად განმასხვავებელ ნიშნად მისი თეორიული ხასიათი შეიძლება მივიჩნიოთ. მართლაც, თუ ეგვიპტელები და მესოპოტამიელები მეცნიერებას უშუალო, პრაქტიკული მიზნების მისაღწევად ავითარებდნენ, მეცნიერებისადმი ბერძენთა ინტერესს ძირითადად შემეცნების წყურვილი და საგანთა და მოვლენათა წესრიგის მიზეზების გაგების სურვილი განაპირობებდა. მაგალითად, ბაბილონელთა ლეგენდად ქცეული ასტრონომიული ცოდნა ასტროლოგიურ-ჰოროსკოპული ხასიათისა იყო: მზისა და მთვარის დაბნელებებისა და ვარსკვლავთა შესწავლა კოსმოსის ღვთაებრივი წყობის შესაცნობ მეცნიერებად მიიჩნეოდა, მის მიზანს კი ბაბილონისა და მისი მტრებისთვის მოსალოდნელი უბედურებების წინასწარმეტყველება წარმოადგენდა.
ამგვარად, ბაბილონელი სწავლულები ვარსკვლავთა მოძრაობასა და ციურ მნათობთა დაბნელებებს აკვირდებოდნენ, თუმცა მათი გამომწვევი მიზეზებით არ ინტერესდებოდნენ. პირველმა ბერძენმა ფილოსოფოსებმა კი ასტრონომია ბუნებრივ მეცნიერებად აღიქვეს, ციურ სხეულთა მოძრაობისა და დაბნელებათა მიზეზებით დაინტერესდნენ, დაფიქრდნენ იმაზე, თუ როგორ არის სხეულები გამოკიდული სიცარიელეში და ა. შ. ამიტომაც, ციურ სხეულთა, თუ მათ მდგომარეობათა უბრალო აღწერისა და მათი რელიგიური ხასიათის ინტერპრეტაციის ნაცვლად ბერძნებმა ამ მოვლენების ბუნებრივი და რაციონალური განმარტების აუცილებლობა მოგვცეს. ასეთი გზით ბერძნებმა შეიმუშავეს ასტრონომიის, როგორც წმინდა თეორიული, რაიმე უტილიტარული მიზნისა თუ რელიგიური სწავლებისაგან თავისუფალი კვლევის იდეა. ეს მეცნიერული ასტრონომიისკენ გადადგმული პირველი ნაბიჯი იყო. ანალოგიურად, ეგვიპტელთა სახელგანთქმული მათემატიკური ცოდნა მკაფიოდ გამოხატული პრაქტიკული ხასიათით გამოირჩეოდა. ამ ხასიათს ადასტურებს ჰეროდოტეც, რომლის მოწმობის მიხედვითაც, გეომეტრიის აღმოცენება ეგვიპტეში მიწის აზომვის აუცილებლობამ განაპირობა: ეგვიპტელებს სჭირდებოდათ მიწის ნაკვეთების ზუსტად აზომვა და ნილოსის პერიოდული ადიდებების შემდეგ მფლობელებზე მათი გადანაწილება. გარდა ამისა, თვით რინდის პაპირუსში ნახსენები მათემატიკური ხერხები, მიუხედავად მათი მნიშვნელობისა, მეცნიერულ მიდგომას და სულისკვეთებას არის მოკლებული. ეს მეთოდები ვერ სცდება პრინციპს ,,ყოველთვის ამგვარად გააკეთე“, რაც ვერ შეედრება ბერძენთა მონაპოვარს - ფორმულასა და კანონს, ანუ უსასრულო შესაძლებელ შემთხვევათა ერთ აბსტრაქტულ წესში მოქცევას. მათემატიკა ბაბილონშიც მჭიდროდ იყო დაკავშირებული ყოველდღიურ ყოფასთან და მისი პრობლემები უმეტესწილად საქონლის, საკვების, მიწისა და მსგავსი კონკრეტული საკითხებით იფარგლებოდა. ბერძნული სამედიცინო სკოლაც, რომელიც ჩვ. წ. აღ.-მდე VII საუკუნეში მცირე აზიის კოლონია კნიდოსზე აღმოცენდა, თავისი გამოკვეთილი მეცნიერული ხასიათით მკაფიოდ განსხვავდებოდა ბაბილონური და ეგვიპტური სამედიცინო სკოლებისაგან. ეს სკოლები, მაგიური და მითოსური აზროვნებისგან გათავისუფლების მცდელობის მიუხედავად, ჯერაც განვითარების ემპირიულ სტადიაზე იმყოფებოდნენ.
|
|
2.1.1.7 ბერძენთა ფილოსოფია და მეცნიერება - ელინური გენიის ნაყოფი |
▲ზევით დაბრუნება |
ის, რაც წინა ქვეთავში აღინიშნა, მხოლოდ ადასტურებს, რომ ბერძნები სხვა ხალხებისგან მზა ასტრონომიული, სამედიცინო, მათემატიკური და ა. შ. ცოდნის ,,მიღებით“ არ დაკმაყოფილებულან; მათ ამ ცოდნას წინამორბედ ხალხთათვის მეტწილად უცნობი მეცნიერულობა მიანიჭეს. აქ ჩვენ ნამდვილ ხარისხობრივ წინსვლასთან გვაქვს საქმე. ამასთან, თუკი იმ ვარაუდსაც დავუშვებთ, რომ რომელიმე ცალკეულმა ეგვიპტელმა ან მესოპოტამიელმა ღვთისმსახურმა მეცნიერულობის მაღალ საფეხურს მიაღწია (რაც დამტკიცებული არაა), ეს სულაც არ აბათილებს ბერძენთა ორიგინალურობას. მათ პირველებმა განახორციელეს საზოგადოდ განსაზღვრული ტიპის კვლევა-ძიება.
ზემოთ აღნიშნულიდან ნათელია, თუ რატომ აცხადებენ დღევანდელი ისტორიკოსები წინაელინური კულტურებისადმი (და უკიდურესი აღმოსავლეთის დიდი ფილოსოფიური მიმდინარებებისადმი) ინტერესის მიუხედავად, რომ ჩვენამდე მოღწეული ფორმით და ჩვენს ხელთ არსებული დოკუმენტების თანახმად, ,,ფილოსოფია და მეცნიერება საბერძნეთში აღმოცენდა“.
|
|
2.1.2 ელადა და ფილოსოფიის აღმოცენების ხელშემწყობი ისტორიული და პოლიტიკური პირობები |
▲ზევით დაბრუნება |
|
|
2.1.2.1 ბერძნული ცივილიზაციის ხასიათი და განვითარება |
▲ზევით დაბრუნება |
ელინური ფილოსოფიისა და მეცნიერების თვითმყოფადობის დადასტურების შემდეგ ბუნებრივად იბადება კითხვა: რა ფაქტორებმა განაპირობა საბერძნეთში აზროვნების განვითარება? რასაკვირველია, შეუძლებელია ასეთ შეკითხვაზე პასუხად ფილოსოფიის აღმოცენების განმსაზღვრელ ,,მიზეზთა“ მზა სიის მოყვანა. ჩვენ მხოლოდ ფილოსოფიის აღმოცენებისა და მისი აყვავებისთვის ხელსაყრელ, ბერძნული საზოგადოებისათვის დამახასიათებელ ცალკეულ პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ პირობებს გამოვყოფთ. ამ პირობების ერთობლიობამ წარმოქმნა ბერძნული ცივილიზაციის ის განსაკუთრებული, ორიგინალური ტიპი, რომელიც მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა ახლო თუ შორეული აღმოსავლეთის ხალხების ცივილიზაციათაგან. მართლაც, თითქმის ყველა წინაბერძნული ცივილიზაცია მონარქისტული ცენტრალიზებული ტიპის სახელმწიფოს წარმოადგენს, სადაც მმართველობისა და ცოდნის სადავეები ღვთისმსახურთა და მეომართა ძლევამოსილ კასტებს უპყრიათ ხელთ. ეს კასტები ძირითად დასაყრდენს წარმოადგენდნენ ერთპიროვნული მონარქებისთვის, რომლებსაც ეთაყვანებოდნენ, როგორც ნახევრად ღვთაებრივ არსებებს. ამგვარ ცივილიზაციებს ავტორიტარული და ტრადიციონალისტური ხასიათი და, ამგვარად, სტატიკურობა ახასიათებს, რადგანაც ისინი ცდილობენ, მაქსიმალურად შეზღუდონ საკუთარი კულტურა და დაიცვან ის ცვლილებებისგან. ამის მისაღწევად არსებული გაბატონებული აზროვნება და ცხოვრების წესი რელიგიის დახმარებით წმინდად ცხადდება. ასეთ საზოგადოებაში თავისუფალი კრიტიკული და რაციონალური კვლევის, ანუ ფილოსოფიის აღმოცენებას უდიდესი წინააღმდეგობები ეღობება.
საბერძნეთში კი სხვაგვარი ვითარებაა. უპირველეს ყოვლისა, ჰომეროსის ეპოქიდან მოყოლებული, უძველეს პატრიარქალურ მონარქიას აქ არისტოკრატული მთავრობები და რესპუბლიკები ჩაენაცვლა. ამასთან, ცენტრალიზებული სახელმწიფოს ნაცვლად, საბერძნეთში ქალაქ-სახელმწიფოთა მრავალფეროვანი და დაქსაქსული თანავარსკვლავედი აღმოცენდა. დაბოლოს, საბერძნეთის მმართველი არისტოკრატია სრულებით არ ჰგავს აღმოსავლეთში გაბატონებულ ღვთისმსახურთა და მეომართა კასტებს, რადგანაც ბერძნულ ცივილიზაციაში ღვთისმსახურებს, რელიგიის მნიშვნელობის მიუხედავად, ძალაუფლება და დიდი გავლენა არ გააჩნდათ.
ჩვეულებრივ, ბერძნული პოლისების განვითარება ოლიგარქიული არისტოკრატიის მმართველობის სტდიაზე არ წყდება; რთული და არათანაბარი განვითარების გზით (რითაც სარგებლობენ ცალკეული ინდივიდები: ტირანები, ანუ ერთპიროვნული მმართველები) პოლისები სახელმწიფოს მართვის დემოკრატიული ფორმისკენ მიდიან, რაც პირველი ამგვარი მაგალითია მსოფლიო ისტორიაში. ,,პოლისი“ იმ თავისუფალ ადამიანთა საზოგადოებაა, რომლებიც საჯარო დებატების მეშვეობით დამოუკიდებლად წყვეტენ საზოგადო მნიშვნელობის საკითხებს. მაგრამ დისკუსია და განსხვავებულ აზრთა კრიტიკული დაპირისპირება საჭიროებს და, ამავე დროს, აყალიბებს ახალ სამყაროს აღქმას: ადამიანი პასიური დაკვირვებით, ტრადიციისა და მისი ფორმების (მითოსი, რელიგია, პოეზია და ა.შ.) ბრმა პატივისცემით აღარ კმაყოფილდება, არამედ ცდილობს, ინტელექტუალურად დამაჯერებელი მოტივაცია მოუძებნოს საკუთარ ქცევასა და იდეებს და ,,გონივრული“ და ,,არაგონივრული“ განასხვაოს ერთმანეთისგან. ამგვარ სოციალურ-პოლიტიკურ გარემოში, რომელსაც ცვალებადობა და წარსულში დამკვიდრებულ მოდელთა ეჭვქვეშ დაყენება ახასიათებს, ხელსაყრელი პირობები იქმნება ფილოსოფიის ჩასახვისა და აღმოცენებისათვის. თავის მხრივ, ასეთ საზოგადოებაში ფილოსოფიაც უწყობს ხელს კულტურის გაახალგაზრდავებასა და მისი საერო ხასიათის განმტკიცებას. ამასთან, საბერძნეთში არ არსებობს ღვთაებრივი სიტყვის შემცველი წმინდა წიგნების შემნახველად მიჩნეული ღვთისმსახურთა კლასი, ამიტომაც თავისუფალმა აზროვნებამ აქ უფრო ადვილად შეძლო საზოგადოებაში დამკვიდრება.
თანამედროვე სახელმწიფოთაგან განსხვავებით, ბერძნული ქალაქი-სახელმწიფო არა მხოლოდ პოლიტიკური სუბიექტი, არამედ ასევე რელიგიური ერთობაცაა. მიუხედავად იმისა, რომ ღვთისმსახურები ძალაუფლებას არ ფლობენ, რელიგია პოლისებში ძირეულ როლს თამაშობს. თითოეული ქალაქი ამაყობს ღვთაებრივი ან ნახევრად ღვთაებრივი წარმოშობის თავისი მითოსური დამაარსებელით და ჰყავს განსაკუთრებული მფარველი ღვთაება. თავდაპირველად თვით კანონებიც კი ღვთაებრივი წარმოშობისა თუ შთაგონების ნაყოფად მიიჩნეოდა და მხოლოდ მოგვიანებით იქნა აღიარებული ადამიანის ქმნილებად. პოლისებმა ბოლომდე შემოინახეს ეს ეთიკურ-რელიგიური ხასიათი: მეტიც, დროთა მსვლელობასთან ერთად აღნიშნული ხასიათი ცვლილებას განიცდის და ახალ ტენდენციებს ეხამება. ყოველივე ეს გარკვეულ შეზღუდვებს უქმნის აზროვნების თავისუფლებას, რომლითაც საზრდოობს ახალგაზრდა ბერძნული ფილოსოფია. ზოგ შემთხვევაში მშობლიური ღმერთების აშკარა უარყოფამ მკრეხელობის ბრალდებები გამოიწვია (მაგალითად, ანაქსაგორასა და პროტაგორას შემთხვევებში) და სოკრატეს წინააღმდეგ გამართული სასამართლოს ერთ-ერთ მთავარ მიზეზად იქცა. მაგრამ ამ შეზღუდვებს არ მიუღია ისეთი ფორმები, რომ ბერძენთა თავისუფალი ფილოსოფიურ-მეცნიერული კვლევის შეჩერება შესძლებოდა.
|
|
2.1.2.2 დინამიკური საზოგადოება და ფილოსოფია |
▲ზევით დაბრუნება |
ბერძნულ ფილოსოფიასა და დინამიკურ საზოგადოებას შორის დამკვიდრებული ეს კავშირი (რაც დღევანდელ მეცნიერთა მიერ ხელახლა აღიარებული ,,კლასიკური“ თეზისისადმი შეგნებული მიბრუნებაა) იმის გაგებაშიც გვეხმარება, თუ 1) რატომ არ განვითარდა ფილოსოფია, მაგალითად, სპარტის საზოგადოებაში და 2) რატომ აღმოცენდა ბერძნული ფილოსოფია თავდაპირველად კოლონიებსა და შემდეგ - საბერძნეთის ცენტრალურ ნაწილში. სპარტის საზოგადოებაში გამეფებული კონსერვატორული სტატიკურობით გამორჩეული მილიტარისტული და ავტორიტარული სულისკვეთება ნამდვილად არ იყო იდეალური გარემო ფილოსოფიური აზროვნების ასაყვავებლად. ასეთი გარემო თავდაპირველად არც ათენში იყო, სადაც ჯერ მყარად იყო ფესვგადგმული საკუთარ თავში ჩაკეტილი ანტიკური ქალაქის ცხოვრებისა და აზროვნების ატავისტური წესები. ამ დროს ათენი ძალზე შორს იყო განახლებისადმი იმ მიდრეკილებისაგან, რომელიც მოგვიანებით მის ერთ-ერთ ძირითად დამახასიათებელ თვისებად იქცა.
სოციალური, პოლიტიკური და ეკონომიკური ვითარება, რომელმაც ფილოსოფიის განვითრებისათვის ხელსაყრელი, უფრო მოქნილი კულტურა და მენტალიტეტი წარმოშვა, მცირე აზიის იონიურ კოლონიებში ჩამოყალიბდა, რომლებმაც პირველებმა მიაღწიეს გარკვეულ კეთილდღეობას. აქ წარმოქმნილ ,,შერეულ“ საზოგადოებაში არა მხოლოდ მიწათმოქმედებას, არამედ ვაჭრობასაც მისდევდნენ. სწორედ იონიაში ვხედავთ საქონლის, იდეათა და გამოცდილებათა თავისუფალ გაცვლას და იმ თავისუფალ ინსტიტუტთა არსებობას, რომლებმაც განაპირობა აქ მატერიკულ საბერძნეთზე უფრო ადრე ღია საზოგადოების ჩამოყალიბება. საბერძნეთისათვის ტიპიური ეს საზოგადოება ძირითადი მასტიმულირებელი ფაქტორია ფილოსოფიური რაციონალიზმის აღმოცენებისათვის. მხოლოდ სპარსეთთან გადატანილი ომების შემდეგ პოლიტიკური ძალაუფლების მოპოვების, სოციალური და კულტურული სტრუქტურების გაახალგაზრდავებისა და დემოკრატიული ინსტიტუტების დამკვიდრების შედეგად იქცა ათენი ელადის ინტელექტუალური ცხოვრების ცენტრად. ამავე დროს ათენი ბერძნული თავისუფლებისა და ბერძნული ფილოსოფიის დედაქალაქია.
|
|
2.1.3 ბერძნული ფილოსოფიის დასაბამი და მისი კულტურული წინაპირობები |
▲ზევით დაბრუნება |
|
|
2.1.3.1 მითოსური კოსმოლოგია, მისტერიები და შვიდი ბრძენი |
▲ზევით დაბრუნება |
ბერძნულ ხელოვნებასა და რელიგიაში ჯერ კიდევ ფილოსოფიური აზროვნების აღმოცენებამდე არსებობდა გარკვეული მოსაზრებები ადამიანსა და რეალობაზე. ამ მხრივ, პირველ რიგში აღსანიშნავია მითიური კოსმოლოგია, მისტერიების რელიგიური სწავლებები, შვიდი ბრძენის გამონათქვამები და პოეტების ეთიკურ-პოლიტიკური ნააზრევი. სწორედ აქ ვპოულობთ ბერძნული ფილოსოფიური აზროვნების პირველ გამოვლინებებს.
ბერძნული მითოსური კოსმოლოგიის ყველაზე ძველი დოკუმენტია ჰესიოდეს თეოგონია, რომელშიც ანტიკური ტრადიციების გავლენა იგრძნობა. არისტოტელემ გამოთქვა მოსაზრება, რომ ჰესიოდე, შესაძლოა, პირველი ჩაეძია საგანთა არსს, როდესაც წარმოთქვა:
,,თავდაპირველად იყო ქაოსი, შემდეგ იყო ფართომკერდიანი დედამიწა... და სიყვარული, უმშვენიერესი უკვდავ ღმერთთა შორის“ (თეოგონია, 116). ამ ფრაზაში ფილოსოფიური ხასიათისაა საწყისი მდგომარეობის პრობლემა, რომელმაც დასაბამი მისცა სამყაროს, და იმ ძალის პრობლემა, რომელმაც შექმნა სამყარო. მაგრამ ამ ფილოსოფიურ პრობლემაზე პასუხი მისტიკური ხასიათისაა. ქაოსი, უფსკრული, დედამიწა, სიყვარული და ა.შ. მითოსურ არსებებში განპიროვნდება.
ჰესიოდეს შემდეგ პირველი პოეტი, რომლის კოსმოლოგიურ ნაშრომსაც ვიცნობთ, ანაქსიმანდრეს თანამედროვე ფერეკიდე სიროსელი. ის, სავარაუდოდ, ჩვ. წ. აღ.-მდე 600-596 წლებს შორის დაიბადა. ფერეკიდეს თქმით, უწინარეს ყოვლისა და სამარადისოდ იყვნენ ზევსი, ქრონოსი და ქტონოსი. ქტონოსი იყო დედამიწა, ქრონოსი-დრო, ზევსი კი-ზეცა. სიყვარულად, ანუ ეროსად გარდაქმნილი ზევსი განაგრძობს სამყაროს შექმნას. ამ მითოსში პირველად ხდება სამყაროს შემქმნელი ძალისა და მატერიის ერთმანეთისგან განსხვავება.
ფილოსოფიური აზროვნების მოთხოვნილებაზე მეტყველებს მისტერიების რელიგია, რომელიც საბერძნეთში ჩვ. წ. აღ.-მდე VI საუკუნიდან გავრცელდა. ამ რელიგიას მიეკუთვნებოდნენ თრაკიაში წარმოშობილი დიონისეს კულტი, დემეტრას კულტი, რომლის საიდუმლოებებსაც ელევსინში აღასრულებდნენ, და, უმთავრესად, ორფიზმი. ორფიზმიც დიონისეს კულტისადმი მიძღვნილი მიმდინარეობა იყო, მაგრამ რელიგიური ხელისუფლის წარმოშობას უკავშირებდა ზეშთაგონებას, გამოცხადებას და საზოგადოების სახით იყო ორგანიზებული. გამოცხადება მიეწერებოდა თრაკიელ ორფეოსს, რომელიც ჰადესის სამეფოში ჩავიდა. ამ საზოგადოების რიტუალთა მიზანი განდობილის სამშვინველის განწმედა იყო, რათა ის ,,დაბადებათა წრისათვის“ ჩამოეცილებინათ, ანუ მის სხეულში სხვა ცოცხალ არსებათა ჩასახლება აღეკვეთათ. ორფიზმის ძირეული სწავლებაა მეცნიერებისა და, ზოგადად, აზროვნების, როგორც ცხოვრების გზის, კონცეფცია: ის მოიაზრება, როგორც ძიება, რომელსაც ადამიანის ნამდვილ ცხოვრებასთან მივყავართ. ანალოგიურად აღიქვამდა ფილოსოფიას პლატონი, რომლის ფედონშიც ცხადად ჩანს ორფისტული სწავლების პრინციპები.
მითოსურ კოსმოლოგიასა და მისტერიებში ფილოსოფიური აზროვნების პირველ გაელვებასთან ერთად შვიდი ბრძენის ლეგენდაში ზნეობრივი განსჯის პირველი ნიშნები ჩნდება.
|
|
2.1.3.2 პოეზია |
▲ზევით დაბრუნება |
მაგრამ ის ატმოსფერო, რომელშიც ბერძნული ფილოსოფიის დაბადება და აყვავება გახდა შესაძლებელი, პოეზიის მიერ იყო შემზადებული. ბერძენი პოეტების ზნეობრივმა განსჯამ ჩამოაყალიბა ძირეული ცნებები, რომლებიც ფილოსოფოსებს უნდა გამოეყენებინათ სამყაროს შესახებ მსჯელობისას. სამყაროს გამაერთიანებელი კანონის ჩანაფიქრს პირველად ჰომეროსთან ვხვდებით. ოდისეა მთლიანად არის გამსჭვალული რწმენით სამართლიანობის ერთიანი კანონისა, რომლის მფარველებად და გარანტებადაც ღმერთები გვევლინებიან. ეს კანონი ადამიანის არსებობაში წინასწარ განსაზღვრულ წესრიგს ამკვიდრებს, რომლის მიხედვითაც, მართალი იმარჯვებს, უსამართლო და ბოროტი კი ისჯება. ჰესიოდემ ამგვარი კანონის პერსონიფიცირებული სახე მოგვცა ზევსის ასულის დიკეს სახით, რომელიც მამის გვერდით ზის და თვალყურს ადევნებს, რომ უსამართლობის ჩამდენი ადამიანები დაისაჯონ.
სოლონს მტკიცედ სწამს, რომ სამართლის-ერთობლივი თანაარსებობის საფუძვლის-ნორმების დამრღვევს ულმობელი სასჯელი დაატყდება თავს. მისი აზრით, თუ ადამიანმა სასჯელის თავიდან აცილება მოახერხა, ეს რისხვა მის შთამომავლობას ეწევა.
ესქილე კი სამართლის ამ უნივერსალური კანონის რელიგიურ წინასწარმეტყველად გვევლინება; თავის ტრაგედიებში ის სწორედ სამართლის ტრიუმფს აღწერს.
|
|
2.1.3.3 ფილოსოფიური სკოლები |
▲ზევით დაბრუნება |
ფილოსოფიურ კვლევას საბერძნეთში დასაბამიდანვე ერთობლივი ძიების ხასიათი ჰქონდა. თანამოაზრეები მხოლოდ რეგულარული მეცადინეობის მიზნით არ ერთიანდებოდნენ სკოლებად: ნაკლებად სავარაუდოა, ანტიკური საბერძნეთის სკოლებში არისტოტელემდე სწავლების ამგვარ წესს ეარსება. ერთი სკოლის მიმდევრებს ,,მეგობრებს“, კოლეგებს უწოდებდნენ, ისინი ერთიანდებოდნენ, რათა ,,საერთო ცხოვრებით“ ეცხოვრათ ეჭვებისა და სიძნელეების ურთიერთგაზიარებით. ერთობლივ ძიებაში მყოფთ, არა მხოლოდ საერთო მოსაზრებები, არამედ ცხოვრების წესი და ჩვევები აკავშირებდათ. მაგალითი პითაგორას სკოლისა, რომელიც არა მხოლოდ ფილოსოფიური სკოლა იყო, არამედ რელიგიური და პოლიტიკური გაერთიანებაც, ცალკეული შემთხვევაა. ამასთან, პითაგორეიზმის ეს თვისებები მისი სუსტი მხარე უფრო იყო, ვიდრე ძლიერი. მაგრამ ბერძნული ფილოსოფიის ყველა დიდი მოღვაწე მის მიერვე დაარსებულ სკოლა-კვლევის ცენტრს ედგა სათავეში. ნაკლებად მნიშვნელოვანი პიროვნებები ძირეულ სწავლებას ემხრობოდნენ და სკოლის საერთო მემკვიდრეობის შექმნაში შეჰქონდათ წვლილი.
ბერძნული ფილოსოფიის ეს თვისება შემთხვევითი არ არის. ბერძნების აზრით, ფილოსოფიური ძიება ინდივიდს საკუთარ თავში არ კეტავს, პირიქით, ის ძალისხმევათა შეთანხმებასა და იმ ადამიანთა უწყვეტ ურთიერთობას მოითხოვს, რომლებმაც ეს კვლევა ცხოვრების მთავარ მიზნად დაისახეს. ამგვარად, თავად ფილოსოფიური კვლევა განსაზღვრავდა მტკიცე კავშირს მისით დაინტერესებულ ადამიანთა შორის.
|
|
2.1.3.4 ბერძნული ფილოსოფიის პერიოდები |
▲ზევით დაბრუნება |
ბერძნული ფილოსოფიის განვითარების დაყოფას პერიოდებად ართულებს მისივე ხასიათი დამოუკიდებელი კვლევისა, რომელსაც მისდევს ინდივიდი და რომლისგანაც ის საკუთარ პიროვნულ ჩამოყალიბებას ელის.
თუმცა ფილოსოფიურ სკოლებში არსებული კვლევის ორგანიზაცია და თანადროულად არსებულ სკოლათა შორის ურთიერთობები (რომლებსაც ერთმანეთთან პოლემიკის დროსაც კი მაინც საერთო ნიადაგი აქვთ) ფილოსოფიური აზროვნების განვითარებაში გარკვეული პერიოდების გამოყოფის საშუალებას გვაძლევს. თითოეული მათგანი კვლევის ძირეული პრობლემით განისაზღვრება. ამ პრინციპის მიხედვით, ხუთი ძირითადი პერიოდი შეგვიძლია განვასხვავოთ: კოსმოლოგიური, ანთროპოლოგიური, ონტოლოგიური, ეთიკური, რელიგიური.
I. კოსმოლოგიური პერიოდი სოკრატემდელ სკოლებს მოიცავს სოფისტების გამოკლებით. მისი მთავარი პრობლემა იმ ერთეულის გამოვლენაა, რომელიც განსაზღვრავს მსოფლიო წესრიგსა და ადამიანური შემეცნების შესაძლებლობას.
II. ანთროპოლოგიური პერიოდი სოფისტებსა და სოკრატეს მოიცავს და მისი მთავარი პრობლემა ადამიანია.
III. ონტოლოგიურ პერიოდს მიეკუთვნებიან პლატონი და არისტოტელე. ამ პერიოდის მოაზროვნეთა ძირითადი პრობლემა ყოფნის, ან, ზოგადად, რეალობისა და ადამიანის მასთან დამოკიდებულების პრობლემაა. ბერძნული ფილოსოფიური აზრის სიმწიფის ხანად მიჩნეული ეს პერიოდი წინამორბედი ორის მიერ შესწავლილ პრობლემათა სინთეზს გვთავაზობს.
IV. ეთიკური პერიოდი სტოიციზმის, ეპიკურეიზმის, სკეპტიციზმისა და ეკლექტიზმის განვითარების ხანაა. მოაზროვნეები ძირითად პრობლემად ადამიანის ქცევას მიიჩნევენ.
V. რელიგიური პერიოდი ნეოპლატონურ და მასთან მონათესავე სკოლებს აერთიანებს. ამ პერიოდის მოაზროვნეები ადამიანის ღმერთთან ხელახლა დაახლოების გზებს იძიებენ, რადგანაც, მათი აზრით, ადამიანისთვის ეს გადარჩენის ერთადერთი გზაა.
ეს პერიოდები მკაფიო ქრონოლოგიურ ეტაპებად არ არის დაყოფილი. ამგვარი დაყოფის მიზანია ანტიკურ საბერძნეთში ფილოსოფიური კვლევის აღმოცენების, განვითარებისა და დაცემის შემაჯამებელი ზოგადი სურათის დახატვა.
|
|
2.1.3.5 სოკრატემდელები (VI-V სს. ჩვ. წ.-აღ.-მდე) |
▲ზევით დაბრუნება |
შესავალი
პირველი ბერძენი ფილოსოფოსების შესწავლისას მკაფიოდ ჩანს მითოსიდან (ფანტასტიკური წარმოდგენა) ლოგოსზე (რაციონალური ანალიზი) გადასვლა. მითოსის ტრადიციაში ფესვგადგმული ეს ფილოსოფოსები ბუნებას აპყრობენ ყურადღებას და, საგანთა მიერ თითქმის მოჯადოებულნი (=ისინი პოეტები არიან), მის საწყისს ეძებენ (=ფილოსოფოსობენ).
ამგვარად, მათი ფილოსოფიური პრობლემა უფრო რეალობის (ანუ სამყაროსა და ბუნების) პრობლემაა. საგანთა მრავალფეროვნებისა და მათი უწყვეტი სახეცვლილების წინაშე ბუნების ეს მკვლევარები რწმუნდებიან, რომ მრავლობითი (=საგანთა და მათ მოვლენათა მრავალფეროვნება და სიმდიდრე) ერთს ექვემდებარება: ერთი კი არ მომდინარეობს მრავლობითიდან, არამედ პირიქით, მრავლობითი-ერთიდან, რომელიც ასევე ცვლადი, ცვალებადი, ანუ ქმნადი (φύσις = ბუნება) მრავლობითის საწყისიცაა (άρχή).
ბერძენ ფილოსოფოსებს სწამთ, რომ ყოველივეს ქვემოთ არსებობს ერთადერთი და მარადიული რეალობა (საწყისი) და ყოველივე არსებული მისი წარმავალი გამოხატულებაა. ამგვარად, შეგვიძლია აღვნიშნოთ პირველი ბერძენი ფილოსოფოსების საერთო თვისებები:
1. ისინი ცდილობენ ცვლადი, ანუ ქმნადი მრავლობითის საწყისს მიაკვლიონ, რადგანაც სურთ, იპოვონ ცვლადი და ქმნადი საგნების ფესვი და შემადგენელი.
2. თითქმის ყველა მათგანი საკუთარ დოქტრინას წარმოადგენს პოემის სახით, სახელწოდებით ,,ბუნების შესახებ“ (Περί φύσεως), ამიტომაც მათ ფილოსოფოს-პოეტებს უწოდებენ და ბერძნულ პოეტურ-მითოლოგიურ ტრადიციას უკავშირებენ.
3. შედეგად, მათი რაციონალობა, ანუ კრიტიკული განსჯა (რაშიც მდგომარეობს ფილოსოფოსობა) ძლიერ შემოქმედებით წარმოსახვას ერწყმის. ამგვარად, მიღებული რაციონალობა თანამედროვე ეპოქის ადამიანებს ზოგჯერ ცოტა მოუხეშავი გვეჩვენება. ბერძნული ფილოსოფიის ეს პერიოდი (სოკრატემდელი პერიოდი) ჩვ. წ.-აღ.-მდე VI-V საუკუნეებს მოიცავს: ის იონიური სკოლიდან სოფისტებამდე გრძელდება.
|
|
2.1.3.6 იონიური სკოლა და საწყისის ძიება (VI ს.) |
▲ზევით დაბრუნება |
ფილოსოფიური კვლევა ბერძენთა შორის თავდაპირველად მცირე აზიის იონიურ კოლონიებში დაიწყო. მოგზაურ და მოვაჭრე იონიელებს კავშირი ჰქონდათ აღმოსავლეთის ხალხებთან და ამიტომაც დაინტერესდნენ ამ ხალხებში აღმოცენებული ბუნებრივი კვლევებით. მაგრამ ბერძნები ცალკეული დაკვირვებებიდან ბუნების ზოგად პრობლემაზე გადავიდნენ სამყაროს საწყისის (მთავარი ფესვის, პირველი ელემენტის) ძიებაში. პირველმა ფილოსოფოსებმა პირველი სკოლა-ანტიკური იონიური სკოლა-ჩამოაყალიბეს, რომლის ძირითადი წარმომადგენლებიც არიან მცირე აზიის მილეთის მკვიდრნი თალესი, ანაქსიმანდრე და ანაქსიმენე.
თალესი, ანტიკური საბერძნეთის შვიდ ბრძენთაგან ერთ-ერთი, ფილოსოფოსი და პოლიტიკოსი იყო. იმ დაკვირვების საფუძველზე, რომ ყველაფერში სისველეა, თალესი საწყისად წყალს ასახელებს. მისი დოქტრინის თანახმად, ყველაფერი სულდგმულობს, ანუ ცოცხალია (ილოზოიზმი: ΰλη = მატერია + ζωή = სიცოცხლე); ეს დოქტრინა მითოლოგიურ-პოეტურ გავლენაზე მეტყველებს.
ანაქსიმანდრე აღემატება თალესს და საწყისად განუსაზღვრელს (άπειρον) ასახელებს, რომელსაც ხშირად უსასრულოსაც უწოდებენ. ამ დოქტრინის თანახმად, კოსმოსს, როგორც განსაზღვრულ წესრიგს, საფუძვლად რაღაც განუსაზღვრელი აქვს. ანაქსიმანდრეს ეს პოზიცია რაციონალურად გადმოგვცემს ტრადიციულ დოქტრინას, რომლის მიხედვითაც სამყაროს საწყისად ქაოსი მიიჩნევა. ტერმინი ,,საწყისი“ (άρχή) პირველად სწორედ ანაქსიმანდრემ გამოიყენა. მისი აზრით, ყველა საგანი განუსაზღვრელიდან მომდინარეობს განცალკევების, ანუ განსხვავების გზით: ცხელი და ცივი, მშრალი და სველი და ა.შ. ანუ ეს პრიმიტიული ერთის მსხვრევაა, რომელიც მისგან მომდინარე საგანთა შორის ბრძოლას წარმოქმნის. საწყისის განუსაზღვრელობას, ანუ უსასრულობას, ანაქსიმანდრეს აზრით, შეესაბამება უსასრულო სამყაროთა არსებობის დოქტრინა, ანუ დოქტრინა განუსაზღვრელი რაოდენობის სამყაროთა შესახებ, რომლებიც საგანთა შეუჩერებელი დაყოფის, ანუ გამრავლების შედეგია.
ცოცხალი ორგანიზმის მაგალითით, რომელიც ცოცხლობს, სანამ სუნთქავს, ანაქსიმენე საწყისად ჰაერს ასახელებს. ჰაერი სასიცოცხლო ქროლვაა იმ დიდი ორგანიზმისა, რომელსაც სამყარო ეწოდება (ილოზოიზმი). ანაქსიმენეს აზრით, ყველა საგანი ჰაერის გაუხშების ან კონდენსაციის შედეგად იღებს დასაბამს: გაუხშებით ჰაერი ცეცხლად იქცევა, კონდენსაციით კი-მიწად და წყლად. ამგვარად ვიღებთ ოთხ ელემენტს, რომლებიც ძირეულ ადგილს დაიკავებენ სამყაროს შესახებ ბერძენთა დოქტრინაში. ეს ელემენტებია: მიწა, წყალი, ჰაერი და ცეცხლი-ყველაზე მძიმიდან ყველაზე მსუბუქისკენ, რომელიც ზევით მიილტვის.
|
|
2.1.3.7 პითაგორას სკოლა და რიცხვი, როგორც საწყისი |
▲ზევით დაბრუნება |
ტრადიციულად, პითაგორას წინასწარმეტყველი-ჯადოქრის, სასწაულთმოქმედის სახით გვიხატავენ. მას მიეწერება დაფარული ცოდნის ფლობა, რომელსაც მხოლოდ განდობილთ უზიარებდა და რომელიც თავისი მფარველი ღვთაების-აპოლონისგან მიიღო დელფოსელი ქურუმი ქალის, თემისთოკლეას, პირით. სინამდვილეში, ლეგენდარულ ცნობებს თუ არ ჩავთვლით, პითაგორას შესახებ ძალიან ცოტა რამ ვიცით. ის დაახლოებით 571-570 წელს კუნძულ სამოსზე დაიბადა, 532-31 წლებში იტალიაში ჩავიდა და 497-96 წლებში გარდაიცვალა. კროტონში პითაგორამ დააარსა სკოლა, რომელიც ამავე დროს რელიგიური და პოლიტიკური გაერთიანებაც იყო. ეს სკოლა სწრაფად გავრცელდა სამხრეთ იტალიის ბერძნულ ქალაქებში და ხშირად იყო პოლიტიკური ძალაუფლების მატარებელი და ამ ძალაუფლების არისტოკრატული თვალსაზრისით გამტარებელი.
სავსებით შესაძლებელია, რომ პითაგორას არაფერი დაუწერია. ერთადერთი ფილოსოფიური დოქტრინა, რომელიც ნამდვილად შეიძლება მას მიეწეროს, მეტემფსიქოზის, ანუ სიკვდილის შემდეგ სხვა ადამიანებში ან ცხოველებში სამშვინველის გადასახლების შესახებ დოქტრინაა. პითაგორა სხეულს სამშვინველის საპყრობილედ, სხეულებრივ ცხვრებას კი-დასჯად მიიჩნევდა. ფილოსოფია სხეულიდან სამშვინველის გათავისუფლების გზაა. ეს გზა მოითხოვს, ერთი მხრივ, ცოდნას, მეორე მხრივ კი-განწმენდის რიტუალებს, რომლებსაც აღასრულებდნენ პითაგორას სექტაში. ამგვარად, პითაგორელთათვის მეცნიერება სამშვინველის განწმენდის, ხსნისა და თავისუფლებისკენ მისი გაძღოლის საშუალებად იქცევა.
მეცნიერებასთან ერთად პითაგორელთა სექტა გარკვეულ ასკეტურ წესებსაც მისდევდა; სავარაუდოდ, სექტის წევრებს საერთო ქონება ჰქონდათ. სექტაში პითაგორას ღვთაებრივი ცოდნის მატარებლად მიიჩნევდნენ და ამის საფუძველზე იკრძალებოდა მისი სწავლების რაიმე სახით სახეცვლილება (ipse dixit).
|
|
2.1.3.8 მეცნიერული მათემატიკის შექმნა |
▲ზევით დაბრუნება |
პითაგორელთა უეჭველი დამსახურებაა მათემატიკის, როგორც მეცნიერების, შექმნა. თუკი, გადმოცემის თანახმად, პითაგორამ, მართლაც, ეგვიპტელთა და მოგზაურობების დროს გაცნობილი აღმოსავლეთის სხვა ხალხებისგან აიღო თავისი მათემატიკური დოქტრინების შთაგონება, მათგან მას მხოლოდ უბრალო მიწისმზომელისთვის საჭირო მარტივი გეომეტრიული ოპერაციებისა და ელემენტარული ანგარიშის შესწავლა შეეძლო.
პითაგორელებმა კი მათემატიკა, რომლის სახელწოდების ავტორობაც მათ ეკუთვნის, ნამდვილ მეცნიერებად აქციეს: კონცეპტუალურად შეიმუშავეს მათემატიკის ძირეული ტერმინები (რაოდენობა, წერტილი, ხაზი, ზედაპირი, კუთხე, სხეული); ისინი პრაქტიკული გამოყენების აბსტრაგირების გზით მოქმედებდნენ. გარდა ამისა, პითაგორელებმა დაამკვიდრეს მათემატიკური მტკიცებულების ის მკაცრი ხასიათი, რომელიც ბერძნული მათემატიკის ნორმად იქცა და მას შემდეგ ნებისმიერი მეცნიერულად ორგანიზებული საგნის იდეალს წარმოადგენს.
|
|
2.1.3.9 რიცხვი, როგორც კოსმოსის საწყისი |
▲ზევით დაბრუნება |
პითაგორელთა ფილოსოფია მათი მათემატიკის ანარეკლია. ამ ფილოსოფიის ძირეული თეზისია: რიცხვი საგანთა არსია. წყლის, ჰაერისა და სხვა მატერიალური ელემენტების ნაცვლად, პითაგორელებმა საგანთა შემადგენელ ელემენტად რიცხვი აღიარეს. რა არის ამ განცხადების ზუსტი მნიშვნელობა? პითაგორელები განიხილავდნენ რიცხვს, როგორც ერთეულთა ერთობლიობას, ერთეულს კი გეომეტრიულ წერტილთან აიგივებდნენ.
პითაგორელები თითქმის აიგივებდნენ არითმეტიკასა და გეომეტრიას და აერთიანებდნენ მათ. რიცხვი გეომეტრიულ ფიგურასაც წარმოადგენდა, გეომეტრიული ფიგურა კი რიცხვიც იყო. გეომეტრიული ფიგურა სივრცეში წერტილთა განლაგებაა: რიცხვი ამ განლაგების საზომს გამოხატავს.
პითაგორელთა პრინციპს, რომლის თანახმადაც საგნები რიცხვებია, ზომადი წესრიგის ცნება უდევს საფუძვლად. პითაგორელთა მსგავსად იმის მტკიცება, რომ საგნები რიცხვებისგან შედგება და, მაშასადამე, მთელი სამყარო რიცხვებისგანაა შედგენილი, ნიშნავს, რომ სამყაროს ნამდვილი ბუნება, ისევე, როგორც ცალკეული საგანებისა, გეომეტრიული განლაგებაა, რომელიც რიცხვებით გამოიხატება (ზომადია). მართლაც, რიცხვის მეშვეობით გამოცდილების სხვადასხვა საგანთა ახსნაა შესაძლებელი, ციურ ხსეულთა მოძრაობიდან წელიწადის დროთა მონაცვლეობამდე, მუსიკალური ჰარმონიიდან ვეგეტაციის ციკლამდე. ამიტომაც ისიც კი, რაც რიცხვისგან დაშორებული გვეჩვენება, სინამდვილეში ადვილად დაიყვანება რაოდენობრივ და, მაშასადამე, ზომად სტრუქტურამდე.
პითაგორელთა დიდი მნიშვნელობაც სწორედ იმაში მდგომარებს, რომ მათ პირველებმა დაიყვანეს ზომად წესრიგამდე ბუნება, ანუ ის ხასიათი, რომელიც ბუნებას ობიექტურს (ნამდვილად რეალურს) ხდის. პითაგორელთა განცხადებით, სწორედ ეს წესრიგი აძლევს სამყაროს მთლიანობას, ჰარმონიას და სილამაზეს.
თუკი საგანთა არსი რიცხვია, საგანთა შორის დაპირისპირებები რიცხვთა დაპირისპირებებამდე დაიყვანება. რიცხვი ლუწი და კენტი არსებობს: ეს ძირეული დაპირისპირება ყველა საგანში და, მაშასადამე, მთლიანად სამყაროშიც აირეკლება და თვით სამყაროს ორ ნაწილად დაყოფს, რომელთაგან ერთი კენტს შეესაბამება, მეორე კი - ლუწს. ამგვარად, პითაგორელთა ფილოსოფია დუალისტური ფილოსოფიაა.
ეს დაპირისპირებები სამყაროში ჰარმონიის პრინციპის მეშვეობით თანხმდება ერთმანეთთან. რადგანაც ჰარმონიის მეცნიერება მუსიკაა, მუსიკალური დამოკიდებულებები გამოხატავენ უნივერსალური ჰარმონიის ბუნებას და წარმოადგენენ სამყაროში არსებული ყველა ჰარმონიის ნიმუშს.
ყოფნისა და ქმნადობის ბრძოლა
სათაურში ხსენებული ბრძოლის მთავარი გმირები არიან ჰერაკლიტე და პარმენიდე.
ჰერაკლიტე ეფესელის (მცირე აზია, VI ს-ის დას.) შესახებ მცირე ცნობები მოგვეპოვება. მას გაუგებარს (Εσωτεινός) უწოდებდნენ მის დოქტრინათა ბუნდოვანების გამო, რომლებმაც ბუნების შესახებ პოემის ფრაგმენტების სახით მოაღწია ჩვენამდე.
პარმენიდე (VI ს.), ელეადან (ლათინურად ველია, მდებარეობდა დიდ საბერძნეთში, დღეს ამ დასახლების ნანგრევები სალერნოს ყურეშია). პარმენიდემ დააარსა სკოლა, რომელსაც, ქალაქის სახელწოდების მიხედვით, ელეური ეწოდა. თავდაპირველად ამ სკოლის დაარსება კოლოფონელ სენოფანეს მიეწერებოდა, მაგრამ ეს ერთობ საეჭვოა. სენოფანეს მიაწერენ ტრადიციული პოლითეიზმის კრიტიკასა და ერთი, ყველა ღმერთსა და ადამიანზე აღმატეული, ღმერთის აღიარებას (მონოთეიზმი). დღემდე სენოფანეს რამდენიმე ლექსი შემორჩა, პარმენიდეს შემოქმედებას კი ტრადიციული სათაურის მქონე (ბუნების შესახებ) პოემის საკმაოდ დიდი რაოდენობით შემორჩენილი ფრაგმენტების მიხედვით ვიცნობთ.
|
|
2.1.3.10 ჰერაკლიტიზმი |
▲ზევით დაბრუნება |
ჰერაკლიტე გარკვეულად აგრძელებს იონიურ ტრადიციას, თუმცა კი, როგორც მოაზროვნე, პიროვნულად განსხვავდება ამ მიმართულების სხვა წარმომადგენლებისგან. ჰერაკლიტეს შემთხვევაში ახალ იონიურ სკოლაზე შეიძლება საუბარი.
საგანთა და ფენომენთა მრავალფეროვნება განაცვიფრებს ჰერაკლიტეს და ის მას ბუნების კანონამდე აღამაღლებს. მისთვის, ანაქსიმანდრეს მსგავსად, ბუნება განუწყვეტელ ცვლილებაში, მოვლენათა მრავალფეროვნებაში მჟღავნდება. ყველაფერი ქმნადია, ამტკიცებს ჰერაკლიტე, ანუ, მდინარის მოძრაობის ანალოგიით, ყველაფერი მიედინება (παντα ρεί). ყველაფერში დაპირისპირება, პაექრობა, ომი, საწინააღმდეგოთა მოძრაობაა (დაბადება და სიკვდილი). ,,მდინარის ერთსა და იმავე წყალში ორჯერ ვერ შევალთ“.
თუმცა ბრძოლაშიც არის ჰარმონია, ერთი-მოვლენებში ხილული ჰარმონია, მეორე კი - უხილავი, პირველზე აღმატებული და მისი წესი. ასეთი ჰარმონია გონებაში (λόγος) ბინადრობს, როგორც სამშვინველი, რომელიც სხეულის მოძრაობებს განაგებს. დაპირისპირება და ჰარმონია განუწყვეტელ დაძაბულობას იძლევა და სწორედ ის არის რაციონალური კანონი, ანუ ყოველივეს მიზეზი. საგანთა სწრაფვის თითქმის ხელშესახები გამოხატულების მისაღებად ჰერაკლიტე, ანტიკური იონიური სკოლის სწავლების თანახმად, საწყისს ცეცხლის, ანუ ყველაზე მოძრავი რეალობის სახით წარმოადგენს. კოსმიური ქმნადობის საწყისად-წესად-გონების აღიარებით ჰერაკლიტე ხაზს უსვამს ადამიანის როლს, რომელიც ფიქრობს ბუნების შესახებ, და ასევე დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს გრძნობებს, რომლებიც აღიქვამენ ბუნების მოძრაობას.
|
|
2.1.3.11 პარმენიდეს ელეატიზმი |
▲ზევით დაბრუნება |
ჰერაკლიტეს საწინააღმდეგოდ, პარმენიდე დარწმუნებულია, რომ საჭიროა ბუნების ორი ასპექტის განსხვავება: ეს საიდუმლო და ხილული ასპექტებია. პოეტების მიბაძვით, რომლებიც მუზას სთხოვდნენ მათთვის შთაგონების ბოძებას, და საკუთარი დოქტრინისთვის მეტი მნიშვნელობის მისაცემად პარმენიდე წარმოიდგენს თავის პოემაში, რომ ეს დოქტრინა მას თვით სამართლის ქალღმერთმა გაანდო, რომლის წინაშეც ის იდუმალებით მოცული ეტლით წარდგა. ქალღმერთი ბუნების ორი ასპექტის შესაბამის ორ დოქტრინას წარმოუდგენს პარმენიდეს: ჭეშმარიტების დოქტრინას (Άλήθεια), რომელიც ბუნების საიდუმლო ასპექტს შეესაბამება, და მოსაზრების დოქტრინას (δόξα), რომელიც ბუნების ხილულ ასპექტს შეესაბამება. ამ ორ დოქტრინას ეძღვნება პოემის ორი ნაწილი-ჭეშმარიტების ნაწილი და მოსაზრების ნაწილი. თავად პარმენიდე უფრო მნიშვნელოვნად ჭეშმარიტების ნაწილს ანუ დოქტრინას მიიჩნევს. აი, ეს დოქტრინა:
პარმენიდე მიიჩნევს, რომ ყველა საგნის ყოფნას ვამტკიცებთ და ვადასტურებთ: წყალი არის, ჰაერი არის, მიწა არის, ცეცხლი არის. მაშასადამე, ყველაფერი არის, ყველაფერი ყოფნაა, ყოფნა კი მხოლოდ ყოფნა შეიძლება იყოს. აქედან გამომდინარეობს პრინციპი: ყოფნა არის ყოფნა, ყოფნა არ შეიძლება არ იყოს: ან არის ან არ არის; ვინც ფიქრობს ან საუბრობს, მხოლოდ ყოფნაზე ფიქრობს ან საუბრობს და არასოდეს - არაფერზე. მაშასადამე, მხოლოდ ყოფნაა გააზრებადი და გამოხატვადი. არაფერი (არ-ყოფნა) არც გააზრებადი და არც გამოხატვადი არ არის. შედეგად: ყველაფერი არის ყოფნა, და ყოფნა არის ყველაფერი.
აქედან ძალიან მნიშვნელოვანი შედეგები გამომდინარეობს:
1) შეუძლებელია, რომ, ჭეშმარიტების თანახმად, ბევრი საგანი არსებობდეს. ესე რომ იყოს და ასეთი საგნები მრავალი იყოს (=მრავალი საგანი, მრავლობითი), საკუთარი თავის განსასხვავებლად მათ არსებობაც მოუწევდათ და არარსებობაც: ა არის ა და არა ბ. ა, მრავალი საგნის არსებობის შემთხვევაში, რომელიც არ არის ბ, ერთდროულად იქნებოდა და არც იქნებოდა, იქნებოდა ერთდროულად ყოფნაც და არყოფნაც. ეს კი შეუძლებელია. მაშასადამე, შეუძლებელია მრავლობითი.
2) მრავლობითობასთან ერთად შეუძლებელია ასევე ქმნადობა, ანუ ცვლილება: ქმნადობა ყოფნიდან არყოფნაში და პირიქით გადასვლას იწვევს (ვინც თეთრია, შავად გადაიქცევა და აღარ არის თეთრი; ვინც არ არის თეთრი, თეთრად გადაიქცევა და თეთრია). პარმენიდე ამტკიცებს, რომ ამგვარი გადასვლა შეუძლებელია, რადგანაც ყოფნა არის და არ შეიძლება გადავიდეს არყოფნაში. ის, რაც არის, არის და არყოფნაში ვერ გადავა. არაფერი, რომლის გააზრებაც შეუძლებელია, ვერ მისცემს დასაბამს ყოფნას: ეხ ნიჰილო ნიჰილ; მაშასადამე, ქმნადობა არ არსებობს.
აქედან: ყოფნა არის და, რადგანაც არის, ერთი და უძრავია, ყოველთვის საკუთარი თავის მსგავსი, მარადიული, დასრულებული, სრული, სრულყოფილი, როგორც მრგვალი სფერო (ბერძნები სრულყოფილებას წარმოიდგენდნენ სფეროს სახით, რომლის ყველა რადიუსი თანაბარია და ცენტრისკენ მიდის). თუკი ყოველივე ეს ეწინააღმდეგება ჩვენს გრძნობებს, რომლებიც აღნიშნავენ ცვლილებას და მრავლობითს, უნდა ვიფიქროთ, რომ არ უნდა ვენდოთ საკუთარ თვალებსა და ყურებს. მხოლოდ გონება, ანუ აზრი უნდა იყოს მსაჯული, აზრი კი ყოფნაზე ფიქრისას იძულებულია, აღიაროს ერთადერთობა და უძრაობა.
პარმენიდეს მთელი პოემა ჰერაკლიტესა და ბუნებაში მრავლობითისა და ცვლილების მომხრეთა მკაცრ კრიტიკას წარმოადგენს. პარმენიდე უხეშად მოიხსენიებს ,,დინების“ მომხრეებს და მათ მსჯელობის უნარს მოკლებულ ადამიანებსაც კი უწოდებს.
|
|
2.1.3.12 ბრძოლის გაგრძელება |
▲ზევით დაბრუნება |
ყოფნისა და ქმნადობის ბრძოლა ჰერაკლიდესა და პარმენიდეს შემდეგაც გრძელდება. ამ მომდევნო ეტაპზე ელეურ სკოლას წარმოადგენენ ზენონი და მელისო, ქმნადობასა და ჰერაკლიტიზმს კი ემპედოკლე იცავს.
ზენონი პარმენიდეს მოწაფე, მეგობარი და თანამოქალაქე იყო. (ზენონ ელეელი). ის თავს პარმენიდეს მთავარ დამცველად თვლიდა, განსაკუთრებით ზოგიერთ ნაშრომში (Γράμματα), რომლებმაც ჩვენამდე არ მოაღწია. ზენონის ნააზრევს არისტოტელეს მეშვეობით ვიცნობთ.
ემპედოკლე, აგრიჯენტოს (სიცილია) მკვიდრი (V ს.), ორი პოემის ავტორია. ესენია: ბუნების შესახებ და განწმენდანი (Καθαρμοι).
მელისო სამოელი ადმირალი იყო. ჩვ. წ.-აღ.-მდე 441-440 წწ. თავისი სამშობლოს მტრის, ათენის, საზღვაო ფლოტი დაამარცხა. მან პირველმა გადმოგვცა საკუთარი ფილოსოფია არა პოემის, არამედ ტრაქტატის სახით, სახელწოდებით: ყოფნის შესახებ (Περί τού όντος), რომელიც შეესაბამება სახელწოდებას ,,ბუნების შესახებ“ და სწორედ ამ უკანასკნლს მოიხსენიებენ უფრო ხშირად ძველი ავტორები.
|
|
2.1.3.13 ზენონი |
▲ზევით დაბრუნება |
უეჭველია, ადამიანთა გამოცდილებისადმი ამდენად საწინააღმდეგო დოქტრინამ, რომელიც პარმენიდემ შემოგვთავაზა, კრიტიკა და წინააღმდეგობა გამოიწვია. სავარაუდოდ, მას დაუპირისპირდნენ პითაგორიელები, რომლებიც დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ საგანთა ჰარმონიულ სიმრავლეს. პითაგორელთა წინააღმდეგ გაილაშქრა ზენონმა, რომელმაც მიზნად დაისახა ყოფნისა და უძრაობის შესახებ პარმენიდეს დოქტრინის დაცვა და მრავლობითისა და მოძრაობის მომხრეთა კრიტიკა.
მრავლობითთან დაკავშირებით ზენონი აღნიშნავდა, რომ მრავლობითობის (= მრავალი საგნის) დაშვების შემთხვევაში სერიოზული ანტინომია, ანუ წინააღმდეგობა იარსებებდა. ცნობილია მოძრაობის შეუძლებლობის დასამტკიცებლად ზენონის მიერ მოყვანილი არგუმენტები (სტადიონის, აქილევსისა და კუს, ისრის მაგალითები). უფრო რთული და ამიტომაც ნაკლებად ცნობილია სტადიონზე მოძრაობაში მყოფი მასების მაგალითი. აი, პირველი სამი არგუმენტი:
1) სტადიონის გასავლელად მისი ნახევრის გავლაა საჭირო. მანამდე კი ამ ნახევრის ნახევარი უნდა გავიაროთ და ასე შემდეგ, უსასრულობამდე. რადგანაც შეუძლებელია, ამოვწუროთ სივრცის (სტადიონის, რაოდენობის) დაყოფადობის უსასრულობა, შეუძლებელია მოძრაობა ერთი წერტილიდან მეორეში.
2) ფეხმარდი აქილევსი ვერასოდეს დაეწევა კუს, რომელიც მისგან ერთი ნაბიჯის მანძილზე იმყოფება, რადგანაც აქილევსის ყოველ ნაბიჯს კუს ერთი ნაბიჯი შეესაბამება და ასე შემდეგ უსასრულოდ.
3) გასროლილი ისარი, რომელიც მოძრავი გვეჩვენება, სინამდვილეში უძრავია. მართლაც, გავლილი სივრცის ყოველ წერტილში ისარი უძრავია და, აქედან, მდგომარეობათა ჯამი (მდგომარეობა + მდგომარეობა + მდგომარეობა და ა. შ.) ვერ მოგვცემს მოძრაობას.
როგორც ვხედავთ, ზენონი რეალურ მოძრაობას უსასრულოდ დაყოფადი განფენილობის გეომეტრიული ცნებით გადმოსცემს. თავისი დახვეწილობის მიუხედავად, ზენონის მსჯელობა ცნებებზე ჩერდება. საკუთარი არგუმენტების პარადოქსული დასკვნები არ აღელვებდა ზენონს, მისთვის საკმარისი იყო წმინდა მსჯელობის დონეზე დამტკიცება, რომ მოძრაობა შეუძლებელი და წარმოუდგენელია. მსჯელობის აგების ამ ტექნიკური დახვეწილობის გამო ბერძნები ზენონს დიალექტიკის (διαλέγομαι=ვმსჯელობ), როგორც საკუთარ დოქტრინათა ჭეშმარიტების დამტკიცების მიზნით ჰიპოთეზათა წამოყენებისა და მათი უარყოფის ხელოვნების, დამაარსებლად მიიჩნევდნენ.
|
|
2.1.3.14 ემპედოკლე |
▲ზევით დაბრუნება |
ელეატიზმისადმი დაპირისპირება კიდევ უფრო გაძლიერდა ზენონის დიალექტიკური პარადოქსების შემდეგ. ელეელთა მიერ ბუნების, როგორც საგანთა და მოვლენათა მრავალფეროვნების, ენერგიულ უარყოფას ემპედოკლეს სახით მგზნებარე და ბრწყინვალე მოწინააღმდეგე დაუპირისპირდა. ფერთა და სურნელთა სიმდიდრით გამორჩეული მიწის, ოქროს კუნძულის (სიცილია) მკვიდრი ემპედოკლე ბუნების გასაოცარი მშვენიერების თავგამოდებული მეხოტბე იყო. ის იონიურ შთაგონებას უბრუნდება და იზიარებს ჰერაკლიტეს ნააზრევს, რომელსაც საკუთარი პოეზიითა და ელეელთა პოზიციის მიმართ გარკვეული პატივისცემის მეშვეობით არბილებს.
ემპედოკლესთვის ბუნება (საგანთა დაბადება და სიკვდილი) ოთხი ელემენტით, ანუ ოთხი ძირეული ფესვით აიხსნება: მიწა, წყალი, ჰაერი, ცეცხლი, რომლებსაც ორი დაპირისპირებული ძალა აწესრიგებს: სიყვარული (მეგობრობა) და სიძულვილი (დაპირისპირება). საგნებისა და ადამიანებისთვის ბუნება დაუსრულებელი დრამაა. ოთხი ძირეული ელემენტი ასევე ადამიანებშიც არსებობს და მათი მეშვეობით შევიგრძნობთ, ანუ შევიცნობთ საგნებს (ცეცხლს ცეცხლის, წყალს წყლის მეშვეობით და ასე შემდეგ: მსგავსი მსგავისის მეშვეობით).
სამყაროს წესრიგს სიყვარული გამოხატავს; ასევე ადამიანში უწესრიგობანი მეტემფსიქოზში-მომდევნო დაბადებათა მეშვეობით განიწმინდება. ამ ორფიულ-პითაგორულ თემას ეძღვნება ემპედოკლეს ,,განწმენდანი“.
ელეატიზმი ემპედოკლეს მელისოს მეშვეობით უტევს, რომელიც, პოეტური ფორმისგან თავისუფალი, მსჯელობას უპირისპირებს იონიური ტრადიციის მიერ დამკვიდრებულ ქმნადობას. მელისო აცხადებს: თუ ყველაფერი არის, ყველაფერი ყოფნაა-უძრავი, უსასრულო, მარადიული, უშფოთველი, უსხეულო. მელისოს დოქტრინა პარმენიდეს ნააზრევის უფრო რადიკალური გადმოცემაა.
ადმირალ მელისოს აზრით, ერთადერთი და უძრავი ყოფნის გარეთ ყველაფერი მოჩვენებითია!
|
|
2.1.3.15 ყოფნასა და ქმნადობას შორის კომპრომისის მიღწევის მცდელობები |
▲ზევით დაბრუნება |
ორ დაპირისპირებულ მიმდინარეობას შორის კომპრომისის პოვნის მცდელობას ვხედავთ ანასაგორასა და დემოკრიტეს ფილოსოფიაში.
იონიის კლაცომენის მკვიდრი ანასაგორა (499-428) ათენში ჩავიდა და იქ წამოიწყო ფილოსოფიური დებატები. იყო პერიკლეს მეგობარი და მასწავლებელი. მის განცხადებას, რომ მზე მხოლოდ ქვაა და მეტი არაფერი, მკრეხელობის ბრალდება მოჰყვა და ანასაგორა იძულებული იყო, ათენიდან გაქცეულიყო. შემორჩენილია ბუნების შესახებ მისი ტრაქტატის ფრაგმენტები.
დემოკრიტე (აბდერა, სიცილია) ანასაგორაზე უფრო ასაკოვანი და თითქმის პლატონის თანატოლი იყო. თუმცა ატომისტური სკოლის დამაარსებლად ლისიპოსს ასახელებენ, ეს სკოლა სინამდვილეში დემოკრიტემ დააარსა. დემოკრიტეს მრავალრიცხოვან შრომათაგან ჩვენამდე მხოლოდ მცირე ფრაგმენტებმა მოაღწია.
|
|
2.1.3.16 ანასაგორას ხარისხობრივი პლურალიზმი |
▲ზევით დაბრუნება |
ანასაგორამ სცადა ერთი და უძრავი ყოფნის შესახებ ელეელთა თეზისისა და მრავალფეროვანი და ქმნადი ბუნების შესახებ იონიელთა (ჰერაკლიტე და ემპედოკლე) თეზისების შეთანხმება. პარმენიდეს მსგავსად, ისიც აცხადებს, რომ არაფერი იბადება, იმ თვალსაზრისით, რომ არაფერი მოდის არაფრიდან, და არაფერი კვდება, ანუ არაფერი არ მთავრდება არაფრით. დაბადება მხოლოდ ნაწილაკთა შეერთება-შედგენაა, სიკვდილი კი მათი დაცალკევება. ეს ნაწილაკები საგანთა თესლებია (σπέρματα), ისინი თავისთავად ერთადერთი და უცვლელია, მიუხედავად საგანთა ცვლილებისა. ყოველ საგანში ერთი საგნის ბუნების ნაწილაკებს რიცხობრივი უპირატესობა აქვთ. მაგალითად, ხორცი სხვადასხვა ბუნების ნაწილაკებისგან შედგება, მაგრამ უპირატესი რაოდენობით მასში ხორცის ნაწილაკებია წარმოდგენილი. საგანთა და უპირატესი რაოდენობის მქონე ნაწილაკთა ასეთი მსგავსების გამო არისტოტელემ ნაწილაკებს ომეომერია (όμοια μέρη = მსგავსი ნაწილები) უწოდა. ყველა საგანში თესლების, ანუ მსგავსი ნაწილაკების არსებობით (ყველაფერი ყველაფერში=panspermia) აიხსნება ის, რომ ყოველი საგანი შეიძლება სხვა საგნად იქცეს.
ანასაგორას აზრით, ცვლილებათა ეს კომპლექსი გონის, ანუ ინტელექტის (Νοΰς) მიერ იმართება, ის უსხეულოა, თუმცა კი შინაგანად ეკუთვნის თესლებსა და საგნებს, რადგანაც ეს ერთგვარი ღვთაებრივი მომწესრიგებელი ძალაა.
|
|
2.1.3.17 დემოკრიტეს რაოდენობრივი პლურალიზმი |
▲ზევით დაბრუნება |
დემოკრიტე ცდილობს, პატივი სცეს ელეელთა გადაულახავ დოქტრინას და პარმენიდესა და მელისოს ყოფნასა და არყოფნას ფიზიკურ, ანუ ემპირიულ ინტერპრეტაციას აძლევს. დემოკრიტესთვის ყოფნა სავსე და მყარია, არყოფნა კი - ცარიელი.
სავსე (ყოფნა) დაუყოფელი, მარადიული, უთვალავი ნაწილაკებისგან (ატომები= άτομος ά- τέμνω =დაუყოფელი) შედგება. ეს ნაწილაკები ერთნაირი ბუნებისაა და მხოლოდ ფორმით განსხვავდება, მაგალითად, როგორც ალფაბეტის ასოები. ეს ნაწილაკები უსასრულო სიცარიელეში მოძრაობენ და შემთხვევით ერთმანეთთან დაჯახებით დასაბამს აძლევენ სხვადასხვა საგანს. (დანტე: ,,დემოკრიტე, რომელმაც სამყარო შემთხვევითობას მიანდო“). დემოკრიტეს მიხედვით, შემეცნება ჩვენი შეგრძნების ორგანოებზე საგანთა ატომების ზემოქმედების შედეგია. სხეულთა მსგავსი ნაწილაკები (είδωλα = სპეციეს, სიმულაცრა) სცილდებიან სხეულებს და გრძნობებს ეჯახებიან.
დემოკრიტე გრძნობს, რომ მისი დოქტრინა (ატომიზმი) განსჯის შედეგია, რადგანაც ბუნება ჩვენ ფერთა და ბგერათა მრავალფეროვნებით გვევლინება და არა ცივი მექანიზმის სახით. თავად დემოკრიტესთვის მისი დოქტრინა რაციონალური ჰიპოთეზაა, რომელიც საშაუალებას აძლევს მას, არ შეეწინააღმდეგოს პარმენიდეს. ამიტომაც ის სრულად არ აკმაყოფილებს დემოკრიტეს. გარდა ამისა, მისი ზნეობრივი დოქტრინები არ უკავშირდება ატომიზმის დოქტრინას.
|
|
2.1.3.18 ყოფნის კატასტროფა სოფისტიკაში |
▲ზევით დაბრუნება |
სოფისტიკას (სოფისტების მოძრაობა და დოქტრინა) შემდეგი მოაზროვნეები წარმოადგენენ:
პროთაგორა აბდერელი (480-401), მრავალი შრომის ავტორი, მის მთავარ ნაწარმოებს ეწოდებოდა ,,ჭეშმარიტება“ (და მოიხსენიებოდა ასევე სათაურით ყოფნის შესახებ).
გორგია ლეონტინელი (485-375) ცნობილი ორატორი (რიტორიკოსი) იყო, შემონახულია მისი შრომა ,,ელენეს ქება“ და შრომის ,,არყოფნის შესახებ“ ფრაგმენტები.
პროდიკე ცეელი, ენების სწავლული; ჰიპია ელიდელი, ფართო ერუდიციის მქონე მოაზროვნე; ანტიფონტი, სიამოვნების შესახებ დოქტრინის ავტორი; ტრაზიმაქე ქალკედონელი და კალიკლე, რომლებიც სამართლითა და პოლიტიკით იყვნენ დაინტერესებულნი. ჩვენთვის განსაკუთრებით საინტერესოა პროთაგორასა და გორგიას დოქტრინები.
|
|
2.1.3.19 ათენი |
▲ზევით დაბრუნება |
წარმატებით გადატანილი მრავალი ბრძოლის შემდეგ V საუკუნეში ათენი საბერძნეთის პოლიტიკურ და კულტურულ ცენტრად გვევლინება. სხვა ხალხებთან ურთიერთობის წყალობით ათენელები სხვადასხვა წეს-ჩვეულებასა და მრწამსს გაეცნენ. ამ გამოცდილებამ ისინი იმ დასკვნამდე მიიყვანა, რომ საბოლოო ჯამში თითოეულს საკუთარი ჭეშმარიტება გააჩნია. ეს კი ათენელთა მშობლიურ მრწამსსა და წეს-ჩვეულებებზე ახდენდა გავლენას. ათენში გამეფებული კულტურული ვითარება და დემოკრატიული რეჟიმი პირველობისა და საკუთარი ამბიციების დაკმაყოფილებისათვის აუცილებელი თვისებების შეძენის სურვილს უღვივებდა ადამიანებს. ფილოსოფიის დარგში ბუნების ახალმა ანალიზმა ტრადიციული პოლითეიზმის სისუსტე და უაზრობა გამოააშკარავა. ამას დაერთო რადიკალური პოლემიკა იონიურ და ელეურ ტრადიციებს შორის, რამაც მნიშვნელოვნად შეარყია საზოგადოებრივი ცხოვრების ზნეობრივ და სამოქალაქო ნორმად მიჩნეული უნივერსალური ჭეშმარიტების რწმენა.
ამგვარ ვითარებაში წარმატება უნდა ჰქონოდათ ყოველმხრივ ერუდირებულ, ზუსტი და მოსწებული პასუხის მქონე, კამათის დაუშრეტელი სურვილითა და ქებისა და მოგების წყურვილით ანთებულ ადამიანებს. ეს სოფისტები (σοφισταί = მცოდნე, ბრძენი) იყვნენ, ანუ სწავლული ადამიანები, რომლებიც, მიუხედავად იმისა, რომ, სხვათა მსგავსად, სკოლად არ გაერთიანებულან, საერთო თვისებებით გამოირჩეოდნენ: დახვეწილი მოკამათეები, სოფისტები აცხადებდნენ, რომ ახალგაზრდებს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში გზის გაკვალვისა და ხელმძღვანელი თანამდებობების-პატივისა და მოგების წყაროს,-მიღწევის უნარს უნერგავდნენ.
|
|
2.1.3.20 პროთაგორა |
▲ზევით დაბრუნება |
ფილოსოფიური სკოლების დაუსრულებელი დისკუსიების ფონზე პროთაგორა იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ ყოფნა ის არის, რაც თითოეულს წარმოუდგენია: ყოველი საგანი ისეთია, როგორადაც მას ინდივიდუუმი წარმოიდგენს. ამიტომაც ,,ადამიანი ყველა საგნის საზომია“, ჭეშმარიტისა და ცრუს კრიტერიუმი. ჭეშმარიტება აბსოლუტური ცნება არ არის, მეტიც, პროთაგორას არ აინტერესებს ჭეშმარიტება, მას მოსაზრებათა სარგებლობა აინტრესებს. პროთაგორამ უკან მოიტოვა ჭეშმარიტება, ტრადიცია, რელიგია, და მიიჩნია, რომ ნებისმიერი საკითხის შესახებ ორმაგი მსჯელობა შეიძლება: მის სასარგებლოდ და მის საწინააღმდეგოდ.
ყოფნა ფენომენამდე, ანუ თითოეული ადამიანის წარმოდგენამდეა დაყვანილი (ფენომენიზმი). ჭეშმარიტება ინდივიდუუმს მიემართება (რელატივიზმი).
|
|
2.1.3.21 გორგია |
▲ზევით დაბრუნება |
გორგიას კიდევ უფრო შორს მიჰყავს პროთაგორას პოზიცია. მისი დოქტრინა შემდეგ სამ დებულებაში მდგომარეობს:
1) არაფერი არის (=არაფერი არსებობს).
2) რაიმე რომ არსებობდეს კიდეც, მისი შეცნობა შეუძლებელი იქნებოდა.
3) რაიმე შეცნობადი რომ იყოს კიდეც, შეუძლებელი იქნებოდა სხვათათვის მისი გადაცემა, როგორც საზოგადო ჭეშმარიტებისა. გორგიას ფილოსოფიაში ,,არა“ და ,,არაფერი“ დომინირებენ, ეს ნულიზმია.
გორგია საკუთარ პოზიციას მის წინამორბედ ფილოსოფოსთა დოქტრინებში არსებულ წინააღმდეგობებზე, ანუ ანტინომიებზე აფუძნებს და ერთის იდეებს მეორის იდეათა უარსაყოფად იყენებს. ყოფნის, აზრისა და ენის, როგორც ჭეშმარიტების საშუალების, გაუქმების შემდეგ მხოლოდ სიტყვაღა დარჩა მსმენელის მოხიბვლისა და წარმატების მოხვეჭის საშუალებად. გორგია თვლიდა, რომ სიტყვა (საუბარი) ,,დიდი ძალაა“. ის თავად იყო ბრწყინვალე რიტორიკოსი და ადვილად ასაბუთებდა წინააღმდეგობრივ თეზისებს. მაგალითისთვის შეგვიძლია ავიღოთ ,,ელენეს ქება“. რიტორიკას უკავშირდებოდა ოინებისა და ხრიკების ხელოვნება (ერისტიკა, კამათის ხელოვნება), რომელიც ნებისმიერ ფასად მოწინააღმდეგის დამარცხებას ემსახურებოდა.
როგორც ვხედავთ, სოფისტიკა მხოლოდ მოსაზრებას აღიარებს წარმატების მიღწევის საშუალებად. პასუხად საყვედურზე, რომ მათი დოქტრინა მცდარია (პლატონის დიალოგებში ხშირად ვხვდებით ამგვარ საყვედურს სოფისტებისადმი), სოფისტები აცხადებენ, რომ შეცდომა შეუძლებელია, იმავე პარმენიდეს დოქტრინდან გამომდინარე: ვინც ფიქრობს ან ამბობს, ყოველთვის იმას ფიქრობს და ამბობს, რაც არის, ე.ი. ყოფნაა, ანუ ჭეშმარიტებას, რომელთან ერთადაც შეცდომა ვერ იარსებებს. ზნეობრივი და პოლიტიკური ხასიათის შედეგებმაც არ დააყოვნა: ტრაზიმაქემ და კალიკლემ სიკეთე ინდივიდუალურ ან კოლექტიურ სარგებლამდე დაიყვანეს (უტილიტარიზმი), სამართალი კი-ძალამდე.
სენსიზმი და უტილიტარიზმი ურთიერთდაკავშირებულია ფილოსოფოსთა დოქტრინებში. შეგრძნობის პირობითობა განსჯისა და სიკეთეთა მიღწევის პირობითობას იწვევს. რელატივიზმის ატმოსფეროში სიკეთე უცილობლად სარგებლამდე დაიყვანება.
|
|
2.1.4 რეტროსპექტული სინთეზი |
▲ზევით დაბრუნება |
1. მიუხედავად იმისა, რომ თავდაპირველად ფილოსოფია ცხოვრების პრობლემის სახით აღმოცენდა, ფაქტობრივად პირველი იონიელი ფილოსოფოსები რეალობის, ანუ, როგორც ფილოსოფოსთა მომდევნო თაობები იტყვიან, მეტაფიზიკურ პრობლემას აყენებენ. ამ დროს ზნეობრივი და სამოქალაქო ცხოვრება რელიგიურ ტრადიციასთან რჩება დაკავშირებული.
2. ქსენოფანე პოლითეიზმს დაუპირისპირდა; ჰერაკლიტე და პარმენიდე ფილოსოფიური განსჯის მეშვეობით სხვებზე მაღლა აღზევდნენ. ისინი ჯერ კიდევ სამყაროს (რეალობის) პრობლემით არიან დაკავებული; ჰერაკლიტე პლურალიზმსა და უნივერსალურ მობილიზმს ემხრობა (არსებობს მრავალი მოძრავი საგანი), პარმენიდე კი მონისტურ ონტოლოგიას, ანუ ონტოლოგიურ მონიზმს ამტკიცებს (όν, όντος =არსება, ყოფნა; μόνον = ერთადერთი), რამდენადაც რეალობა ერთადერთი ყოფნაა. რეალობის პრობლემის მეშვეობით ჰერაკლიტე და პარმენიდე შემეცნების პრობლემას ეხებიან: ჰერაკლიტე აღიარებს გონებას, თუმცა მაინც გრძნობად გამოცდილებას ემხრობა, რომელიც მას მრავლობითსა და საგანთა ქმნადობას უჩვენებს (ემპირიზმი). პარმენიდე აუფასურებს გრძნობათა გამოცდილებას და მხოლოდ განსჯას, ანუ მხოლოდ აზრს მიენდობა (რაციონალიზმი). მაგრამ ის ვარაუდის სახით უშვებს გამოცდილებაზე დაყრდნობილ დოქტრინას.
3. პარმენიდე გვაძლევს სამ პრინციპს (უნივერსალურ დებულებებს, ანუ ფილოსოფიურ აქსიომებს), რომლებიც, მათი მიღებისა თუ მიუღებლობის მიუხედავად, ძირეულ როლს შეასრულებენ ფილოსოფიის ისტორიაში: 1) იდენტობის პრინციპი: ყოფნა ყოფნაა, a არის a. 2) წინააღმდეგობის პრინციპი (მას ასე ეწოდება, რადგანაც არყოფნა ყოფნას ეწინააღმდეგება): არ შეიძლება, ყოფნა ამავე დროს არ იყოს 3) მესამე-გამორიცხულის (ანუ მესამე პოზიციის გამორიცხვის)-პრინციპი: თითოეული საგანი ან არის ან არ არის.
4. პითაგორელები ჰარმონიის პრინციპს ამკვიდრებენ, რომელიც ცხოვრების პრობლემაზეც აისახება (ზნეობრივი ასკეტიზმი და ერთიანი ცხოვრება პოლიტიკაში). მათ წინააღმდეგ გამოდის ზენონ ელეელი, რომელიც პარმენიდეს დასაცავად საკუთარ დიალექტიკას იშველიებს. მაგრამ ზენონთან მასწავლებლის ონტოლოგია მათემატიკად იქცევა: ყოფნისა და ქმნადობის პრობლემას ზენონი განიხილავს, როგორც ერთისა და მრავლის პრობლემას.
5. ემპედოკლე იონიელთა პოზიციას იცავს. ემპედოკლეს უპირისპირდება მელისო, რომელიც პარმენიდეს ონტოლოგიურ მონიზმს უფრო რადიკალურად აყენებს. ანასაგორა და დემოკრიტე ცდილობენ მრავალფეროვანი და ქმნადი ბუნების დაცვას ელეელთა მონიზმის თავდასხმებისაგან. ანასაგორა უშვებს ყველა საგანში ხარისხობრივად განსხვავებული ნაწილაკების (ომეომერიების) არსებობას, რომლებიც თავისთავად უცვლელნი რჩებიან (პარმენიდეს დოქტრინის თანახმად), მაგრამ ერთმანეთთან შეავშირდებიან და ერთმანეთისგან ცალკევდებიან. დემოკრიტე ატომებში მხოლოდ რაოდენობრივ განსხვავებას აღიარებს. მისი აზრით, ბუნება აიხსნება ატომებით, რომლებიც მატერიაა, და მოძრაობით (მექანიცისტური ატომიზმი, მექანიცისტური მატერიალიზმი, მატერიალისტური მექანიციზმი; (μεχανή=მოძრაობა). ანასაგორა კოსმიური წესრიგის სათავეში მომწესრიგებელ გონს აყენებს, დემოკრიტე კი - შემთხვევას. ამის შედეგად დემოკრიტეს სწავლებას ათეიზმი ეწოდება (ასე უწოდა მას რომაელმა პოეტმა ლუკრეციუსმა).
6. სოკრატემდელთა ფილოსოფიას ნატურალიზმს უწოდებენ, ზოგჯერ კი- მატერიალიზმსაც. ნატურალიზმთან დაკავშირებით საჭიროა დაზუსტება: თუ იგულისხმება, რომ სოკრატემდელები ბუნებით ინტერესდებიან, მაშინ შეიძლება ნატურალიზმზე საუბარი, ხოლო, თუ იგულისხმება, რომ ისინი ბუნებაზე, როგორც გრძნობადზე, ჩერდებიან, მაშინ ელეელთა და პითაგორელთა სკოლები ნატურალისტური არ არის. ამას ეთანხმება არისტოტელე, რომელიც ამ ორი სკოლის წარმომადგენლებს ,,ფიზიკოსებსა“ და ,,ფიზიოლოგებს“ არ უწოდებს. რაც შეეხება მატერიალიზს, პითაგორიზმი და ელეიზმი ნამდვილად არ არის მატერიალიზმი.
7. სოფისტების სწავლებაში ფილოსოფიური პრობლემა, ან, უმჯობესია, ფილოსოფიური ატმოსფერო სამყაროდან ადამიანზე ინაცვლებს (ჰუმანიზმი), სოფისტები ინტერესდებიან კანონებით, პოლიტიკური ცხოვრებითა და კულტურით, ყოველივეს ცენტრში კი ადამიანს, მის მოსაზრებებსა და სიტყვას აყენებენ. სოფისტების თვალსაზრისით, ადამიანი, ინდივიდუალურად და თავისი ინსტიტუტებით, ერთდროულად ფილოსოფიური კვლევის ობიექტი და კრიტერიუმია (ჰუმანიზმი, ანუ ინდივიდუალისტური და რელატივისტური ჰუმანიზმი). სოფისტები რელიგიური ტრადიციისა და ფილოსოფიის, როგორც რეალობისა და ცხოვრების პრობლემებზე ღრმა განსჯის, რადიკალური კრიტიკოსები არიან.
სოფისტების უეჭველი დამსახურებაა კულტურულ ინტერესთა სფეროში ადამიანის მნიშვნელობის ხაზგასმა. მაგრამ ღრმა კვლევის ჩანაცვლება რიტორიკითა და ერისტიკით მძიმე დარტყმას აყენებს ფილოსოფიას. დიდი ბერძნები სიტყვა ,,სოფისტს“ უკვე ცრუ სწავლულის სინონიმად იყენებენ და ,,სოფიზმი“ მათთან არასწორ, ყალბ მსჯელობას აღნიშნავს. ამგვარად, სოფისტების ფილოსოფია ჭეშმარიტის, კეთილისა და სამართლიანის ყოველგვარ აბსოლუტურობას ამხობს. ყოველივე ინდივიდუალურ შეგრძნებასა და სიტყვის ტექნიკურ შესაძლებლობას ემყარება. (სენსიზმი, ფენომენიზმი, რელატივიზმი, სკეპტიციზმი, უტილიტარიზმი).
მოაზროვნე და ხალხის მომავლისთვის გულშემატკივარ ადამიანს სოფისტების ბრწყინვალე და დამანგრეველი კრიტიკა საზოგადო და პიროვნული ზნეობისთვის სასიკვდილო საფრთხედ უნდა აღექვა. და აი, ასპარეზზე გამოვიდა სოკრატე, ღირებულებათა (ჭეშმარიტი, კეთილი, სწორი) დამცველი და მათთვის წამებული.
|
|
2.1.4.1 სოკრატემდელები VI-V სს. |
▲ზევით დაბრუნება |
სკოლები |
ფილოსოფოსები |
შემოქმედება |
დოქტრინა |
ძველი იონიური სკოლა (VII-VI სს.) |
თალესი |
|
საწყისი არის წყალი. |
|
ანაქსიმანდრე |
|
საწყისი არის განუსაზღვრელი. |
|
ანაქსიმენე |
|
საწყისი არის ჰაერი. |
პითაგორას სკოლა |
პითაგორა (VI ს.) |
|
საწყისი არის რიცხვი; |
|
ფილოლაოსი, ტიმეოსი |
|
დუალიზმი; ჰარმონია და სრულყოფილება |
|
ჰერაკლიტე ეფესელი (VI ს-ის ბოლო) |
ბუნების შესახებ |
ყველაფერი მოძრაობს ჰარმონიულად და გონების მიერ არის მოწესრიგებული. საწყისი არის ცეცხლი. |
ელეელთა სკოლა |
პარმენიდე (VI ს.) |
ბუნების შესახებ |
ყველაფერი არის ყოფნა, ერთი და უძრავი; პოლემიკა ჰერაკლიტესთან; |
|
ზენონი |
წერილები |
დიალექტიკა მრავლობითისა და მოძრაობის წინააღმდეგ. |
|
მელისო (V.ს) |
ყოფნის შესახებ |
იზიარებს პარმენიდეს დოქტრინას. |
|
ემპედოკლე (V ს.) |
ბუნების შესახებ, განწმენდანი
|
ოთხი ძირი (მიწა, წყალი, ჰაერი, ცეცხლი), რომლებსაც მეგობრობა და დაპირისპირება მართავენ. |
|
ანასაგორა (499-428) |
ბუნების შესახებ |
ომეომერიები ,,ერთგვარი ნაწილაკები“ და ინტელექტი |
|
დემოკრიტე (V ს.) |
სხვადასხვა |
ატომები და მოძრაობა, ტომების შემთხვევითი შეჯახება. ატომებით ახსნილი შემეცნება |
სოფისტები |
პროთაგორა (480-410) |
ჭეშმარიტება, ანუ ყოფნის შესახებ |
ყოფიერება ის არის, რაც ადამიანს - ყველაფრის საზომს - წარმოუდგენია |
|
გორგია (485 - 375) |
არყოფნის შესახებ |
არაფერი არის; რომ ყოფილიყო, იქნებოდა შეუცნობადი; შეცნობადი რომ ყოფილიყო, შეუძლებელი იქნებოდა მისი სხვათათვის გადაცემა |
|
|
2.1.4.2 პითაგორა და ნუმეროლოგია |
▲ზევით დაბრუნება |
[1.] ნუმეროლოგიური პროგრამა ყველაზე ღრმად ჯ. ბრუნომ შეისწავლა. აქ მოცემულია მისი დიადა (de Monade 1591). ცხადი მათემატიკური ფორმულირების მიღმა ბრუნო მნიშვნელოვანი თეოლოგიური არსის მქონე სიმბოლოს გვთავაზობს. გადაჭდობილი რგოლების ამ გამოსახულებას ხშირად იყენებდნენ შუა საუკუნეების მხატვრები იმ ,,ნუშისებრი“ ფორმის მისაღებად, რომელშიც შემდეგ უფალი ქრისტე უნდა გამოესახათ (სივრცე, რომელშიც ორი ერთად იქცევა). მისტიციზმის ისტორიკოსი ე.ძოლა (,,შეხვედრა ანდროგენთან“, 1995 წ.) ვარაუდობს, რომ სინამდვილეში ეს ანდროგენის გეომეტრიული გამოსახულებაა.
[2.] ტრიადის გამოსახულება (de Monade). ქრისტიანობის ხანიდან ტრიადის ყველა გამოსახულება მკაფიოდ გამოხატავს მინიშნებას სამების საიდუმლოებაზე, თუმცა სამი კომპონენტისგან შემგარი სიმბოლო ჯერ კიდევ პითაგორიელთა დროს იყო მნიშვნელოვანი. ისინი სამკუთხა ფორმის ბერძნულ ასო დელტას კოსმიური დაბადების სიმბოლოდ მიიჩნევდნენ.
[3.] ძველი ტრადიციის მიხედვით, რიცხვი ხუთი და ხუთკუთხედი ადამიანის ფორმასა და გამოცდილებას უკავშირდება (ჯ.ბრუნო, de Monade).
[4.] ოთხმხრივობის გამოსახულება ჯ.ბრუნოს მიხედვით.
[5.] განუზომადობა აღმოჩნდა პითაგორიელთა სექტის უმნიშვნელოვანეს სიმბოლოში, სახელწოდებით ჯანმრთელობა, ანუ ხუთქიმიან ვარსკვლავში, რომელიც მიიღება ჩვეულებრივი ხუთკუთხედის ყველა წვეროდან ყველა შესაძლო დიაგონალის გავლებით. თითოეული ეს დიაგონალი მეორის მიერ განუზომად ნაწილებად იყოფა, რომელთა ერთმანეთთან შეფარდებასაც შემდეგ ოქროს კვეთა ეწოდა.
[6.] პითაგორიელები ქვიშაზე კენჭების განლაგებით წარმოადგენდნენ რიცხვებს. ამგვარად, იყო სამკუთხა, ოთხკუთხა, ხუთკუთხა და ასე შემდეგ რიცხვები. რიცხვი-კენჭების სივრცობრივი განლაგება გამოიყენებოდა ასევე მოქმედებათა ჩასატარებლად კენჭების ფიზიკურად გადაადგილების მეშვეობით. ეს გარკვეული პრინციპის მიხედვით ხდებოდა, იგივე პრინციპი გამოიყენებოდა ასევე სათვლელ დაფაში-ჩვეულებრივი საანგარიშოს უფრო რთულ ვარიაციაში.
[7.] ჯ.ბრუნოს მიერ წარმოდგენილი განუზომადობის მაგალითი (de Triplice Minimo, 1591). ჰორიზონტალზე და ვერტიკალზე სფეროები ერთმანეთს ეხება და, მაშასადამე, შეიძლება მათი გაერთიანება სეგმენტებით, რომელთა სიგრძეც სფეროთა დიამეტრების ჯამს ემთხვევა. ასე არ ხდება დიაგონალზე, დიაგონალური ხაზის სირგძე ზუსტად განუსაზღვრელი ოდენობით აღემატება ოთხი ბურთულას ჯამურ სიგრძეს.
|
|
2.1.4.3 სოკრატე (469-399 წწ. ჩვ. წ. აღ.-მდე) |
▲ზევით დაბრუნება |
სოკრატეს წერილობითი შრომები არ დაუტოვებია. მის შესახებ ცნობებმა ჩვენამდე ძირითადად პლატონისა და ქსენოფონტეს მეშვეობით მოაღწია.
სოფისტების სუბიექტივიზმისა და რელატივიზმისგან განსხვავებით, სოკრატე ამტკიცებდა რეალურ ფასეულობებსა და სიკეთის, ჭეშმარიტებისა და სამართლის აბსოლუტურობას.
სოკრატე ყველაფერს უსვამდა შეკითხვას-რა არის ეს? - შინაარსს რომ ჩასწვდომოდა. მას არ უყვარდა სოფისტების გაჭიანურებული დისკუსიები და საგნის არცოდნის შესახებ განცხადებით (სოკრატესეული ირონია) იწყებდა საუბარს. მოცემულ საკითხზე საკუთარი აზრის გამოთქმის ნაცვლად, სოკრატე კითხვა-პასუხის მეშვეობით ცდილობდა მოწაფეებისთვის ახსნა-განმარტების მიცემას. უამრავი შეკითხვისა და პასუხის საშუალებით ის თანდათან მიდიოდა განსაზღვრებამდე, რომელიც საგანთა უნივერსალურ შინაარსს იძლევა.
სოკრატესთვის ადამიანი ძიების ცენტრი და კრიტერიუმია, მან ადამიანში გონიერი არსების მთელი ღირსება დაინახა. სოფისტების აზრით კი ადამიანი არის ინდივიდი, რომელიც კეთილსა და სწორს საკუთარი გრძნობებიდან და ინტერესიდან გამომდინარე განსაზღვრავს.
სოკრატე აღიარებს, რომ ადამიანს გააჩნია სიცოცხლის მიზანი-ბედნიერება, მაგრამ ადამიანის ბედნიერება მხოლოდ გრძნობიერი სიამოვნებით (სოფისტები) ვერ შემოიფარგლება, სადაც ვნება ბატონობს: მხოლოდ კეთილშობილება (სათნოება) ანიჭებს ადამიანს ბედნიერებას.
სოკრატე კეთილშობილებას ცოდნასთან, ანუ სიკეთის შემეცნებასთან აიგივებს: პლატონის გადმოცემით, სანამ სოკრატე საწამლავს დალევდა (რომელიც მას ხელისუფლებამ ახალგაზრდების გახრწნისა და არარელიგიურობისათვის მიუსაჯა), თავის მოწაფეებს სულის უკვდავებაზე, ანუ ადამიანის ზეციურ ხვედრზე ესაუბრებოდა.
სოკრატეს უდიდესი მოწაფე იყო პლატონი. მას სხვა მოწაფეებიც ჰყავდა, მაგრამ ისინი განსხვავებული გზით წავიდნენ. მათ შორის იყვნენ, კერძოდ, ცინიკოსები, რომლებიც ცხოვრების მკაცრ და უბრალო წესს მისდევდნენ. მათი აზრით, ადამიანი ამქვეყნიურ სიამოვნებასა და კომფორტს უნდა ერიდოს და კეთილშობილებას უნდა ესწრაფოს, რაშიც მდგომარეობს სიკეთე. ცინიკოსები დისკუსიებსა და კვლევა-ძიებასაც ერიდებოდნენ. ცინიკოსთა შორის ყველაზე ცნობილი იყო დიოგენე, რომელიც მთელს საბერძნეთში დახეტიალობდა და ყველაფერს ჭირვეულად ემიჯნებოდა, კასრში ცხოვრობდა და უდიერად იხსენიებდა ბერძნულ ცივილიზაციას.
სოკრატეს მოწაფეთა მეორე ჯგუფი ამტკიცებდა, რომ სიკეთე (კეთილშობილება) სიამოვნებაა, ამიტომაც ამ ჯგუფის წარმომადგენლებს ჰედონისტები ეწოდათ (ბერძნულიდან, edoni=სიამოვნება).
|
|
2.1.4.4 მცირე სოკრატელები |
▲ზევით დაბრუნება |
სოკრატეს სწავლება ბევრმა მოსწავლემ განაგრძო, თუმცა განსხვავებული გზებით. მათ შორის უმთავრესად აღსანიშნავია არისტენე, დიოგენე, არისტიპე, ევკლიდე, ფედონე, ესქილე და ქსენოფონტი.
ეს ფილოსოფოსები მცირე სოკრატელებად იწოდებიან, განსხვავებით პლატონისგან, ვინც სოკრატეს ,,მთავარ“ მოწაფედ ითვლება. მათ გულით სძულდათ ერთმანეთი. თითოეული დარწმუნებული იყო, რომ სწორედ ის განმარტავდა და გადმოსცემდა საუკეთესოდ სოკრატეს ნააზრევს.
ცინიკოსები
ასე ეწოდა ფილოსოფოსთა ჯგუფს, რომელიც ანთისტენემ დააარსა (436-366 წწ. ჩვ. წ.აღ.-მდე). სიტყვა ცინიკოსი ,,ძაღლს“ ნიშნავს (ბერძნულად kùon). სახელწოდება იქიდან მომდინარეობს, რომ ამ ფილოსოფიის მიმდევარნი მაწანწალა ძაღლებივით ცხოვრობდნენ. გარდა ამისა, ისინი ,,ცინოსარგად“ წოდებულ ადგილას (kunòsarghes, ,,ცქვიტი ძაღლი“) იკრიბებოდნენ, ათენის კედლებს გარეთ, ილისეს ნაპირზე უცხოელ სტუდენტათვის არსებულ სკოლაში.
ეს ფილოსოფოსები თვლიდნენ, რომ ადამიანის სიკეთე ,,სიქველეში“ მდგომარეობს, რაც ცხოვრებისეულ სიამოვნებათა და კომფორტისგან სრულ დაცილებას ნიშნავს. არ მისდევდნენ დოქტრინალურ დისკუსიასა თუ კვლევას და ასკეტური ცხოვრებით კმაყოფილდებოდნენ. ცინიკოსები იყვნენ კრათეტე, მეტროკლე, იპარკია.
ყველაზე ცნობილი ცინიკოსი იყო დიოგენე სინოპედან (413-323 წწ. ჩვ. წ. აღ.-მდე). ის აცხადებდა, რომ არაფერი ესაჭიროებოდა, მთელ საბერძნეთში მოგზაურობდა ყველაფრისაგან თავისი განდგომის თვალნათლივ საჩვენებლად; ცხოვრობდა ღვინის ცარიელ კასრში და აბუჩად იგდებდა ბერძნულ ცივილიზაციას. ამის გამო მას ,,შეშლილი სოკრატე“ უწოდეს. დიოგენე ,,მსოფლიოს მოქალაქედ“ თვლიდა თავს... მის შესახებ მრავალ ამბავს ყვებიან, აი ზოგიერთი მათგანი.
ათენის ქუჩაში დღისით ანთებული ლამპარით დადიოდა. თუ ვინმე ამგვარი საქციელის მიზეზს ჰკითხავდა, პასუხობდა: ,,ადამიანს ვეძებ...“
ერთ დღეს დიოგენე მზეს იკიდებდა. ალექსანდრე დიდმა ჩაიარა, შეჩერდა და უთხრა მას: ,,რაც გინდა, მთხოვე...“ დიოგენემ უპასუხა: ,,ცოტა გვერდით გაიწიე, მზეს მიჩრდილავ...“
დიოგენე ერთი ძალიან მოუხერხებელი მეისრის ვარჯიშს შეესწრო. მის მიერ არაზუსტად ნასროლ ისრებს რომ უყურა, მივიდა და სამიზნის გვერდით ჩამოჯდა: ,,ეს ერთადერთი ადგილია, სადაც თავს უსაფრთხოდ გვრძნობ...“
ერთხელ ხალიჩებითა და მდიდრული ავეჯით მორთულ დიდებულ ვილაში მოხვედრილმა დიოგენემ მის მფლობელს სახეში შეაფურთხა, უმალვე მოსასხამით გაუწმინდა სახე და ბოდიში მოუხადა: მთელ სახლში ამაზე უფრო უშნო ადგილი ვერ მოვძებნე დასაფურთხებლადო...
დიოგენეს ძირითადი მოთხოვნილებები აუცილებელ მინიმუმამდე იყო დაყვანილი: მოსასხამს სამოსელად და საწოლად იყენებდა, საკვებისთვის ერთი ჯამი ჰქონდა, სასმელისთვის კი თასი. ერთ დღეს პატარა ბიჭი ნახა, რომელსაც ოსპის მარცვლები პირდაპირ პურზე ედო და თავისი ჯამი გადააგდო, ხოლო როცა დაინახა, იგივე ბიჭი როგორ სვამდა წყალს ხელიგულიდან, თასიც გადააგდო...
90 წლის ასაკში დიოგენემ სუნთქვა შეაჩერა და ამგვარად მოიკლა თავი... თავისი ცხედრის შესახებ ასეთი რამ დაიბარა: ,,დაუმარხავად გადააგდეთ ის ცხოველთა საჯიჯგნად, ანდა ორმოში ჩააგდეთ და ცოტა მტვერი მიაყარეთ ზემოდან.“
სიკვდილის შემდეგ ათენის მაცხოვრებლებმა დიოგენეს ძეგლი დაუდგეს: სვეტი მასზე მოთავსებული ძაღლის გამოსახულებით.
ჰედონისტები
სოკრატეს მოწაფეთა მეორე ჯგუფი ამტკიცებდა, რომ ,,სიკეთე“ (სიქველე) სიამოვნება, სასიამოვნო შეგრძნებაა. ამიტომაც მათ ჰედონისტები ეწოდათ, ბერძნულიდან edonè, რაც ,,სიამოვნებას“ ნიშნავს.
ჰედონისტები ამტკიცებდნენ, რომ სიამოვნება სიკეთეა და ამიტომაც მისით ტკბობის ცოდნაა საჭირო, თუმცა სიამოვნებას არ უნდა დავემონოთ. სოკრატეს ამ მიმდევართა შორისაც, ვინც სიამოვნება უმაღლეს სიკეთედ აქცია, ასევე დომინირებს მასწავლებლის მიერ ხოტბაშესხმული სიქველე: საკუთარი თავის ფლობა.
არისთიპე სირენიდან (ლიბია) (435-366 წწ. ჩვ. წ.-აღ.-მდე) ჰედონისტთა, ანუ სირენეელთა სკოლის დამაარსებელი, მიმდევრებს მხოლოდ ახლანდელ წუთზე ფიქრს ურჩევდა და არა წარსულსა თუ მომავალზე, რადგანაც ერთი მათგანი უკვე აღარ არის, მეორე კი არ ვიცით, იქნება, თუ არა... (Carpe diem...).
მისი აზრით, თავდაჭერილი და მოწესრიგებული ცხოვრების წარმართვის კრიტერიუმი იყო იმ მცირედით დაკმაყოფილება, რასაც ცხოვრება იძლევა, იმ მრავალზე ზრუნვის გარეშე, რომლის მოცემაც მას შეეძლო... არისთიპე ამობდა: ,,მე ვფლობ, ფლობის საგანი არ ვარ“. სიამოვნებებით ტკბობაში თავშეუკავებლად და განურჩევლად არ უნდა გადავეშვათ, ბრძენმა მაშინ უნდა მიიღოს სიამოვნება, როდესაც ამის შესაძლებლობა მიეცემა, თავად არ უნდა ეძებოს ის და, მითუმეტეს, მისით გატაცება არ უნდა იგრძნოს, რადგანაც, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ის ფაქიზი ტემპი, რომელშიც მდგომარეობს სიამოვნება, მკვეთრად იქცევა და, შესაბამისად, სიამოვნება ტკივილად გარდაიქმნება.
მისმა მიმდევრებმა სახე უცვალეს ამ იდეალს, უზნეობასა და ათეიზმში ჩაეფლნენ.
ჰედონისტები მკაფიოდ განასხვავებდნენ ბედნიერებასა და სიამოვნებას. ცხოვრების ჭეშმარიტ მიზნად მათ სიამოვნება მიაჩნდათ და არა ბედნიერება: ,,ისინი ფიქრობენ, რომ უმაღლესი მიზანი ბედნიერებისგან განსხვავედება. მართლაც, მიზანი განსაკუთრებული სიამოვნებაა, ბედნერება კი ცალკეულ სიამოვნებათა ჯამია, რომელიც წარსულ და მომავალ სიამოვნებებსაც მოიცავს. ცალკეული სიამოვნება თავისთავადაა სანატრელი, ბედნიერება კი არა თავისთავად, არამედ ცალკეულ სიამოვნებათა გამო“ (დიოგენე ლაერტელი Laerzio).
ქსენოფონტი არისტიპეს ათქმევინებს: ,,მე მათ რიცხვს არ მივაკუთვნებ თავს, ვისაც ბატონობა სურს... არც მონათა კატეგორიას ვეკუთვნი; ვფიქრობ, რომ არსებობს შუალედური გზა, რომელსაც ვცდილობ, მივდიო... თავისუფლების გზა, რომელსაც, უპირველეს ყოვლისა, ბედნიერებისკენ მივყავართ“.
|
|
2.1.4.5 პლატონი (428-347 წწ.) |
▲ზევით დაბრუნება |
პლატონი, რომელსაც პოლიტიკოსობა სურდა, არა იმდენად ახალი ფილოსოფიური სისტემის აგებაზე ფიქრობდა, რამდენადაც ისეთ მოძღვრებაზე, რომელიც სახელმწიფოს მართვასა და რეფორმირებაში დაეხმარებოდა.
მართალია, სოკრატემ განსაზღვრა ფასეულობანი (ჭეშმარიტება, სიკეთე, სამართლიანობა, კეთილშობილება), მაგრამ მათი საფუძველი არ ჩამოაყალიბა. საჭირო იყო ეთიკური მოძღვრების საფუძვლის ჩამოყალიბება, რომელიც გამორიცხავდა სიკეთის მიკერძოებულად გაგებას, როგორც ამას სოკრატეს მოწაფეთა უმრავლესობა აკეთებდა.
ამგვარად, ფასეულობათა მარტივი განსაზღვრებიდან (აქსიოლოგია) რეალობის შემსწავლელ მოძღვრებაზე გადასვლა იყო საჭირო (ონტოლოგია). პლატონი მიიჩნევდა, რომ სოკრატეს შეკითხვები: რა არის მშვენიერება? რა არის სიკეთე? და სხვა, ასე უნდა ყოფილიყო დასმული: არსებობს მშვენიერება? არსებობს სიკეთე? ხოლო მისი პასუხი კი ასეთია: მშვენიერების, სიკეთისა და ასე შემდეგ (შინა)არსს მშვენიერების, სიკეთისა და ასე შემდეგ რეალობა შეესატყვისება. ვერ შევძლებთ (შინა)არსის გაგებას, თუ მის შესატყვის რეალობას არ დავუშვებთ. და, გარდა მშვენიერი, კეთილი საგნებისა, თავისთავად არსებობს მშვენიერება, სიკეთე.
მშვენიერებას, სიკეთეს, ჭეშმარიტებასა და ა.შ. პლატონი წარმოგვიდგენს, როგორც რეალობას, ანუ იმას, რაც ნამდვილად არსებობს: ლამაზი, კეთილი, ნამდვილი წარმოადგენენ საგნების ნიშან-თვისებას, ანუ არსს, რომელიც ამ საგნებზე მაღლა დგას, როგორც მოდელი, ანუ ნიმუში. ამიტომაც, პლატონი მათ იდეებს (სახეებს), ან ფორმებს (ნიმუშებს) უწოდებს.
ამგვარად იქმნება იდეათა თავისებური ოლიმპი, რომელსაც პლატონი იდეათა სამყაროს უწოდებს. ეს სამყარო ნამდვილი ყოფიერებაა, შეუცვლელი და მარადიული, ის აღემატება გრძნობიერს (ურანიუმს) და, ამდენად, იდეების სამყარო ზეგრძნობიერი-ჰიპერურანიუმია.
ამ სამყაროში ზეაღმატებული სრულქმნილება სიკეთიდან გვენიჭება, იდეები პრიმიტიულია, არასრულყოფილი მატერიალური საგნების ,,სრულყოფილი ორიგინალები“.
ეს კონცეფცია ადამიანთან, ცოდნასთან, სამყაროსთან, ზნეობასა და სახელმწიფოსთან დაკავშირებულ პრობლემებზე იძლევა პასუხს.
ადამიანი (ანთროპოლოგია)
ადამიანი სხეულისა და სულისგან შედგება. სული, ანუ სიცოცხლის დასაბამი, სამი ნაწილისგან შედგება:
- ინტელექტუალური (რაციონალური) სული;
- სიძნელეთა გადალახვისა და მოქმედების უნარის მქონე მგზნებარე სული;
- ხორციელი სული.
სხეული და ორი უკანასკნელი (ირაციონალური) სული ადამიანს გრძნობადი სამყაროს სხვა არსებებთან ერთ საფეხურზე აყენებს, ინტელექტუალური (რაციონალური) სული კი ადამიანს გონებრივ სამყაროს მიაკუთვნებს, ეს სული იდეათა სამყაროს ნაწილია. ამიტომაც, სული ადამიანთან ერთად კი არ იბადება, არამედ ის უკვე არსებულია და სხეულში, როგორც საპყრობილეში, ისეა გამომწყვდეული. როგორც უკვე არსებული, სული უკვდავია, ამდენად, ის სხეულთან ერთად კი არ კვდება, არამედ იდეების სამყაროს უბრუნდება.
მაშასადამე, ადამიანი ორ სამყაროს მიეკუთვნება: რაციონალურს, (ინტელექტუალური სული) და გრძნობადს (სხეული და ორი ირაციონალური სული).
ადამიანი და მისი ცნობიერება (გნოსეოლოგია)
სული ინტელიგიბელურ სამყაროს მიეკუთვნება და სხეულამდე არსებობს, მას თანშობილი იდეები გააჩნია. თუმცა დაბადებისას სხეულში სულის ძალადობრივი შესვლის შედეგად გონისმიერი სული კარგავს ცნობიერებას, ანუ საკუთარი იდეების შესახებ წარმოდგენას, და ამის შემდეგ აუცილებელია გრძნობად საგნებთან კონტაქტი, იდეების კოპირება და შესწავლა, რათა ცნობიერებამ მიაღწიოს იმას, რასაც დაბადებამდე ფლობდა (რემინისცენცია).
დაჯერების, გააზრების, ინტუიციის მეშვეობით მივდივართ იდეების შეცნობამდე. ამის განსამარტავად პლატონი გამოქვაბულის სიმბოლოს იშველიებს. მისი აზრით, სული სხეულში ისევეა მოთავსებული, როგორც ადამიანი ბნელ გამოქვაბულში. მაშინ, როდესაც გარეთ მზის კაშკაშა სინათლეა (იდეების სამყარო), გამოქვაბულში ადამიანი მხოლოდ გარეთ მყოფი საგნების ჩრდილებს ხედავს (გრძნობადი საგნები, იდეათა არასრულყოფილი ასლები).
ფილოსოფიისა და დიალექტიკის მეშვეობით ადამიანი გადის გამოქვაბულიდან (ცნობიერება) და შეუძლია, პირდაპირ დაინახოს გრძნობადი საგნები, იდეათა არასრულყოფილი ასლები.
სამყარო (კოსმოლოგია)
პლატონის აზრით, სამყაროს შექმნისათვის საჭიროა სივრცე/მატერია, იდეები და დემიურგი. სივრცე/მატერია უსასრულო ქსოვილია, რომელზეც არის გამოყვანილი საგნები, ის მარადიული და მუდამ ერთნაირია. იდეები წარმოადგენენ მოდელს, ანუ თვალსაჩინო მაგალითს საგანთა შესაქმნელად.
შემოქმედი არის დემიურგი, რომელიც გასცემს ბრძანებას და ნიმუშის მეშვეობით აკეთებს საგნებს. იდეათა შესატყვისად საგნების წარმოქმნით ის თავდაპირველ ქაოსს საგანთა გასაოცარ ერთობლიობად გარდაქმნის. ამგვარად, ყოველი საგანი ერთი განუსაზღვრელი (მატერია) და ერთი განსაზღვრული (ფორმა, იდეა, ყოფიერება) პრინციპით არის შექმნილი.
universum-ს სფეროს ფორმა აქვს, რომელსაც სამყაროს სული გააჩნია. მაშასადამე, სამყარო ყოფიერების ხატება, ცოცხალი ასლია. რაც მეტად შორდება სამყარო საწყის წესრიგს, მით მეტად ილტვის ის არასრულყოფილებისკენ. 10 000 წლის შემდეგ სამყაროს დიდი წელი დგება, რის შემდეგაც პროცესი კვლავ თავიდან იწყება. ეს არის საგანთა მარადიული ბუნების დოქტრინა.
დემიურგი არ არის შემოქმედი, რადგანაც იდეებზე დაბლა დგას (საიდანაც სულს იღებს), ამდენად, არ არის ღმერთი თავისი სრულყოფილების სისავსეში.
ზნეობრივი ცხოვრება (ეთიკა)
რაციონალური სამყაროსადმი სულის მიკუთვნება იმაზე მიგვანიშნებს, რომ ადამიანის მიზანი სცილდება ყოველგვარ მიწიერსა და გრძნობადს. ადამიანის უზენაესი იდეალი იმ მარადიული სამყაროსკენ მიბრუნებაში მდგომარეობს, საიდანაც მოვიდა სხეულში, როგორც საპყრობილეში.
პლატონი მეეტლის სიმბოლოს იშველიებს: მეეტლე-გონება, ანუ ინტელექტუალური სული, უძღვება ეტლს, რომელშიც ორი ცხენია შებმული-გულისთქმა და გზნებადი სული. ეს არის ადამიანის ცხოვრების იმპულსები და ვნებები. რაციონალურისა და ირაციონალურის წონასწორობაში მდგომარეობს ეთიკა, რომელიც ადამიანის ქმედებათა მოწესრიგებით ზემიწიერი ხვედრის მიღწევაში ეხმარება მას.
პლატონის აზრით, ძირითადი სათნოებანია: სამართლიანობა, თავშეკავება, სიფრთხილე, სიმტკიცე... (ძირითადი ქრისტიანული სათნოებანი). ადამიანი მარადისობის შეგრძნებით უნდა აღიზარდოს და არა მხოლოდ დროებითზე ფიქრით.
სახელმწიფო
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, სახელმწიფოს პრობლემა ძირითადია პლატონისთვის.
სახელმწიფო ტრანსცენდენტური სიკეთისკენ მიმართ ავს მოქალაქეებს. სახელმწიფო სამართლის შვილია, მოქმედებს სამართლის მიხედვით და იცავს ადამიანებს სამართლის მეშვეობით.
სახელმწიფო ადამიანის სამ სულსა და სათნოებებს ასახავს, ის სამ კლასად არის დაყოფილი:
პირველი კლასი: კეთილდღეობის შემქმნელნი: მუშები, გლეხები, ვაჭრები და ასე შემდეგ.
შეესატყვისება ადამიანის გულისთქმათა სულს და თავშეკავებას.
მეორე კლასი: მებრძოლები. შეესატყვისება გზნებად სულს და კავშირშია სიმტკიცესთან.
მესამე კლასი: ბრძენნი და ფილოსოფოსნი, შეესატყვისება ადამიანის ინტელექტუალურ სულს და კავშირშია სიბრძნესა და შემეცნებასთან.
ბრძენნი სახელმწიფოს ბუნებრივი მმართველები არიან, მეეტლის მსგავსად, მათ უნდა უხელმძღვანელონ სხვა კლასებს. სახელმწიფოს მმართველს ყველა სფეროში უნდა გააჩნდეს ცოდნა და 50 წლის ასაკამდე არ უნდა მართოს სახელმწიფო. ქონება და ქალები უნდა იყოს საერთო, ანუ სახელმწიფოსი, რომელიც ზრუნავს ცალკეული ადამიანების ინტერესებზე (კომუნიზმი). ეს თანამედროვე მატერიალისტური კომუნიზმის ფორმისგან განსხვავებული იდეალური კომუნიზმია.
ცხადია, პლატონის აზროვნებაში შეიმჩნევა გარკვეული იდეალიზმი და ერთგ-ვარი უტოპიზმი (სახელმწიფოსთან დაკავშირებულ საკითხში).
პლატონიზმი
პლატონის სკოლას აკადემია ეწოდება, ესაა შეხვედრებისა და დისკუსიების ადგილი, რომელიც ადამიანს ცხოვრებისეულ მომზადებას აძლევს. არისტოტელე იყო პლატონის უდიდესი მოწაფე, რომელმაც გააგრძელა მასწავლებლის საქმე, მნიშვნელოვნად გააფართოვა და კლასებად დაყო პლატონის ფილოსოფიური მემკვიდრეობა.
|
|
2.1.4.6 არისტოტელე (384-322 წწ.) |
▲ზევით დაბრუნება |
არისტოტელე პლატონის მოწაფე და ალექსანდრე დიდის აღმზრდელი იყო. არისტოტელემ დააარსა პერიპათეტიკური სკოლა, რომლის მოწაფეებიც კამათის დროს დადიოდნენ, რამაც წარმოშვა ეს სახელწოდება (ბერძნულიდან: peripatos=სიარული). არისტოტელეს შრომებმა ჩვენამდე მისი მოწაფეების ჩანაწერების მეშვეობით მოაღწია. აღნიშნული ჩანაწერები ადრონიკე როდოსელმა შემოგვინახა. პლატონისაგან განსხვავებით არისტოტელე რეალისტია. მისი მთავარი ნაშრომებია: მეტაფიზიკა, ფიზიკა და ლოგიკა.
მეტაფიზიკა
,,მეტა-ფიზიკა“ ბერძნულად ბუნების მიღმა მყოფ საგნებს აღნიშნავს. მეტაფიზიკა შეისწავლის ზოგადად რეალობას, როგორც არსს, ყოფიერებას და არა ამა თუ იმ კონკრეტულ საგანს.
პარმენიდეს საწინააღმდეგოდ, არისტოტელე ამტკიცებს საგანთა ,,ქმნადობას“ და აკრიტიკებს პლატონს მისი ,,იდეების სამყაროს“ გამო, ვინაიდან საგნებისგან განცალკევებული იდეები განცალკევებული ყოფიერებაა: არ არსებობს ყოფიერება, არამედ უამრავი არსი (არსებები).
არისტოტელე პლატონის დემიურგსაც აკრიტიკებს და საგანთა მოძრაობის/ცვლილების მიზეზად არ აღიარებს მას.
არისტოტელესთვის ყოფა/არსი აქტი და პოტენციაა. მაგ., თესლი პოტენციურად შესაძლებელი (პოტენცია) მცენარეა (აქტი). პოტენცია ისწრაფვის, რათა აქტად იქცეს.
ყოველ საგანს თავისთავად გააჩნია სუბსტანცია და აქციდენცია. სუბსტანცია არის ის, რაც საგანს კონკრეტულ საგნად განსაზღვრავს. მაგ., ადამიანის სუბსტანცია ადამიანის ადამიანური არსია, რომელიც აზოგადებს მას ყველა სხვა ადამიანთან, მაგრამ განასხვავებს სხვა საგანთაგან და ცხოველთაგან. ხოლო აქციდენციები პირიქით, სუბსტანციის ,,დანამატებს“ წარმოადგენენ და მიგვანიშნებენ, რომ ინდივიდები ერთმანეთისგან განსხვავდებიან თვით სუბსტანიის გარემოში. მაგალითად, დაბალი, მაღალი, სუსტი და ა.შ.: ეს თვისებები ერთ ადამიანს მეორისგან ასხვავებს, თუმცა ყველა ადამიანია და ერთი სუბსტანცია აქვს.
ყველა საგანს აქვს შინაარსი (მატერია). ის, რაც ერთ მათგანს მეორისგან ასხვავებს, ფორმაა, რომელიც ამა თუ იმ მატერიას მიეცა. მაშასადამე, ყოველივე შინაარსისა და ფორმის ერთობლიობითაა შექმნილი. ამ თეორიას ჰილემორფიზმი ეწოდება (ბერძნულიდან: ჰილე-მატერია და მორფე-ფორმა). მატერია ყველაფრის საფუძველია: ადამიანების, ცხოველების, საგნებისა და ასე შემდეგ. საგანს რაიმე სხვა ფორმას თუ მივანიჭებთ, ის სხვა საგნად იქცევა.
მატერია ისწრაფვის ფორმისკენ, როგორც თვითმიზნისკენ.
ნებისმიერი საგანისა თუ ობიექტის შესახებ არისტოტელე ოთხ კითხვას სვამს:
ა) რა არის?
ბ) რისგან არის გაკეთებული?
გ) ვინ გააკეთა?
დ) რატომ გააკეთა?
მაგალითად, ქანდაკებას შემდეგი კითხვები დაესმის:
- რას გამოსახავს?
- რა მასალით არის შესრულებული?
- ვინ გააკეთა?
- რატომ გააკეთა?
არისტოტელე ისტორიაში შევიდა, როგორც 4 მიზეზის (კითხვის) თეორიის ავტორი.
თუ ყველაფერი მოძრაობს/იზრდება, საჭიროა, რომ საბოლოოდ უძრავამდე და უცვლელამდე მივიდეთ. მას არისტოტელე ,,უძრავ მამოძრავებელს“ (ღმერთი) უწოდებს, რომელიც წმინდა აქტი, წმინდა ფორმა, მარადიული თვითცნობიერებაა.
ღმერთი საგნებისთვის იმპულსების გადაცემის გარეშე ,,ამოძრავებს“ სამყაროს (მოქმედი მიზეზი). ის ამ საგნებში, ანუ მიზნის, სრულყოფილების, ფორმის, შინაარსის, აქტისკენ (საბოლოო მიზეზი), სწრაფვას აღმოაცენებს. საგნები ბუნებით არასრულყოფილი, პოტენციურია. ღმერთი კი, როგორც ,,უძრავი მამოძრავებელი“, არ ქმნის სამყაროს, არ იცნობს მას; ღმერთს არ უყვარს სამყარო, არ ზრუნავს მასზე. წინააღმდეგ შემთხვევაში ის თავადვე შეიცვლებოდა.
ფიზიკა
ფიზიკა (ბერძნულიდან: fisis=ბუნება) შეისწავლის სამყაროს, ცოცხალ არსებებსა და ადამიანებს.
1. სამყარო მთლიანობაში ორ სამყაროდ არის დაყოფილი:
ა. მთვარის ქვეშ მყოფი ხრწნადი, ბრტყელი ფორმის სამყარო.
ბ. მთვარის ზემოთ მყოფი, ანუ ზეციური, უხრწნადი სამყარო.
ზეციური სხეულები სრულყოფილია, ამდენად, მათ მრგვალი ფორმა აქვთ და დედამიწის გარშემო ბრუნავენ. ეს რწმენა კოპერნიკისა და გალილეის ხანამდე იყო შენარჩუნებული. ამ სისტემას არისტოტელე-პტოლემაიოსის სისტემას უწოდებენ.
2. ადამიანი სხეულისა (შინაარსი) და სულისგან (ფორმა) შედგება.
არისტოტელეს აზრით, სული სხეულის ფორმაა და მასთან კავშირშია. ადამიანი არც სხეულიდან გამოსული სულია და არც სხეულში, როგორც საპყრობილეში, დამწყვდეული სული (პლატონი), არამედ ერთიანი რეალობა, ინდივიდი, აბსოლუტური ,,სინოლი“. (ბერძნულიდან: synolon=შედგენილი, მთლიანი).
ადამიანს გააჩნია ვეგეტატიური ფუნქცია (კვება, წარმოწმნა და სხვა), გრძნობები და ინტელექტი (იდეები, კონცეფციები). იდეები/ცოდნა არ არის თანდაყოლილი, როგორც ამას პლატონი ფიქრობდა, არამედ გრძნობებს უკავშირდება და ბუნებრივი გამოცდილებიდან იღებს სათავეს.
ლოგიკა
არისტოტელე ითვლება ლოგიკის, როგორც აზროვნებისა და ფილოსოფიური ძიების მეცნიერების, ფუძემდებლად. არისტოტელეს თქმით, აზროვნება ინდუქციის (ინტუიცია, საგანთა უშუალო ცოდნა) ან დედუქციის (საგნის შესახებ სხვა საგანთა დახმარებით მოპოვებული ცოდნა) მეშვეობით მოქმედებს. არისტოტელე განსაკუთრებით დედუქციურ მეთოდს აქცევდა დიდ ყურადღებას და მას ,,სილოგიზმს“ უწოდებდა. სილოგიზმი სამი მტკიცებულებისგან შედგებოდა. მაგალითად, როგორ ვამტკიცებთ სულის უკვდავებას?
გამოვდივართ იქიდან, რომ ის, რაც სულიერია, უკვდავია (I მტკიცებულება). შემდეგ ვამტკიცებთ, რომ სული სულიერია (II მტკიცებულება), და დასკვნის სახით ვამბობთ, რომ, მაშასადამე, სული უკვდავია (III მტკიცებულება).
სილოგიზმის ძირითადი პრინციპი ურთიერთდაპირისპირებაა, ესე იგი, არ შეიძლება ერთდროულად ვამტკიცოთ და უარვყოთ ერთი და იგივე რამ სუბიექტზე.
პოლიტიკა და ეთიკა
ეს ქმედებისა და კეთების ფილოსოფიაა, ანუ პრაქტიკული ფილოსოფიაა.
ეთიკა
ადამიანის მიზანი ბედნიერებაა, რომელიც საკუთარი ადამიანურობის სრულყოფაში მდგომარეობს. ჰუმანურობა არსებითად გონებასთან არის დაკავშირებული, ამიტომაც ბედნიერება სათნოების მეშვეობით მიიღწევა, რაც გონების სათანადოდ წარმართვის შედეგია. სათნოებათა შორის არისტოტელე გამოყოფს მეგობრობას, როგორც ადამიანური თანაცხოვრების უმაღლეს ფორმას.
პოლიტიკა
(ბერძნულიდან: პოლის-სახელმწიფო) ადამიანის სამართავად საჭიროა სახელმწიფო, საითკენაც თავისი ბუნებით ისწრაფვის ადამიანი, როგორც ,,სოციალური ცხოველი“. სახელმწიფო აღემატება ინდივიდს, მაგრამ არ შთანთქავს მას, როგორც ეს პლატონის პოლიტიკაში ხდება.
არისტოტელე პლატონს ოჯახისა და კერძო საკუთრების საკითხზეც არ ეთანხმება, მისი აზრით, ოჯახი და კერძო საკუთრება ადამიანის ბუნების ყველაზე შესაფერისი გარემოა. საერო საზოგადოება ორ ძირითად კლასად არის დაყოფილი: თავისუფლები და მონები. ეს უკანასკნელნი თავისუფალ ადამიანებს ემსახურებიან.
არსებობს ხელისუფლების სამი ფორმა:
მონარქია - ერთი პიროვნების მმართველობა;
არისტოკრატია - მცირე მასათა მმართველობა;
დემოკრატია - მრავალთა მმართველობა.
მმართველობის საუკეთესო ფორმა ის ფორმაა, რომელიც საუკეთესოდ ესადაგება ცალკეულ ხალხს.
|
|
2.2 თავი მეორე: ელინურ-რომაული ფილოსოფია (IV ს. ჩვ. წ. აღ.- მდე.- VI ს. ჩვ.წ. აღ.-ით.) |
▲ზევით დაბრუნება |
|
|
2.2.1 შესავალი |
▲ზევით დაბრუნება |
არისტოტელეს შემდეგ ალექსანდრე დიდის (რომლის აღმზრდელი და მასწავლებელიც იყო არისტოტელე) დამპყრობლური ლაშქრობების შედეგად მანამდე ელინურად (ბერძნულად) ცნობილი კულტურა ელინისტურად იქცა, ანუ მან სხვა ხალხები და კულტურები შეითვისა. ეს ძირითადად ორი მიზეზით აიხსნება:
1). ერთი მხრივ, ბერძნული ცივილიზაცია აღარ შემოისაზღვრება საბერძნეთისა და მისი კოლონიების ტერიტორიით, არამედ მოიცავს მრავალ სხვადასხვა ხალხს, ვინც პირველად ალექსანდრეს იმპერიამ გააერთიანა.
2). მეორე მხრივ, ბერძნული ცივილიზაცია თავისთვის უცხო ელემენტებს ითვისებს. მაგრამ, ელინური ცივილიზაციის განვითარების უფრო მაღალი დონე განაპირობებს იმას, რომ, უმთავრესად, მასთან ნაზიარები სხვა ხალხები ეცნობიან და ითვისებენ ბერძნულ იდეებსა და ჩვევებს და ამ შესაძლებლობას დიდ პატივად თვლიან. საბერძნეთის ელინურმა კულტურამ სხვა ხალხების ელინიზაცია მოახდინა.
რომის მიერ საბერძნეთის დაპყრობის შედეგად (ჩვ. წ. აღ.-მდე 146 წ.) მაკედონიის იმპერიის ელინიზმს რომის იმპერიის ელინიზმის ბატონობა ჩაენაცვლა. ჩვ. წ. აღ.-მდე IV საუკუნიდან ჩვ. წ. აღ.-ის VI საუკუნემდე პერიოდს ისტორიაში ელინისტურ-რომაულს უწოდებენ.
ხსენებული პერიოდი არ ყოფილა განსაკუთრებით ნაყოფიერი ფილოსოფიის განვითარებისათვის. მართალია, ამ დროს აღმოცენდა აზროვნების სკოლები, აკადემია, პერიპათეტიზმი, სტოიკური და ეპიკურეული სკოლები, მაგრამ ისინი ძირითადად მანამდე აღმოჩენილის შენარჩუნებას, ანალიზსა და ინტერპრეტაციას ემსახურებიან. აღინიშნება პიროვნული ფილოსოფიური კვლევისა და კრიტიკული განსჯის შესუსტება და ორიგინალურ იდეათა სიმცირე.
ზნეობრივი პრობლემა არისტოტელეს შემდგომ ფილოსოფიაში
ელინისტურ-რომაული ფილოსოფიის ამ პერიოდისათვის დამახასიათებელია ბრძენის იდეალი. ეს იდეალი უშფოთველობას, განცდისა და მღელვარებისაგან თავისუფლებას განასახიერებს (ატარაქსია - a taraxe' შფოთვის გარეშე, უ-შფოთველი). ატარაქსიისკენ სწრაფვა აერთიანებს ამ პერიოდის უმნიშვნელოვანეს (სტოიკურ, ეპიკურეულ, სკეპტიკურ) სკოლებს. მათ შორის სხვაობა იმ მეთოდებში, ცხოვრების წესსა თუ მიმართულებაში გამოიხატება, რომელსაც თითოეული სკოლა საუკეთესოდ მიიჩნევს ამ მიზნის მისაღწევად. აღნიშნული პერიოდის სულიერი და ფილოსოფიური ვითარება მოგვაგონებს ავადმყოფი ადამიანის მდგომარეობას, რომლის საწოლთანაც ბევრი ექიმი ცვლის ერთმანეთს და თითოეული მას გამოჯანმრთელებისთვის აუცილებელ საკუთარ საშუალებებს სთავაზობს.
განსხვავებულ ზნეობრივ დოქტრინათა ფილოსოფიური საფუძველი, როგორც წესი, წინა თაობათა მიერ შექმნილი ფილოსოფიიდანაა ნასესხები, თუმცა ფილოსოფია თეორიული და მეტაფიზიკური პრობლემებით აღარ ინტერესდება. ომები, დაპყრობები და ნგრევა არ ქმნიან ხელსაყრელ პირობებს რეალობისა და სიცოცხლის მშვიდი ჭვრეტისათვის; ისინი მეტწილად რადიკალურ და მატერიალისტურ გადაწყვეტილებებს კარნახობენ ადამიანს.
სტოიციზმი
სტოიკური სკოლა ათენში ზენონ კიტიოსელმა დააარსა. სტოიკოსთა უმთავრესი პრინციპის მიხედვით, სამყაროში ყოველივე რაციონალურად და აუცილებლობის კარნახით ხდება გარდაუვალი აუცილებელი განგების, ანუ ბედის ძალით.
უშფოთველობის შესანარჩუნებლად ადამიანმა საკუთარი ბუნების კარნახით უნდა იცხოვროს, ცხოვრება და მოვლენები ისე უნდა მიიღოს, როგორც არის. სტოიკოსები ამბობენ: ,,გაუძელი ყველაფერს, რაც თავს გადაგხდება: ყველაზე მტკივნეული და სამწუხარო მოვლენებიც კი ფატალური ხასიათისაა (ანუ ბედისწერასთანაა დაკავშირებული). აუღელვებლად მიიღე მონაწილეობა სამყაროს ცხოვრებაში, საკუთარ თავს და ყოველივეს, შენთან დაკავშირებულს, ისე შეხედე, თითქოს ეს ეხებოდეს ნებისმიერ საგანს შენს ირგვლივ“.
ამგვარ დამოკიდებულებას აპათიის (apathos ტანჯვის გარეშე) მდგომარეობამდე, ხოლო შემდეგ ატარაქსიამდე მივყავართ.
ეპიკურეიზმი
სამოელმა ეპიკურემ თავისი სკოლა ათენში დააარსა. მისი სწავლების მიხედვით, ადამიანური შემეცნება მთლიანად გრძნობად გამოცდილებაშია მოქცეული. რაც ამ გამოცდილების ჩარჩოებში ვერ ექცევა, არ არსებობს. ამგვარად, ეპიკურელთა ფილოსოფიურ აზროვნებაში არ არის ადგილი ღმერთისა თუ ღვთაებებისათვის, ამ სწავლების მიმდევრები ათეისტურ მატერიალიზმსა და შესაბამის ცხოვრების წესს ქადაგებენ.
ატარაქსია, ბრძენის იდეალი, ეპიკურელთა სწავლების თანახმად, სიამოვნების გზით მიიღწევა (სმა, ჭამა, თავისუფლებით, ხელოვნებით, კულტურით ტკბობა, მეგობრობით სიამოვნება და ა.შ.), თუმცა მისი ზომიერად და თავშეკავებით განცდით. ამგვარად, ეს დოქტრინა არაა უხეში ჰედონიზმი (სიამოვნებით ტკბობა), როგორც ეს ეპიკურის მრავალმა მიმდევარმა გაიგო, მაგრამ, სწავლების მატერიალისტური ხასიათიდან გამომდინარე, ის მიწიერ ცხოვრებაზე აღმატებულ არსებობას გამორიცხავს.
სკეპტიციზმი
პირონის მიერ დაარსებული სკეპტიცისტური სკოლის ფილოსოფიური სწავლების საფუძველი ძიებისა და ჭეშმარიტების დაუფლების სურვილის მიმართ გულგრილობაა. პირონის მტკიცებით, ყოველი გადაწყვეტილების მიღებისას დაყოვნებაა საჭირო, ჭვრეტისგან კი - საერთოდ თავის შეკავება, რადგანაც, როგორც ამას ფილოსოფიურ მიმართულებათა სიმრავლე ადასტურებს, ადამიანს ჭეშმარიტების წვდომა არ ძალუძს.
თუ ყოველივე გრძნობითი აღქმით შემოიფარგლება (ანუ მხოლოდ ის მწამს, რასაც ვხედავ და ვეხები), ყველაფერი პირობითია: შეუძლებელია ყველასათვის მისაღები ჭეშმარიტების უეჭველობის არსებობა.
შეფასებისაგან თავის შეკავება სიბრძნის დამახასიათებელი ნიშანია, მას კი ატარაქსიისკენ მივყავართ.
ეკლექტიზმი
ჭვრეტით დაღლილობას, იდეათა გავრცელებას, კოსმოპოლიტიზმს (რომის იმპერია იმჟამად ცნობილ თითქმის მთელს სამყაროს მოიცავდა), ბრძენის საერთო იდეალს, განსხვავებულ დოქტრინათა და ფილოსოფიურ მიმდინარეობათა ელემენტების გაერთიანების ტენდენციისკენ მივყავართ, რასაც ეკლექტიზმი (ek-lego=ვარჩევ, ვაგროვებ) ეწოდება.
ამგვარად, ფილოსოფიურ მიმდინარეობათა ერთგვარი პანთეონი მივიღეთ, რომელიც კარგად გამოხატავს რომაული კულტურის მცირე ინტერესს ჭვრეტისადმი.
|
|
2.2.2 ნეოპლატონიზმი |
▲ზევით დაბრუნება |
ნეოპლატონისტები ისეთი ფილოსოფიის აღმოჩენას ცდილობენ, რომელიც, ფილოსოფიური და პოლიტიკური გაურკვევლობის ხანაში რელიგიასთან/რელიგიებთან კავშირში შეძლებს ადამიანის სამშვინველის მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებას. ამ შემთხვევაში საქმე გვაქვს რელიგიისა და ფილოსოფიის სინკრეტიზმთან (გაერთიანებასთან).
პლოტინი
პლოტინი ნეოპლატონური სკოლის მთავარი ფილოსოფოსია. ის ეკლექტიკოსია, რადგანაც თავისი ფილოსოფიური შეხედულების ჩამოსაყალიბებლად პარმენიდეს, პლატონის, არისტოტელესა და სხვათა ნააზრევში ეძებს შთაგონებას.
პლოტინი ღმერთს განსაზღვრავს, როგორც ერთს, სიკეთეს, უზენაეს ყოფნას და ამტკიცებს, რომ მრავლობითი (ადამიანი, სხეულები და საგნები) ერთიდან-ღმერთიდან მომდინარეობს და სიცოცხლის ციკლის დასასრულს კვლავ ერთში-ღმერთში ბრუნდება. ერთიდან-ღმერთისგან მრავლობითის გამოყოფა თუ წარმოშობა ემანაციის გზით ხდება. ადამიანი და საგნები ღმერთისგან ,,გამოდიან“, როგორც გამოდის მზიდან სხივი, ობობიდან-ქსელი, დედისგან-შვილი და ამიტომაც მისივე ბუნების ნაწილს წარმოადგენენ. ღმერთისგან, სრულყოფილისგან, გამომავალი საგნები მასთან დაშორებისას თანდათან კარგავენ ამ სრულყოფილებას.
ღმერთისგან გამოსვლის პროცესს ღმერთთან ადამიანისა და სამყაროს დაბრუნების პროცესი შეესაბამება. მრავლობითი (ადამიანი, სხეულები და საგნები) ერთს - ღმერთს უბრუნდება განწმენდის გზით, რომელსაც თავდაპირველად ნათელყოფა-ჭვრეტასთან და შემდეგ ღმერთთან სრულ ერთიანობა-ექსტაზთან მივყავართ.
ემანაცია, როგორც ერთიდან მრავლობითის აუცილებელი განტოტვა, მოიცავს ერთის-ღმერთის თანამონაწილეობას მრავლობითში, ანუ ღმერთის მონაწილეობას სამყაროში. ამას პანთეიზმი ეწოდება (ანუ ყოველივე ღმერთია, რადგანაც მისი ბუნების ნაწილს წარმოადგენს: ღმერთი და სამყარო ერთმანეშთი ირევა).
ემანაცია ღმერთის თავისუფალი შემოქმედება არ არის: ღმერთი სამყაროში ემანაციას კი არ განიცდის, არამედ თავისუფლად ქმნის სამყაროს. ესაა ქრისტიანული პასუხი ნეოპლატონიზმისა და პლოტინის ცდომილებებზე.
|
|
3 ნაწილი მეორე: შუა საუკუნეების ფილოსოფია |
▲ზევით დაბრუნება |
|
|
3.1 თავი პირველი: პატრისტიკის ხანის ფილოსოფია (II-IX სს) |
▲ზევით დაბრუნება |
|
|
3.1.1 ავგუსტინემდელი პატრისტიკული ფილოსოფია |
▲ზევით დაბრუნება |
აპოლოგეტი მამები
აპოლოგეტები წარმართული ფილოსოფიის თავდასხმებისაგან რწმენის დაცვაზე (აპოლოგია) ზრუნავენ. ესენი არიან: ტერტულიანე, ათენაგორა, ჰერმიასი, თეოფილე ანტიოქიელი, განსაკუთრებით აღსანიშნავია წმ. იუსტინე მარტვილის აპოლოგიები, რომელშიც ქრისტიანობა გონების ქება-დიდებად არის წარმოდგენილი. იუსტინეს აზრით, ქრისტე დროში ხორცშესხმული პირველი გონებაა.
ქრისტიანული ტრადიცია და ბერძნული ფილოსოფია
პირველი, არსებითად აპოლოგეტური ხასიათის პერიოდის შემდეგ მამები ბერძნულ ფილოსოფიასა და ქრისტიანულ ტრადიციას შორის დამოკიდებულების განხილვის აუცილებლობასა და ვალდებულებას აცნობიერებენ. ამ პერიოდში სამი მიმართულება ყალიბდება: გნოსტიციზმი, როგორც მეცნიერებისადმი რწმენის დაქვემდებარება, რწმენის განცალკევება მეცნიერებისგან და რწმენისა და მეცნიერების თანამშრომლობა.
1. გნოსტიციზმი: გნოსისისადმი რწმენის დაქვემდებარება. გნოსტიკოსები ემხრობიან ქრისტიანობის ისეთ ინტერპრეტაციას, რომელიც ნეოპლატონიზმითაა შთაგონებული. გნოსტიკოსთა შორის გამოირჩევიან: ბასილიდე, ბარდესანი, კარპოკრატე, მარკიონი, ვალენტინოსი; გნოსტიკოსთა აზრით, ქრისტე არის ღმერთისგან წარმოშობილი და მასზე მდაბალი ერთ-ერთი ,,ეონთაგანი“.
2. რწმენისა და გნოსისის განცალკევება. გნოსტიციზმს უპირისპირდებიან წმ. ირენეოს ლიონელი და წმ. იპოლიტე რომაელი. ბერძნული ფილოსოფიის მთავარი მოწინააღმდეგეა ტერტულიანე (160-240 წწ.), რომელიც აღიარებს საგანთა და სამშვინველის შესწავლის მნიშვნელობას, მაგრამ ბერძნული ფილოსოფიისა და რწმენის გაერთიანებას ეწინააღმდეგება და მტკიცედ იცავს რწმენის ზერაციონალობას. ბერძნული ფილოსოფიის მიმართ ტერტულიანეს დამოკიდებულებას იზიარებს ციცერონის დიდი თაყვანისმცემელი ლაქტანციუსი, რომელიც უპირატესობას ანიჭებს რწმენის განმარტებას რომაული კულტურის მეშვეობით.
3. გნოსისისა და რწმენის თანამშრომლობა. ამ თანამშრომლობას ემსახურება ალექსანდრიის ქრისტიანული სკოლა, სახელგანთქმული დიდასკალიონი, სადაც გაიბრწყინეს კლიმენტი ალექსანდრიელმა და ორიგენემ. პირველმა მათგანმა სცადა, დაემტკიცებინა ტრადიციონალისტებისთვის, რომ რწმენას, მიუხედავად მისი, როგორც უმაღლესი ცოდნის უპირატესობისა ბერძნულ ფილოსოფიასთან მიმართებაში, მხოლოდ სარგებელს მოუტანს იმ დისციპლინათა შესწავლა, რომლებმაც დიდება და სახელი შესძინეს ბერძნულ ცივილიზაციას. იმავე აზრს იზიარებს ორიგენეც, რომელიც ამა თუ იმ დოგმის კვლევისას ზოგჯერ მეტისმეტად რაციონალურ განმარტებებს გვთავაზობს, რაც მთავარი მიზეზია ორიგენეს სწავლების მომხრეთა და მოწინააღმდეგეთა შორის გაჩაღებული კამათისა.
ერესი და თეოლოგიური ფორმულები
ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში, მას შემდეგ, რაც ახალი რელიგიის დევნა შეწყდა, დაიწყო თეოლოგიური დისკუსიები ძირითადი დოგმების განმარტების შესახებ, როგორებიცაა, მაგალითად, ღმერთის სამერთიანობა და ქრისტეს ბუნება. არიოსი მიიჩნევდა, რომ ქრისტე მხოლოდ მამა ღმერთის მსგავსი იყო და არა მისი ღვთაებრივი ბუნების თანასწორი. ამ მოსაზრების წინააღმდეგ გამოვიდა ნიკეის საეკლესიო კრება (325 წ.), რომელმაც ქრისტეს ღვთაებრიობა და მამა ღმერთთან მისი თანაარსობა გამოაცხადა.
მოგვიანებით ნესტორი ქრისტეში ორ პირს აღიარებდა: ღვთაებრივსა და ადამიანურს. მას დაუპირისპირდა ეფესოში გამართული საეკლესიო კრება (431 წ.), რომელმაც ქრისტეში ღვთაებრივი პირის ერთადერთობა გამოაცხადა. ნესტორის საპირისპიროდ, ევთიკე ქრისტეში ღვთაებრივ და ადამიანურ ბუნებებს განასხვავებდა. მისი მოსაზრება უარყო 454 წელს ქალკედონიაში გამართულმა საეკლესიო კრებამ, რომელმაც დაგმო მონოფიზიტური სწავლება და გამოაცხადა, რომ ქრისტეში ერთი პირი და ორი - ღვთაებრივი და ადამიანური - ბუნებაა გაერთიანებული.
უეჭველია, ეს თეოლოგიური კამათი იყო, მაგრამ ის გავლენას ახდენდა ფილოსოფიაზე, ფილოსოფიის ძირეულ ცნებათა ჩამოყალიბებაზე, როგორებიცაა: სუბსტანცია, ბუნება, არსი, დამოკიდებულება, პირი და ა.შ. ეს ადასტურებს ქრისტიანობის უეჭველ ისტორიულ მნიშვნელობას ფილოსოფიური აზროვნების განვითარებაში.
|
|
3.1.2 წმ. ავგუსტინეს ფილოსოფია (354-430 წწ.) |
▲ზევით დაბრუნება |
ცხოვრება
აურელიუს ავგუსტინე 354 წელს ნუმიდიის ქალაქ ტაგასტეში დაიბადა. მას ჰყავდა წარმართი მამა და ქრისტიანი დედა, სახელად მონიკა, რომელმაც ვაჟი ქრისტიანულად აღზარდა. ავგუსტინე სასწავლებლად კართაგენში გაემგზავრა, სადაც ქრისტიანულ ზნეობრივ პრინციპებს დასცილდა, სწავლის დასრულების შემდეგ კი იქვე დარჩა რიტორიკის მასწავლებლად და მანიქეველთა სექტას მიემხრო. 383 წელს 29 წლის ავგუსტინე რომში გაემგზავრა სკოლის გასახსნელად, ერთი წლის შემდეგ კი - მილანში ფულისა და დიდების მოსახვეჭად.
მილანში ყოფნისას ავგუსტინე ხანდახან ესწრებოდა ქალაქის ეპისკოპოსის, წმ. ამბროსის, ქადაგებებს. ამ ქადაგებებმა და მილანში შვილთან ჩასული დედის შეგონებებმა გავლენა მოახდინეს ახალგაზრდაზე. ფილოსოფიის შესწავლაში და ფილოსოფიისა და რელიგიის შესახებ დისკუსიებში გატარებული წლებისა და ორჭოფობის შემდეგ ის ქრისტიანი გახდა. მილანის მახლობლად კასიციაკუმში მეგობრებთან ერთად განმარტოებით ცხოვრების ნაყოფიერი 12 თვის შემდეგ 387 წელს ავგუსტინემ წმ. ამბროსისგან ნათელი იღო, რის შემდეგაც აფრიკაში დაბრუნდა. ამ მოგზაურობისას ოსტიაში მისი დედა გარდაიცვალა; ავგუსტინემ ის წყალობაში ხელახლა შობილის შესაფერი მორჩილებით დაიტირა.
მღვდლად ხელდასხმის შემდეგ, 395 წელს ავგუსტინე ჰიპონის ეპისკოპოსად აკურთხეს; აქ გაატარა მან წლები ეპარქიაზე ზრუნვაში, აქვე შექმნა თავისი მრავალრიცხოვანი შრომები და მიიღო მონაწილეობა თავისი დროის თეოლოგიურ დისპუტებში. გარდაიცვალა 430 წელს, როდესაც მის ჰიპონს გენსერიკის მეთაურობით შემოსეული ვანდალები ასწორებდნენ მიწასთან.
შრომები
წმ. ავგუსტინემ მრავალი შრომა დაწერა. აქ ქრონოლოგიურადაა ჩამოთვლილი ფილოსოფიური თვალსაზრისით საინტერესო მისი შრომები.
383: Contra academicos libri 3; de vita beata; de ordine libri 2.
387: Soliloquioru m libri 2; de immortalitate animae.
388: de musica libri 6; de quantitate animae.
389: de magistro.
388-396: de libero arbitrio.
398: Confessionum libri 13;
405: de natura boni.
419: de anima et eius origine.
413-426: de civitate dei libri 22
427: Retractationum libri 2
აღსარებათა პირველ ათ წიგნში ღმერთის (და ჩვენს) წინაშე აღსარებაში წმ. ავგუსტინე თავისი ცხოვრებისა და აზროვნების დრამას გვიშლის. Retractationum-ში ავგუსტინე ხელახლა გადახედავს თავის შეხედულებებს ორმაგი, დაზუსტებისა და კორექტირების, მიზნით. წმ. ავგუსტინეს ზოგიერთი თეოლოგიური ნაშრომი: de vera religione, de Trinitate libri 15, de gratia et libero arbitrio, Contra Faustum და ა. შ. ასევე ფილოსოფიური თვალსაზრისითაც არის საინტერესო.
პიროვნება
წმ. ავგუსტინეს არ განუზრახავს ფილოსოფიური სისტემის შექმნა. ის წმინდა ჭვრეტით ან თავისი შრომებისთვის საჭირო ცნობების მოძიებით იყო დაკავებული. შეიძლება ითქვას, რომ მისი შრომები შემთხვევითი ხასიათისაა, ამ სიტყვის საუკეთესო გაგებით: მათში რეალურად მომხდარი დისკუსიები თუ განხორციელებული კვლევა-ძიება, ანდა იმდროინდელ მწვავე საკითხებზე პასუხის გაცემის მცდელობებია დაფიქსირებული.
ავგუსტინესთვის დამახასიათებელია დრამატულობა: მისი ნააზრევი განვლილი გამოცდილებაა, მის შრომებში პრობლემათა კონკრეტულობის მთელი სიმწვავე იგრძნობა. იმის გამო, რომ ავტორის კონცეფციებს სისტემატური დამუშავება აკლია, ავგუსტინეს ზოგიერთი დოქტრინის სრული მნიშვნელობის წვდომა ძნელდება.
აღსარებებში მანიქეიზმიდან ქრისტიანულ სარწმუნოებაზე ავგუსტინეს მოქცევაა გადმოცემული. თავდაპირველად, როგორც მანიქეველი, ის სიკეთისა და ბოროტების ორ პრინციპს აღიარებდა, ღმერთს კი სხეულის სახით წარმოიდგენდა. მაგრამ მანიქეველ მოძღვართა (ფაუსტუსი) პასუხებმა ვერ გააქარწყლა ავგუსტინეს ეჭვები და ის ჯერ აკადემიკოსთა დოქტრინას მიემხრო, შემდეგ კი ნეოპლატონიზმს, რომელიც ერთზე, ლოგოსზე (სიტყვაზე) და მიწიერზე ამაღლების შესახებ საუბრობდა. მაგრამ ავგუსტინე ნეოპლატონისტების (რომლებსაც უბრალოდ ,,პლატონისტებს“ უწოდებს) სწავლებაში ადამიანური საკმარისობის რწმენას ხედავდა, რასაც ცოდვის ტყეობაში მყოფი ადამიანის მისი პირადი გამოცდილება ეწინააღმდეგებოდა. ამიტომაც ავგუსტინე ჯვარცმული და მხსნელი სიტყვის მიმდევარი გახდა, რომელმაც ის თავისი ნათელმყოფელი და ნუგეშისმცემელი მადლით აღავსო.
ქრისტეს მიერ დაპყრობილმა ავგუსტინემ ყოველივე მის შუქში დაინახა და განჭვრიტა: მისი მეშვეობით, მისთვის, მასში. თავის შრომებში ავგუსტინემ მთელი განვლილი პატრისტიკული გამოცდილება შეაჯამა და ძეგლი დაუდგა ქრისტიანულ ცივილიზაციას.
ავგუსტინეს პრობლემა და ჭეშმარიტება
ავგუსტინეს პრობლემა ღმერთისა და ადამიანის ურთიერთობაა; ადამიანისთვის ის ნეტარი ცხოვრების პრობლემას წარმოადგენს. ცხოვრება მაშინ არის ნეტარი, როდესაც ჭეშმარიტებასთან კავშირში მყოფ ცოდნას ვფლობთ. ხოლო ჭეშმარიტებაში, რომელიც ქმნის, ნათელყოფს, ათავისუფლებს, მოთავსებულია ავგუსტინესეული ბინომი: ღმერთი-ადამიანი. ჭეშმარიტება ერთდროულად ადამიანისთვის შინაგანი და მასზე აღმატებულია: ის ადამიანშია, მის სულში, მაგრამ ადამიანის, მისი სულისმიერი არ არის. აქედან მომდინარეობს ჭეშმარიტების შინაგანობა და აღმატებულობა.
ფილოსოფია, როგორც ქრისტიანული ცოდნა
ჭეშმარიტების შინაგანობა და აღმატებულობა ავგუსტინემ ნეოპლატონიზმში აღმოაჩინა, მაგრამ ამ სწავლებით ვერ დაკმაყოფილდა, რადგანაც ნეოპლატონიზმი ადამიანის საკმარისობას ამტკიცებს. საკუთარ გამოცდილებასა და კაცობრიობის ისტორიულ გამოცდილებაზე დაყრდნობით ავგუსტინე გრძნობს, რომ არც ერთ ფილოსოფიას არ ძალუძს ადამიანისთვის ჭეშმარიტების მიცემა. უეჭველობის ჩანერგვა მხოლოდ ქრისტეს და მისი სიტყვის რწმენას შეუძლია, თუმცა ადამიანის გონების თანამონაწილეობით: credo ut intelligam e intelligo ut credam. წმ. ავგუსტინე რწმენისა და გონების გაერთიანებით ქმნის ცოდნას. ამგვარად, ეს არის ადამიანისა და ისტორიის შესახებ ქრისტიანული, ანუ თეოლოგიური ცოდნა, რომელშიც გონება და მასთან ერთად ფილოსოფიაა გამოყენებული.
ფილოსოფიური აზროვნებისათვის და, მაშასადამე, ჭეშმარიტების საპოვნელად, აუცილებელია გწამდეს, ანუ გქონდეს რწმენა, მსგავსი გზის მაჩვენებელი სინათლისა. მტკიცე რწმენისათვის კი აუცილებელია წვდომა და ინტელექტის ვარჯიში, ანუ ფილოსოფიური აზროვნება.
,,intelligo ut credam, et credo ut intelligam;
intellectus quaerens fidem, fides quaerens intellectum“.
უეჭველობა და შემეცნება
წმ. ავგუსტინე თვითშეგნების უეჭველობას უპირისპირებს ყოფილ თანამოაზრე აკადემიკოსთა სკეპტიკურ უარყოფას. მისი აზრით, ჭეშმარიტება თავად ამკვიდრებს საკუთარ თავს მის მოწინააღმდეგეთა მიერ მისი უარყოფით. [თუ ჭეშმარიტება არ არსებობს, მართალია, რომ ჭეშმარიტება არ არსებობს; მაშასადამე, თუ ჭეშმარიტება არ არსებობს, ერთი ჭეშმარიტება არსებობს (რომ არ არსებობს ჭეშმარიტება...).]
ინტელიგიბელური სამყაროს ამაღლებულობიდან გამომდინარე, ჩვენი ცოდნა გრძნობათაგან ვერ მოვა: აუცილებელია თავად ჭეშმარიტების, ანუ ღმერთისმიერი ნათელყოფა. ნათელყოფის აუცილებლობის მტკიცებისას წმ. ავგუსტინე მის ბუნებას არ განმარტავს, რამაც დასაბამი მისცა შუა საუკუნეებში აღმოცენებულ მრავალრიცხოვან დისკუსიებს ნათელყოფის მნიშვნელობასა და მის როლზე.
ღმერთი, სამყარო და ბოროტება
წმ. ავგუსტინე ღმერთის არსებობას ამტკიცებს საგანთა ცვალებადობით, სამშვინველის მწვავე მოთხოვნილებით, მაგრამ, უპირველეს ყოვლისა, ჭეშმარიტების აბსოლუტურობით, რაც ადამიანის გონების სიმდიდრეს წარმოადგენს: ურყევ ჭეშმარიტებას ურყევი ინტელექტი უნდა შეესაბამოს, ანუ თავად ღმერთი, როგორც უზენაესი გონიერი ყოფნა. ღმერთი ინტელექტი და სიყვარულია. ღმერთმა სამყარო მისი ფორმისა და მატერიის მთლიანობაში შექმნა და თავადვე ჩადო მასში ევოლუციის თესლი (rationes seminales). [ეს თესლი (სტოიკური წარმოშობის rationes seminales) მატერიაში ჩაიდო, როგორც პოტენციური შესაძლებლობანი, რომლებიც დროდადრო ნამდვილ ორგანიზმებად იქცევა. ეს არის არსი და ზღვარი ევოლუციის შესახებ ავგუსტინეს დოქტრინისა, რომელსაც არაფერი აქვს საერთო დარვინიზმთან.]
ბოროტება საგნებში არ არსებობს, ის მხოლოდ ადამიანის ნების ნაყოფია: ის ადამიანის იმ ქმედებათა ,,არ-ყოფნაა“, რომლებიც ღვთის კანონს არ შეესაბამება. ნამდვილი ბორტების, ანუ ცოდვის მიზეზი ადამიანის თავისუფალი ნებაა, რომელიც შემოქმედთან შედარებით ქმნილებას ანიჭებს უპირატესობას.
ადამიანი ბუნებასა და მადლს შორის
ადამიანი სამების ხატებას (esse, nosse, velle. esse = ყოფნა; შეესაბამება მამა ღმერთს; Nosse = შემეცნება - ინტელექტი; შეესაბამება ძეს; velle = ნება - სიყვარული; შეესაბამება სულიწმიდას.) ატარებს საკუთარ თავში. ადამიანი სამშვინველისა და სხეულისაგან შედგება, თუმცა სამშვინველი უპირატესობას ფლობს სხეულთან შედარებით (პლატონისეული დოქტრინის გავლენით). ადამიანი უფრო სამშვინველია, რომელსაც სხეული - საშუალება ემსახურება. მოგვიანებით წმ. ავგუსტინემ უარყო საკუთარი მტკიცებულება, რომ ადამიანის სამშვინველს მისი მშობლები აყალიბებენ და აღიარა ღმერთის მიერ სამშვინველის შექმნის ფაქტი. პელაგიოსისეული ნატურალიზმის საპირისპიროდ, წმ. ავგუსტინე ამტკიცებს მადლის აუცილებლობას იმისათვის, რომ თავდაპირველი ცოდვის შედეგად უკიდურესად დასუსტებულმა ადამიანმა ზნეობრივი და ზებუნებრივი თვალსაზრისით ღირსეულად მოქმედება შეძლოს.
ისტორიის პრობლემა და ,,ღმრთის ქალაქი“
de civitate dei, უპირველესად, პასუხია წარმართთა ბრალდებებზე, თითქოს იმპერიის დაცემაში ქრისტიანობა ყოფილიყოს დამნაშავე. შემდეგ ავტორი მსოფლიო ისტორიას მიმართ ავს, მასში კაცობრიობის ხსნასთან მისაყვანად დასახული ღვთიური ჩანაფიქრის ამოსაკითხად. მთელი ისტორია ორი ქალაქის ბრძოლაა: ერთია civitas dei, ანუ კეთილთა საზოგადოება, და მეორე - civitas Satanae, ანუ ბოროტთა საზოგადოება. ავგუსტინეს აზრით, სახელმწიფო თავისთავად არ არის ბოროტების ქალაქი, მაგრამ შეიძლება იქცეს ასეთად, როდესაც სამართალს უპირისპირდება, რადგანაც სამართლის გარეშე სახელმწიფო მხოლოდ ყაჩაღთა დიდი გუნდია და მეტი არაფერი. ამ დაპირისპირებულ ძალებს შორის ბრძოლას ღვთაებრივი სიმშვიდე მოჰყვება, ანუ მარადიული სიმშვიდე ღმერთის კალთაში, სადაც სრულდება ისტორიის დრამა.
მარადიული ავგუსტინელობა
ავგუსტინეს ნააზრევი მჭირდოდ უკავშირდება ადამიანურ პრობლემათა კონკრეტულობას, რის გამოც ის მუდამ აქტუალურია. ავგუსტინეს შრომებში კონკრეტულობა ჭარბობს სისტემატურობას; მისი მღელვარება ხსნის წყურვილით არის გამოწვეული და საკუთარ დაუკმაყოფილებლობაში არ იკეტება.
წმ. ავგუსტინე ქრისტიანობის სახელოვანი მასწავლებელი და კაცობრიობის ერთ-ერთი უდიდესი გენიიოსია.
|
|
3.1.3 პატრისტიკიდან სქოლასტიკამდე |
▲ზევით დაბრუნება |
ავგუსტინეს შემდეგ დაახლოებით 1000 წლამდე დიდი მოაზროვნეების ახალი სახელები აღარ გაჟღერებულა (სევერინუს ბოეციუსი, დიონისე, სკოტუს ერიუგენა).
ესაა გარდამავალი პერიოდი პატრისტიკასა და სქოლასტიკას შორის.
ამ პერიოდში გაჩნდა პირველი ენციკლოპედიები (წმ. ისიდორე სევილიელი) და მონასტრებთან, საკათედრო ტაძრებთან და სასახლეებთან არსებული სკოლები (Scholae monasticae, cathedrales da palatinae). ამ სკოლებში მასწავლებლები სქოლასტიკოსები იყვნენ. მათგან ყველაზე გამორჩეულია სკოტუს ერიუგენა.
გარდამავალი პერიოდი
პატრისტიკის განვითარება სქოლასტიკის მიმართულებით
V-X საუკუნეები ერთგვარი გარდამავალი პერიოდია: ამ დროს მთავრდება პატრისტიკის განვითარება და აღმოცენდება სქოლასტიკა. რკინის შუა საუკუნეებად წოდებულ ამ პერიოდში სულ რამდენიმე მნიშვნელოვანი ფილოსოფოსის სახელია ცნობილი. აღმოსავლურ პატრისტიკაში აღსანიშნავია წმ. იოანე დამასკელი, რომელმაც ფილოსოფიური ტრადიციის გამოყენებით ქრისტიანული თეოლოგიის სისტემატიზაცია მოახდინა. ზოგადად ეკლესიის მამები არისტოტელესთან შედარებით პლატონისადმი მეტი სიმპათიით იყვნენ განწყობილი, განსაკუთრებით, თუ გავითვალისწინებთ პერიპათეტიკული სკოლის განვითარებას, რომელიც სამყაროს ფენომენების მეშვეობით მის შესწავლას ისახავდა მიზნად.
|
|
3.1.4 ფსევდო - დიონისე და სევერინუს ბოეციუსი |
▲ზევით დაბრუნება |
V საუკუნეში აღმოსავლეთში მოღვაწეობს ნეოპლატონიზმისკენ მიდრეკილი თეოლოგი, რომელიც საკუთარ თავს დიონისეს, წმ. პავლეს მოწაფეს უწოდებს, თუმცა მის შრომებში უფრო პროკლეს გავლენა იგრძნობა. ფსევდო-დიონისე თეოლოგიასა და მისტიკაზე მსჯელობს და ქრისტიანულ დოქტრინათა წარმოსადგენად ნეოპლატონისტურ დოქტრინებს იშველიებს (სამყაროს შექმნის შესახებ ქრისტიანულ დოქტრინაზე დაყრდნობით ფსევდო-დიონისე ღმერთის ტრანსცენდენტალურობის იდეას იცავს და ღმერთს წარმოადგენს, როგორც აბსოლუტურ სიკეთეს, რომლისკენაც მიემართება სამშვინველის მთრთოლვარე სიყვარული).
პლატონიზმის მიმდევარი იყო ასევე სევერინუს ბოეციუსი, თეოდორიხის მინისტრი და მსხვერპლი, de consolatione philosophiae-ს ავტორი. ბოეციუსი კარგი თეოლოგიცაა. მან პირველმა გამოხატა ფორმალურად გონებისა და რწმენის სინთეზი. რწმენა და გონება, თუმცა კი განსხვავდებიან ერთმანეთისგან, ურთიერთთანამშრომლობენ.
ცოდნის გავრცელება და ენციკლოპედიები
ანტიკური სამყაროს კულტურული საგანძურის გაცნობა ენციკლოპედიების - მეტ-ნაკლებად მოწესრიგებული კრებულების - მეშვეობით გახდა შესაძლებელი. ენციკლოპედიების ავტორები არიან მარციანუს კაპელა, კასიოდორე და, უპირველეს ყოვლისა, წმ. ისიდორე სევილიელი.
კაროლინგური აღორძინება და სკოლები (scholae)
კარლოს დიდის იმპერიაში დამყარებულმა მშვიდობამ კულტურული ცხოვრების აღმავლობას შეუწყო ხელი (კაროლინგური აღმავლობა). ამ პერიოდში აღმოცენდა სკოლები: Scholae monasticae, cathedrales, palatinae. ამ სკოლებში მასწავლებელს ეწოდება scholasticus და ის წმინდა თუ საერო ტექსტებს კითხულობს (lectio). ცნობილი სქოლასტიკოსები იყვნენ: ალკუინი, რაბანუს მაურუსი, იონა ორლეანელი და, უპირველესად, სკოტუს ერიუგენა.
|
|
3.1.5 პროკლე |
▲ზევით დაბრუნება |
ვინ იყო პროკლე? ნეოპლატონისტი ფილოსოფოსი, წარმართული მიმდინარეობის უკანასკნელი წარმომადგენელთაგანი და პირველი შუა საუკუნეებში. ის დაახლოებით 412 წელს კონსტანტინოპოლში დაიბადა და სიცოცხლის დიდი ნაწილი ათენში გაატარა, სადაც მსოფლიოში ყველაზე სახელგანთქმულ ფილოსოფიურ სკოლას-პლატონის აკადემიას-ხელმძღვანელობდა. ის პარმენიდეს, კრატილოსისა და ტიმეოსის დიდი კომენტატორი იყო, პლატონის მიერ აღწერილ სამშვინველის გარდასახვებზე საუბრისას მოწაფეთა მქუხარე აპლოდისმენტებს იმსახურებდა.
იმდროინდელ სამყაროში უცნობილესი წიგნი იყო არისტოტელეს მეტაფიზიკა. ინტელექტუალები ნებისმიერ სიტუაციაში ამ შრომიდან აღებულ ციტატებს იშველიებდნენ, მაგრამ, ამავე დროს, მეტაფიზიკა ასევე ყველაზე ნაკლებად გასაგები წიგნი იყო. ამიტომაც პროკლემ და მისმა მასწავლებელმა სირიანოსმა არისტოტელესთვის ბოიკოტის გამოცხადება და პლატონის ხელახლა აღზევება გადაწყვიტეს.
V საუკუნის ჰეგელად წოდებულმა პროკლემ ექვსი ტრაქტატი დაწერა, მათ შორის მიზეზთა წიგნი, რომელშიც დაადგინა, რომ უზენაეს ყოფნას სამი ძირეული მომენტი გააჩნია:
1) ,,საკუთარ თავში დარჩენა“, პროკლეს მიერ განსაზღვრული, როგორც mone'.
2) ,,საკუთარი თავიდან გამოსვლა“, აგრეთვე წოდებული próodos.
3) ,,საკუთარ თავში დაბრუნება“, ცნობილი, როგორც epistrophe'.
ზემოთქმულის ახსნა ორი სხვადასხვა გზით შემიძლია ვცადო: პარმენიდეს ერთისადმი (Uno) მიმართების მეშვეობით, ან ჩემი საკუთარი პიროვნებისათვის ამ სამი დონის მისადაგებით.
პირველი ინტერპრეტაცია: ერთი (Uno) არის ის, რაც არის და ის საკუთარი თავის მსგავსია. ერთს ვერავითარ განსაზღვრებას ვერ მივცემთ, რადგანაც ყოველი მცდელობა მისი დაკნინება იქნებოდა. ვიღაცისთვის ის ღმერთია, სხვისთვის-ის, რაც ცხოვრებაში არ იცვლება, სხვებისთვის-დასაწყისი და დასასრული. თუმცა, იმავე დროს, ის შექმნილ საგნებში წარმოგვიდგება და ამით მისი ღირებულება იზრდება. ციკლის დასასრულს რომ მიუახლოვდება, კვლავ საკუთარ თავში ბრუნდება და მარადიულობასთან იგივდება.
მეორე ინტერპრეტაცია (ჩემს საკუთარ თავთან მიმართებაში): მე ადამიანი ვარ და ის ვარ, რაც ვარ. ცხოვრების გზაზე მე, როგორც პიროვნება, მეტ მნიშვნელობას ვიძენ, რადგანაც სხვა ადამიანებს ვხვდები და ვსწავლობ მათგან. დასასრულს კი, ჩემი ცხოვრების უკანასკნელ პერიოდში, ჩემთვის მოულოდნელად ვგრძნობ, რომ ვუახლოვდები მას, ვინც ამ სამყაროში მომავლინა. ეს მეორე განმარტება ჩვენი აზროვნების საკმაოდ ზუსტ სურათს ხატავს და შეიძლება ამიტომაც არის უფრო გასაგები, თუმცა შესაძლოა, ის აუბრალოებს საკითხს.
პროკლეს მიერ ჩამოყალიბებულ სამ მომენტთან დაკავშირებით შეიძლება ითქვას, რომ ყველასათვის ცნობილია, დროის გასვლასთან ერთად როგორ უარესდება ჩვენი გარეგანი იერი და უმჯობესდება შინაგანი ბუნება. ჩემთვის უფრო საინტერესოა შუა საუკუნეების ფილოსოფოსთა მუდმივი მცდელობა, აღმოეჩინათ ღმერთის არსებობა ყველა შექმნილ არსებაში მისი გამოვლინებების მეშვეობით. არ ვიცი, საკუთარი საჭიროებისათვის აკეთებდნენ ამას, თუ რელიგიური ავტორიტეტის ცენზურის შიშით. უეჭველია, რომ შუა საუკუნეების ყველა ფილოსოფოსი უზენაესი არსების აუცილებლობაზე ამყარებს თავის ნააზრევს.
პროკლეს თანახმად, ღვთაებრივი თანსწრების გარდა, ადამიანში არის მიმზიდველი და განმზიდველი ძალები, რომლებსაც ის შესაბამისად სიმპათიებს და ანტიპათიებს უწოდებს. მათი წარმოშობა უცნობია, ვიცით მხოლოდ, რომ ისინი არსებობენ და მოყვასთან ჩვენს ურთიერთობებს წარმართავენ. მათ, ვინც სიმპათიებს არ ფლობს, პროკლე ურჩევს, მოერიდონ მასებთან საურთიერთობო პროფესიებს. მაგალითად, პოლიტიკაში, ლიდერის სიმპათია მის იდეოლოგიაზე უფრო მნიშვნელოვანია. იგივე ითქმის სანახაობრივ სფეროზეც. ნაკლებად სიმპათიურებს ურჩევნიათ, ინდივიდუალურ საქმიანობას მიჰყონ ხელი, მაგალითად, ხელოსნობა ან მიწათმოქმედება სცადონ. თავად პროკლე, სწორედ რომ სიმპათიების წყალობით, თეურგიულ (მაგიურ) შეკრებებში მონაწილეობდა და ღვთაებრივ ძალებთან კონტაქტის დამყარებას ახერხებდა, რაშიც მას ათენელი პლუტარქეს (არ აგერიოთ პროკლეზე სამი საუკუნით ადრე მცხოვრებ უფრო ცნობილ ქერონიელ პლუტარქეში, რომელმაც ,,პარალელური სიცოცხლეები“ დაწერა) ასული ეხმარებოდა, რომელიც მედიუმის როლს ასრულებდა.
დასასრულს, პროკლე გვირჩევს, სხეულზე უფრო ჩვენს სამშვინველზე ვიზრუნოთ. მისი თქმით, მიწიერ ცხოვრებაში ყველაფერი უკვე გადაწყვეტილია: აუცილებლობა, ანუ ბედი, ჩვენი მომავლის უმცირეს დეტალებსაც კი იცნობს. მარადიულ სიცოცხლესთან დაკავშირებით კი ყველაფერი ჯერაც გადასაწყვეტია: ჩვენ თავად უნდა ავირჩიოთ, რა სახის მარადიულობაში ვისურვებდით ცხოვრებას. კარგად მოვიქცეთ და ეს დაგვიფასდება.
პროკლემ მრავალი ნაშრომი დაწერა. მაგრამ იმის შიშით, რომ მის ნააზრევს არ წაიკითხავდნენ და არ გაეცნობოდნენ, ხრიკს მიმართა: თავის ყველა ტრაქტატს დიონისე არეოპაგელის სახელი მიაწერა და, ამგვარად, გაავრცელა ხმა, რომ ეს დიონისე ი საუკუნეში მცხოვრები ფილოსოფოსი იყო, ტარსელი წმ პავლეს მოსწავლე, ქრისტიანულ სარწმუნოებაზე არეოპაგის წინაშე მოქცეული.[ამგვარი რამის მტკიცება, რბილად რომ ვთქვათ, არამეცნიერულია]
უნდა აღვნიშნოთ, რომ ფსევდო-დიონისეს შესახებ მონათხრობი არ დაიჯერა ბევრმა ისტორიკოსმა და ზოგიერთს დღესაც მიაჩნია, რომ ორივე მათგანი არსებობდა -პროკლეც და დიონისეც. ვისაც არ უნდა დაეწერა ,,მიზეზთა წიგნი“, არ ვიტყოდი, რომ მასში მაინცდამაინც განსაცვიფრებელ აღმოჩენებს ვხედავ. ორივე ამ ავტორმა ნეოპლატონიზმისა და ქრისტიანობის ერთმანეთთან მისადაგება სცადა, ორივენი ამტკიცებდნენ ერთის უზენაესობას და იესოს ტრანსცენდენტალურობას, თუმცა ამისთვის ისტორიაში დარჩენის ღირსი რამ აღარ დაუმატებიათ.
|
|
3.1.6 ფსევდო-დიონისე არეოპაგელი |
▲ზევით დაბრუნება |
დღესაც არაფერი ვიცით ეგრეთ წოდებული დიონისე არეოპაგელის, ზეციური იერარქიის ავტორის, შესახებ. ეს მცირე ზომის თეოლოგიური ტრაქტატი მხოლოდ რამდენიმე ფურცლისგან შედგება, თუმცა მას უზარმაზარი წარმატება ხვდა წილად (მათ შორის, უკვე შუა საუკუნეებში) და მან უზარმაზარი გავლენა მოახდინა მისტიკურ და ასკეტურ აზროვნებაზე. როდესაც კარლოს დიდის დროს სამ სხვა ტრაქტატთან ერთად ზეციური იერარქია საბერძნეთიდან ევროპაში გავრცელდა, მათი ავტორობა ანტიკური ხანის დიონისეს მიაწერეს, რომელიც არეოპაგში წმინდა პავლეს ქადაგების მოსმენის შემდეგ ქრისტიანად მოექცა და ათენის პირველი ეპისკოპოსი იყო. ამ მოსაზრებას ნაშრომის ძლიერი მისტიკური პათოსი ამართლებს. მაგრამ აღორძინების ხანის ჰუმანისტებმა უარყვეს ეს მოსაზრება და უცნობი ავტორის ნაშრომში პროკლეს საგრძნობი გავლენა დაასაბუთეს (412 - 485 წწ. ბერძენი ფილოსოფოსი, პლოტინის მიმდევარი).
ფსევდო-დიონისეს მიაწერენ 10 წერილისა და 4 ტრაქტატის ავტორობას. ესენია: ,,ზეციური იერარქია“, ,,საეკლესიო იერარქია“, ,,ღვთაებრივი სახელები“ და ,,მისტიკური თეოლოგია“.
ყოველივე ის, რაც ღმერთი არ არის
პრობლემა. რა შეიძლება ვამტკიცოთ ღმერთის შესახებ?
თეზისი. დიონისეს ფილოსოფია ერთგვარ ხიდს წარმოადგენს ქრისტიანობასა და უკანასკნელი წარმართული ფილოსოფიის-პლოტინისეული ნეოპლატონიზმის მიერ გამოხატულ მისტიკურ-ასკეტურ ტრადიციებს შორის. პლოტინის თეზისების მოშველიებით დიონისე შუა საუკუნეების ქრისტიანული მისტიციზმის საბაზისო პრინციპს აყალიბებს: ღმერთზე საუბარი შეიძლება მხოლოდ უარყოფის გზით, ანუ იმისი თქმით, თუ რა არ არის ღმერთი. ამგვარად, უქმდება ხალხური თაყვანისცემის შედეგად მისთვის მინიჭებული ყველა ატრიბუტი: არ შეიძლება ღმერთისთვის სინათლის წოდება, თუ არ დავუმატებთ, რომ ის ბნელიცაა, მას ვერ ვუწოდებთ სიყვარულს, რადგანაც კაცთაგან მისი სიშორე ხელს უშლის ღმერთს სამყაროს შეცნობაში. ღმერთი ერთია, გადმოუცემელია, ანუ აბსოლუტურად ტრანსცენდენტალური და განუზომელი, მიუწვდომელი ნებისმიერი ადამიანური კრიტერიუმისთვის. აქედან გამომდინარე, თეოლოგია უარყოფითი უნდა იყოს: ღმერთი ბნელი და ჩუმია, გამოუხატავი ადამიანური განსაზღვრებებით, მათ შორის დადებითი მნიშვნელობის მქონე განსაზღვრებებითაც კი, როგორებიცაა, მაგალითად, სიყვარული და სამართალი (ნაწყვეტი მისტიკური თეოლოგიიდან).
რაც უფრო მეტად ავმაღლდებით ზეცისკენ, მით უფრო იკლებს სიტყვები ინტელიგიბელურ საგანთა ერთობლიობის ხილვის გამო. |
აბსტრაქტულ მცნებათა აღმწერი სიტყვები ცოტაა |
ამგვარად, გონების ზემოთ არსებული ბნელი საფარის მიღმა სიტყვათა სიმცირე კი არ დაგვხვდება, არამედ სიტყვათა და აზრთა სრული არარსებობა. |
ვერც ერთი სიტყვა ვერ შეძლებს ღმერთის აღწერას |
უმაღლესიდან უმდაბლესისკენ დაღმასვლისას, საუბარი ამ დაღმასვლის პროპროციულად ფართოვდება, მაგრამ დაბალი საგნებიდან იმისკენ აღმასვლისას, რაც ყოველივეს აღემატება, ამაღლებასთან ერთად საუბარი მწირდება, აღმასვლის დასასრულს კი დუმილად იქცევა და მას უერთდება, ვინც გამოუთქმელია. |
ადამიანის ენა კონკრეტულ სამყაროზეა ორიენტირებული. როდესაც სული ღვთაებრივისკენ ამაღლდება, მეტყველება გამოუსადეგარია. |
მაშასადამე, ყოველივეს მიზეზი, რომელიც ყოველივეზე მაღლაა, არ არის არც არსის, არც სიცოცხლის, არც გონების, არც გონიერების გარეშე. ამასთან ის არ არის არც სხეული, არც ფიგურა, არც ფორმა, არ აქვს ხარისხი, რაოდენობა ან წონა; არ არის რაიმე ადგილას, ვერ ხედავს, არ აქვს შეხების უნარი, ვერ გრძნობს და ვერ შეიგრძნობა, არ იცნობს მატერიალურ ვნებათა გამო მღელვარებას და შფოთვას, არ არის სუსტი და არც გრძნობად შეცდომებს უშვებს. არ საჭიროებს სინათლეს, არ იცვლება, არ ფუჭდება და არ იყოფა, არ განიცდის რაიმეს დანაკლისს ან სიმცირეს; ის არ არის არც ერთი გრძნობადი საგანი და არც ფლობს მათ. |
ღმერთზე საუბრისას ენამ უარყოფის გზა უნდა აირჩიოს, რადგანაც მას მხოლოდ იმის მტკიცება შეუძლია, თუ რა არ არის ღმერთი. |
ამგვარად, აღმასვლასთან ერთად განვაგრძოთ: ღმერთი არ არის არც სამშვინველი, არც გონიერება, არ ფლობს წარმოდგენას, არ აქვს თვალსაზრისი, მიზეზი თუ აზრი; ის არც სიტყვაა, არც აზრი, მისი არც გამოხატვა შეიძლება, არც გაფიქრება, ის არ არის არც რიცხვი, არც რიგი, არც სიდიდე ან სიმცირე, არც ტოლობა, არც უტოლობა, არც მსგავსება, არც განსხვავება. ის არც გაჩერებულია, არც მოძრაობს, არც ისვენებს; არ აქვს ძალა და არც თავად არის ძალა; არ არის სინათლე, არ ცოცხლობს, არც სიცოცხლეა; ის არ არის სუბსტანცია, მარადიულობა ან დრო; არ არის ინტელექტუალური კონტაქტის ობიექტი, არ არის მეცნიერება, არც ჭეშმარიტება, მეფური ღირსება, ცოდნა; ის არ არის ერთი, არც ერთეული, არც ღვთაება არც სიკეთე; არ არის სული ჩვენი წარმოდგენით, არც ძეობა და არც მამობა. |
ღმერთი სცილდება ადამიანური გაგების საზღვრებს. ღვთაებისათვის ადამიანურ თვისებათა მიკუთვნება ტრანსცენდენტურობის დაკნინებას ნიშნავს. |
ღმერთი არ არის არაფერი ის, რასაც ჩვენ ან სხვა არსებები ვიცნობთ, და არ არის არც ერთი არსებულ თუ არარსებულ საგანთაგანი. არც არსებები იცნობენ მას იმის მიხედვით, რაც არის, და არც ის იცნობს არსებებს იმ სახით, რომლითაც ისინი არსებობენ. |
ფიქრიც კი შეუძლებელია იმის შესახებ, რომ ღმერთი ადამიანთა სამყაროს იცნობდეს. |
მის შესახებ არ არსებობს სიტყვა, სახელი თუ ცნობა; ის არც ბნელია და არც ნათელი, არც შეცდომა, არც ჭეშმარიტება, მის შესახებ აბსოლუტური არც მტკიცებულება არსებობს და არც უარყოფა, მაგრამ როდესაც ვამტკიცებთ ან უარვყოფთ მის შემდეგ მომავალ საგნებს, მას არც ვამტკიცებთ და არც უარვყოფთ, რამეთუ ყოველივეს სრულყოფილი და ერთადერთი მიზეზი ყოველ მტკიცებულებას სცილდება და ნებისმიერ უარყოფაზე ამაღლებულია იმის უზენაესობა, ვინც, ყველაფრისგან თავისუფალი, სამყაროზე მაღლა დგას. |
ღმერთი არც სინათლეა, არც სიბნელე, არც მტკიცებულება თუ უარყოფა. ის განუზომელია, ანუ ადამიანის შემეცნების საზღვრებს მიღმა დგას. |
|
|
3.1.7 ბოეციუსი |
▲ზევით დაბრუნება |
ანისიო მანლიო ტორკვატო სევერინუს ბოეციუსი ნამდვილი რომაელი, ეგრეთ წოდებული რომანო de Roma იყო. ის 475 წელს დაიბადა რომში (ზოგი წყაროს მიხედვით, ალექსანდრიაში). ამ დროს იტალიის ტერიტორიას გოთები განაგებდნენ, კერძოდ, მათი ვესტგოთური და ოსტგოთური შტოები. ბოეციუსმა ჯერ კიდევ არასრულწლოვანმა შეირთო ცოლად რუსტიციანა, დიდი წარმართი ორატორის, სიმაკუსის, ასული და ათენში დასახლდა ჭეშმარიტი ფილოსოფიის შესასწავლად, იტალიაში დაბრუნებული კი პოლიტიკურ ცხოვრებაში ჩაება. იმპერატორ თეოდორიხთან დამყარებული კარგი ურთიერთობის წყალობით უდიდეს წარმატებებს მიაღწია: ოცდაათი წლის ასაკში უკვე იმპერიის კონსული იყო, ორმოცისა კი სასახლის მაესტრო (Maestro di Palazzo) და ორმოცდაათის-პრემიერ მინისტრი. მაგრამ, მისდა სამწუხაროდ, ამ წარმატებებს ერთ მშვენიერ დღეს წერტილი დაესვა პროგოთური პარტიის მეთაურის, ვინმე ჩიპრიანოს, გამო.
ჩიპრიანომ ბოეციუსს თეოდორიხისთვის სალანძღავი და მუქარის ორი ანონიმური წერილის გაგზავნაში დასდო ბრალი. ბოეციუსმა უშედეგოდ სცადა თავის მართლება: რომში (ბოეციუსის თქმით, ,,ხუთასი ათასი ნაბიჯის მანძილზე“) მყოფმა სენატორებმა ის ღალატის, ჯადოქრობისა და სპირიტიზმისთვის გაასამართლეს. ეს უკანასკნელი ორი ბრალდება სამუდამოდ ბნელით მოცული დარჩა. ბოეციუსი პავიაში კოშკში დაამწყვდიეს, ერთი წლის შემდეგ კი წამებით მოკლეს (თავზე თოკი შემოახვიეს და მანამდე უჭერდნენ, სანამ არ მოკვდა). საპყრობილეში გატარებული ამ წლის განმავლობაში ბოეციუსმა დაწერა de consolatione philosophiae, ხუთი წიგნისგან (ასე უწოდებდნენ ძველად თავებს) შემდგარი შედევრი, რომელმაც მას შუა საუკუნეების მთელ სამყაროში გაუთქვა სახელი. ბოეციუსი პავიაში წმ. პეტრეს ეკლესიაში (S. Pietro in Ciel d'Oro) განისვენებს, წმ. ავგუსტინეს გვერდით. ალბათ, ღამ-ღამობით ეკლესიის კედლები მათ შორის გაჩაღებული საუბრების მომსწრე არიან.
სევერინუს ბოეციუსს შეიძლება ბნელი საუკუნეების სოკრატე ვუწოდოთ, თუნდაც იმიტომ, რომ საუკეთესო შრომები საპყრობილეში დაწერა სიკვდილამდე ცოტა ხნით ადრე. სოკრატეს მსგავსად, ისიც ქადაგებდა პრინციპს, რომლის მიხედვითაც, ბოროტების ჩადენა არასასურველია. ,,ვინც ცუდად იქცევა, - ამბობდა ბოეციუსი, - უპირველესად, სულელია, რადგანაც კეთილი ადამიანები ბოროტებზე უკეთ ცხოვრობენ!“ და უმატებდა: ,,ცხოვრების საიდუმლო კარგად მოქცევაა, დანარჩენს მნიშვნელობა არა აქვს.“ თავისი de consolatione philosophiae-ს მეორე წიგნის მერვე პარაგრაფში ავტორი განმარტავს, რომ ყოველივე იმართება სიყვარულის მიერ:
სიყვარულს უჭირავს ზღვა, მიწა და ზეცა,
მაგრამ თუკი ოდნავ შეასუსტა ყურადღება,
მანამდე ურთიერსიყვარულში მყოფი
ყოველი საგანი ომში ჩაებმება და თვითგანადგურდება.
ბედნიერია ის, ვისაც სულის სიღრმეში
იგივე სიყვარული უძევს, რომელსაც
უჭირავს ზღვა, მიწა და ზეცა (de consolatione philosophiae, წიგნ. II, 8).
ბოეციუსმა თარგმნა არისტოტელეს მრავალი ნაშრომი, მათ შორის-,,ორგანონი“. შესაძლოა, სწორედ მან გაგვაცნო პირველმა არისტოტელეს კატეგორიები. ქრისტიანმა (თუმცა სიღრმისეულად ასევე წარმართმაც) ფილოსოფოსმა ყოველი ღონე იხმარა წარმართობისა და ქრისტიანობის ურთიერთშესათანხმებლად. ბერძნებზე საუბრისას ის ამბობს: ჰომეროსსაც ერთადერთი ღმერთი სწამდა, მხოლოდ სხვადასხვა სახელებს არქმევდა მას იმის მიხედვით, თუ რა საკითხი ჰქონდა გადასაწყვეტი. ამიტომაც ღმერთი ერთგან არესია და მეორეგან ჰეფესტო. მარტინ გრაბმანმა ბოეციუსს უწოდა ,,უკანასკნელი რომაელთა და პირველი სქოლასტიკოსთა შორის.“
De consolatione philosophiae აღსარებით იწყება:
ერთ დროს ახალგაზრდული მხურვალებით
თამამ პროზას და ლექსებს ვთხზავდი.
ახლა კი მიწევს, მტირალს,
ამ სევდიანი სტრიქონების წერა ( წიგნ. I, 1).
შემდეგ კი სიზმრისა თუ ზმანების თხრობას გრძელდება:
თითქოს ჩემს წინაშე ყოვლად ღირსეული
იერის ქალბატონს ვხედავდი.
მისი თვალების ბრწყინვალება ადამიანის
ბუნებრივ უნარს აჭარბებდა,
თუმცა ქალბატონი ჩემზე ბევრად ასაკოვანი ჩანდა.
ზოგჯერ ჩემი სიმაღლისა იყო,
ზოგჯერ კი თითქოს თავით ზეცის წვდომას ცდილობდა. ( წიგნ. I, 6).
საუბარია ფილოსოფიაზე, ხანდაზმულ ქალბატონზე, ვისი სრულყოფილი სამოსიც მრავალგან არის გაცრეცილი და დახეული, ბოეციუსის თქმით, სწორედ ფილოსოფოსთა დისპუტების დამსახურებით. ამ სამოსს მოაზროვნე კიდევ უბრუნდება:
დაბლა, კაბის კიდეზე ორი ასო ამოვიკითხე
,,T“ და ბერძნული ,,P”: თეორიისა და პრაქტიკის ინიციალები, კითხე:
ორი მსაზღვრელი, რომელთა შორისაც დღემდე ვკინკლაობთ. (წიგნ. I, 5).
ფილოსოფია ბოეციუსს მიუახლოვდა: ერთ ხელში წიგნების დასტა ეჭირა, მეორეში კი სკიპტრა, შემდეგ მისი საწოლის კიდეზე ჩამოჯდა და უთხრა:
შენ არ იყავი, ჩემი რძით გაზრდილს,
ძლიერსა და ზრდასრულს რომ გიყურებდი?
ეხლა კი ნახე, რას დაემსგავსე!
განა შენთვის ყოველგვარი წინააღმდეგობის დასაძლევად
ვარგისი იარაღი არ მომიცია?
შენ კი რა ქენი? პირველ რიგში ის გადააგდე.
ახლა რას დუმხარ? გაჩერებული, როგორც ვირი, ქნარის მსმენელი?
სირცხვილი და შიში გიმღვრევს სიმშვიდეს?
მირჩევნია, ეს სირცხვილი იყოს.
მაგრამ, ვშიშობ, შიშია (წიგნ. II, 3).
შემდეგ კი თავსი სამოსის კიდით ცრემლით სავსე თვალები შეუმშრალა.
ნაწარმოების მეორე წიგნში ქალბატონი ფილოსოფია ბოეციუსს ბედისწერაზე ესაუბრება. ,,ის ბორბლის მსგავსია, ხან მაღლა აგიტაცებს, ხანაც ქვემოთ დაგაქანებს.” ბოეციუსს არ უნდა ჰქონოდა ბედთან სამდურავი, რადგანაც მთელი მისი ახალგაზრდობა წარმატებული აღმასვლა იყო. თუმცა შემდგომში ბორბალი სხვა მიმართულებით დატრიალდა. მაგრამ სიამოვნება ბედნიერებაში ნუ შეგვეშლება. ,,ბედნიერება,-აზუსტებს ფილოსოფია,-უზენაესი ყოფნით მოიპოვება და არა წარმოსახვით, თუნდაც იმიტომ, რომ ჭეშმარიტი უმაღლესი სიკეთე ღმერთს ემთხვევა”.
ბოეციუსი ბედისა და განგების საინტერესო განმარტებას გვაძლევს:
განგება უზენაესი არსების რაციონალურობაში გაცემული პასუხია,
ბედი კი მხოლოდ ცხოვრების შემთხვევითობას უკავშირდება (წიგნ. IV, 9).
და შემდეგ:
როგორც აზროვნება მიემართება ინტუიციას,
შექმნილი არსება-უმაღლეს არსებას,
გარშემოწერილობა-ცენტრს,
როგორც წარმავალი დრო-მარადიულობას,
ასევე ბედის ცვალებადი ნაბიჯი
ესადაგება ღვთაებრივი განგების უცვლელ სიმარტივეს. (წიგნ. IV, 15).
რაც, უბრალო სიტყვებით რომ გადმოვცეთ, შემდეგს ნიშნავს: თუ რაიმე კარგი შეგემთხვათ, ღმერთის მადლობელნი იყავით, თუკი ცუდი რამე გადაგხდათ, ბედს დააბრალეთ. განგების მისაღწევად ადამიანურ საქმეებზე ამაღლება და ღვთაებრივ სფეროსთან კავშირის დამყარებაა საჭირო. ამავე საკითხზე თავის აზრს ასევე დანტე ალიგიერიც გამოთქვამს (ღვთაებრივი კომედია, სამოთხე, XVII, 37-42). ყოველი შემთხვევითობა ღმერთის გონებაშია წინასწარ განსაზღვრული. ეს არ უშლის ხელს იმას, რომ გემის გეზი მისმა კაპიტანმა განსაზღვროს, ამიტომაც რამე თუ ისე არ მიდის, როგორც საჭიროა, თქვენს თავს დააბრალეთ, რომ ხომალდის მართვა არ შეგძლებიათ, და არა ღმერთს, რომელმაც ეს წინასწარ იცოდა. მე პირადად კი რატომღაც ღვთაებრივ მიზეზს ვუკავშირებ ყოველთვის ჩემს თავს გადამხდარ ამბებს, კარგად მიდის საქმე თუ ცუდად.
შეჯამების სახით ვიტყვი, რომ ბოეციუსი რწმენისა და ეჭვის, რელიგიისა და ფილოსოფიის, ყოფისა და ღვთის არსის შეჯერებას ცდილობს, მაგრამ ეს ყოველთვის არ გამოსდის. თუ შენში ერთი ბეწო რწმენაც არ სახლობს, ipsum esse რამდენიც გინდა იმეორო, უზენაეს არსებას მაინც ვერ იწამებ. მაგრამ არც რაციონალურობის გავლენის ქვეშ უნდა მოვექცეთ მეტისმეტად. ბოეციუსის აზრით, ზოგჯერ სასურველია, სამყაროს იმედის და არა გონების თვალით ვუყუროთ. ამასთან დაკავშირებით, არისტოტელეს ციტირებისას ბოეციუსი ამბობს: ,,თუ ალკიბიადეს შევხედავთ, აუცილებლად მოვიხიბლებით მისი მშვენიერებით, მაგრამ მისი შიგნეული რომ გვანახა, ზიზღის გრძნობა დაგვეუფლებოდა.”
საკვირველი ფაქტია, რომ სიკდილის პირას მყოფი ბოეციუსი, ქრისტიანი თეოლოგი, დახმარებას ფილოსოფიას სთხოვს და არა ღმერთს. შესაძლოა, ის ზედმეტად ბაძავს სოკრატეს უკანასნელ დღეს, ფედონის მიერ გადმოცემულს. თუმცა, თუ გავითვალისწინებთ, რომ ყოველივე ამას საპყრობილეში მჯდომი გვწერს, ნამდვილად ეპატიება.
|
|
3.1.8 სკოტუს ერიუგენა (დაახლ. 810-880 წწ.) |
▲ზევით დაბრუნება |
იოანე სკოტუსი, ერიუგენად წოდებული (ანუ წარმოშობით ირლანდიელი, სახელიდან ერინ-ირლანდია), თავის სამშობლოში იმპერატორ კარლოს მელოტის კარზე არსებულ სკოლას ედგა სათავეში. კარგად ფლობდა ბერძნულს, თარგმნა ფსევდო-დიონისეს შრომები და საკუთარი კომენტარები დაურთო მათ; სკოტუსი სხვა ბერძენ და ლათინ ავტორებსაც იცნობდა, მაგალითად, ნეოპლატონისტებს, წმ. ავგუსტინესა და ბოეციუსს. მისი მთავარი შრომაა de divisione naturae.
სკოტუს ერიუგენა სარგებლობს ავგუსტინეს ცნებით ფილოსოფიის, როგორც უნიტარული ცოდნის, შესახებ, რომელსაც ერთდოულად რწმენა და გონება (ანუ ბიბლია და წმინდა მამები და ასევე ბერძენი ფილოსოფოსები) ასაზრდოებენ. ამგვარი შერწყმა სკოტუსს აძლევს ბიძგს რწმენისკენ და, ამასთან, დიდ სითამამეს რწმენის სწავლების რაციონალურ გადამუშავებაში.
,,ბუნებაში”, რომელიც ერიუგენასთვის მთელი რეალობაა, ის ოთხ ფორმას, ანუ მომენტს განასხვავებს:
1) Natura creans nec creata: ღმერთი, როგორც ყოველივეს საწყისი, მამა ღმერთი ქრისტიანულ სამებაში.
2) Natura creans creata: ინტელიგიბელური სამყარო, რომელიც ლოგოსში, ანუ სიტყვაში შეჯამდება, წმიდა სამების ძე; მამა ღმერთის მიერ შექმნილი, ცრეანს გრძნობადი სამყაროს წინაშე.
3) Natura creata nec creans: გრძნობადი სამყარო, როგორც საგანთა და ადამიანთა გამოცდილების ერთობლიობა.
4) Natura nec creata nec creans: ღმერთი, როგორც ყოველივეს დასასრული.
ამგვარად, იკვრება წრე, რომლის დასაბამიცა და დასასრულიც ღმერთშია; მისი გამოვლინებაა ყოველივე. თვითონ ღმერთი წარმოუდგენელი, აღუწერელია (უარყოფითი თეოლოგია, როგორც ნეოპლატონიზმში). მიუხედავად იმისა, რომ შექმნაზე საუბრობს, სამყაროში ღმერთის გამოვლინების პროცესს (თეოფანია) სკოტუსი წარმოგვიდგენს, როგორც აუცილებელს (ემანატიზმი). თუმცა შესაძლებელია, აქ გონების სითამამესთან გვაქვს საქმე, რომელიც ხელახლა (ნეოპლატონისტური სწავლების თანახმად) ცდილობს სამყაროს შექმნის ქრისტიანული დოქტრინის გააზრებას.
სკოტუსის მიერ ცნებებისა და ტერმინების გამოყენებისას გამოჩენილი უმწიფარობა დაბნეულობას იწვევს, რის გამოც მისი ნააზრევის განმარტება ძნელი და არაზუსტია: თუ ემანაციაზეა საუბარი და ზემოთ ჩამოთვლილი ოთხი მომენტი თითქმის ერთი რეალობის ამდენსავე ასპექტად იქცევა, მაშინ პანთეიზმთან გვაქვს საქმე; თუკი სკოტუსის ტერმინოლოგიას განვიხილავთ, როგორც გულწრფელი და მტკიცე რწმენის უმწიფარ ნამუშევარს, მაშინ პანთეიზმი შეიძლება გამოირიცხოს. უფრო სავარაუდოდ მეორე ჰიპოთეზა მიიჩნევა.
სკოტუს ერიუგენა დასაბამს აძლევს აზროვნების ორიგინალურ მიმართულებას, რომელშიც ბინომი რწმენა-გონება სულ უფრო ღრმა შესწავლის საგნად იქცევა. თავის დროში იზოლირებულ ერიუგენას, რომელსაც გავლენა არ მოუხდენია მომდევნო მოაზროვნეებზე, სქოლასტიკის მამამთავრად ვერ ჩავთვლით. ის ნეოპლატონიზმის გავლენის ქვეშ მყოფი გვიანი ხანის ქრისტიანია, ფსევდო-დიონისეზე ნაკლებად თეოლოგი, მაგრამ მეტად ფილოსოფოსი, თუკი რწმენისა და გონების ერთიანობის მისეულ ხედვას გავითვალისწინებთ. მისი ნააზრევის ამ მკვეთრად გამოხატული ფილოსოფიური (=რაციონალური) ხასიათის გამო სკოტუსი უფრო წინასქოლასტიკოსად შეიძლება მივიჩნიოთ, ვიდრე პოსტპატრისტიკოსად, მაგრამ არა პირველ სქოლასტიკოსად.
|
|
3.2 თავი მეორე: სქოლასტიკა (X-XIV სს.) |
▲ზევით დაბრუნება |
|
|
3.2.1 პირველი სქოლასტიკა |
▲ზევით დაბრუნება |
|
|
3.2.1.1 პერიოდის მიმოხილვა |
▲ზევით დაბრუნება |
აღორძინების ხანის ინტელექტუალთათვის სიტყვა ,,სქოლასტიკას” უარყოფითი მნიშვნელობა ჰქონდა: ის აღნიშნავდა ჩამორჩენილ და თვალთმაქცური განწყობილებით გაჟღენთილ გარემოს, სადაც, არც თუ ისე იშვიათად მათრახის დახმარებით გარკვეულ რელიგიურ პრინციპებს ნერგავდნენ. სინამდვილეში კი სქოლასტიკა, განსაკუთრებით დასაწყისში, იმპერატორ კარლოს დიდის ერთ-ერთი ყველაზე წარმატებული ინიციატივა იყო. 782 წელს კარლოს დიდმა აკვისგრანაში დააარსა სკოლა სახელწოდებით Schola Palatina და მისი მართვა თავისი ნდობით აღჭურვილ ბერს, იორკელ ალკუინოს, დაავალა, თუმცა ამ პიროვნების შესახებ არავითარი ცნობა არ შემორჩენილა. მცირე დროის გასვლის შემდეგ უკვე მრავალი მეტ-ნაკლებად რელიგიური ხასიათის სკოლა ფუნქციონირებდა. მდიდარი ადამიანები შვილებს ამ სკოლებში აბარებდნენ და მათგან საუკეთესოთათვის ეს კარიერის დასაწყისი იყო.
ამგვარად წარმოიშვა სქოლასტიკა, ანუ შუა საუკუნეებში გაბატონებული უმეცრებისა და ცრუმორწმუნეობის დაძლევის პირველი სერიოზული მცდელობა. რას ასწავლიდა სქოლასტიკა? უპირველესად, ტრივიუმის დისციპლინებს, ანუ რიტორიკას, გრამატიკასა და დიალექტიკას, მაღალ კურსებზე კი-კვადრივიუმის დისციპლინებს, ანუ არითმეტიკას, გეომეტრიას, მუსიკასა და ასტრონომიას. ეს რამდენადმე წააგავს ჩვენი დროის კლასიკურ და სამეცნიერო გიმნაზიებში სასწავლო დისციპლინათა განაწილებას.
სქოლასტიკის განვითარება სამ პერიოდად იყოფა: კარლოს დიდის მიერ დაარსებული მიმდინარეობა 782 წლიდან XI საუკუნის ბოლომდე, მეორე პერიოდი მოიცავს XII და XIII საუკუნეებს, მესამე კი-XIV საუკუნესა და XV საუკუნის დასაწყისს.
განვითარების პირველ პერიოდში სქოლასტიკას ბერები უძღვებოდნენ და სწავლებისას აქცენტი ძირითადად რელიგიასთან დაკავშირებულ საგნებზე კეთდებოდა, უფრო ტექნიკურ დისციპლინებს კი ბერები კერძო პირებს მიანდობდნენ.
განვითარების მეორე პერიოდში სკოლის ორი ტიპი სწავლების ერთ მთლიან კურსად გაერთიანდა და მეცადინეობა ერთ შენობაში მიმდინარეობდა. რაც შეეხება სახელწოდებებს, ადგილმდებარეობიდან გამომდინარე, სკოლები სამრევლო, ბერ-მონაზონთა, საეპისკოპო, სასახლის ან მოედნის სკოლებად იყოფოდა.
XII საუკუნიდან მოგზაურობის განვითარებამ მნიშვნელოვანი ძვრები გამოიწვია ეკონომიკაში. ის, ასე ვთქვათ, წმინდა სასოფლო-სამეურნეოდან მარკეტინგული ხასიათის ეკონომიკად იქცა. მყარდებოდა სავაჭრო ურთიერთობები და ხდებოდა საქონლის გაცვლა- გამოცვლა ხშირად ერთმანეთისგან ძალიან დაშორებულ ქვეყნებს შორის. სქოლასტიკასაც მოუხდა ასეთი ცვლილებებისთვის ნაბიჯის აწყობა და თავისი ინტერესების სფეროს გაფართოება. ასე წარმოიშვა დაპირისპირება sapientia-სა (ბერების სკოლებსა) და sapientia-ს (ინტელექტუალთა სკოლებს) შორის.
მესამე პერიოდში პირველი უნივერსიტეტები - Universitates, - დაარსდა. თავდაპირველად უნივერსიტეტები მხოლოდ კლუბის ტიპის კერძო დაწესებულებები იყო, სადაც პროფესორები და სტუდენტები აზრთა უფრო თავისუფალი ურთიერთგაზიარებისთვის ხვდებოდნენ ერთმანეთს. პირველ უნივერსიტეტთა შორის უნდა მოვიხსენიოთ რავენის, პავიის, ბოლონიის, პადუის უნივერსიტეტები და ნეაპოლის უნივერსიტეტი ,,ფედერიკო II”.
გაკვეთილები სამ ნაწილად იყო დაყოფილი: lectio-კლასიკური ტექსტის კითხვა სრულ სიჩუმეში, quaestio-ორი განსხვავებული აზრის მქონე მომხსენებელის დაპირისპირება (თავად მასწავლებლის მიერ დასახელებული opponens და respondens), და disputatio, რომელშიც სტუდენტები იღებდნენ მონაწილეობას და ხსენებული ტექსტის ყველა pro-სა და contra-ს განიხილავდნენ. მაგრამ ერთმანეთში არ უნდა აგვერიოს დისპუტატიო და დებატები. disputatio დამხმარე საშუალება იყო, რომლითაც მასწავლებელი უკეთ განმარტავდა lectio-ს დროს წაკითხულ ტექსტს.
განვითარების პირველ ეტაპზე ფილოსოფია განიხილებოდა, როგორც ancilla theologiae, ანუ რელიგიის მსახური. ეს განსაზღვრება პიერ დამიანის ეკუთვნის, იუმორის გრძნობას სრულიად მოკლებულ ბერს, რომელთან ურთიერთობაც საკმაოდ ძნელი საქმე იყო. მისი აზრით, რწმენა ყოველთვის პირველადი უნდა ყოფილიყო, საწინააღმდეგო მოსაზრების მქონენი კი ეკლესიიდან დაუყოვნებლივ მოკვეთას იმსახურებდნენ. დაწინაურების მსურველთ ეს კარგად უნდა ხსომებოდათ. საკუთარი შვილებისთვის განათლების მიცემას მოწადინებულთ ჯერ უვიცობასა და თვალთმაქცობას შორის უწევდათ არჩევანის გაკეთება.
XII-XIII საუკუნეებში რწმენა და გონება ერთმანეთს შორდება, მესამე და უკანასკნელ ფაზაში კი ეს პროცესი ურთიერთდაპირისპირებით სრულდება. ნომინალისტებსა და რეალისტებს შორის დისპუტები იმდენად გამწვავდა, რომ შეკრებათა ორგანიზატორებს უხდებოდათ კათედრის აღჭურვა გამყოფი პანელით, რათა მოწინააღმდეგეები ხელჩართულ ბრძოლაზე არ გადასულიყვნენ [ჰეგელი, ლექციები ფილოსოფიის ისტორიის შესახებ, III/1, La Nuova italia, ფლორენცია, 1985 წ.].
რა იყო პრინციპული განსხვავება ძველი ბერძნების სწავლების მეთოდსა და სქოლასტიკოსთა მეთოდს შორის? პერიკლეს ეპოქაში ბრძენკაცები ცხოვრობდნენ, რომელთაგანაც თითოეული, მოწაფეთა ჯგუფით გარშემორტყმული, ათენის ქუჩებში დადიოდა და სიკეთესა და ბოროტებაზე საუბრობდა. მოწაფეები ყურადღებით უსმენდნენ მათ და დროდადრო შეკითხვას უსვამდნენ. საუბრის თემას თითქმის ყოველთვის მოწაფეები ირჩევდნენ, ის ნებისმიერ საკითხს შეეხებოდა: სულს, სიყვარულს, ყოფას, ქმნადობას და ა.შ.
|
|
3.2.1.2 შესავალი |
▲ზევით დაბრუნება |
სქოლასტიკას შუა საუკუნეების ფილოსოფიას (X-XIV სს.) უწოდებენ, რადგანაც მას სკოლებში (,,scholae”) ასწავლიდნენ. იმდროინდელი მოაზროვნეები, არაბებისა და ებრაელების გამოკლებით, ძირითადად თეოლოგები იყვნენ და ფილოსოფიას თეოლოგიის მიზნებისთვის იყენებდნენ, თუმცა კი აცნობიერებდნენ ფილოსოფიის განსაკუთრებულ ხასიათს. ფორმულა ,,philosophia ancilla theologiae” იმას კი არ ნიშნავს, რომ ფილოსოფია დოგმების საშუალებით უნდა შეიქმნას, არამედ იმას, რომ ფილოსოფია დოგმების განმარტებისა და დაცვის მიზნით უნდა განვითარდეს. შუა საუკუნეების მოაზროვნეთა საერთო ფილოსოფიური საფუძველი ქრისტიანული სწავლების იმ ნაწილით იფარგლება, რომელიც გონებისათვის მისაწვდომია: ტრანსცენდენტალური და შემოქმედი ღმერთის არსებობა, სამშვინველის სულიერება, თავისუფლება და უკვდავება, ზნეობრივი კანონის არსებობა და ღირებულება.
სქოლასტიკა და ქრისტიანული ფილოსოფია
ზემოთქმულიდან გამომდინარე, სქოლასტიკისა და ქრისტიანული ფილოსოფიის გაიგივება შეიძლება, მაგრამ შემდეგი მოსაზრებების გათვალისწინებით: როგორც თეოლოგები, სქოლასტიკოსები ქრისტიანობის გამოცხადებულმა სუბსტანციამ გააერთიანა, როგორც ფილოსოფოსები-ქრისტიანობის რაციონალურმა სუბსტანციამ. ამ საერთო მემკვიდრეობას, აზროვნების ერთიანობას, ემყარებოდა ზნეობრივი და პოლიტიკური ერთიანობა ქრისტიანული საზოგადოებისა, ტენდენციათა, მიმდინარეობათა, გემოვნებათა და შთაგონებათა თავისი სხვადასხვაობებით.
სქოლასტიკის პარალელურად არსებობდა არაბული და იუდეური ფილოსოფია. მიუხედავად იმისა, რომ მას ქრისტიანულისგან სრულიად განსხვავებული ხასიათი ჰქონდა, ეს ფილოსოფია სქოლასტიკოსთა ღრმა ყურადღების საგანი იყო.
პირველ სქოლასტიკაში ავგუსტინეს სწავლება დომინირებს ნეოპლატონიზმის თანდართულ ელემენტებთან ერთად. სქოლასტიკოსები იცნობენ არისტოტელეს ნაშრომს ლოგიკის შესახებ. ძირითადი, ყველა დანარჩენის განმსაზღვრავი პრობლემა კვლავაც რწმენასა და გონებას შორის დამოკიდებულებაა ზოგადად და ცალკეულ საკითხებში. აქედან გამომდინარე, ერთმანეთს დიალექტიკოსები და ანტიდიალექტიკოსები უპირისპირდებიან.
უნივერსალიების პრობლემა
პირველი სქოლასტიკის ძირეული პრობლემაა უნივერსალიების, ანუ უნივერსალური იდეების პრობლემა. პორფირეს მიერ შრომაში isagoge წამოჭრილი ეს პრობლემა უნივერსალურ იდეათა, ანუ ცნებათა ღირებულების საკითხს ეხება.
ტერმინით ,,უნივერსალია” (უნივერსალია) შუა საუკუნეებში აღნიშნავდნენ უნივერსალური ხასიათის - ანუ მრავალი ინდივიდისთვის მისადაგებულ-იდეებსა თუ ცნებებს: როდესაც ვამბობთ ,,ადამიანი”, ეს არ არის იგივე, რაც პეტრე ან პავლე, ეს ცნებაა, რომელიც როგორც ერთი, ისე მეორე და სხვა მრავალი ინდივიდისთვის თვისებრივს აღნიშნავს. იგივე შეიძლება ითქვას სიტყვაზე ,,ცხოველი:” და ა.შ.
ცნება ან ტერმინი, რომელიც მრავალ ინდივიდს ესადაგება, შუა საუკუნეებში (ისევე, როგორც დღეს) უნივერსალურად მიიჩნევა.
ნომინალისტები და რეალისტები
დოქტრინები
უნივერსალურ ცნებათა შესახებ დოქტრინები ორ ჯგუფადაა წარმოდგენელი: Nominales da Reales. პირველი მათგანის მიმდევრებისთვის უნივერსალია flatus vocis, ანუ წმინდა ტერმინია. მეორე ჯგუფი კი მიიჩნევს, რომ უნივერსალია აზრის მიღმა არსებული ნამდვილი რეალობაა. ნომინალისტებს ჯოვანი როშელინო უდგას სათავეში, რეალისტებს-უილიამ შამპოელი.
უკიდურესი ნომინალიზმი დოქტრინაა, რომლის მიხედვითაც, უნივერსალური ცნებები არა მხოლოდ ინდივიდებისგან შემდგარ რეალობაში, არამედ ჩვენს გონებაშიც არ არსებობენ. ამგვარად, უნივერსალური ცნებები წმინდა flatus vocis-ია, ანუ მათი არსებობა ხმის ფიზიკური გაჟღერებით შემოიფარგლება. ტრადიციულად, ამგვარ თვალსაზრისს როშელინოს სახელს უკავშირებენ (გარდ. 1123 და 1125 წწ. შორის), თუმცა ძნელია იმის წარმოდგენა, რომ მას, როგორც საფუძვლიანად აცხადებს რუსელი, ,,ამდენად სულელური რამ ემტკიცებინა”. შესაძლოა, როშელინოს თეორია უფრო დახვეწილი იყო და (მეთვრამეტე საუკუნის ინგლისურ ემპირიზმამდე ბევრად ადრე) იმას გულისხმობდა, რომ უნივერსალური ცნებები ჩვენს გონებაშიც არ არსებობენ, რადგანაც, როდესაც გვგონია, რომ რაიმე ზოგადზე ვფიქრობთ, სინამდვილეში ყოველთვის რაღაც მკაფიოდ განსაზღვრული და კონკრეტული გვაქვს მხედველობაში (მაგ. ,,სახლში” ზოგადად სახლს კი არა, ყოველთვის ამა თუ იმ კონკრეტულ სახლს ვგულისხმობთ). დანამდვილებით კი იმის თქმა შეგვიძლია, რომ თეოლოგიაში ნომინალიზმის თეორიის (და, მაშასადამე, იმ აზრის, რომ რეალობაში მხოლოდ ინდივიდუუმები არსებობენ) გამოყენებით როშელინო ტრიტეიზმს აღწევს, რომლის მიხედვითაც, სამების შემადგენელი სამი პიროვნება მკაფიოდ განსხვავებული სამი ინდივიდუუმია. როშელინოსთან დაკავშირებით წმ. ანსელმო აცხადებს: ,,ვინც იმასაც კი ვერ ხვდება, თუ როგორ შეადგენს მრავალი ადამიანი ადამიანის ერთ სახეობას, როგორღა შეძლებს გაიგოს, საიდუმლოებით მოცულ ღვთაებრივ ბუნებაში როგორ შეადგენს ერთ ღმერთს რამდენიმე პიროვნება, რომელთაგან თითოეული სრულყოფილი ღმერთია?” როშელინოს თეორიის წინააღმდეგი იყო აბელარი; ეს დოქტრინა 1092 ან 1093 წელს რეიმსში გამართულმა საეკლესიო კრებამაც დაგმო.
- ზომიერი ნომინალიზმის თანახმად, უნივერსალური არ არსებობს საგნებში, არამედ მხოლოდ in intellectu, ანუ ჩვენს გონებაშია, რადგანაც ისაა გონებრივი და ლინგვისტიკური ნიშანი მსგავს თვისებათა მქონე ინდივიდუუმთა კლასიფიკაციისათვის. ამ ვერსიით, რომელიც არსებითად აზროვნების ცინიკურ-ისტორიულ თეორიას იმეორებს, უნივერსალურს მარტო ლოგიკურ-აზრობრივი ღირებულება გააჩნია და არა-ონტოლოგიური. ეს დოქტრინა ყველაზე დასრულებული სახით სქოლასტიკის ეპოქის დასასრულს ოკამის სწავლებაშია გადმოცემული. იმ პერიოდში, რომელსაც ამჟამად განვიხილავთ, ზომიერი რაციონალიზმის ორიგინალურ ვერსიას აბელარის ეგრეთწოდებული ,,კონცეპტუალიზმი” წარმოადგენს.
- უკიდურესი რეალიზმი პლატონისტური ტიპის გადაწყვეტაა, რომელსაც, მაგალითად, უილიამ შამპოელი (1070-1121 წწ.) იზიარებს. მისი მტკიცებით, უნივერსალური ტერმინები არა მხოლოდ გონების გარეთ არსებობენ, არამედ ასევე ანტე რემ, ანუ საგნებამდე და მათგან განცალკევებულად, ღვთაებრივ გონებაში არსებული სრულყოფილი მოდელის სახით. უილიამი ამტკიცებს, რომ უნივერსალიებს რეალური არსი გააჩნია და ეს რეალურობა მთლიანადაა მოცემული გამრავლებულ და ერთმანეთისგან აქციდენტური თვისებებით განსხვავებულ ყველა ინდივიდში. მაგალითად, სახეობა ,,ადამიანი” ყველა ადამიანისთვის ერთი და იგივე რეალობაა: მას ემატება შემდეგ ის აქციდენტური თვისებები, რომლებიც ერთმანეთისგან განასხვავებენ სოკრატეს, პლატონს, არისტოტელეს და ა.შ...
- ზომიერი რეალიზმი არისტოტელესეული ტიპის გადაწყვეტაა, რომლის თანახმადაც უნივერსალიები არ არსებობენ ante rem, არამედ მხოლოდ ინ რე, ანუ თვით საგნებში, რადგანაც ისინი სხვადასხვა ინდივიდისთვის თვისობრივად შინაგან ფორმას წარმოადგენენ. ამ შემთხვევაში ,,კაცობრიობა” არ არსებობს ინდივიდებს გარეთ, რადგანაც ის მათი შინაგანი სახეობაა. ზომიერი რეალიზმის მთავარი წარმომადგენელი წმ. თომაა, რომელმაც უნივერსალიათა პრობლემის სხვა გადაწყვეტათა გამოყენებაც სცადა: თომას დოქტრინის თანახმად, უნივერსალია არის in re, ანუ საგანში, როგორც მისი სუბსტანცია, post rem (საგნის შემდეგ), როგორც ინტელექტის ცნება, და ante rem (საგნამდე) - ღვთაებრივ გონებაში, როგორც შექმნილ საგანთა იდეა, ანუ მოდელი.
როგორც როშელინოს შემთხვევაში ვნახეთ, უნივერსალურ ცნებათა პრობლემას წმინდა სამების საიდუმლოებასთან დაკავშირებული თეოლოგიური ხასიათის შედეგი მოჰყვა. ამ დებატებმა მეტაფიზიკის სფეროშიც პოვა გამოხმაურება, რადგანაც ,,რეალიზმი” გულისხმობდა აზრის შესაძლებლობას, წარმოდგენილი ყოფილიყო რეალობის ზუსტი ფოტოასლის სახით, რომელიც ფორმებს, ანუ სტრუქტურებს გადმოგვცემს. ანუ ეს მეტაფიზიკის სფეროში შეჭრა იყო.
,,ნომინალიზმი” კი აზრსა და რეალობას შორის ერთგვარ განცალკევებას ვარაუდობდა და ზოგად ცნებათა რეალობის აბსტრაქტულ, მათთან არათანმხვედრ სიმბოლოებამდე დაყვანას აღნიშნავდა. ეს კი მეტაფიზიკის ეჭვქვეშ დაყენებას ნიშნავდა.
|
|
3.2.1.3 წმ. ანსელმო |
▲ზევით დაბრუნება |
XI საუკუნის სქოლასტიკოსთა შორის განსაკუთრებით გამოირჩევა წმ. ანსელმო აოსტიდან. მისი შრომებიდან აღსანიშნავია Monologio და Proslogio. ანსელმო ავგუსტინეს პოზიციის - credo ut intelligam - მიმდევარია, მაგრამ უნივერსალიათა საკითხში გადაჭარბებული რეალიზმისკენ იხრება. ღმერთის არსებობასთან დაკავშირებით წმ. ანსელმო ავგუსტინეს არგუმენტებს იშველიებს, მაგრამ Proslogo-ში ცნობილი ონტოლოგიური არგუმენტი მოჰყავს, რომლის მეშვეობითაც ღმერთის არსებობის დასამტკიცებლად საწყის იდეად ღმერთის, როგორც უმაღლესი არსებობის, იდეას იღებს. ცნობილია წმ. ანსელმოს კამათი მღვდელ გონილონთან, რომელიც ონტოლოგიური არგუმენტის ღირებულებას უარყოფდა.
,,ონტოლოგიური არგუმენტი”
აი, როგორ ხსნიდა წმ. ანსელმო თავის ,,ონტოლოგიურ არგუმენტს” ღმერთის არსებობის შესახებ.
სიტყვა ,,ღმერთი” აღნიშნავს არსებას, რომელზე აღმატებულიც წარმოუდგენელია, ანუ უმაღლეს არსებას.
ის, რაც ინტელექტსა და რეალობაში არსებობს, ,,უფრო მეტია”, ანუ უფრო სრულყოფილი იმაზე, რაც მხოლოდ ინტელექტში არსებობს. ღმერთი, როგორც უმაღლესი არსება, უნდა არსებობდეს როგორც ინტელექტში, ასევე რეალობაში, ამგვარად, ის არსებობს. რადგანაც, თუ ღმერთი მხოლოდ ინტელექტში იარსებებდა, შეიძლებოდა გვეფიქრა, რომ ის რეალობაშიც არსებობს და, მაშასადამე, ის უფრო მეტი იქნებოდა. მაგრამ, ასეთ შემთხვევაში ის, რაზეც უფრო მეტის წარმოდგენა არ შეიძლება, ამავე დროს ისიც იქნებოდა, რაზეც უფრო მეტის წარმოდგენა შეიძლება. მაშასადამე, შეუძლებელია, რომ ის, რაზეც უფრო მეტის წარმოდგენა შეუძლებელია, მხოლოდ ინტელექტში არსებობდეს და რეალობაში კი არა.
ფილოსოფიის ისტორიაში ღმერთის არსებობის შესახებ ონტოლოგიური არგუმენტი ფილოსოფოსთა უმრავლესობამ უარყო, თუმცა ამ იდეას მომხრეებიც ჰყავდა, მაგალითად, ალბერტ დიდი, ბონავენტურა, დეკარტი, სპინოზა, ლაიბნიცი და ჰეგელი.
წმ. ანსელმოს თანამედროვე გონილონი ამბობდა, რომ ანსელმოს ამ მოსაზრების თანახმად, ოკეანეში კუნძულის წარმოდგენა იგივეა, რაც ვამტკიცოთ, რომ ის არსებობს (გადამეტებული რეალიზმი). გარდა ამისა, - აცხადებდა გონილონი, - ზოგ ადამიანს, შესაძლოა, არ გააჩნდეს ის წარმოდგენა ღმერთზე, რომელსაც ანსელმო ამოსავალ წერტილად იყენებს (გადაჭარბებული ფიდეიზმი).
დიალექტიკოსები და ანტიდიალექტიკოსები: პირველი დაპირისპირებები
წმ. ანსელმომ საკმაოდ თამამად წამოაყენა რწმენის სამსახურში გონების გამოყენების იდეა, თუმცა ის ძირითადად წმ. ავგუსტინეს პოზიციას იმეორებს. ამის საპირისპიროდ, რაციონალიზმის მომხრეა XI საუკუნეში მოღვაწე ტურელი ბერენგარიო. დიალექტიკის ენერგიული და მგზნებარე მოწინააღმდეგეა წმ. პიერ დამიანი, თუმცა ის ბერების შრომებით ინტერესდება და აღიარებს სწავლის მნიშვნელობას რწმენისა და სიწმინდისათვის. წმ. პიერ დამიანი განსჯას უაზროდ და უმნიშვნელოდ მიიჩნევს და აცხადებს, რომ ღმერთი არა მხოლოდ ბუნების, არამედ ლოგიკის კანონებსაც აღემატება და, მაშასადამე, მას შეუძლია გააკეთოს ისიც, რაც გონებას წინააღმდეგობრივად ეჩვენება.
ქრისტიანობა ერთმანეთისგან განასხვავებს საიდუმლოებასა და აბსურდს.
საიდუმლოება გონებაზე აღმატებული თეზისია (ზეინტელიგიბელური).
აბსურდი გონების საწინააღმდეგო თეზისია (ანტიინტელიგიბელური).
|
|
3.2.1.4 აბელარი (1079-1142 წწ.) |
▲ზევით დაბრუნება |
პიერ აბელარი (საფრანგეთი) XII საუკუნის უდიდესი დიალექტიკოსი და ფილოსოფოსია. აბელარი ცნობილი სწავლული და მასწავლებელი იყო, მის ლექციებს 5 000-მდე მსმენელი ესწრებოდა. ელოიზასთან სასიყვარულო თავგადასავლის შემდეგ ის ბერად აღიკვეცა.
აბელარს ეკუთვნის შრომები დიალექტიკასა და თეოლოგიაში, მათ შორის აღსანიშნავია ,,dialectica” და ,,Sic et Non”.
აბელარისთვის არსებითად დამახასიათებელია გონებისა და რწმენის სინთეზი, მაგრამ ის რწმენის შინაარსის რაციონალური დამუშავებისკენ იხრება: აქედან იღებს დასაბამს მისი დიადი დიალექტიკა.
აბელარი თეოლოგებთან დაპირისპირებულ დიალექტიკოსად არ უნდა წარმოვიდგინოთ: ის თეოლოგია, მაგრამ თავის თეოლოგიურ კვლევაში ხაზს უსვამს გონების როლს დოგმების ახსნასა და განმარტებაში.
თუმცა გონებისა და რწმენის დამოკიდებულების შესახებ ზოგად დოქტრინაში აბელარი მართლმორწმუნედ გვევლინება, წმინდა სამების საიდუმლოს შესწავლისას ის, შესაძლოა, ზედმეტად უსვამს ხაზს გონების მოქმედებას. აბელარი მიიჩნევს, რომ სამ ღვთაებრივ პიროვნებას შორის განსხვავება თვისებათა განსხვავებაზეა დაფუძნებული.
მამა ღმერთის სახელი ღვთაებრივ ძლევამოსილებას აღნიშნავს.
სახელი ძე, ანუ სიტყვა აღნიშნავს ღვთის სიბრძნეს.
სახელი სულიწმიდა გამოხატავს წყალობას, ანუ ღვთაებრივ სიყვარულს...
აბელარის ამ ინტერპრეტაციას შეეწინააღმდეგა წმ. ბერნარი, რომლის აზრითაც, ამგვარ განმარტებაში ღვთაებრივ არსებათა რეალობა იკარგება, რადგანაც ისინი ერთადერთი ღვთაების ასპექტთა თუ თვისებათა დონემდე ჩამოქვეითდნენ. ამას მოჰყვა აბელარის გაკიცხვა 1120 წელს სუასონში გამართულ საეკლესიო კრებაზე.
აბელარი მიიჩნევდა, რომ წარმართი ფილოსოფოსები იცნობდნენ სამებას. მართლაც, პლატონი აღიარებდა, რომ მთელი ღვთაებრივი გონიერება ღმერთიდან იშვა და მასთან ერთად მარადიულია. მესამე პირად პლატონმა სამყაროს სამშვინველი ჩათვალა, რომელიც ღმერთიდან მოდის და სამყაროს სიცოცხლე და მისი ხსნაა. ღმერთი, გონიერება და სამყაროს სამშვინველი შეადგენენ ასევე ქრისტიანულ სამებასაც.
დიალექტიკისა და ფილოსოფიის თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანია შრომა ,,Sic et Non”. მასში აბელარი თითოეულ თეოლოგიურ პრობლემას დადებით (Sic) და უარყოფით (Non) პასუხს აძლევს, რომელთა საფუძველზეც პოზიციის ჩამოყალიბება ხდება. აქედან იღებს დასაბამს შუა საუკუნეებში გავრცელებული მეთოდი ,,დისპუტატიო”, როდესაც საპირისპირო პოზიციათა პასუხად მასწავლებელი საკითხის საკუთარ გადაწყვეტას წარმოადგენს. ამ მეთოდს სქოლასტიკის მთელი ისტორიის მანძილზე ყველა სქოლასტიკოსი იყენებდა.
უნივერსალიების პრობლემასთან დაკავშირებით აბელარი ნომინალისტებსაც და რეალისტებსაც ეწინააღმდეგება. მისთვის უნივერსალური არის აზრი, ანუ ცნება (sermo), რომელიც ყოველთვის რეალობასთანაა მიმართებაში. ასეთ პოზიციას ზოგიერთმა სწავლულმა ,,კონცეპტუალიზმი” უწოდა, სხვები მას ,,ნომინალიზმის” სახელით მოიხსენიებდნენ. მაგრამ აქ უფრო ,,ზომიერ რეალიზმთან” გვაქვს საქმე.
|
|
3.2.1.5 წმ. ბერნარი (1091-1153 წწ.) |
▲ზევით დაბრუნება |
აბელარის დიალექტიკასა და სამების მისეულ ინტერპრეტაციას დაუპირისპირდა წმ. ბერნარი საფრანგეთში მდებარე კლერვოს ცისტერციანული მონასტრიდან. ბერნარმა დაუდო საფუძველი შუა საუკუნეების მისტიციზმს, ანუ მადლის მეშვეობით სამშვინველისა და ღმერთის შინაგანი ერთიანობის შესწავლასა და განდიდებას.
,,სქოლასტიკური ძიება უსარგებლოა: ფილოსოფოსთა დისკუსიები ,,ქარით სავსე მჭევრმეტყველებაა”. უმაღლესი ფილოსოფიაა ,,იცნობდე იესოს და მის ჯვარცმას”. ამ შეცნობისკენ მივყავართ მისტიკის გზას, რომელიც ბერნარმა საფეხურების მიხედვით აღგვიწერა. წმ. ბერნარის სიყვარულსა და ზებუნებრივს დანატრებულ სულს აბელარის რაციონალური მოსაზრებები ზედმეტად თავისუფალი და თავშეუკავებელი ეჩვენებოდა.
უნდა ვაღიაროთ, რომ გადაჭარბებას ნამდვილად ჰქონდა ადგილი როგორც ერთი, ისე მეორე მხრიდან: აბელარის მგზნებარე ტემპერამენტი ზოგჯერ თითქოს გონებას გვიხატავს უზენაეს მსაჯულად, წმ. ბერნარის არანაკლებ მგზნებარე ტემპერამენტი კი ადვილად ხედავს საფრთხეს დოგმების მეცნიერულ შესწავლაში. სინამდვილეში ამ ორი მიმართულების თანაარსებობა სრულიად შესაძლებელი იყო: აბელარის მიერ გონებისთვის უპირატესობის მინიჭება არ იყო რაციონალიზმი, წმ. ბერნარის მიერ ზებუნებრივის განდიდება კი არ ნიშნავდა ფილოსოფიისა და ლიტერატურულ წყაროთა შესწავლის უარყოფას, პირიქით, ბერნარი სათანადოდ აფასებდა მათ მნიშვნელობას და მათი განვითარების მომხრე იყო.
|
|
3.2.1.6 უგო სან ვიქტორიდან (1096-1141 წწ.) და ვიქტორინელები |
▲ზევით დაბრუნება |
პარიზის წმ. ვიქტორის სკოლა გონებისა (ფილოსოფიური დიალექტიკა) და მისტიკის (რწმენა) ჰარმონიული წონასწორობის მაგალითია.
ამ სკოლის დამაარსებელია უგო სან ვიქტორიდან, ავტორი თეოლოგიური შრომებისა და didaskalion-ისა. ამ უკანასკნელში სწავლის პროგრამაა ჩამოყალიბებული. უგოს მოსწავლე, რიკარდო სან ვიქტორიდან (-1173 წ.), ხაზს უსვამს რწმენისა და მისტიკის მნიშვნელობას; გუალტიერო სან ვიქტორიდან (-1180 წ.) აბუჩად აგდებს ფილოსოფიას, ხოლო გოფრედო სან ვიქტორიდან (-1194 წ.) ადამიანის ღირსებას ასხამს ხოტბას.
უგო სან ვიქტორიდან ამბობდა: ,,ცოდნაში არაფერია უსარგებლო, წარმართული მეცნიერებანიც კი სარგებლის მომტანია წმინდა სწავლებისთვის”.
|
|
3.2.1.7 იოაკიმე ფიორელი (1145-1202 წწ.) |
▲ზევით დაბრუნება |
კალაბრიაში, ფიორეში (დღეს სან ჯოვანი ინ ფიორე) დაბადებული იოაკიმე თვლიდა, რომ სულიწმიდამ, როგორც ღმერთმა (მამისა და ძის მსგავსად), დასაბამი უნდა მისცეს ისტორიულ ეპოქას, რომელშიც თავად იქნება წამყვანი ფიგურა, იმ ორი ისტორიული ეპოქის ანალოგიურად, რომლებიც, შესაბამისად, მამა ღმერთისა და ძის ნიშნით წარიმართა. მართლაც, სამყაროს ისტორიაში პირველ ეპოქაში მამა ღმერთი ბატონობდა, ხოლო მსოფლიო სცენაზე ამ პერიოდში უპირატესად ებრაელი ხალხი მოქმედებდა. მეორე, ძის ბატონობის, პერიოდი სახარებით იწყება. მესამე პერიოდის განმსაზღვრელად კი სულიწმიდა უნდა იქცეს და ამ პერიოდში უნდა გახდეს შესაძლებელი სახარებისეული გზავნილის რეალური და სულიერი მნიშვნელობის გაგება; ამ დროს მიაღწევენ ეკლესია და კაცობრიობა განსულიერაებას.
|
|
3.2.1.8 შარტრის სკოლა |
▲ზევით დაბრუნება |
დიალექტიკოსებსა და ანტიდიალექტიკოსებს (მისტიკოსებს) შორის კამათის პერიოდში შარტრში, ქალაქის სახელგანთქმულ საკათედრო ტაძართან არსებულ სკოლაში, ბუნებასა და კლასიკურ-ლიტერატურულ დისციპლინებს შეისწავლიდნენ. ამ დროისთვის ბუნება აღარ არის ინტელიგიბელურ სამყაროსა და ღმერთთან შედარებით უფრო მდაბალი და უმნიშვნელო საკითხი, ის თავად იქცა ღვთაებრივი სიცოცხლის ერთ ნაწილად, ან მის გამოვლინებად და ამიტომაც შესწავლასა და კვლევას იმსახურებს.
|
|
3.2.2 არაბულ-იუდეური ფილოსოფია |
▲ზევით დაბრუნება |
IX- XII საუკუნეებში არაბულ-იუდეური ფილოსოფია ქრისტიანულ-დასავლური ფილოსოფიისგან განცალკევებით, საკუთარი გზით ვითარდება, თუმცა ამ უკანასკნელზე დიდ გავლენას ახდენს. არაბული და ებრაული ფილოსოფიური მიმდინარეობები შესაბამისად ამ ხალხების კულტურულ და რელიგიულ ტრადიციებს ეყრდნობა, მაგრამ ეს ტრადიციები ნეოპლატონიზმში ერთგვარად შეერთებული ბერძნული ფილოსოფიური აზროვნების ორ ძირითად მიმართულებასთან-პლატონიზმსა და არისტოტელიზმთან-შესაბამისობაშია გააზრებული.
|
|
3.2.2.1 არაბული ფილოსოფია |
▲ზევით დაბრუნება |
თავდაპირველად საკუთარ პოლიტიკურ-რელიგიურ სისტემაში ჩაკეტილი არაბები დამპყრობლური ლაშქრობების შედეგად თანდათან იხსნებიან დასავლური კულტურის მიმართ. საკუთარი აღმოსავლური მონოთეიზმით ამაყი არაბები ბერძნული აზროვნების შედეგების გათავისებას ცდილობენ ისლამის სწავლებასთან მისი მეტ-ნაკლები შერწყმით.
არაბულ ფილოსოფიაში ორი ჯგუფი იკვეთება: აღმოსავლური და დასავლური.
|
|
3.2.2.2 აღმოსავლური ჯგუფი |
▲ზევით დაბრუნება |
აღმოსავლური ჯგუფის, რომლის ცენტრიც ქალაქ ბაღდადში მდებარეობს, პირველი არაბი ფილოსოფოსია ალკინდი (ალ-კინდი, †873 წ.). მასზე მეტად ცნობილია ალ-ფარაბი (?950 წ.), არისტოტელეს მცოდნე, ავტორი ტრაქტატებისა მეცნიერულ დისციპლინათა დაყოფის შესახებ.
აღმოსავლეთის ჯგუფის ყველაზე გამოჩენილი ფილოსოფოსია ავიცენა (ლათინიზებული სახელი იბნ სინასი, ?1037 წ.), ავტორი სისტემური შრომისა სახელწოდებით ,,სამკურნალო წიგნი” (kitāb aš-Šifā). ავიცენას აზრით, ღმერთი აუცილებელი ყოფნაა, ხოლო ქმნილებებში ყოფნა, ანუ არსებობა შემთხვევითია. მაშასადამე, შემოქმედსა და ქმნილებას ერთმანეთისგან არსებობის აუცილებლობა ან შემთხვევითობა განასხვავებს. ღმერთისგან მოდის ინტელექტი, ანუ გონიერება, მისგან იღებენ დასაბამს სხვა გონიერებანი, რომლებსაც ზეციური სამყარო მოჰყავთ მოძრაობაში. ღვთაებრივი ინტელექტი სწორედ ისაა, რასაც არისტოტელე მოქმედ, ანუ აქტიურ ინტელექტს უწოდებს. ის აღემატება ადამიანებს და ცალკეული ადამიანის პოტენციურ, ანუ საკუთარ ინტელექტს მანათობელი მზის მსგავსად ეხმარება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ავიცენა განმარტავს არისტოტელეს აქტიურ ინტელექტს, როგორც ღვთაებრივ ინტელექტს, რომელიც ნათელს ჰფენს ადამიანთა შემეცნებით საქმიანობას.
ამგვარად, ავიცენას სწავლებაში ვხვდებით ისლამური ტრადიციის მონოთეიზმსა და მასთან ერთად არისტოტელესეულ დოქტრინას მოქმედი ინტელექტის შესახებ, ნეოპლატონისტურ დოქტრინას ერთისგან მომავალი ინტელექტის შესახებ (რომელთანაც იგივდება არისტოტელესეული მოქმედი ინტელექტი). ავიცენა ეთანხმება წმ. ავგუსტინეს დოქტრინას ნათელყოფის შესახებ. მაგრამ წმ. ავგუსტინეს მოძღვრებაში ნათელყოფა სიტყვიდან, ანუ ქრისტესგან მოდის, ავიცენასთან კი საშუალედო ინტელექტიდან, რომელიც ღმერთ-ერთსა და ზეციურ გონებათა შორის დგას. შუა საუკუნეებში ეს ორი მიმართულება ხშირად ერთმანეთს ერწყმის და შედეგად ვიღებთ ავგუსტინურ ავიცენიზმს, ან ავიცენურ ავგუსტინიზმს. ავიცენას ფილოსოფიაში მიუხედავად იმისა, რომ ავტორი საკუთარ რელიგიას ბერძნული ფილოსოფიის მეშვეობით განმარტავს, ღვთაებრივის ღრმა შეგრძნება და რელიგიური სულისკვეთება შეიგრძნობა.
ავიცენას ,,ფილოსოფიას”, რომლის შეცდომაც სწორედ ბერძნული აზროვნების მეშვეობით რელიგიური ტრადიციის განმარტების სურვილია, ალგაძალი (ალ-ღაზელი, 1058-1111 წწ.) ყურანის მისტიკას უპირისპირებს. ფილოსოფოსთა რაციონალიზმისგან ამ მისტიკას ის იცავს ტრაქტატში ფილოსოფოსთა განადგურება.
|
|
3.2.2.3 დასავლური ჯგუფი |
▲ზევით დაბრუნება |
არაბ ფილოსოფოსთა შორის ყველაზე ცნობილია იბნ რუშდი, რომელსაც სქოლასტიკოსებმა ავეროესი უწოდეს. ის 1126 წელს ესპანეთში, კორდოვაში დაიბადა, საიდანაც თავისი ფილოსოფიური იდეების გამო გააძევეს. იგი 1198 წლის 10 დეკემბერს 72 წლის ასაკში გარდაიცვალა. მას ეკუთვნის დიდი კომენტარი, საშუალო კომენტარი და არისტოტელეს ნაშრომთა პერიფრაზი. ავეროესმა დაწერა ასევე პასუხი ალგაძალის ფილოსოფოსთა განადგურებაზე (რომელშიც ალგაძალი ილაშქრებს ავიცენას და, ზოგადად, ყველა ფილოსოფოსის წინააღმდეგ, იცავს შექმნის თავისუფლებას და, მაშასადამე, უარყოფს სამყაროს აუცილებლობას). ავეროესის ამ შრომის სათაურია ალგაძალის ფილოსოფოსთა განადგურების განადგურება.
ავეროესისთვის არისტოტელე არის ,,წესი და ნიმუში, შექმნილი ბუნების მიერ ადამიანური სრულყოფილების ძირეული მაგალითის საჩვენებლად”. ამდენად, არისტოტელეს სწავლება მისთვის თვით ჭეშმარიტებაა და ის ამ სწავლების გადმოცემასა და განმარტებას ისახავს მიზნად. გარდა ამისა, ავეროესის აზრით, არისტოტელეს ფილოსოფია სიღრმისეულად ეთანხმება მუსლიმურ რელიგიას, მეტიც, მეცნიერული და თვალსაჩინო ხერხებით გადმოგვცემს იმ ჭეშმარიტებას, რომელსაც რელიგია გაუნათლებელი ადამიანებისათვის გასაგები, მარტივი და პრიმიტიული ფორმით გამოხატავს. მაგრამ არისტოტელეს ძირეულ სწავლებად ავეროესი ყოველივე არსებულის აუცილებლობას მიიჩნევს. თვით სამყაროც აუცილებელია, რადგანაც აუცილებლადაა ღმერთის მიერ შექმნილი. ამიტომაც არ შეიძლება, მას დროში დასაბამი ჰქონდეს: ის მარადიულია. თავისი აუცილებელი ხასიათის გამო სამყარო ისეა შექმნილი, რომ ყოველივე მასში მომხდარი სწორედ ისე უნდა მომხდარიყო, როგორც მოხდა. სამყაროს წესრიგი იმგვარია, რომ ადამიანს არ ძალუძს მისი შეცვლა ან დამსხვრევა; ეს წესრიგი მართავს თვით ადამიანის ქმედებასაც, რომელსაც, აქედან გამომდინარე, არავითარი ინიციატივის უნარი და თავისუფლება არ გააჩნია.
სამყაროს წესრიგის აუცილებლობის ეს პრინციპი მნიშვნელოვანია სამეცნიერო კვლევისათვის, რომელიც, როგორც ვნახავთ, აღორძინების ხანაში სწორედ ყველა ბუნებრივ ფაქტში აუცილებელი წესრიგის აღმოჩენის შესაძლებელობის რწმენით არის წახალისებული.
ყოფის აუცილებლობის დოქტრინის გარდაუვალი შედეგია დოქტრინა სამყაროს მარადიულობის შესახებ. როგორც ავიცენა, ავეროესიც უშვებს სამყაროს შექმნის ფაქტს, რადგანაც სამყაროს არსებობა შესაძლებელი არსებობაა, რომელიც ღმერთის შემოქმედებითი ჩარევის გარეშე არ განხორციელდებოდა. მაგრამ სამყაროს შექმნაში ავეროესი ღმერთის თავისუფალ ქმედებას კი არ ხედავს, არამედ თვით ღმერთის აუცილებელ გამოვლინებას, რომელსაც, როგორც ასეთს, არა აქვს დასაწყისი დროში. მას შემდეგ, რაც ღმერთი არსებობს, ანუ ab eterno, უნდა არსებობდეს სამყაროც, რადგანაც ის ღმერთის აუცილებელი გამოვლინებაა.
ყოფნის აუცილებლობა და სამყაროს მარადიულობა ავეროიზმისთვის ტიპობრივი დოქტრინებია. მესამე ასეთი დოქტრინა ინტელექტს შეეხება. ჯერ კიდევ ავეროესამდე მოღვაწე ფილოსოფოსებმა (ალკინდიდან ავიცენამდე) ჩამოაშორეს ადამიანს აქტიური ინტელექტი და ის ღმერთს მიაკუთვნეს. ადამიანისგან ავეროესი პოტენციურ ინტელექტსაც აცალკევებს (რომელსაც მისი წინამორბედი მოაზროვნეები ადამიანის რაციონალურ სულად აღიქვამდნენ) რადგანაც, თუ პოტენციური ინტელექტი აქტიურ ინტელექტად შეიძლება გარდაიქმნას, მასაც იგივე ბუნება უნდა ჰქონდეს. ადამიანი მხოლოდ მონაწილეობს ღვთაებრივ ინტელექტში და ამ მონაწილეობაში იღებს სათავეს საგნებიდან ინტელიგიბელური ფორმების აბსტრაგირების მიდრეკილება, რომელიც აყალიბებს კონცეფციებსა და პრინციპებს, საიდანაც გამომდინარეობს ადამიანური ცოდნა. ავეროესი უბრუნდება სინათლისა და ფერების არისტოტელესეულ შედარებას და განავრცობს მას: როგორც მზე ასხივოსნებს ჰაერს და ამოქმედებს საგანთა ფერებს, აქტიური ინტელექტიც ასევე ასხივოსნებს პოტენციურ ინტელექტს და ამგვარად განაწყობს ამ უკანასკნელში თანამონაწილე ადამიანის სამშვინველს გრძნობადი წარმოდგენებიდან ცნებათა და უნივერსალურ ჭეშმარიტებათა აბსტრაგირებისკენ.
ამგვარად, ინტელექტი ერთია ყველა ადამიანისთვის და განცალკევებულია მათი სამშვინველისგან.
სამყაროს მარადიულობისა (რომელიც გამორიცხავს თავისუფალ შექმნას) და სამშვინველისგან ინტელექტის განცალკევების (რომელიც გამორიცხავს სამშვინველის უკვდავებას) დოქტრინები ეწინააღმდეგებოდა როგორც მუსლიმურ, ასევე ქრისტიანულ სარწმუნოებას.
ავეროესი ამტკიცებდა, რომ ფილოსოფოსის რელიგიური რწმენა მისი რაციონალური საქმიანობაა და რომ სარწმუნოების ამგვარი საქმიანობის შემცვლელია. სქოლასტიკოსებმა ამ დოქტრინას ორმაგი ჭეშმარიტების დოქტრინა უწოდეს: ერთია გონების ჭეშმარიტება, რომელსაც ადამიანი ფილოსოფიის მეშვეობით აღწევს, და მეორე რწმენის ჭეშმარიტება, რომელსაც რელიგიური ხელისუფალი აცხადებს და აწესებს. ამ დოქტრინას შუა საუკუნეებისა და აღორძინების ხანის მრავალმა ფილოსოფოსმა მიმართა.
|
|
3.2.2.4 ებრაული ფილოსოფია |
▲ზევით დაბრუნება |
ამ პერიოდის ებრაული ფილოსოფია ბერძნულ ფილოსოფიასთან ებრაული ტრადიციის შეთანხმებაა.
ებრაელ ფილოსოფოსთა შორის ცნობილია ესპანეთში, სარაგოსაში მცხოვრები ავიცებრონი (ავენცებროლი, სალომონ იბნ ჯებიროლი). მისი ძირითადი ნაშრომია Fons vitae. ავიცებრონი ნეოპლატონიზმს ემანაციის შესახებ დოქტრინას დაესესხა, არისტოტელეს კი - ილემორფიზმს. მისი სწავლების თანახმად, ყველაფერი ღმერთისგან ემანაციის გზით ხდება და ყოველივე ღმერთისგან წარმომავალი მატერიისა და ფორმისგან შედგება; მატერია და ფორმა სულებსაც (ანგელოზებს) გააჩნიათ, თუმცა ამ შემთხვევაში სულიერ მატერიასა და ფორმაზეა საუბარი.
იუდეველ ფილოსოფოსთაგან უმნიშვნელოვანესია მაიმონიდად წოდებული მოსე ბენ მაიმუნი. ის 1135 წლის 30 მაისს კორდოვაში დაიბადა, სახელი გაითქვა, როგორც ექიმმა, 1204 წლის 13 დეკემბერს ეგვიპტეში გარდაიცვალა. მაიმონიდის ძირითადი ნაშრომია ,,დაბნეულთა მეგზური”, განკუთვნილი მათთვის, ვინც ერთნაირად უარყოფს ურწმუნოებასა და ბრმა რწმენას და ამიტომაც გაურკვევლობაში მერყეობს რწმენისა და გონების მოთხოვნილებათა შორის.
მაიმონიდის ფილოსოფია არაბული არისტოტელიზმის მიერ მსოფლმხედველობაში დამკვიდრებული აუცილებლობის გამორიცხვის ოსტატური მცდელობაა. მაიმონიდი მიიჩნევს, რომ სამყაროს აუცილებლობისა და მარადიულობის თეზისი დამტკიცებული არ არის და მასზე უკეთესად მისი საწინააღმდეგო, სამყაროს შემთხვევითობისა და დროში მისი საწყისის შესახებ, თეზისია დასაბუთებული. შესაძლებელია იმის დამტკიცება, რომ ღმერთის შემოქმედებითი ქმედება არ არის აუცილებელი, ანუ მკაცრად განსაზღვრული, არამედ ის შემთხვევითი და თავისუფალია.
მართლაც, როგორ აიხსნება ბუნებაში არსებათა ასეთი მრავალფეროვნება? არაბი ფილოსოფოსები ამას ზეციური სამყაროს ქმედებას მიაწერდნენ. მაგრამ ეს ქმედება ერთგვაროვანია და ამდენად, არ შეუძლია მრავალფეროვანისა და ცვლადის ახსნა. ამ მრავალფეროვნებას სხვა ვერაფრით ავხსნით, ღმერთის ნების გარდა. მაგრამ ეს ნიშნავს, რომ ღმერთის ნება თავისუფლად და შემთხვევითობის გავლენით მოქმედებს; ანუ მის მიერ საგნების ამგვარად შექმნა არ გამორიცხავს სხვა სახით ან სხვადასხვაგვარად მათი შექმნის შესაძლებლობას.
ანალოგიურ არგუმენტაციას იშველიებს მაიმონიდი ადამიანთან დაკავშირებითაც, მისი თავისუფლების დაცვის მიზნით. უნივერსალური ინტელექტი ადამიანებზე ერთნაირად მოქმედებს. მაშ რატომ ხდება, რომ ზოგი ადამიანი მეტ პროგრესს აღწევს შემეცნებაში, სხვები კი-ნაკლებს? ეს დამოკიდებულია თვით ცალკეულ სამშვინველზე, იმაზე, თუ რამდენად არის ის განწყობილი ინტელექტის ქმედების მიღებისკენ; ამდენად, ნაწილობრივად მაინც, ეს ადამიანის ინიციატივაზეც არის დამოკიდებული. ამიტომაც, მაიმონიდის აზრით, ადამიანი თავისუფალია, თვით ღმერთის წინაშეც კი, რომელიც, მართალია, ავლენს მასზე განგების ზემოქმედებას, მაგრამ ადამიანის თავისუფლების გათვალისწინებით. ანუ ღმერთი პატივს სცემს ადამიანის თავისუფლებას და უზრუნველყოფს მას.
მაიმონიდის დოქტრინა არისტოტელიზმის შესწორების მცდელობაა რელიგიურ მოთხოვნილებათათვის მისი მისადაგების მიზნით. სავარაუდოდ, ამ დოქტრინას იმავე მიზნით სქოლასტიკოსებიც იყენებდნენ.
საყურადღებო ფაქტია, რომ არაბული და ებრაული ფილოსოფიის (ავიცენას გამოკლებით) ძირითადი ცენტრი ესპანეთია, იმ ხანაში ებრაელთა თავშესაფარი და იმავდროულად არაბების მიერ დაპყრობილი ტერიტორია. არისტოტელეს სწავლებამ დასავლურ სამყაროში სწორედ ესპანეთიდან შეაღწია, არაბთა და ებრაელთა განმარტებების მეშვეობით.
|
|
3.2.2.5 XIII საუკუნის ფილოსოფიურ-კულტურული გარემო |
▲ზევით დაბრუნება |
XIII საუკუნეში სქოლასტიკა და მასთან წინა საუკუნეებში განხორციელებული მოსამზადებელი საქმიანობის დამაგვირგვინებელი ფილოსოფიურ-თეოლოგიური სინთეზი განვითარების მწვერვალს აღწევს. აზროვნების ამ გრანდიოზულ გამოვლინებას მრავალმა ფაქტორმა შეუწყო ხელი: უნივერსიტეტების დაარსებამ, არისტოტელეს შრომათა გაცნობამ, საუნივერსიტეტო და კულტურულ სამყაროში ორი დიდი რელიგიური ორდენის - დომენიკანელთა და ფრანცისკანელთა ორდენების - მოღვაწეობის დაწყებამ. ტრადიცია და ახალი ფაქტორები ახალ პრობლემებს, მოთხოვნილებებს, თვალსაწიერს წარმოშობენ. ამ გამოწვევას სქოლასტიკოსები პასუხობენ ნაყოფიერი შრომისმოყვარეობითა და ფილოსოფიური აქტივობით, რომლის მსგავსიც არც ერთ სხვა საუკუნეს არ ახასიათებს.
უნივერსიტეტების დაარსება
უნივერსიტეტი შუა საუკუნეების პირმშოა, თუმცა მის წინამორბედად ათენის, ალექსანდრიის, როდის და სხვა დიდებული სკოლები გვევლინება. შუა საუკუნეთა უნივერსიტეტი scholae-ს შორეული კულტურული მემკვიდრეა. თანდათანობით მოსწავლეები და მასწავლებლები, ცალ-ცალკე თუ ერთად, ურთიერთდახმარებისა და საკუთარი უფლებების დაცვის მიზნით კორპორაციაში (universitas) ერთიანდებიან. პარიზის უნივერსიტეტი 1200 წელს დაარსდა სახელწოდებით universitas magistrorum et scholarium.
უნივერსიტეტის კანცლერის, როგორც საეკლესიო ხელისუფლის, მიერ გაცემული facultas docendi (სწავლების ნებართვა) დაედო საფუძვლად თანამედროვე ფაკულტეტებს, როგორც ცალკეული საგნის ორგანიზებულ სწავლებას (ფილოლოგიისა და ფილოსოფიის, მეცნიერების ფაკულტეტები და ა.შ.). პარიზის უნივერსიტეტში ოთხი ფაკულტეტი არსებობდა: 1. თეოლოგიის, 2. ტრივიუმისა (გრამატიკა, რიტორიკა და დიალექტიკა) და კვადრივიუმის (არითმეტიკა, მუსიკა, გეომეტრია და ასტრონომია) ხელოვნებათა; 3. სამართლისა და 4. მედიცინის ფაკულტეტები. ხელოვნებათა ფაკულტეტზე (რომლის მასწავლებლებსაც სიტყვა ხელოვნებიდან - arte - წარმოებულ სახელს, artistae-ს უწოდებდნენ) წამყვანი იყო ლოგიკის, ანუ დიალექტიკის სწავლება.
უნივერსიტეტი საეკლესიო ხელისუფლების მხარდაჭერითა და მმართველობის გარკვეული ავტონომიით სარგებლობდა. თეოლოგიის ფაკულტეტზე სამეცნიერო წოდებების ამგვარი სისტემა არსებობდა: ლიბერალურ ხელოვნებათა კურსის დასრულებისა და შესაბამისი გამოცდის ჩაბარების შემდეგ მოსწავლეს ბაკალავრიატის (baccalaureatus) კურსდამთავრებულის, ანუ ბაკალავრის (baccalaureus) წოდება ენიჭებოდა. ამის შემდეგ ის თავად იწყებდა სწავლებას, უნივერსიტეტის იმ საშტატო მასწავლებლების ხელმძღვანელობით, ვინც მასზე პასუხისმგებელნი იყვნენ. ორწლიანი პროგრამის დასრულების შემდეგ მოსწავლე აბარებდა გამოცდას და მას სწავლებისა და ქადაგების უფლება (licentia) ენიჭებოდა. შემდეგი ეტაპი მაგისტრის (magister), ანუ საშტატო პროფესორის წოდების მოპოვება იყო.
სწავლების ფორმას წარმოადგენდა lectio (წმინდა წერილის, წმინდა მამების ან კლასიკოსი ფილოსოფოსების შრომების კითხვა და კომენტირება) და disputatio, რომელიც აბელარის ნაშრომში Sic et non გამოყენებული მეთოდის მიხედვით მიმდინარეობდა. არსებობდა disputatio-ს ორი ფორმა: disputatio ordinaria მასწავლებლის მიერ შეთავაზებულ თემაზე და disputatio generalis ან de quolibet, რომლის თემის შეთავაზებაც ნებისმიერ დამსწრეს შეეძლო, დასასრულს კი დისკუსიას მასწავლებელი აჯამებდა. პირველი ტიპის disputatio-ს უკავშირდება შრომები სახელწოდებით Questiones disputatae, მეორე ტიპისას კი - Questiones quodlibetales an Quodlibeta.
თეოლოგიის სწავლებისას, ჩვეულებრივ, სასწავლო ტექსტად გამოიყენებოდა პიეტრო ლომბარდოს 4 Libri Sententiarum. ეს პიროვნება დაიბადა ნოვარის სიახლოვეს, ლუმელოში, და გარდაიცვალა 1160 წელს პარიზის ეპისკოპოსის რანგში. მის ნაშრომში თემების მიხედვითაა დაჯგუფებული წმინდა წერილისა და წმინდა მამათა დოქტრინები (sententiae), რასაც თან ერთვის მაგისტრებისა და ბაკალავრების კომენტარები, ლექციები და დისკუსიები (commentaria, lectiones da disputationes).
პარიზის უნივერსიტეტთან ერთად ევროპის ერთ-ერთი უძველესი, ბოლონიის უნივერსიტეტი, ძირითადად სტუდენტების უნივერსიტეტი იყო. მისი ეს დამახასიათებელი თვისება შემდგომში სხვა იტალიურმა უნივერსიტეტებმაც გაიზიარეს. ფაქტობრივად, უნივერსიტეტს სტუდენტური კორპორაციის რექტორი ხელმძღვანელობდა, პროფესორები მისდამი მორჩილების ფიცს დებდნენ და მასთან აფორმებდნენ აკადემიურ კონტრაქტებს. 1224 წელს ფედერიკო II-მ ნეაპოლის უნივერსიტეტი დააარსა, მას შემდეგ ცოტა ხანში კი უნივერსიტეტები დაარსდა პადუაში, სიენასა და რომში.
ინგლისში უძველესია ოქსფორდისა და კემბრიჯის უნივერსიტეტები. ოქსფორდის უნივერსიტეტი 1167-1168 წლებში დაარსდა პარიზის უნივერსიტეტის მაგალითით, კემბრიჯისა კი ცოტა მოგვიანებით ოქსფორდიდან პროტესტის ნიშნად წასულმა სწავლულთა ჯგუფმა დააარსა.
XV საუკუნის ბოლოს ევროპაში უკვე 75-ზე მეტი უნივერსიტეტი მოქმედებდა.
კულტურული მემკვიდრეობის გამდიდრება და არისტოტელეს აღმოჩენა
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, XII საუკუნემდე ცნობილი იყო არისტოტელეს შრომები ლოგიკის შესახებ (Organon) პორფირესა და ბოეციუსის კომენტარებით. XII საუკუნეში კი ესპანეთისა და დანარჩენი დასავლური სამყაროს დაახლოების წყალობით ევროპელები არაბული ენიდან ესპანურზე თარგმანების მეშვეობით გაეცნენ არისტოტელესა და სხვა ბერძენ ფილოსოფოსთა შრომებს. არაბულიდან თარგმნას არაბთაგან დამოუკიდებლობის სურვილი უწყობდა ხელს. XII საუკუნის შუა წლებში ტოლედოში მთარგმნელთა გაერთიანება დაარსდა, რომლის პირველ წევრთა შორის გამოირჩეოდნენ მიქელე სკოტუსი, ჯოვანი ისპანო, დომენიკო გუნდისალვი, გერარდო კრემონელი.
არაბული ენიდან ნათარგმნი შრომები ერთი ნაკლით გამოირჩეოდა-მათში არისტოტელიზმი ავიცენასა და, განსაკუთრებით, ავეროესის ინტერპრეტაციით იყო წარმოდგენილი; იმავდროულად ამ უკანასკნელის შრომებიც ვრცელდებოდა. ამგვარად, მატერიის მარადიულობის, ერთადერთი ინტელექტისა და რაციონალიზმის ცნებები არისტოტელეს წარმოადგენდნენ ქრისტიანობის სასტიკ მოწინააღმდეგედ. ბუნებრივი იყო, რომ უნივერსიტეტებში ტრადიციული ქრისტიანული სწავლების დამცველმა შეშფოთებულმა პაპებმა სასწავლო პროცესში არისტოტელეს ნაშრომთა საჯაროდ გამოყენება აკრძალეს (1210 და 1215 წლებში).
ამგვარად, ცხადი გახდა პირდაპირ ბერძნული ენიდან არისტოტელეს შრომათა თარგმნის აუცილებლობა. ცნობილი მოღვაწენი, რომლებიც ბერძნულიდან თარგმნიდნენ, იყვნენ ინგლისელი ეპისკოპოსი რობერტ გრეტჰედი (=დიდთავა; †1253 წ.) და უილიამ მოერბეკი, ფლამანდიელი დომენიკანელი ბერი (? 1285 წ.), რომელმაც წმ. თომა აკვინელის თხოვნით არისტოტელეს ყველა შრომა თარგმნა.
ავეროიზმი და ავგუსტინიზმი ლათინურ სამყაროში
არისტოტელიზმმა ლათინურ სამყაროში ავეროესის არაბული ინტერპრეტაციის სახით შეაღწია. ამიტომაც საქმე გვაქვს ავეროისტულ არისტოტელიზმთან, ანუ ავეროიზმთან, რომელიც აცხადებს სამყაროს მარადიულობას, უარყოფს სამშვინველის უკვდავებას, ამტკიცებს რწმენის დაქვემდებარებას გონებისა და დიალექტიკისადმი. უეჭველია, ავეროესისთვის არისტოტელე ჭეშმარიტებას ნიშნავდა, მაგრამ, მეორე მხრივ, არისტოტელე მისთვის ის იყო, რასაც ის იმდროინდელ განათლებულ საზოგადოებას წარუდგენდა.
წმ. ავგუსტინე საყოველთაოდ იყო აღიარებული, როგორც ,,თეოლოგი”, არისტოტელე კი ,,ფილოსოფოსის” სახელით გახდა ცნობილი და სულ უფრო ხშირად თავის ,,კომენტატორთან”, - ავეროესთან ერთად მოიხსენიებოდა. განათლებულ დასავლურ, ანუ ლათინურ სამყაროში ავეროიზმი ლათინურ ავეროიზმად იქცა. მაშინ, როდესაც არისტოტელიზმი ავეროიზმის სახელით ვრცელდება, მისი საწინააღმდეგო ავგუსტინესეული სწავლება ხელახლა იკიდებს ფეხს ბუნების, ბუნების კანონებისა და ბუნების შესწავლის წინააღმდეგ მწვავე გალაშქრების სახით. ეს ავგუსტინიზმია, წმ. ავგუსტინეს ისტორიული დოქტრინისგან განსხვავებული, ახალი მიმართულება. ის ასევე აერთიანებს ავგუსტინეს მიმდევარ თეოლოგთა ჯგუფს, რომლებიც დასავლეთში არისტოტელეს ნაშრომთა სრულყოფილად გავრცელებამდე შუა საუკუნეების განათლებულ სამყაროში ავგუსტინეს ნააზრევის გამგრძელებლებად და მისი ჰეგემონიის წარმომადგენლებად აცხადებენ თავს. ავგუსტინიზმის თეზისებია: ღმერთის აბსოლუტური ყოვლისშემძლეობა, რომელიც კანონისა თუ ბუნებრივი განვითარების საზღვრებს არ ემორჩილება; საგანთა შესწავლისათვის გონებისა და მეცნიერების არასაკმარისობა; რწმენისა და მისტიკის უპირატესობა და ა.შ..
პარიზის უნივერსიტეტში ლათინური ავეროიზმის ძირითადი წარმომადგენელი იყო სიჟერ ბრაბანტელი (1235-1281/84 წწ.), რომელიც სამშვინველთან დაკავშირებულ საკითხებს იკვლევდა. არისტოტელეს განმარტებისას ის ავეროესის მიმდევარია, ანუ იზიარებს ერთადერთი ინტელექტის დოქტრინას, რომლის თანახმადაც, ინდივიდუალური სამშვინველი არც უკვდავია და არც სულიერი. მოგვიანებით წმ. თომა აკვინელის მიერ მის მიმართ გამოთქმული კრიტიკის შედეგად სიჟერმა აზრი შეიცვალა. ამგვარად შეიძლება ავხსნათ ის ფაქტი, რომ დანტემ იგი სამოთხეში მოათავსა და ამით მისდამი სიმპათია გამოხატა). მაგრამ ავეროისტული დოქტრინები უკვე სერიოზულად აშფოთებდნენ ქრისტიანობას (განსაკუთრებით, როცა მოაზროვნეები, ბოეციუს დაკიელის მსგავსად, ფილოსოფიის აბსოლუტურ უზენაესობას ამტკიცებდნენ). ასეთი ვითარება მხოლოდ პარიზისთვის არ იყო დამახასიათებელი, მაგალითად, ნეაპოლი ამ დროისთვის ავეროიზმის ნამდვილ ცენტრად იყო ქცეული.
მეორე მხრივ, ავეროიზმის ლათინი მიმდევრები, გულწრფელად თუ დევნის შიშით, თავს მორწმუნეებად აცხადებდნენ, თუმცა უარს არ ამბობდნენ არისტოტელეს კომენტირებასა და მის ავეროისტულ ინტერპრეტაციაზე. ანუ ავეროიზმის მიმდევარი ჭეშმარიტად აღიარებდა ეკლესიის სწავლებასა და ქრისტიანულ სარწმუნოებას და, ამავე დროს, ჭეშმარიტად მიიჩნევდა მის საწინააღმდეგო ავეროისტულ სწავლებას. ის აცხადებდა: როგორც ფილოსოფოსი, ვაღიარებ ერთადერთი ინტელექტის დოქტრინას, მაგრამ, რადგანაც ის ეწინააღმდეგება ქრისტიანულ სწავლებას სამშვინველის უკვდავების შესახებ, როგორც მორწმუნე, ეკლესიის სწავლებას ვემხრობი და უარვყოფ ერთადერთი ინტელექტის დოქტრინას, როგორც ცრუს. ეს არის სახელგანთქმული ორმაგი ჭეშმარიტების დოქტრინა, რომელსაც მომდევნო საუკუნეებში ავეროისტები სულ უფრო მეტი წარმატებით გამოიყენებენ.
ამგვარად, არისტოტელე კვლავაც იწვევდა ვნებათაღელვას დასავლეთში. პაპის აკრძალვებს ფილოსოფიური ან კულტურული მნიშვნელობა არ ჰქონდა; დასავლეთის თეოლოგიურ სამყაროში ავგუსტინეს სწავლების მრავალსაუკუნოვანი ბატონობის შემდეგ არისტოტელეს მიმართ გარკვეული პოზიციის დაკავების აუცილებლობა გაჩნდა.
რელიგიური ორდენები და აკადემიური პაექრობანი
XIII საუკუნის კულტურული ცხოვრების ბრწყინვალება მნიშვნელოვანწილად დომენიკანელთა და ფრანცისკანელთა რელიგიური ორდენების მოღვაწეობამ განაპირობა. თავდაპირველად სწავლა-განათლების დანერგვა დომენიკანელებმა დაიწყეს, პირველი ფრანცისკანელები კი, კულტურულ ინტერესებსა და სამეცნიერო კვლევებთან შედარებით, ღარიბი ქრისტეს მაგალითის მიბაძვით რელიგიურ ცხოვრებას და მასებში მოქმედებას ანიჭებდნენ უპირატესობას.
პარიზის უნივერსიტეტში ბერთა შესვლამ საერო მასწავლებელთა გაღიზიანება გამოიწვია, რაც მწვავე პოლემიკაში გადაიზარდა, შემდეგ კი თვით მღვდლად კურთხევის მნიშვნელობაზე გაჩაღებულ დისკუსიად იქცა. უილიამმა სან ამორედან გამოაქვეყნა ბერების წინააღმდეგ მიმართული პამფლეტი de periculis novissimorum temporum, რომელიც მიზნად ისახავდა დაემტკიცებინა, რომ მღვდლად კურთხევა საზოგადოებისა და კულტურული ცხოვრებისათვის ზიანის მომტანი იყო. სხვებთან ერთად მას თომა აკვინელმაც უპასუხა მცირე ტრაქტატით Contra impugnantes dei cultum et religionem. აკადემიურ უფლებათა ნიადაგზე საერო მასწავლებლებთან დაპირისპირების შედეგად ბერები კავშირში გაერთიანდნენ. თუმცა, არისტოტელიზმის მიმართ დაკავებული პოზიციიდან გამომდინარე, ბერებს თვით ამ გაერთიანებაშიც მკვეთრად განსხვავებული დოქტრინალური შეხედულებები ჰქონდათ. ამ დროისთვის დასავლეთში სრული პატივით დამკვიდრებული არისტოტელიზმი ქრისტიანული კულტურის წარმომადგენლებს შორის განუწყვეტელი კამათის საგანს წარმოადგენდა.
უფრო ინტელექტუალმა დომენიკანელებმა არისტოტელეს სწავლების მაქსიმალურად ფართოდ დანერგვა არჩიეს, უფრო ვოლონტარისტმა და მისტიკოსმა ფრანცისკანელებმა კი ავგუსტინეს სწავლებასთან სიახლოვე ამჯობინეს, თუმცა არისტოტელეს დოქტრინები მეტ-ნაკლებად მათაც გამოიყენეს. ორივე ეს ორდენი აქტიურად ილაშქრებდა ავეროიზმის წინააღმდეგ.
დომენიკანური სკოლა
- წმ. ალბერტ დიდი
- წმ. თომა აკვინელი
ფრანცისკანული სკოლა
- ალექსანდრე ჰალსელი
- წმ. ბონავენტურა
- როჯერ ბეკონი
- დუნს სკოტი (იოანე)
|
|
3.2.3 ფრანცისკანული სკოლა |
▲ზევით დაბრუნება |
ალექსანდრე ჰალსელი, Summa Teologica-ს პირველი შემდგენელი
ფრანცისკანელთა შორის აღსანიშნავია ალესანდრე ჰალსელი (?1245 წ.), რომლის სახელსაც (თუმცა არა შრომებს მთლიანად) უკავშირდება Summa theologica, XIII საუკუნის პირველი დოქტრინალური სინთეზი. ალექსანდრე ავგუსტინიზმის გავლენის ქვეშ მყოფი თეოლოგია, ის ღმერთს უზენაესი სიკეთის სახით წარმოადგენს. პარიზის უნივერსიტეტში მოღვაწეობის პერიოდში მის მოსწავლეთა შორის იყო წმ. ბონავენტურა.
|
|
3.2.3.1 წმ. ბონავენტურა |
▲ზევით დაბრუნება |
(მისტიციზმი) (1221-1274 წწ.)
ბონავენტურად წოდებული ფრანცისკანელი ბერი ჯოვანი ფიდანცა 1221 წელს ბანიორეჯოში (ვიტერბო) დაიბადა. იყო პარიზის უნივერსიტეტის მასწავლებელი და წმ. თომა აკვინელის მეგობარი. გარდაიცვალა 1274 წელს 53 წლის ასაკში. იყო უფრო მისტიკოსი, ვიდრე ფილოსოფოსი. ამტკიცებდა, რომ ყოველი ქმნილება მატერიისა და ფორმისგან შედგება, ღმერთი კი წმინდა ფორმაა.
- მატერიალურ, სხეულებრივ ქმნილებებში მატერია სხეულებრივია.
- სულიერ ქმნილებებში მატერია სულიერია (სამშვინველი).
ადამიანის სამშვინველი (სულიერი) არ არის წმინდა ფორმა, რადგანაც მასაც გააჩნია მატერია (სული).
ადამიანი არის ,,სული, რომელიც სარგებლობს სხეულით” და არაა მასზე დამოკიდებული: ამ თეორიის მიხედვით, ადამიანის მთლიანობა საკმაოდ გართულებულია...
შემეცნებაში სამშვინველი ღმერთის მიერაა ნათელყოფილი... და მასთან უფროა კავშირში, ვიდრე გრძნობად სამყაროსთან... და მასთან სურს შერწყმა ექსტაზის საშუალებით... (itinerarium mentia in deum).
წმ. თომა მკაფიო საზღვრების დადგენას ცდილობდა ფილოსოფიასა და თეოლოგიას შორის, მისტიკოსებისთვის კი თეოლოგია მკვეთრად გამოხატულ უპირატესობას ფლობს ფილოსოფიასთან შედარებით.
ბონავენტურას ძირითადი ნაშრომია ,,პიეტრო ლომბარდოს მოსაზრებათა კომენტარი”, მის საუკეთესო მისტიკურ შრომად კი ითვლება ,,გონების გზა ღმერთისკენ”.
არისტოტელეს საწინააღმდეგოდ, ბონავენტურა მიიჩნევს, რომ ყველა სახის შემეცნება არ მომდინარეობს გრძნობებისგან: მაგალითად, სამშვინველი გარეგან გრძნობათა დაუხმარებლად შეიცნობს ღმერთსა და საკუთარ თავს. გრძნობებიდან მომდინარეობს სახეობები, ანუ მსგავსებანი საგნებისა, რომლებიც საგანთა გამოსახულებებია. მაგრამ ამ გრძნობად სახეობებს სამშვინველი ვერ გამოიყენებდა ღმერთის მიერ ბოძებული წარმმართველი ნათლის გარეშე, რომელიც ცოდნის ორგანიზებასა და დაყოფაში უძღვება მას. ამგვარად, ბონავენტურა ემხრობა ავგუსტინეს დოქტრინას ღვთაებრივი ნათელყოფის შესახებ.
ღმერთი როგორც ადამიანური შემეცნების, ასევე საგანთა ყოფნის ნორმაა, მათი ნიმუშია. ღვთაებრივ გონებაში საგანთა შესახებ იდეა ან მაგალითი ღვთააებრივი არსის იდენტურია და მხოლოდ შექმნილ საგნებთან მიმართებაში მრავლდება, მაგრამ არა თავად ღმერთში.
ღმერთის არსებობას რაც შეეხება, ბონავენტურა ანსელმოს ონტოლოგიურ არგუმენტს ემხრობა. ,,ღვთაებრივი ყოფის ჭეშმარიტება, - ამბობს ის, - იმგვარია, რომ შეუძლებელია ნამდვილად რწმუნება იმისა, რომ ის არ არსებობს, თუ არა იმის არცოდნის გამო, რასაც მისივე სახელი აღნიშნავს” (კომენტარი, I).
სამყარო არაფრისგან შეიქმნა და ეს ნიშნავს, რომ ის მარადიული არაა, რადგანაც აქედან გამომდინარეობს, რომ სამყაროს არსებობამდე არაფერი იყო. ბონავენტურას შეუძლებლად მიაჩნია სამყაროს მარადიულობის მტკიცება; ის იმ არგუმენტების დამამტკიცებელ ღირებულებას აღიარებს, რომლებიც მაიმონიდს და შემდეგ წმ. თომას მხოლოდ სავარაუდოდ მიაჩნდათ.
ბონავენტურასთვის სამშვინველი სხეულის მამოძრავებელი ძალაა. ის არ არის წმინდა ფორმა (როგორც არისტოტელეს მიმდევრები ამტკიცებდნენ), მას საკუთარი მატერია გააჩნია. ამგვარად, ის სუბსტანციაა, ამ ტერმინის სრული მნიშვნელობით: სხეულისაგან განცალკევებადი, უძლეველი და უკვდავი.
ბონავენტურა აღიარებს შემეცნებაში ადამიანის ინიციატივის უნარსა და მისი ქმედების თავისუფლებას. შემეცნების წარმმართველი ღვთაებრივი შუქი ადამიანის საქციელსაც წარუძღვება. ეს შუქი არის sinderes, გონების ნაპერწკალი: განსჯის ბუნებრივი კრიტერიუმი, რომელიც ადამიანს სიკეთისკენ წარმართავს, ინტელექტის პრინციპები კი, რომლებიც ასევე ღვთიური ნათელმყოფელი ქმედების შედეგად გვევლინებიან, ადამიანს ჭეშმარიტებისკენ მიუძღვიან.
|
|
3.2.3.2 როჯერ ბეკონი (Doctor mirabilis) |
▲ზევით დაბრუნება |
(ექსპერიმენტალიზმი) (12/15-1293 წწ.)
ჩვენი ცოდნის საფუძველი და გარანტია გამოცდილებაა, რომელსაც მათემატიკა ეხმარება. (ექსპერიმენტული მეთოდი). გამოცდილება გრძნობებით არ შემოიფარგლება (გარეგანი გამოცდილება), არსებობს ასევე შინაგანი გამოცდილებაც აზროვნებასა და სუბიექტთან დაკავშირებული ფაქტებისთვის (მისტიკური გამოცდილება) და ის ღვთაებრივი შთაგონების ნაყოფია.
|
|
3.2.3.3 იოანე დუნს სკოტუსი (Doctor subtilis) |
▲ზევით დაბრუნება |
(ვოლონტარიზმი) (1266 /1274-1308 წწ.)
გარდაიცვალა 42 წლის.
სკოტუსი დარწმუნებული იყო, რომ წმ. თომამ გადაჭარბებით გამოიყენა არისტოტელეს სწავლება და ამიტომაც ეცადა, წონასწორობა დაეცვა წმ. ავგუსტინეს (პლატონიზმსა) და არისტოტელიზმს შორის.
არსებობს ინტუიციური შემეცნება: თავის რეალურ არსებობაში წარმოდგენილი საგნის შემეცნება... და არსებობს ასევე შემეცნება, რომელიც გვერდს უვლის საგნის რეალობას, მის აბსტრაგირებას აკეთებს.
მეტაფიზიკა ინტუიციურ შემეცნებას ეფუძნება.
- რას წარმოადგენს მეტაფიზიკის საგანი ყოფნა ანუ სუბსტანცია?
ესაა ინდივიდუალურ არსებათა საერთო ბუნება.
მაგალითად, სუბსტანცია ,,ადამიანი” ყველა ადამიანის საერთო ბუნებაა. ერთი მხრივ, ის მრავალი ცალკეული ადამიანის, მეორე მხრივ კი, ერთადერთი უნივერსალურის, ანუ ცნება ,,ადამიანის” საფუძველია, რომელსაც ადამიანებზე ფიქრისას ვიყენებთ.
მაშასადამე, საერთო სუბსტანციიდან წარმოიქმნება, ერთი მხრივ, გარეგნული ინდივიდუალური საგანი და, მეორე მხრივ, გონებაში არსებული უნივერსალური ცნება.
ეს საერთო სუბსტანციაა სწორედ ინტუიციური შემეცნების საგანი. გრძნობა გარეგნულ ინდივიდუალურ რეალობას წვდება, ინტელექტი, რომელიც აბსტრაგირებას ახდენს, უნივერსალურს, ინტუიციური შემეცნება კი-სუბსტანციას სამყარომდე, რომელიც ინდიფერენტულია უნივერსალობისა და ინდივიდუალობისადმი და, ამავე დროს, ორივეს საფუძველია.
საერთო სუბსტანციიდან ინდივიდუალიზაციის, ანუ განსაზღვრების მეშვეობით წარმოიქმნება გარეგნული რეალური საგანი. ამ პროცესის შედეგად საერთო სუბსტანცია ცალკეულ საგანში განისაზღვრება და კონკრეტდება. ინდივიდში სუბსტანციის ამ განსაზღვრებას დუნსმა ჰაეცცეიტას უწოდა, რაც ჰაეც-იდან, ცალკეული საგნის აღმნიშვნელი ნაცვალსახელიდან, მომდინარეობს.
მეორე მხრივ, იმავე საერთო სუბსტანციიდან აბსტრაგირებისა და უნივერსალიზაციის პროცესის მეშვეობით გონებაში მყოფი უნივერსალურიც წარმოიქმნება.
დამოკიდებულება მეცნიერებასა და რწმენას შორის
ის, რაც რაციონალური გზით არ მტკიცდება, მეცნიერებას არ წარმოადგენს და მხოლოდ რწმენის საგანი შეიძლება იყოს. რწმენა კი თავისუფალი ნების გამოხატულებაა, ის რაციონალური მოტივებით არ განისაზღვრება. სკოტუსის აზრით, ღმერთის მრავალი განსაზღვრება სწორედ რწმენის სფეროში ექცევა: ანუ შეიძლება მათი რწმენა, მაგრამ არა დამტკიცება.
ვოლონტარიზმი
ადამიანის ნება თავისუფალია, ის გონების შეფასებათა მიერაც არ განისაზღვრება. გონება კი არ ირჩევს სიკეთეს, რომელსაც უნდა მისდიოს ნებამ, არამედ თვით ნება ირჩევს თავისუფლად ამა თუ იმ საგანს, შემდეგ კი გონება კეთილად მიიჩნევს მას. ადამიანის ნებისთვის ერთადერთი კანონი ღვთაებრივი ნებაა: ადამიანისთვის სიკეთის კეთება ღვთაებრივი ნების ნაკარნახევის შესრულებაა. ღვთაებრივ ნებას კი, თავის მხრივ, არავითარი მასზე მაღლა მდგომი კანონი არ განსაზღვრავს, რადგანაც ის თავად ამკვიდრებს ყველა კანონს. ადამიანის მთელი ზნეობრივი ცხოვრება ღვთაებრივი ნებისადმი მორჩილებამდე დაიყვანება. თავის უმაღლეს გამოხატულებაში ეს მორჩილება ღვთის სიყვარულია. ადამიანის სიყვარულს ღმერთი პასუხობს მადლით, ამით იგი იღებს სიყვარულს და თვითონ უყვარს თავისი მოყვარული.
|
|
3.2.4 დომენიკანური სკოლა |
▲ზევით დაბრუნება |
დომენიკანელთა შორის გამოირჩევა წმ. ალბერტ დიდი, ბოლშტადის ჰერცოგი (1193. /1207-1280 წწ.). ლომბარდოს სენტენციების კომენტარების გარდა, მას ეკუთვნის მრავალი თეოლოგიური, ფილოსოფიური და სამეცნიერო შრომა; ფილოსოფიურ-თეოლოგიური ხასიათის მის ნაშრომთა შორის აღსანიშნავია Summa de creaturis da Summa theologiae. ალბერტ დიდის ანალიტიკურმა და ფართო საწიერის გონებამ ბუნებრივად გაითავისა არისტოტელეს დოქტრინები. რწმენა მისთვისაც უპირველესია, თუმცა წმ. ალბერტი თვლის, რომ ქრისტიანულ გარემოში აღმოცენებულ ფილოსოფიას წარმატებით და ნაყოფიერად შეუძლია გამოიყენოს ისტორიული და არა არაბთა მიერ სახეცვლილი არისტოტელიზმი. ალბერტ დიდმა მრავალი ანალიზი და შენიშვნა დატოვა, თუმცა ფილოსოფიური სინთეზი არ შეუმუშავებია. წმ. თომა აკვინელი სწორედ მან აზიარა ფილოსოფიის საფუძვლებს და მანვე ჩაუნერგა არისტოტელიზმისადმი პატივისცემა. მოწაფე და მასწავლებელი ერთსულოვანნი იყვნენ ავეროიზმის წინააღმდეგ ბრძოლაში. ალბერტ დიდმა დაწერა de unitate intellectus contra averroistas, რომელშიც განსაკუთრებით ერთადერთი ინტელექტის შესახებ ავეროისტულ იდეას უპირისპირდება. ამავე სახელწოდების მცირე ტრაქტატი დაწერა წმ. თომამაც. მაგრამ ავეროიზმის წინააღმდეგ ამ მოაზროვნეთა ბრძოლა მხოლოდ აღნიშნული ტრაქტატებით არ შემოიფარგლება, ის ორივე სწავლულის მთელ შემოქმედებას მოიცავს.
თავად ალბერტ დიდის მტკიცებით, მისი ერთადერთი სურვილი არისტოტელესა და პერიპათეტიკოსთა მოსაზრებათა წარმოდგენაა. ამ დამოკიდებულებაშივე ჩანს რწმენა იმისა, რომ არისტოტელეს ფილოსოფია უეჭველად ფილოსოფიაა, ყველაზე სრულყოფილი ნაშრომი, რომელიც ადამიანის გონებამ შეიძლება შექმნას. წმ. ალბერტი მკაფიოდ განასხვავებს ერთმანეთისგან ფილოსოფიურ კვლევასა და თეოლოგიას. ფილოსოფია მხოლოდ გონებას უნდა დაეყრდნოს და აუცილებებლ მტკიცებულებათა მეშვეობით უნდა წავიდეს წინ. თეოლოგია კი რწმენით მიღებული პრინციპებით სარგებლობს.
ლათინური სქოლასტიკისთვის ეს ფილოსოფიისა და თეოლოგიის მკაფიო განცალკევების პირველი შემთხვევა იყო. ამავე დროს, ამ მეცნიერებათა შორის რაიმე დაპირისპირების თავიდან აცილების მიზნით წმ. ალბერტმა ხელახლა გადაამუშავა არგუმენტები, რომლებიც მაიმონიდმა დაუპირისპირა ყოფიერების აუცილებლობის, სამყაროს მარადიულობისა და აქტიური ინტელექტის განცალკევების დოქტრინებს, ანუ იმ დოქტრინებს, რომლებსაც არაბები არისტოტელეს მიაწერდნენ.
დომენიკანელთა სკოლის გამოჩენილი ფილოსოფოსის, წმ. თომა აკვინელის, აზროვნებას ცალკე თავში განვიხილავთ.
|
|
3.2.4.1 წმ. თომა აკვინელი (1225-1274 წწ.) |
▲ზევით დაბრუნება |
ცხოვრება
აკვინოს გრაფების შთამომავალი თომა 1225 წელს როკასეკას ციხე-კოშკში დაიბადა. მისი მშობლები იყვნენ ლანდოლფო და თეოდორა. ხუთი წლის ასაკში ბიჭი შუა საუკუნეების იტალიის ცნობილ კულტურულ ცენტრს, მონტეკასინოს ბენედიქტინელთა სააბატოს მიაბარეს. 1236-1239 წლებში თომა ნეაპოლის უნივერსიტეტში სწავლობდა გრამატიკას, ლოგიკასა და ბუნების ფილოსოფიას. 1222 წელს ფედერიკო იი-ის მიერ დაარსებულ ამ უნივერსიტეტში ავეროიზმი დომინირებდა, ამიტომაც სავარაუდოა, რომ თომა კარგად გაეცნო ხსენებულ მიმდინარეობას.
1243 წელს თომა ნეაპოლის სან დომენიკო მაჯორეს მონასტერში დომენიკანელთა ორდენის წევრი გახდა. ნეაპოლიდან რომის გავლით ჩრდილოეთისკენ გამგზავრებულ თომას გზაზე შეიარაღებული ჯგუფი გადაეღობა მისი ძმის, რინალდოს, მეთურობით, რომელიც, როგორც მთელი ოჯახი, თომას ბერად აღკვეცის წინააღმდეგი იყო. სან ჯოვანის მთაზე კოშკში ჩაკეტილი თომა 1245 წელს გაათავისუფლეს, რის შემდეგაც ის ჯერ პარიზში, შემდეგ კი კიოლნში ჩავიდა, სადაც 1248-1252 წლებში წმ. ალბერტ დიდის მოწაფე იყო. პარიზში დაბრუნებულმა თომამ აკადემიური საფეხურები გაიარა (1252-53 წლებში ის არის baccalaureus biblicus - ბიბლიის კომენტირების ბაკალავრი; შემდეგ - baccalaureus sententiarius-პ. ლომბარდოს სენტენციათა კომენტატორი) და 1257 წელს მაგისტრის წოდება მოიპოვა.
1259 ან 1261 წელს თომა იტალიაში დაბრუნდა, 1265-67 წლებში რომში უძღვებოდა თავის მიერვე დაარსებულ დომენიკანურ Studium generale-ს; 1268 წლამდე ვიტერბოში კლემენტ ივ-ის კარზე იმყოფებოდა, შემდეგ კი პარიზში გაემგზავრა და 1272 წლამდე უნივერსიტეტში პედაგოგიური მოღვაწეობა გააგრძელა. 1272 წელს ორდენის საერთო კაპიტულმა მას ნეაპოლის უნივერსიტეტის თეოლოგიის კათედრის დაკავება დაავალა. ლიონის საეკლესიო კრებაში მონაწილეობის მისაღებად პაპ გრეგორი X-ს მიერ მიწვეული თომა გზად ავად გახდა და ფოსანოვას ცისტერციანულ მონასტერში გაჩერდა, სადაც 1274 წლის 7 მარტს გარდაიცვალა სასიკვდილო სარეცელზე ბიბლიური ქებათა-ქების კომენტირებისას.
შრომები
წმ. თომა აკვინელმა მრავალი შრომა დაწერა. გარდა ბიბლიური წიგნების, აგრეთვე არისტოტელეს, ფსევდო-დიონისეს, ბოეციუსისა და სხვათა ნააზრევის კომენტარებისა, მას ბევრი სხვა ნაშრომი ეკუთვნის, რომელთაგანაც აქ ფილოსოფიურ ნაშრომთა ქრონოლოგიური თანმიმდევრობაა წარმოდგენელი:
1254-56: Commentum in 4 ll. Sententiarum magistri P. Lombardi; de ente et essentia (ფუნდამენტური ნაშრომი).
1256-59: Quaestiones disputatae de veritate (რომელშიც IX quaestio-ს სახელწოდებაა de magistro).
1261-64: Summa contra gentes
1265-1272: Quaestiones disputatae: de potentia; de spiritualibus creaturis; de anima; de malo. disputate-ს გარდა 1256-1271 წლებში თომამ დაწერა Quaestiones quodlibetales ან Quodlibeta სხვადასხვა საკითხზე.
1266-1273: Summa Theologiae (ან theologica), დაუმთავრებელი III თავითა და შევსებული სხვა ტრაქტატების ნაწილებით თომას ერთგული ფრა რეჯინალდო და პიპერნოს მიერ.
1270: de unitate intellectus contra avveroistas; de aeternitate mundi contra murmurantes.
თომას შრომები სახელწოდებით Summa სისტემურია: Summa contra gentes ძირითადად ფილოსოფიური ხასიათისაა, ივ წიგნის გამოკლებით; Summa Theologiae თეოლოგიის სრული ტრაქტატია, მაგრამ მასში ჯეროვნადაა შეფასებული ფილოსოფიური მეთოდის მნიშვნელობა და ფილოსოფიის მიერ თეოლოგიის შესაქმნელად რწმენისთვის გაწეული დახმარება.
პიროვნება
როგორც ვნახეთ, ქრისტიანული დასავლეთის ფილოსოფიურ-თეოლოგიური კულტურა დასაბამს იღებს წმ. ავგუსტინედან, რომლის სწავლებასაც ნეოპლატონისტური აზროვნების ელემენტები დაერთო. ისტორიკოსებმა ამ მიმართულებას ავგუსტინიზმი უწოდეს, რადგანაც ის ძირითადად წმ. ავგუსტინეს სწავლებას ეფუძნება.
ავგუსტინიზმის თეზისთაგან შეიძლება შემდეგი გამოვყოთ: ღვთაებრივი ვოლონტარიზმი (ბუნება და მისი კანონები ღვთაებრივ ნებაზეა დამოკიდებული); ანგელოზებში მატერიის არსებობა (თუმცა აქ განსაკუთრებულ მატერიაზეა საუბარი); ჭეშმარიტების შეცნობა განსაკუთრებული ღვთაებრივი ნათელყოფის მეშვეობით; ბუნებისა და შეგრძნების გაუფასურება; დიალექტიკის უგულებელყოფა და ინტუიციისა და გრძნობითი მეთოდებისთვის უპირატესობის მინიჭება. ავგუსტინიზმი ძლიერ მოკავშირეს პოულობს ფრანცისკანიზმის სახით.
ავგუსტინიზმის სწავლების სრულიად საწინააღმდეგოს ამტკიცებს ავეროიზმი, ანუ ავეროესისეული არისტოტელიზმი, როგორც ბუნების აბსოლუტური საკმარისობის დოქტრინა, რომლის თეზისებიცაა: მატერიის მარადიულობა, ინტელექტის ერთადერთობა, ნებისმიერი პოზიტიური რელიგიის კრიტიკა, როგორც გონებაზე დაბლა მდგომი რელიგიისა, ლოგიკისა და მეცნიერების განდიდება. ავგუსტინიზმი განსაკუთრებით პარიზის უნივერსიტეტის თეოლოგიის ფაკულტეტზე იყო გავრცელებული, ხოლო ავეროიზმს იმავე უნივერსიტეტის ხელოვნებათა ფაკულტეტი წარმოადგენდა. დასჯის შიშით თუ ჭეშმარიტების ორი სახეობის-რწმენისა და დიალექტიკის-არსებობაში დაჯერებულობის გამო ლათინური ავეროიზმი ორმაგი ჭეშმარიტების დოქტრინას აღიარებდა.
ამგვარ დამოკიდებულებას შეიძლება უმძიმესი შედეგი ჰქონოდა ქრისტიანული კულტურისა და ცივილიზაციისათვის. თუ ავგუსტინიზმში ფილოსოფია საკუთარ ღირებულებას კარგავდა, ავეროიზმში ის ცოდნის აბსოლუტურ ბატონობამდე მაღლდებოდა. წმ. თომასთვის ავეროესი ნამდვილი პერიპათეტიკოსი კი არ იყო, არამედ პერიპათეტიკული ფილოსოფიის დამაკნინებელი. ამიტომაც საჭირო იყო ავგუსტინიზმისთვის გვერდის ავლა და ავგუსტინეს ისტორიული სწავლების არსთან დაბრუნება, ამ არსის ხელახლა გააზრება ცნებათა გადამუშავებისა და ორგანულობის არისტოტელესეული მეთოდის შესაბამისად.
წმ. ალბერტ დიდის დახმარებით თომა აკვინელი იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ სწორედ ეს იყო მისი ამოცანა, და მიზანდასახულად შეუდგა მუშაობას. წმ. თომა არ არის ცივი რაციონალისტი, თუმცა, ამავე დროს, არ უყვარს ფანტაზიისა და გრძნობისთვის ზედმეტი თავისუფლების მინიჭება, ის არც რაციონალისტია და არც სენტიმენტალისტი, არამედ გენიალური სისტემატიკოსი, რომელსაც უყვარს კონცეფციებისა და პრობლემების მკაფიოდ გადმოცემა და რომელიც საკუთარ აზრს ორგანული ფორმით გამოხატავს, ფუჭი დაწვრილმანებისა და განუსაზღვრელი დასკვნების გარეშე. მის შრომებში მრავლადაა მაგალითები, თუმცა ისინი მხოლოდ ცნებების განმარტებისთვის გამოიყენება, და არა თეზისის დამამტკიცებელ საბუთად. თომა მარტივი და გასაგები ენით წერს და თავის შომაში მრავალ მასალას იყენებს: ავგუსტინეს, არისტოტელესა და ნეოპლატონისტების (განსაკუთრებით, პროკლეს), წმინდა მამების, ბოეციუსისა და ფსევდო-დიონისეს ნააზრევს, მაგრამ ყოველივეს საკუთარი გონების ანალიზს უქვემდებარებს, რადგანაც დარწმუნებულია, რომ ფილოსოფიაში სწორედ ავტორიტეტის საკითხია ყველაზე სუსტი წერტილი. ამიტომაც თეოლოგი და ფილოსოფოსი თომა ზუსტად წვდება ფილოსოფიის ჭეშმარიტ ბუნებას და აღიქვამს მას, როგორც რადიკალურ კრიტიკულ განსჯას რეალობის პრობლემაზე.
ამ ამოცანის შესრულება ორ ძირეულ პირობას ემყარება. პირველი მათგანია ფილოსოფიისა (ცხადი პრინციპების მიხედვით წარმართული რაციონალური კვლევისა) და თეოლოგიის (მეცნიერების, რომელსაც წინაპირობად ღვთაებრივი გამოცხადება უდევს) მკაფიოდ განცალკევება. მართლაც, მხოლოდ ამ მკაფიო განცალკევების მეშვეობით შეძლებს თეოლოგია ფილოსოფიის დაგვირგვინებას, ხოლო ფილოსოფია კი-თეოლოგიისთვის ნიადაგის მომზადებას და მის დახმარებას. მეორე პირობა კი იმაში მდგომარეობს, რომ ფილოსოფიური კვლევის წიაღში სამოქმედო და ნორმატიულ კრიტერიუმად უნდა იქნას მიღებულ პრინციპი, რომელიც გამოხატავს განსხვავებასა და დაშორებას ფილოსოფიის საგანსა და თეოლოგიის საგანს შორის: ანუ ქმნილებათა ყოფნასა და ღვთის ყოფნას შორის.
ეს ორი პირობა ურთიერთკავშირშია, რადგანაც არ შეიძლება ფილოსოფიისა და თეოლოგიის ერთმანეთისგან განცალკევება, თუ არ განცალკევდა და არ განსხვავდა ერთმანეთისგან მათი საგნები; ასევე ფილოსოფიაც ვერ იქნება მოსამზადებელი და დამხმარე საშუალება თეოლოგიისათვის, რომელიც მის დაგვირგვინებას წარმოადგენს, თუ არ ეყრდნობა პრინციპს, რომელიც ამართლებს მის ამ დამხმარე და დაქვემდებარებულ ფუნქციას: ესაა ქმნილების ყოფნის განსხვავება ღმერთის ყოფნისგან.
წმ. თომა იყო დიდი, შავგვრემანი, მსხვილი, ცოტა მელოტი, ჰქონდა ბეჯითი სწავლულისათვის დამახასიათებელი მშვიდობიანი და წყნარი იერი. თავისი ჩუმი და საკუთარ თავში ჩაკეტილი ხასიათის გამო პარიზის უნივერსიტეტში მოსწავლეებმა მას ,,მუნჯი ხარი” შეარქვეს.
|
|
3.2.4.2 წმ. თომა აკვინელის ფილოსოფია |
▲ზევით დაბრუნება |
ცენტრალური იდეა და მეტაფიზიკა
წმ. თომასთვის ფილოსოფია, უპირველეს ყოვლისა, მეტაფიზიკაა, ანუ რეალობის, როგორც ასეთის, უნივერსალური კონცეფცია. ამა თუ იმ რეალობაზე, ადამიანზე თუ ბუნებაზე, ზოგადად, რეალობის ნებისმიერ განსაზღვრებაზე წინ არსებობს რეალობა, რომელიც ფილოსოფოსმა საკუთარი კვლევის საგნად უნდა აქციოს. რეალობის განმარტება თვით რეალობასავით რთულია. ჩვენ მისი ამომწურავი სურათის წარმოდგენას არ ვისახავთ მიზნად, არამედ ძირითად მიმართულებებს განვიხილავთ.
ა) რეალობა და არსებობის, არსების ცნება
რეალობის მთელი სირთულის გათვალისწინებით მის შესახებ შეხედულების ჩამოსაყალიბებლად, უპირველეს ყოვლისა, რეალობის ცნებას აქვს მნიშვნელობა, ანუ იმას, თუ რა იგულისხმება რეალობაში. ამ საკითხში წმ. თომა სოკრატეს მიმდევრად წარმოგვიდგება: იძიებს და ცდილობს, გაიგოს, თუ რა არის რეალობა. პლატონისა და არისტოტელეს სწავლების თანახმად, წმ. თომა პასუხობს, რომ რეალობა არსებობა, ანუ არსებაა. რეალობის შესახებ დოქტრინის ჩამოსაყალიბებლად თომა რეალობის, როგორც არსების, ცნებას იღებს ამოსავალ წერტილად: ქვები არსებობენ, მცენარეები არსებობენ, ცხოველები არსებობენ, ადამიანები არსებობენ... თომა ამოსავალ წერტილად იღებს იმას, რასაც აზრი არსებულად აღიქვამს, ანუ ის არსების სახით გააზრებული თუ წარმოდგენილი რეალობიდან იწყებს სვლას. შეუძლებელი იქნებოდა ამოსავალ წერტილად არაფრის აღება; ნებისმიერი სხვა მოქმედების დაწყებამდე აუცილებელია იმის აღიარება, რომ რეალობა არის, ის არსებაა.
არსების სახით რეალობის წარმოდგენისას თომა არ ამბობს, რომ ეს ცნება ღმერთისმიერია ან თანშობილი. არსების ცნება ინტელექტის მიერაა ჩამოყალიბებული, არსებული საგნების გამოცდილებაზე მუშაობის შედეგად. არსების კონცეფცია არსებულ საგანთა გამოცდილებიდან არის აღებული (აღებული=tractus ab=abs tractus=აბსტრაქტული). თომიზმის, როგორც მეტაფიზიკის, ცენტრალური იდეა არის არსებობის იდეა, რომელიც მიღებულია რაიმე სახით არსებულის გამოცდილებათა აბსტრაგირებით.
ბ) ტრანსცენდენტალიები
არსების ცნება ყველა არსებას მიემართება და მიესადაგება; ამგვარად, ის საგნების ყველა შესაძლო განსაზღვრებას აღემატება (trans-ascendit): ცხოველებზე, მცენარეებსა თუ საგნებზე, სხეულებსა და სულებზე მაღლა არის არსება, როგორც ყოვლისმომცველი ცნება, რომელსაც ვერაფერი აუვლის გვერდს. ანუ, სხვაგვარად რომ ვთქვათ: არსება (=არსების ცნება, რომლითაც ვიაზრებთ მთელს რეალობას, როგორც რეალობას) ტრანსცენდენტალიაა, ანუ ტრანსცენდენტალური ცნებაა.
არსება შეიძლება განვიხილოთ ან სრულიად დამოუკიდებლად, ან სხვა არსებასთან მიმართებაში.
აბსოლუტურად დამოუკიდებლად განხილული არსება თავისთავად განუყოფელია. მაგალითად, ადამიანი ადამიანია, რადგანაც არ დაიყოფა სხეულად და სამშვინველად, არც ცალკე სხეული და არც ცალკე სამშვინველი არ არის ადამიანი, არამედ მხოლოდ ორივე ერთად, განუყოფელი რეალობის სახით. არსების განუყოფელობა მთლიანობაა. ყოველი არსება, როგორც ასეთი, განუყოფელი, მთლიანი, ერთია. ყოველი არსება ერთია და ყოველი ერთი არსებაა:
ens et unum convertuntur (არსება და ერთი შეიძლება იყოს როგორც სუბიექტი, ისე პრედიკატი). ამ საკითხში წმ. თომა ეთანხმება პლატონსა და არისტოტელეს და ეწინააღმდეგება პლოტინს, რომელიც ერთს არსებაზე მაღლა აყენებს. შედეგად, ერთი ისეთივე უნივერსალური ცნებაა, როგორც არსება, და მასავით ტრანსცენდენტალურია, ანუ ერთი ტრანსცენდენტალური ცნებაა, ხოლო ერთიანობა არსებულის ტრანსცენდენტალური თვისებაა.
რაიმე საგანთან მიმართებაში განხილული არსება ჭეშმარიტი და კარგია. ჭეშმარიტი არსებაა, რამდენადაც ის კავშირშია ცოდნასთან ან ინტელექტთან; ყოველი არსება, თუკი ის არსებობს, შეცნობადი და ინტელიგიბელური (არ ითქმის შეცნობილი, არამედ შეცნობადი), ანუ შემეცნებისადმი გახსნილია. ,,ინტელიგიბელური” ნიშნავს ,,ჭეშმარიტს”, ამიტომ: ყოველი არსება არის ჭეშმარიტი და ყოველი ჭეშმარიტი არსებაა. და აქაც: ,,ჭეშმარიტი”, არსების მსგავსად, ტრანსცენდენტალური ცნებაა, რადგანაც ჭეშმარიტი სხვა არაფერია, თუ არა არსება, განხილული ინტელექტთან მის დამოკიდებულებაში. ჭეშმარიტება არსების ტრანსცენდენტალური თვისებაა, როგორც არსების გახსნილობა ინტელექტის, ანუ აზროვნების მიმართ.
ნებასთან (ან, ზოგადად, სურვილთან appetitus=ad petitus=ტენდენცია=სურვილი=ნება) დამოკიდებულებაში განხილულ არსებას სიკეთე ეწოდება, რადგანაც გააჩნია უნარი, თავისკენ მიიზიდოს ვინმე ან რაიმე. ყოველ არსებას აქვს მიზიდვის უნარი, ანუ ყოველი არსება სიკეთეა და ყოველი სიკეთე არსებაა. ამიტომ სიკეთე არსების ტრანსცენდენტალური თვისებაა, ანუ არსების მსგავსად ტრანსცენდენტალურია. სიკეთე (მეტაფიზიკური და არა სიქველის ზნეობრივი სიკეთე) არსების ტრანსცენდენტალური თვისებაა, როგორც ყოველი არსების თვისება, თავისკენ მიიზიდოს. ამ საკითხში წმ. თომა ეთანხმება პლატონსა და არისტოტელეს, მაგრამ არა პლოტინს, რომლისთვისაც ერთი-სიკეთე არსებაზე მაღლა დგას.
ერთი, ჭეშმარიტი და სიკეთე არსების ტრანსცენდენტალური თვისებებია; ისინი აფართოებენ რეალობის, როგორც არსების, თვალსაწიერს. არაფერი არსებას ეწინააღმდეგება; მასზე ფიქრი მხოლოდ არსებასთან კავშირში შეიძლება (შესაძლებელია იფიქრო არაფერზე, თუმცა შეუძლებელია, არაფერი არ იფიქრო) არსების უარყოფის სახით. აქედან გამომდინარეობს შემდეგი აქსიომები: ens et unum convertuntur, ens et verum convertuntur, ens et bonum conventuntur.
გ) თანამონაწილეობა და ანალოგია
ყოველი საგანი, რომელიც არსებობს, არსებაა; მაგრამ თითოეული არსება განსხვავდება მეორისაგან, ამიტომაც შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ერთი არსება მეტად ან ნაკლებად სრულყოფილია მეორეზე რაიმე კლასიფიკაციის ან იერარქიის ფარგლებში. არ შეიძლება იმის თქმა, რომ ერთი არსება მთელი ყოფნაა, ან, რომ ერთი არსება უზენაესი ყოფნაა; ყოველი არსება არსებობის შეზღუდული ფორმაა უზენაესი ყოფნის წინაშე, ანუ უზენაეს ყოფნაში თანამონაწილეობაა. ამგვარად, ყოველი კარგი რამ სიკეთეში თანამონაწილეობაა, ყოველივე ლამაზი კი-სილამაზეში თანამონაწილეობა. ანუ გვაქვს უზენაესი ყოფნა, რომელიც თავად არ მონაწილეობს, მაგრამ რომელშიც თანამონაწილეობს ყველა არსებული: ანუ უზენაესი ყოფნა, როგორც ასეთი და თანამონაწილე (არასრულყოფილი და შეზღუდული) არსებები.
ამგვარად, არსების ცნება-ტერმინი ყველა საგანს მიემართება, მაგრამ დონეებად განსხვავებული სახით ან მნიშვნელობით; ერთი სიტყვით, ცნება ,,არსების” გამოყენებისას არ არსებობს აბსოლუტური იგივეობა, არამედ მიახლოება, მსგავსება, ანუ ანალოგია. უპირველეს ყოვლისა, არსება ანუ არსებობაა უზენაესი ყოფნა, ხოლო შემდეგ თანამონაწილეობის გზით არსებად იწოდება ყველა საგანი, რომელიც უზენაეს ყოფნაში თანამონაწილეობს.
რამდენადაც უზენაესი ყოფნის აბსოლუტურ მნიშვნელობას ამტკიცებს, წმ. თომა პარმენიდეს ეთანხმება, თანამონაწილეობის მტკიცებით კი-პლატონს. ანალოგიის (=არა აბსოლუტური იგივეობა ,,არსებულის” მნიშვნელობაში) მტკიცებით კი თომა ეწინააღმდეგება პარმენიდეს, მაგრამ ეთანხმება პლატონსა და არისტოტელეს. ყოფნის შესახებ ამ უკანასკნელი სამი ავტორის მოსაზრებებს თუ გადავხედავთ, მათი ნააზრევის ახლებურ გადამუშავებას თომას ნაშრომებში აღმოვაჩენთ.
დ) აქტი და პოტენცია
თანამონაწილეობის პლატონისეული ცნების გარდა, წმ. თომასთან ვხვდებით ასევე აქტისა და პოტენციის არისტოტელესეულ წყვილს. აქტი სრულყოფილება, სისრულე, დასრულებულობაა. ამგვარად, ის აღემატება პოტენციას, მის წინაშე უპირატესობას ფლობს. ის, რომ რეალობაში პოტენციაა, საგნებისა და ქმედებების ჩვენი გამოცდილებიდან არის ცხადი. ჩვენშიც და საგნებშიც ქმნადობა აღინიშნება; გარკვეულ მდგომარეობებთან მიმართებაში დაუსრულებლობის მდგომარეობიდან საგნები დასრულებულ მდგომარეობაში გადადიან. ამგვარად, შეგვიძლია ვისაუბროთ აქტის პრიმატის შესახებ პოტენციასთან მიმართებაში. პოტენცია აქტისკენაა მიმართული (შდრ. არისტოტელეს აზრს), როგორც მხედველობაა მიმართული ხედვისკენ, დანახვისკენ. პოტენცია არის განუსაზღვრელი, რომელიც განსაზღვრულობისკენ მიილტვის.
თუ არსებობას აქტს ვუწოდებთ, მაშინ პოტენცია უფრო არსებობის შესაძლებლობაა, რომელიც არსებობისკენ მიისწრაფვის. შედეგად, არსებობა, როგორც აქტი, სრულყოფილებაა, რომლისკენაც მიისწრაფვის პოტენცია, როგორც არასრულყოფილება. საგანთა ქმნადობა მკაფიოდ გამოავლენს პოტენციასა და მის სწრაფვას აქტისკენ.
ე) არსი და ყოფნა
ყოველი არსება არის საგანი, რომელიც არსებობს (ens ლათინურში ზმნა ყოფნის მიმღეობაა). მაგალითად, ადამიანი არის არსებული რამ, ანუ ის ადამიანია, რამდენადაც მას აქვს ადამიანის არსი, და გარდა ამისა, ის არსებობს, ანუ არის. არსება არის ის, რაც არსებობს (id quod est=id + est). პასუხად შეკითხვაზე, თუ რა არის ადამიანი, მის არსს ვასახელებთ იმის დაკონკრეტებამდე, არსებობს ის თუ არა. ამიტომაც ყოველი არსება არის არსი, რომელიც არსებობს, რომელიც არის, რომელსაც აქვს არსებობა, ყოფნა (id=არსი; est=ყოფნა). ანუ ყოველი არსება არსისა და ყოფნის ერთობლიობაა (sinolo).
შეიძლება ითქვას, რომ თანამონაწილეობის საფუძველზე ყოველი არსება არის არსი, რომელიც უზენაეს ყოფნაში თანამონაწილეობს, ამიტომაც უზენაესი ყოფნა არსების არსით იფარგლება: მაგალითად, ადამიანში უზენაესი ყოფნა შემოიფარგლება ადამიანის არსით, რომელიც არის არსება, მაგრამ არ არის მთლიანად უზენაესი ყოფნა. ყოველი არსება მთელს უზენაეს ყოფნას კი არ მოიცავს (= non capit totum esse), არამედ მხოლოდ მონაწილეობს (capit partem) მასში.
თუ აქტისა და პოტენციის წყვილს შევხედავთ, არსსა და ყოფნას შორის დამოკიდებულება შეგვიძლია განვიხილოთ, როგორც პოტენციისა და აქტის (ანუ სრულყოფილების) დამოკიდებულების პარალელი. ე.ი. ყოველი საგნის არსი მიემართება ყოფნას ისე, როგორც პოტენცია-აქტს; ყოველი არსი ყოფნის მიერაა სრულყოფილი (ამოქმედებული), ამიტომაც არსისა და ყოფნის მქონე ყოველი არსება პოტენციისა და აქტის ერთობლიობაა (sinolo).
არსების არსი რომ უზენაესი ყოფნის მიერ იყოს მოცემული, მხოლოდ ამ შემთხვევაში გვექნებოდა არსი, როგორც აქტი, და, მაშასადამე, პოტენციისა და ქმნადობის ნაკლებობა. თუ არსება უზენაესი ყოფნაა, ის აქტია (ანუ ღმერთი).
თუ არსებას აქვს ყოფნა, მაგრამ არ არის უზენაესი ყოფნას, ესაა არსი, როგორც პოტენცია ყოფნის წინაშე, და, მაშასადამე, არსისა და ყოფნის კომპოზიცია, როგორც პოტენციისა და აქტის კომპოზიცია.
არსებებში შესაძლებელი ყველა კომპოზიცია აქტისა და პოტენციის რადიკალურ კომპოზიციას ეფუძნება, რაც არსისა და ყოფნის კომპოზიციაა. წმ. თომას გამოთქმის თანახმად: entia habent esse, მაგრამ non sunt ipsum esse, participant esse.
როგორც ვხედავთ, წმ. თომა პოტენცია-აქტის არისტოტელესეულ წყვილს იყენებს, რათა განსაზღვროს არსებათა სტრუქტურა, როგორც არსისა და ყოფნისგან გამომდნარე. არისტოტელე საუბრობს აქტსა და პოტენციაზე, მაგრამ ამ ბინომს ყოფნასა და არსს არ უკავშირებს. ყოფნაში მონაწილე არსებაზე საუბარი პლატონის ნააზრევის თანახმად მსჯელობას ნიშნავს. მაგრამ საუბარი არსებაზე, როგორც არსზე, რომელიც არსებობს და არ არის უზენაესი ყოფნა, რომელშიც თანამონაწილეობს, წმ. თომამ სამყაროს შექმნის შესახებ ქრისტიანული დოქტრინის საფუძველზე შეძლო, რომლის თანახმადაც, უზენაესი ყოფნა დასრულებულ, შეზღუდულ, გარდამავალ, არასრულყოფილ, იერარქიზებულ ქმნილებებს გადაეცემა. სამყაროს შექმნის ქრისტიანული კონცეფციის მოშველიებისას წმ. თომამ წმ. ავგუსტინეს ნააზრევით ისარგებლა, რათა ხელახლა განეხილა არისტოტელესეული აქტი და პოტენცია, როგორც ყოფნა და არსი. ამ საკითხთან დაკავშირებით უმნიშვნელოვანესი მასალა მოცემულია წმ. თომას მიერ ოცდაათი წლის ასაკში დაწერილ მცირე ტრაქტატში დე ente et essentia, თუმცა ის მაინც საჭიროებს სხვა შრომათა მეშვეობით კომენტირებასა და გავრცობას.
ვ) მატერია და ფორმა
არისტოტელესეულია ასევე მატერია-ფორმის წყვილიც, რომელიც, ილემორფული თეორიის თანახმად, საგანთა კომპოზიციის დასახასიათებლად არის საჭირო. მატერია განუსაზღვრელი და განსაზღვრებადი პრინციპია, ფორმა კი-განმსაზღვრელი პრინციპი. როდესაც არისტოტელესთან აქტი მოქმედებას არ აღნიშნავს, მას ფორმის მნიშვნელობა აქვს. შედეგად, წყვილს-აქტი-პოტენცია-საგანთა სტრუქტურაში არისტოტელესთან ფორმა-მატერიის მნიშვნელობა აქვს, ანუ არისტოტელიზმში ბინომი-აქტი-პოტენცია-იხსნება ბინომში-ფორმა-მატერია.
წმ. თომა იღებს არისტოტელესეულ ბინომს-ფორმა-მატერია-გრძნობადი ბუნების საგნებისათვის (სხეულებრივი, მატერიალური, ან სხეულისგან შემდგარი საგნები), მაგრამ არ ხსნის აქტი-პოტენციის ბინომს ფორმა-მატერიის ბინომში, ანუ არისტოტელესთან ბინომი - აქტი-პოტენცია - იხსნება ბინომში - ფორმა-მატერია, წმ. თომასთვის კი ბინომი - აქტი-პოტენცია - ორ ბინომში იხსნება: ყველა შეზღუდული არსებისთვის ბინომში - ყოფა-არსი, სხეულისაგან შემდგარი საგნებისთვის კი - ასევე ბინომში ფორმა-მატერია.
აქტი და პოტენცია
(უზენაეს ყოფნაზე დაბლა მდგომ) სხეულებრივ არსებებში
სასრულ არსებებში
ანგელოზთა ჩათვლით
ყოფნა-არსი
ფორმა-მატერია
ყოველივე ეს იმას ნიშნავს, რომ, თუ არისტოტელეს მეტაფიზიკა ძირითადად გრძნობადი ბუნების განმარტებას ცდილობს, და, მაშასადამე, ფიზიკისადმი მიდრეკილი მეტაფიზიკაა, წმ. თომას მეტაფიზიკა უფრო მეტად მეტაფიზიკურია არისტოტელესთან შედარებით, უფრო სრულად მოიცავს რეალობას.
არისტოტელეს მიხედვით, მატერია საზღვრავს ფორმას, რომელიც არის გრძნობად მატერიაში მოთავსებული პლატონისეული ,,იდეა”. წმ. თომასთვის უპირველესია არსი, რომელიც ყოფნას საზღვრავს, ხოლო სხეულებრივ საგნებში კი ფორმას მატერია საზღვრავს.
ზ) კატეგორიები
ყოველი არსება, უპირველეს ყოვლისა, სუბსტანციაა, ანუ თავისთავად არსებული არსი. არსებებს თვისებების შეცვლა შეუძლიათ. წმ. თომა არისტოტელესთან ერთად აღიარებს სუბსტანციასა და აქციდენტებს (accidenti), ანუ შეზღუდული საგნების კატეგორიებს ან ზოგად სახეობებს. ლოგიკის თვალსაზრისით, კატეგორიები პრედიკატების ზოგადი კლასებია, მაგრამ რეალობის, ანუ ონტოლოგიის თვალსაზრისით კატეგორიები საგანთა არსებობის სახეობებია. ცნობილია, რომ არისტოტელემ აქციდენტების ცხრა კლასის არსებობა აღიარა. წმ. თომა იღებს ამ კლასებს, მაგრამ ძირეულად ცვლის დოქტრინას შენიშვნით, რომ ქმედება (actio) და დამოკიდებულება (relacio) არ არის წმინდა აქციდენტები, რადგანაც ისინი შეუზღუდავ არსებებშიც შეიძლება შეგვხვდეს.
მოქმედების პრინციპად მიჩნეული სუბსტანცია ყოველი საგნის ბუნებას შეადგენს. არსი სუბსტანციაა, რადგანაც სუბზისტენტურია, ხოლო, როგორც მოქმედების შინაგანი პრინციპი, ის ბუნებაა. და, დასასრულს: არსი საგნის მნიშვნელობაა (quidditas, პასუხობს შეკითხვას quid sit res), ბუნება იგივე არსია, რამდენადაც ის ქმედების შინაგანი პრინციპია, სუბსტანცია იგივე არსია, რამდენადაც ის თავისთავად არსებობს, სუბზისტენტურია = subsistit in se, existit per se).
accidenti |
აქციდენტები |
Quantitas |
რაოდენობა |
Qualitas |
ხარისხი |
Relatio |
დამოკიდებულება |
Passio |
განცდა |
aactio |
ქმედება |
Ubi |
ადგილი |
Quantus |
რამდენი |
Situs |
მდებარეობა |
Habitus |
ჩვევა (მანკიერება ან სათნოება) |
თ) მეტაფიზიკის პრინციპები
წმ. თომა არისტოტელეს მიერ ჩამოყალიბებულ პრინციპებს იყენებს: წინააღმდეგობის, სუბსტანციისა და ყველა სხვა პრინციპს. განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს მიზეზობრიობისა და მიზანშეწონილობის პრინციპს.
მიზეზობრიობის პრინციპი შემდეგში მდგომარეობს: ყოველი გარდაქმნადი არსება დამოკიდებულია სხვა არსებაზე, რომელიც მისი მიზეზია. ეს პრინციპი დაკავშირებულია ბინომთან-აქტი-პოტენცია, რადგანაც გარდაქმნადი, როგორც პოტენციისა და აქტისგან შემდგარი, გულისხმობს და მოითხოვს მოქმედებას, რომელიც პოტენციის ასამოქმედებლადაა მიმართული. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ყოველი გარდაქმნადი სხვა არსების გავლენას განიცდის. ამ პრინციპის ჩამოყალიბება სხვაგვარადაც შეიძლება: ყოველი არსება, როგორც ასეთი, თანამონაწილეობის ძალით გულისხმობს და მოითხოვს არსებას, რომელზეცაა დამოკიდებული.
მიზანშეწონილობის პრინციპი: ყოველი არსება, რომელიც მოქმედებს, გაცნობიერებული თუ გაუცნობიერებელი, სასურველი თუ არასასურველი მიზნისკენ არის მიმართული (omne agens agit propter finem). თუ არსება გონიერია, ის არა მხოლოდ რაღაც მიზნით მოქმედებს, არამედ აცნობიერებს მიზანს, როგორც მიზანს, და ასეთად ისახავს მას. არაგონიერი არსება კი მოქმედებს რაღაც მიზნით (მაგალითისთვის, ავიღოთ ცხოველთა ინსტინქტური მოქმედებანი), მაგრამ არ აცნობიერებს მიზანს, როგორც მიზანს, და არ ისახავს მას, როგორც ასეთს.
წმ. თომასთვის ბუნების ქმნადობა იწვევს მიზეზობრიობასა და მიზანშეწონილობას; არსებათა სწრაფვა მიზეზებსა და პერსპექტივას მოითხოვს. ამგვარად, მიზეზობრიობა და მიზანშეწონილობა ერთმანეთს კი არ გამორიცხავენ, არამედ ურთიერთქმედებენ.
ი) ინდივიდუუმი და პიროვნება
სხვათაგან განსხვავებული და თავისთავად განუყოფელი (in-dividua) ბუნება (ჩვეულებრივ, სუბსტანცია) წარმოადგენს ინდივიდუუმს, კონკრეტულს, რომელიც ერთდროულად არსისა და ყოფნის, სუბსტანციისა და აქციდენტების ერთობლიობაა (sinolo). ბერძნულად ინდივიდუუმს ეწოდება რაობა (ύπόστασις, რაც ლათინურ სუპპოსიტუმ-ს შეესაბამება). ყოველი კონკრეტული არსება ინდივიდია. თუ საუბარია ფორმისა და მატერიისგან შემდგარ ინდივიდებზე, ინდივიდუალიზაციის პრინციპი არ არის ფორმა (ეს სპეციფიკაციის პრინციპია), არამედ მატერია, თანაც არა მხოლოდ მატერია, როგორც ასეთი, არამედ რაოდენობის ზღვარს დაქვემდებარებული მატერია. (materia signata quantitae=განსაზღვრული რაოდენობის მიერ განსაზღვრული და ფორმირებული მატერია). მაგალითად, ის, რომ ადამიანი ადამიანია თავის ადამიანურობაში (=სპეციფიკურობაში), ფორმიდან გამომდინარეობს, მაგრამ ის, რომ ეს კონკრეტული ადამიანია თავის ინდივიდუალობაში, განსაზღვრული და ფორმირებული მატერიის რაოდენობიდან გამომდინარეობს.
ინდივიდუალობა ყველა საგანშია, მაგრამ განსაკუთრებულად და ცხადად ცოცხალ არსებებში: მცენარეებში, ცხოველებში, ადამიანებში. ცოცხალი ორგანიზმი არაერთგვაროვანი ნაწილების მთლიანობაა, რომლებიც ჰარმონიულ ერთიანობას ქმნიან. ინდივიდუუმი ნიშნავს ინდივიდუალიზებულ, ანუ ცალკე აღებულ არსებას.
თუ ინდივიდუუმი გონიერია, მაშინ პიროვნებასთან გვაქვს საქმე. პიროვნება მეტ-ნაკლებად სრულყოფილი ინტელექტის მქონე ინდივიდუუმია, ადამიანის ინტელექტიდან ყველაზე სრულყოფილი არსების ინტელექტამდე.
უნდა გვახსოვდეს, რომ პიროვნების ცნება მატერიას არ უკავშირდება. წმ. თომა მხოლოდ მატერიისგან შემდგარ არსებებში დებს ფორმით განსაზღვრულ მატერიას ინდივიდუალიზაციის პრინციპად. სხვა არსებებში ყოველი ბუნება (ან სახეობა) უკვე ინდივიდუუმია; ინტელექტის დართვით პიროვნებას ვიღებთ როგორც არამატერიალურ (თუ ასეთები არიან), ისე მატერიისგან შემდგარ ინდივიდუუმებში.
შედეგად პიროვნების პიროვნულობა მატერიიდან კი არ მომდინარეობს, არამედ ინტელექტუალობიდან, თუმცა სხეულის მქონე არსებებში ის ფაქტობრივად მატერიასთან შერწყმულია. მაგალითად, ანგელოზი (რომელიც თეოლოგიის მსჯელობის საგანია და არა ფილოსოფიისა), რომელსაც მატერია არ გააჩნია, პიროვნება იქნება და პიროვნება იქნება ადამიანიც, რომელსაც მატერია გააჩნია. მატერიიდან მომდინარეობს სხეულის მქონე არსებათა ინდივიდუალიზაცია, მაგრამ არა პიროვნების ღირსება. როგორც შემდეგ ვნახავთ, გონიერებას პიროვნებაში საკუთარი მეობის შეგნება და თავისუფლება მოაქვს, იმიტომაც პიროვნება თვითცნობიერი (=საკუთარი მეობის ცნობიერების მქონე) და თავისუფალი (საკუთარ ქმედებათა განმსაზღვრელი) რეალობაა.
პიროვნების ცნებაში არსების ცნება ძლიერდება და იხვეწება. პიროვნება სრულფასოვანი არსებაა, თუმცა პიროვნებათა შორის სრულყოფილების იერარქია არსებობს. ამის საფუძველზე ამტკიცებს წმ. თომა, რომ ,,პიროვნებაა ყველაზე სრულყოფილი რამ მთელს ბუნებაში” (Summ. Teol., I, 29, 3).
გნოსეოლოგია
გნოსეოლოგია, ანუ შემეცნების დოქტრინა ან თეორია, არ აღწევს წმ. თომასთან თანამედროვე ფილოსოფიისთვის დამახასიათებელ მასშტაბებს, სადაც შემეცნების პრობლემას ცენტრალური ადგილი უკავია. თუმცა არსებობს თომისტური გნოსეოლოგია, რომელსაც დიდი მნიშვნელობა აქვს და საჭიროა მისი ძირითადი მიმართულებების ცოდნა.
ა) ყოფნა და აზროვნება
წმ. თომას დოქტრინაში შემეცნება არსებითად ყოფნის შემეცნებაა, მიმართულია ყოფნისკენ, მიილტვის ყოფნისკენ (tendit in=in-tendit). ამიტომაც შემეცნება ყოფნის გამჟღავნებაა და, თუკი ყოფნა ჭეშმარიტია (=ინტელიგიბელური), შემეცნებაც ჭეშმარიტია, რამდენადაც ის ყოფნისა და მასთან თანხმობისკენ ისწრაფვის. აზროვნება ჭეშმარიტებისთვისაა, რადგანაც ის ყოფნისთვისაა; სკეპტიციზმი შეუძლებელია, ისევე, როგორც ნებისმიერი რელატივიზმი, მაგალითად, პროთაგორას რელატივიზმი: ყოფნა ის არ არის, რაც ცალკეულს წარმოუდგება, არამედ ის თავისთავად არის და შემეცნება მასთან შეთანხმებას ან მისადაგებას ესწრაფვის, თუმცა კი ხანდახან ამა თუ იმ მიზეზით შეცდომასთან გვაქვს საქმე.
ბ) უნივერსალურობა და კონკრეტულობა
რეალობა, ანუ არსება კონკრეტულია, ის არის ,,აი ეს”. შემეცნება, რომელიც სარგებლობს მისით, ორგვარია: ის გამოცდილებისა და კონცეპტუალური აზრის სახეობებად იყოფა. გამოცდილება გვაძლევს კონკრეტულს, როგორც ასეთს, ცნება კი კონკრეტულს უნივერსალურ მდგომარეობაში გვთავაზობს: მე შევიცნობ ამ ადამიანს და მე შევიცნობ ადამიანს ზოგადად (ვიაზრებ ადამიანის ცნებას ზოგადად).
სხვაგვარად რომ ვთქვათ, უნივერსალურ ცნებათა საკითხში წმ. თომა ზომიერ რეალიზმს, ანუ ზომიერ კონცეპტუალიზმს ემხრობა; უნივერსალური ცნებაა, რომელსაც შეესაბამება მრავლობითი რეალური თავის საერთო ელემენტებით; როგორც უნივერსალური ცნება, აზრი დაკავშირებულია გრძნობასთან, რომელიც გვაძლევს კონკრეტულს, ანუ ეს არის გრძნობის მონაცემებთან მიმართებაში მყოფი აზრი.
გ) გონება და გამოცდილება
არისტოტელეს მსგავსად, წმ. თომაც არ აღიარებს თანშობილ იდეებს. საგანთა შემეცნების წინაშე ადამიანის აზრი პოტენციურია; ამგვარად, მოძრაობა გრძნობიდან უნდა დაიწყოს. ჩვენი ცნებები სწორედ გამოცდილების მიერ შემოთავაზებული მონაცემების აბსტრაგირების მეშვეობითაა მიღებული. აბსტრაგირება არ ნიშნავს შესაცნობი საგნიდან მისი ცნების ,,გამოდევნას”, თითქოს საგანი უკვე შეიცავდეს თავის თავში ცნებას. ამგვარი ინტერპრეტაცია ზედმეტად უხეში იქნებოდა. აბსტრაგირება უნივერსალიზაცია, ანუ დეინდივიდუალიზაციაა.
ადამიანს მხოლოდ საკუთარი ბუნებიდან გამომდინარე შეუძლია შეცნობა: როგორც კვლავაც ვნახავთ, ის სხეულისა და სამშვინველისგან შედგება და, მაშასადამე, სხეულმა და სამშვინველმა, როგორც მთლიანის შემადგენლებმა, ერთიანად უნდა შეუწყონ ხელი შემეცნებას. თუ ადამიანის ინტელექტის ობიექტს ,,ინტელიგიბელურს” ვუწოდებთ, შემდეგი პარალელის გავლება შეგვიძლია: როგორც ადამიანის ინტელექტია სხეულთან გაერთიანებული სამშვინველის ინტელექტი, ასევე ადამიანური ინტელექტის ობიექტი არის გრძნობადში არსებული ინტელიგიბელური, და, ამგვარად, ინტელიგიბელური, რომელიც გრძნობადიდან მიიღება. ამიტომაც ადამიანის ცოდნა გამოცდილებით იწყება და ყოველივე შეცნობადი რაიმე სახით გამოცდილებასთან უნდა იყოს დაკავშირებული.
გამოცდილების ობიექტები, უპირველეს ყოვლისა, გარეგნული გრძნობებით შეიგრძნობა. შემდეგ ისინი ფანტაზიას გადაეცემა და მასში აისახება და ინახება თითოეული საკუთარი ინდივიდუალობით (=გამოსახულება); ფანტაზიას გონება ამუშავებს, ცნების უნივერსალურ მდგომარეობაში მოსაყვანად. მაგალითად, მე შევიგრძნობ ამ კონკრეტულ ადამიანს. შეგრძნება გამოსახულებაში რჩება. მაგრამ იგი არ არის მხოლოდ ,,ეს ადამიანი”, ისაა (ზოგადად) ,,ადამიანი”, განხორციელებული კონკრეტულად ,,ამაში”. ამ ადამიანის პირისპირ დაყენებული გონება მასში ადამიანს ამოიკითხავს (legit-in, intus-legit, intellegit), რადგანაც ამ ადამიანს ,,ადამიანში” განაზოგადებს.
ცოდნა გრძნობებით, გამოცდილებიდან იწყება, მაგრამ გამოცდილებაში არ იმარხება, გამოცდილება ცოდნის საფუძველია და არა მისი საფლავი; გამოცდილების გასააზრებლად და მის საწვდომად გონება (ანუ იგივე ინტელექტი) მოქმედებს.
ინტელექტის მიერ გამოცდილების საფუძველზე ჩამოყალიბებული პირველი სამი ცნებაა ,,არსება”, ,,მიზეზი” და ,,მიზანი”. ისინი შეადგენენ ნებისმიერი შემეცნების საფუძველსა და წყაროს გამოცდილებასთან მუდმივ და აუცილებელ თანამშრომლობაში.
დ) შემეცნება და მეცნიერება
გარკვეულ პრინციპებზე დაყრდნობით მიღებულ ცოდნათა ერთობლიობა ან სისტემა მეცნიერებაა. ამგვარად, შემეცნების დოქტრინა (გნოსეოლოგია) მეცნიერების დოქტრინად (ეპისტემოლოგია) იქცევა. მეცნიერების ცნების განსაზღვრებაში წმ. თომა არისტოტელეს ეთანხმება: მეცნიერება უნივერსალურ და აუცილებელ დებულებათა ან ცოდნათა სისტემაა.
მეცნიერებას, თავისი პრინციპებისა და თეზისების უნივერსალურობის მიუხედავად, მუდამ აქვს არსებითი კავშირი რეალობასთან, რადგანაც რეალობასთან კავშირშია ადამიანის შემეცნება, რომლის ორგანიზებული სახეცაა მეცნიერება.
მეცნიერების ამოსავალი პრინციპებია ცნებათაგან შემდგარი უნივერსალური პრინციპები (როგორც მეტაფიზიკის პრინციპები და ყველა აქსიომა), ან კონსტატაციები, რომლებიც შემდეგ აქსიომებს უნდა გადაეჯაჭვოს.
სამოქმედო მეთოდი დედუქციასა (სილოგიზმი) და ინდუქციას ეყრდნობა, როგორც წმ. თომას მიერ გამოყენებულ არისტოტელესეულ ლოგიკაში. წმ. თომა იცნობს და პატივს სცემს ინდუქციას, მაგრამ თავისი ტემპერამენტისა და შრომების ხასითიდან გამომდინარე, უფრო სილოგიზმს მიმართ ავს, თუმცა ფაქტებს დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს.
წმ. თომა ერთნაირ მნიშვნელობას ანიჭებს როგრც აპრიორულ (იქიდან, რაც იყო მანამდე, იმისკენ, რაც მოხდა მერე-ანუ მიზეზიდან შედეგისკენ სვლა), ისე აპოსტერიორულ (შემდეგ მომხდარიდან მანამდე მომხდარისკენ-შედეგიდან მიზეზისკენ სვლა) მეთოდს. ორივე ეს მეთოდი ქმნის აპოდიქტურ, ანუ აშკარა უეჭველობას, რამდენადაც გამორიცხავს ეჭვს. თუ ეჭვი არ გამოირიცხება, მაშინ საქმე უბრალო ვარაუდთან გვაქვს.
ე) მეცნიერებათა, როგორც ცოდნის ფორმების ან დონეების, სისტემა
არისტოტელემ თავისი დროის ფილოსოფია სამ განხრად დაყო: ფიზიკა, მათემატიკა და მეტაფიზიკა. წმ. თომა არისტოტელესეულ დაყოფას ეთანხმება და სამ დარგს თეოლოგიას უმატებს.
ამიტომაც თომა მეცნიერებათა ამგვარ დაყოფას გვთავაზობს: ღვთაებრივი მეცნიერებანი (თეოლოგია) და ჰუმანური მეცნიერებანი. ეს უკანასკნელი ჯგუფი შედგება ფიზიკის (რომელიც მოიცავს ბუნების ყველა საგანს), მათემატიკისა და მეტაფიზიკისგან (რეალობის, როგორც არსებობის შესწავლა). წმ. თომასთვის თეოლოგია ჭეშმარიტი მეცნიერებაა, რამდენადაც რწმენის პრინციპებიდან გამომდინარე, გონების ძალით აწესრიგებს რწმენის ჭეშმარიტებას დოქტრინების ერთობლიობად.
ღმერთის იდეა
წმ. თომას შრომებში უმნიშვნელოვანესია ღმერთის შესახებ დოქტრინა. თომას ორივე Summaე (contra gentes და Theologiae) სწორედ ღმერთის პრობლემით იწყება. ღმერთის ეს ცენტრალურობა, ანუ თომისტური ფილოსოფიის თეოლოგიური გაჯერებულობა განპირობებულია ერთდროულად თომას ქრისტიანობითა და ნეოპლატონისტური ტრადიციით, რომელშიც ღმერთს ცენტრალური ადგილი უკავია, და ყველაფერი განიხილება, როგორც ღმერთიდან მომავალი, ან ღმერთთან მიბრუნებადი (პლოტინის πρόοδος და έπιστροφή). ღმერთის პრობლემას წმ. თომა სამ ეტაპად განიხილავს: 1) ღმერთის არსებობა; 2) ღმერთის არსი, ანუ ბუნება; 3) სამყაროსთან ღმერთის დამოკიდებულება. გავეცნოთ წმ. თომას ამ რაციონალური, ანუ ფილოსოფიური თეოლოგიის ძირითად დებულებებს მისი, როგორც ქრისტიანი თეოლოგის, ნააზრევისაგან დამოუკიდებლად.
ა ) ღმერთის არსებობა
ღმერთამდე ასამაღლებლად და ამგვარად მისი არსებობის დასამტკიცებლად წმ. თომას დამაჯერებლად არ მიაჩნია წმ. ანსელმოს ონტოლოგიური არგუმენტი, რადგანაც მისთვის ადამიანური ცოდნა გამოცდილებიდან იღებს სათავეს. ამგვარად, ღმერთის არსებობაც გამოცდილებიდან გამომდინარე უნდა დავამტკიცოთ.
წმ. თომა მსჯელობის აპოსტერიორულ მეთოდს იყენებს, ანუ საწყისად იღებს რეალობას (გათვალისწინებულს თავისი დამახასიათებელი ნიშნებით) მისი მიზეზის გამოსავლენად და დასაფიქსირებლად. ამგვარად (ადამიანური ცოდნის საწყისად გამოცდილების აღიარების პრინციპის გათვალისწინებით), წმ. თომას სურს მიაღწიოს ღმერთს, როგორც განმმარტებელ პრინციპს მთელი რეალობისა, როგორც მას გამოცდილება გვთავაზობს. ამიტომ ყოველი არგუმენტი ორი ეტაპისგან შედგება: თავდაპირველად ადგილი აქვს კონსტატაციას, რეალობის ხასიათის გარკვევას; შემდეგ მოქმედებას იწყებს მიზეზობრიობის პრინციპი, რათა ეს ხასიათი მის განმმარტებელ უზენაეს რეალობასთან დააკავშიროს. ღმერთი ერთგვარი მიზანია, ყოველი არგუმენტი (წმ. თომას თქმით) გზაა. შეგვიძლია დავუმატოთ და საშუალება, რაც ზუსტად მიზეზობრიობის პრინციპს წარმოადგენს. ბერძენ ფილოსოფოსთა (არა მხოლოდ არისტოტელეს) და წმინდა მამათა ნააზრევზე დაყრდნობით თომას მიერ ჩამოყალიბებული სახელგანთქმული გზებია:
1) via motus, ანუ გზა, რომელიც საგანთა ქმნადობიდან იღებს სათავეს. წმ. თომა მას, არისტოტელეს მსგავსად, motus-ს უწოდებს, რაც მექანიკური თუ ადგილობრივი მოძრაობით შემოფარგვლას არ ნიშნავს: რეაალობაში არსებებს ქმნადობაში აღვიქვამთ ყოველი ქმნადი მიზეზს მოითხოვს, ამგვარად, არსებობს ქმნადობის უზენაესი პრინციპი, რომელიც არ შეიძლება გახდეს ქმნადი, რათა მასაც არ დასჭირდეს ახსნა. მიზეზობრიობის პრინციპის არისტოტელესეული ფორმულის გამოყენებით (quidquid movetur ab alio movetur) ღმერთი განისაზღვრება, როგორც უძრავი მამოძრავებელი, ანუ ქმნადობის არაქმნადი უზენაესი პრინციპი, აქტი პოტენციის გარეშე, ანუ წმინდა აქტი.
2) via effectus ან efficientiae: გამოცდილების სინამდვილეში ქმედითობის ურთიერთკავშირის მოწმენი ვართ. ყოველი შედეგი მიზეზს მოითხოვს, ამგვარად, არსებობს პირველადი მიზეზი, ყოველი ქმედითობის საწყისი.
3) via contingentiae: გამოცდილების სინამდვილეში აღვიქვამთ არსებებს, რომლებიც არსებობენ, მაგრამ შეიძლება, არც იარსებონ; ანუ არსებებს, რომლებსაც ხანდახან უწევთ არსებობა (contingit). მაგრამ შემთხვევითი აუცილებელ არსებას მოითხოვს, მაშასადამე, არსებობს ღმერთი, როგორც უზენაესი აუცილებელი არსება..
4) via graduum: რეალობაში მოწმენი ვართ ყოფნაში მეტად ან ნაკლებად მონაწილე არსებათა იერარქიის, ანუ გრადაციისა. მაგრამ ყოფნაში მეტი და ნაკლები მაქსიმუმს, უმაღლესს მოითხოვს; ამგვარად, არსებობს ღმერთი, როგორც უმაღლესი ყოფნა, ens per se, entia per participationem-ის წინაშე.
5) via ordinis: რეალობაში მოწმენი ვართ საგანთა და მათი შედეგების დამაკავშირებელი წესრიგისა და მიზეზობრიობისა. მაგრამ წესრიგი მომწესრიგებელს მოითხოვს: ამგვარად, არსებობს ღმერთი, როგორც საგანთა უზენაესი მომწესრიგებელი-შემოქმედი.
ამგვარად, მტკიცებულებებით მიღწეული ღმერთი წარმოგვიდგება, როგორც წმინდა აქტი, პირველადი მიზეზი, აუცილებელი არსება, უმაღლესი ყოფნა, უზენაესი მომწესრიგებელი-შემოქმედი და უკვე გვაქვს წარმოდგენა მის ბუნებაზე.
ბ) ღმერთის ბუნება
ღმერთის არსებობის დამტკიცება ხდება მეთოდით via causalitatis, რაც რეალობაში კონსტატირებულისათვის მიზეზის მოთხოვნას გულისხმობს. ღმერთის შესახებ შემდგომი კონცეფცია მოიპოვება მეთოდით ვია ნეგატიონის, ანუ საგანთა არასრულყოფილებათა უარყოფით (ნეოპლატონისტურის მსგავსი ნეგატიური თეოლოგია, მაგრამ პლოტინისეული განუსაზღვრადი ერთის უკიდურესობამდე მისვლის გარეშე).
ღმერთი არის უ-სასრულო, მარტივი (არა-შედგენილი), უ-ცვლელი, უზარმაზარი, მარადიული (არა დროებითი, დროის გარეშე); ის ერთადერთია, რადგანაც არ არსებობს ორი უსასრულო; ღმერთი აღემატება გამოცდილების რეალობას, რადგანაც წინააღმდეგ შემთხვევაში მის ახსნას ვერ შეძლებდა, ამგვარად, ღმერთი სამყაროსთან არ გაიგივდება (პანთეიზმის საპირისპიროდ).
წმ. თომა, გარდა მეთოდისა via negationis (რაც სცილდება ნეოპლატონიზმს და ეთანხმება ქრისტიანულ სწავლებას), ასევე იყენებს მეთოდს via eminentiae, როემლიც შემდეგში მდგომარეობს: ღმერთს მიეწერება გონიერ არსებათა მაქსიმალურად გაძლიერებული (განსაკუთრებულ ხარისხში აყვანილი) სრულყოფილებანი: ღმერთი არის ზეინტელექტი (ზეგონიერი, ყოვლისმცოდნე, აბსოლუტური ჭეშმარიტება); ზენება (ზესიკეთე, ზესიყვარული); ზეძალა (ყოვლისშემძლეობა). ღმერთის ყველა ეს დახასიათება მისი არსებობის დადასტურების შედეგების ანალიზით მიიღება; ერთი სიტყვით, ისინი წმინდა აქტისა და უზენაესი არსების ცნების განვითარებას წარმოადგენენ.
მხოლოდ ერთი ცნება-ტერმინით ღმერთის დასახასიათებლად წმ. თომა უზენაეს ყოფნას მიმართ ავს. ღმერთის არსი უზენაესი ყოფნაა; მაშასადამე, ღმერთი არ არის არსი, რომელიც იღებს და ფლობს ყოფნას, არამედ ის უზენაესი ყოფნისგან შედგენილი არსია: deus non habet esse, ma est esse, ანუ ღმერთი არის აბსოლუტური ipsum esse, რომელშიც თანამონაწილეობს ყველა შეზღუდული არსება. უსრულყოფილესი ცოდნისა და ნების მქონე ღმერთი უზენაესი პიროვნებაა. უზენაესი ყოფნა და უზენაესი პირი მასში იგივეობრივი, თანხვედრია: უზენაესი ყოფნის აბსოლუტურობა ღმერთს ყველაფრისგან განსხვავებულად, ანუ აბსოლუტურ უზენაეს პიროვნებად აქცევს.
გ) ღმერთი და სამყარო
,,სამყაროში” აქ იგულისხმება ღმერთისაგან განსხვავებული მთელი სინამდვილე, მაშასადამე, ადამიანიც. ღმერთი სამყაროსგან განსხვავდება, მაგრამ მისთვის უცხო არ არის. სამყარომ მხოლოდ არაფრისაგან შექმნის, ანუ წარმოქმნის გზით დაიწყო არსებობა. როგორც წმინდა აქტს, ღმერთს არ შეუძლია ზემოქმედება მატერიაზე, როგორც პლატონისტურ დემიურგს; ღმერთის ქმედება შექმნაა. მაშასადამე, ღმერთი შემოქმედია და სასრული არსებები შექმნილი არსებები, ქმნილებებია.
შექმნა არ არის ნეოპლატონისტური ემანაციის მსგავსი აუცილებელი წარმოქმნა. ღვთაებრივი შემოქმედება თავისუფალი შექმნაა, სადაც ღმერთი მოქმედებს, როგორც მხატვარი. ის ფიქრობს სამყაროზე (წმ. ავგუსტინეს მიერ ღვთაებრივ ინტელექტში ჩადებული პლატონისტური ,,იდეები”), მას სურს და უყვარს სამყარო, როგორც ღმერთში მონაწილე რეალობა. ღმერთი თავისი ძალით წარმოქმნის სამყაროს, იცნობს მას მის ქმნადობაში, ხედავს და განაგებს, თუმცა მისი ხედვა და მისი განგება უშუალოდ არ ხდის ღმერთს სამყაროს ქმნადობის მონაწილედ (არისტოტელეს მოსაზრების საწინააღმდეგოდ).
მიზანი, რომელიც ღმერთმა სამყაროს შექმნისას დაისახა, არ შეიძლება იყოს დაპყრობითი ხასიათისა, ეს კომუნიკაციის მიზანია: ღმერთმა შექმნა, რათა მოგვევლინოს, როგორც არსებობა, გონიერება, სიყვარული, და ამგვარად დაამყაროს კავშირი. სრულად ეს კავშირი ადამიანშია, სამყაროს მეფესა და თვით შექმნის მიზანში: ღმერთმა შექმნა ადამიანი, რათა მასში არეკლილიყო, და შექმნა გარშემო სამყარო ადამიანის საჭიროებისათვის, მის სამოქმედო საშუალებად. მართლაც, მხოლოდ ადამიანია პიროვნება და მხოლოდ ადამიანს აქვს შემეცნებისა და სიყვარულის კავშირი ღმერთთან, რაც ადამიანის ნეტარების საგანია. ის ფაქტი, რომ მხოლოდ ადამიანს ძალუძს ნეტარების განცდა, როგორც სიცოცხლის სისრულისა, მას სამყაროს მიზიდულობის ცენტრად აქცევს: ყოველივე-ადამიანისთვის, ადამიანი კი-ღმერთისთვის (თეოლოგიური ჰუმანიზმი).
ადამიანი
ადამიანის შესახებ თომისტურ დოქტრინაში ცხადად ირეკლება არისტოტელიზმისა და წმ. ავგუსტინედან მომავალი ქრისტიანული ტრადიციების სინთეზი, წმ. თომას მიერ შემუშავებული. ეს ადამიანის სტრუქტურისა და მისი უნარ-თვისებების განხილვისას ხდება თვალსაჩინო .
ა) ადამიანის სტრუქტურა
წმ. თომა იზიარებს არისტოტელეს ილემორფულ დოქტრინას ბუნების საგნებთან მიმართებაში და უარყოფს ავგუსტინისტურ (არა ავგუსტინეს ისტორიულ) დოქტრინას ანგელოზთა მატერიის შესახებ. გარკვეული თვალსაზრისით, ადამიანის აგებულება ბუნების საგანთა საერთო აგებულებას იმეორებს: სამშვინველი ფორმაა, სხეული-მატერია.
არისტოტელეს თვალსაზრისით, ყველა ცოცხალ არსებას გააჩნია სამშვინველი, ანუ სასიცოცხლო საწყისი, რომელიც სიცოცხლის, გრძნობისა, და (ადამიანში) აზროვნებისა და სურვილის საწყისია. ცოცხალ არსებებში სასიცოცხლო საწყისი ფორმაა (έντελεχεια). არისტოტელე განსაზღვრავს სამშვინველს, როგორც ,,ორგანული სხეულის არსებით აქტს ან ფორმას”.
არისტოტელეს მსგავსად, წმ. თომასთვისაც მნიშვნელოვანია ადამიანის მთლიანობა. ამიტომაც ის არც პლატონისეულ დუალიზმს უყურებს ლმობიერად და არც ავგუსტინეს თეორიას, რომლის თანახმადაც ადამიანი სამშვინველია, რომელსაც სხეული ემსახურება. სამშვინველი და სხეული ერთმანეთთან სრულყოფილად არიან დაკავშირებულნი ფორმისა და მატერიის კავშირით, მაშასადამე,-აქტისა და (სიცოცხლის) პოტენციის კავშირით.
გონიერი, ანუ ადამიანური სამშვინველი სრულად არ ამოიწურება წმინდა ფორმის ფუნქციაში. არისტოტელესთვის ყოველი ფორმა, როგორც ასეთი, წარმოადგენს აბსოლუტურ მიმართებას მატერიასთან, რომელთანაც არსებობს ყოველთვის და აუცილებლად (ღმერთის გარდა). წმ. თომა შესაძლებლად მიიჩნევს თვით ფორმის ფუნქციაზე აღმატებული ფორმის არსებობას. მართლაც, სამშვინველი სხვა მატერიის წინაშე არსებითი დამოუკიდებლობის მქონე რეალობაა, თუმცა ფაქტობრივად ის ფორმის ფუნქციას ასრულებს. ის სულიერი ბუნებისაა, ანუ არც მატერიისგან არის შემდგარი და არც მასთან აბსოლუტურად დაკავშირებული. სამშვინველი არსებითად სცილდება სხეულებრივს, თუმცა კი დაკავშირებულია სხეულთან, როგორც თავის ფორმასთან.
სამშვინველის, როგორც სულიერი რეალობის და როგორც ფორმის, კონცეფციიდან ძალიან მნიშვნელოვანი დასკვნები გამომდინარეობს:
1) სულიერებიდან გამომდინარეობს აუცილებლობა იმისა, რომ სამშვინველი ღმერთის მიერ იყოს შექმნილი და არა მშობლების მიერ გაჩენილი. ამავე დროს, აქედან მომდინარეობს იმის აუცილებლობაც, რომ სამშვინველი უკვდავი იყოს, ანუ სხეულთან დაშორების შემდეგ არსებობის უნარი გააჩნდეს. წმ. თომას აზრით, სამშვინველის უკვდავება დამტკიცებადია და ის მას რაციონალური არგუმენტებით ამტკიცებს. არისტოტელესთან სამშვინველის უკვდავება გაურკვეველი რჩება, თუმცა სწორედ სამშვინველის სულიერ ბუნებაზე, ანუ არამატერიალურობაზეა დაყრდნობილი.
2) ფორმის ფუნქციიდან გამომდინარეობს აუცილებლობა, რომ ადამიანის მოქმედება სამშვინველისა და სხეულის ერთობლიობას (sinolo) მიეწეროს, ამიტომაც უნდა ვაღიაროთ სულიერ აქტივობათა (აზროვნება და სურვილი) და ინფრასულიერ ფუნქციათა (გრძნობები, ინსტინქტები, ვნებები, ემოციები და ა.შ.) ურთიერთგავლენა. ადამიანში არ შეიძლება იარსებოს მრავალმა ფორმამ, რადგანაც ასეთ შემთხვევაში ადამიანი დაიყოფოდა. ამგვარად, სამშვინველი სხეულის მყისეული ფორმაა და ინფრასულიერ ფუნქციათა საფუძველზე სხვა არავითარი ფორმა თუ სასიცოცხლო პრინციპი არ არსებობს.
ბ) ადამიანის უნარ-შესაძლებლობანი
ადამიანური შემეცნების ორმაგი სისტემის საფუძველზე ადამიანში მის უნარ-შესაძლებლობათა ორგვარი რიგი უნდა ვაღიაროთ: გრძნობები და ინტელექტი. არსებობს გარეგანი და შინაგანი გრძნობები (მათ შორის უმთავრესი ფანტაზიაა, რომელიც გრძნობებსა და ინტელექტს შორის კავშირის დამყარებას ემსახურება).
ინტელექტი ცნებათა, როგორც რეალობის უნივერსალურ წარმოდგენათა, ჩამოყალიბების უნარია. წმ. თომა უარყოფს თანშობილობის თეორიას (ნატივიზმს), იღებს ცოდნის წინაშე პოტენციურობის მდგომარეობის თეზისს, ანუ იყენებს თეზისს პოტენციური (ან შესაძლებელი) ინტელექტის შესახებ. ინტელექტს პოტენციური ეწოდება, რამდენადაც მას გააჩნია პოტენცია, შეიცნოს საგნები, რომლებსაც ხელახლა ქმნის ან შეიმეცნებს უნივერსალურ მდგომარეობაში.
მეორე მხრივ, რეალობა (რომელიც ინდივიდუალობაში განსახიერებულ მნიშვნელობებს, ანუ არსებს გვთავაზობს) რომ ინტელიგიბელური გახდეს, არსებითად აქტიური უნარია საჭირო: მოქმედი ინტელექტი. პოტენციური ინტელექტიც აქტიურია, მაგრამ მას პოტენციური მხოლოდ შესამეცნებელ საგნებთან მიმართებაში ეწოდება. მოქმედი ინტელექტის აქტივობა ის აქტივობაა, რომელიც ინტელიგიბელურს ხდის შემეცნების საგანს. პოტენციური ინტელექტის აქტივობა არის აქტივობა, რომელიც ობიექტს შეიცნობს (concipit, intelligit).
წმ. თომა აღიარებს ორ ინტელექტს, მაგრამ, როგორც ვხედავთ, გადალახავს არისტოტელეს მერყეობას ინტელექტის დოქტრინის შესახებ. წმ. თომა არისტოტელეს ინტერპრეტაციას გვთავაზობს, როდესაც მოქმედ ინტელექტს ყოველი ადამიანის უნარად წარმოგვიდგენს, რაც პოტენციურ ინტელექტსაც ეხება. წმ. თომა უარყოფს ავიცენასა და ავეროესის მიერ ნაქადაგებ ინტელექტის ერთადერთობას: მისი აზრით, ერთიცა და მეორეც აყალბებენ არისტოტელეს დოქტრინას, როდესაც ცალკეულ მოაზროვნე ადამიანს გარეგან უმაღლეს ინტელექტს მიაკუთვნებენ: hic homo intelligit და არა განცალკევებული და დამხმარე ინტელექტი. თუმცა ის, რაც წმ. თომას არისტოტელეს ინტერპრეტაციად მიაჩნდა, უფრო მისი საკუთარი ნააზრევია.
ინტელექტს, როგორც ყოველი ადამიანისთვის დამახასიათებელ სულიერ უნარს, უკავშირდება სამშვინველის სულიერება, ანუ მისი უკვდავება; ეს ავეროიზმის სწავლებას არ ეთანხმება.
შემეცნებასთან პარალელურად ადამიანში სურვილების ორგვარი რიგი არსებობს: გრძნობადი და გონიერი. ეს უკანასკნელი არის ნება, რომელიც (თუმცა კი მას აბსოლუტური სიკეთის ცნება მოითხოვს) უზენაესი სიკეთის გათვალისწინებით თავისუფალია სიკეთეთა არჩევანში. ნების თავისუფლების საფუძველი სწორედ ადამიანის გონიერებაა: ადამიანს გააჩნია წარმოდგენა აბსოლუტურ სიკეთეზე და განსჯის სხვადასხვა სიკეთეს, როგორც სურვილის ღირსს, მაგრამ არა მაიძულებელს.
როგორც გონიერი (თვით ცნობიერი) და თავისუფალი ინდივიდუუმი, ადამიანი პიროვნებაა: აქვს საკუთარი მიზანი, ღირსება, ბედი; ის სამართლის სუბიექტია და არა ობიექტი, როგორც ადამიანზე დაბლა მდგომი საგნები.
ზნეობა, სამართალი, პოლიტიკა
ღმერთისა და ადამიანის შესახებ დოქტრინის საფუძველზე წმ. თომა აგებს დოქტრინას ადამიანის ქცევის შესახებ, რომლის შედეგებიც სამართლისა და პოლიტიკის სფეროებზეც ვრცელდება.
ა) ზნეობა
წმ. თომას ზნეობა მეტაფიზიკურ-ფსიქოლოგიური ხასიათის ორ ძირეულ დოქტრინას ეყრდნობა: 1) ადამიანი პიროვნებაა და, მაშასადამე, 2) შეგნებულად და თავისუფლად მიისწრაფვის ძირეული მიზნისკენ.
ადამიანისთვის სიცოცხლის პრობლემა ფაქტობრივად ძირეული მიზნის პრობლემაა (თეოლოგიური პრობლემა), ამ მიზნის მიღწევა მას ადამიანური სისრულის იმ მდგომარეობას ანიჭებს, რომელსაც ბედნიერება ეწოდება.
ადამიანის მიზანს რაც შეეხება, წმ. თომას ეჭვი არ ეპარება: მხოლოდ ღმერთია უზენაესი სიკეთე, რომელიც შეიძლება იყოს ადამიანის გამაბედნიერებელი; ნეტარება და ბედნიერება სწორედ შეცნობასა და სიყვარულში მდგომარეობს, რისი საგანიც ღმერთია. ღმერთისკენ სწრაფვით ადამიანი საკუთარი სულიერების სისრულის განხორციელებას ესწრაფვის. შედეგად ღმერთის დიდება (ღმერთის შეცნობა და სიყვარული) და ადამიანური ბედნიერება ერთმანეთს ემთხვევა. ღმერთის, როგორც უზენაესი სიკეთის, მიღწევისკენ ადამიანის ეს არსებითი ლტოლვა მისთვის ვალდებულებაცაა, რამდენადაც, როგორც ქმნილებას, მას არ შეიძლება არ გააჩნდეს საკუთარ (ძირეულ) საწყისთან დაბრუნების ვალდებულება. ეს არის რელიგიურობისა და რელიგიური ვალდებულების ფესვი.
ტელეოლოგიური პრობლემა დეონტოლოგიურ პრობლემას უკავშირდება-ზნეობრივი კანონის, ანუ ვალდებულების პრობლემას, რომლის შესრულებაც ძირეული მიზნის მიღწევის საშუალებაა. ადამიანის ზნეობრიობა მისივე რაციონალურობით განისაზღვრება: ზნეობრივად კარგია ქმედება, რომელიც შეესატყვისება ადამიანის რაციონალურობას, ცუდი კი ისეთი ქმედებაა, რომელიც მას არ შეესატყვისება. ზნეობრივი კანონის (რომელიც ბრძანებს ან კრძალავს) სავალდებულო ხასიათი ქმედებათა მიზანთან კავშირიდან მომდინარეობს: მიზნის მისაღწევად აუცილებელია ზნეობრივად კარგი ქმედების ჩადენა; ხოლო ისეთ ქმედებებს, რომლებიც მიზანს გვაშორებს, თავი უნდა ავარიდოთ.
კანონს იგივე ადამიანის გონება აბატონებს, რომელიც იცნობს ადამიანის ბუნებას და იცის, თუ რა შეეფერება და რა არა მას. თუმცა გონება არ შეიძლება იყოს ვალდებულების ძირეული საფუძველი, რადგანაც ადამიანს არ შეუძლია ერთდროულად მავალდებულებელიც იყოს და ვალდებულიც. ადამიანის გონება, რომელიც ვალდებულების გამოცხადებით პრაქტიკულ გონებად გვევლინება, ცნობს, აღიარებს, აცხადებს ვალდებულებას, მაგრამ აბსოლუტად არ სახავს მას; ის იძლევა განკარგულებებს, როგორც სხვა, უმაღლესი, ანუ ღვთაებრივი გონების ხმა და ანარეკლი. მაშასადამე, ზნეობრივი კანონის საფუძველი ღმერთია და მის გარეშე ვერცერთი კანონი ვერ იქნება მართებული.
ბ) სამართალი
ნებისმიერ სამართლებრივ სისტემას საფუძვლად უდევს მარადიული კანონი, ანუ ღვთაებრივი გონების განკარგულებანი საგნებთან და ადამიანის ქმედებებთან დაკავშირებით. ქმნილებებში ეს კანონი მოცემულია: ტენდენციის, ანუ ინსტინქტის სახით-ირაციონალურ ქმნილებებში და შემეცნებისა და განსჯის სახით-რაციონალურ ქმნილებებში. ესაა ადამიანის ბუნებისთვის თვისობრივი, მისი შინაგანი კანონი. ბუნებრივი კანონი რაციონალურ ქმნილებაში მარადიულ კანონში თანამონაწილეობაა; ის არის სისტემა ზნეობრივი შეგონებებისა, რომელთაც გონება აღმოაჩენს და აფიქსირებს, როგორც ადამიანის ბუნებისათვის შესაბამისს.
ბუნებრივი კანონი, რომელიც ძირეულად ზნეობრივი კანონია, ბუნებრივ სამართლად იწოდება, რადგანაც ის ადამიანებს შორის ურთიერთობებს აწესრიგებს. წერილობით კოდექსებზე და კანონებზე უწინარეს არსებობს ბუნებრივი სამართალი, როგორც ადამიანური თანაცხოვრების არსებითი კანონი.
ბუნებრივ სამართალს, ანუ კანონს დაერთვის პოზიტიური სამართალი, ანუ ადამიანური კანონმდებლის (სახელმწიფოსა თუ ეკლესიის) მიერ დადგენილი სამართალი, რომელიც ემსახურება ბუნებრივი სამართლის უკეთ განსაზღვრასა თუ განმარტებას ისტორიულ გარემოებებთან მიმართებაში. ცხადია, რომ პოზიტიური სამართალი არ შეიძლება და არ უნდა მოვიდეს წინააღმდეგობაში ბუნებრივ სამართალთან.
როგორც ვხედავთ, სამართლის შესახებ თომისტური დოქტრინა ზნეობრიობით, ანუ ეთიკურობით არის გამსჭვალული. წმ. თომასთვის სამართალი სამართლიანი მოწყობის მეშვეობით ხორციელდება და არა ძალის ან ზეწოლის თავს მოხვევით: ius quia iustum და არა ius quia iussum.
უმაღლესი ეთიკური პრინციპი, რომელიც ასევე უმაღლესი იურიდიული პრინციპიცაა, თვით რეალობის სტრუქტურას ასახავს: მასში არსებობს არსებათა იერარქია (შემოქმედი და ქმნილება, პიროვნება და პიროვნება, პიროვნებები და ინფრარაციონალური საგნები). არსებათა სისტემა ასევე მიზანთა სისტემაა, რის გამოც სხეული სამშვინველისთვისაა, ქმნილება-შემოქმედისთვის, საგნები-პიროვნებისათვის და ა. შ. ამგვარი მოწყობა, ანუ იერარქია სამართლიანობის ძალით იმართება, რაც სამართლის საფუძველსა და არსს წარმოადგენს.
გ) პოლიტიკა
არისტოტელეს მსგავსად, წმ. თომა ადამიანს ,,პოლიტიკურ ცხოველად”, ანუ არსებითად სოციალურ ქმნილებად თვლის, რომელსაც ბუნებრივად გააჩნია სახელმწიფოებრივი საზოგადოების შექმნის მიდრეკილება. მაშასადამე, სახელმწიფო ბუნებრივ სამართალს ემყარება და არა თავისუფალ ნებას, თუმცა კი ფაქტობრივად სახელმწიფოს ცხოვრებაში მრავალი ნება იღებს მონაწილეობას.
სახელმწიფო აუცილებელია, რათა პიროვნებამ, რომელიც შეზღუდულია, თავის მიზანს მიაღწიოს. სახელმწიფოს მიზანი სწორედ სულიერ და მატერიალურ სფეროში საყოველთაო კეთილდღეობის მიღწევაა, რაც ასევე პიროვნების უფლებათა დაცვასა და საზოგადოების ინტერესსაც ითვალისწინებს. სახელმწიფოს ეს მიზანი საშუალებაა ადამიანის უზენაესი მიზნების მისაღწევად. აქედან გამომდინარეობს, რომ სახელმწიფო არის ადამიანისათვის და არა პირიქით. პიროვნება იმისათვის ექვემდებარება სახელმწიფოს, რომ დახმარება მიიღოს. და თუ ის იზღუდება სახელმწიფოს წინაშე, ამას იმისთვის აკეთებს, რომ, თავის მხრივ, სახელმწიფოც განეწყოს ადამიანთა სასიკეთოდ.
ამდენად, სახელმწიფო მიზნად არ აქცევს საკუთარ თავს, თავის ძლიერებასა და პრესტიჟს. ძლიერება და პრესტიჟი საშუალებებია სახელმწიფოს მიზნისათვის, ისინი ადამიანის მიზნებს ექვემდებარება. დაუშვებელია სახელმწიფოს მხრიდან ყოველგვარი აბსოლუტიზმი, რომელიც სახელმწიფოს მიწიერ ღმერთად წარმოაჩენს.
პიროვნების ღირსება ვლინდება იმაში, რომ ინდივიდს აქვს უფლება სიცოცხლეზე, კულტურაზე, საკუთარი არსებობისათვის აუცილებელზე, კერძო საკუთრებაზე (თუმცა კი ეს ქონება საერთო კეთილდღეობას უნდა ემსახუროს), ოჯახის შექმნაზე, რასაც სახელმწიფომ პატივი უნდა სცეს და ხელი შეუწყოს.
რაც შეეხება რეჟიმს, ანუ მმართველობას, წმ. თომა ბრძნულად მიიჩნევს, რომ ეს ტექნიკური საკითხია, ანუ ის ისტორიული ვითარების გათვალისწინებით უნდა მოგვარდეს; თომა არჩევით მონარქიულ სისტემას ანიჭებს უპირატესობას, ანუ საზოგადოების მიერ არჩეული ერთის მმართველობას (დღეს ამ ფორმას უფრო საპრეზიდენტო რესპუბლიკა ეწოდება).
ბუნება და ზებუნება
წმ. თომა ქრისტიანი ფილოსოფოსი და თეოლოგია, ამიტომაც ბუნებრივია მისი დაიტერესება ქრისტიანობასა და ფილოსოფიას შორის დამოკიდებულების პრობლემით. ეს დამოკიდებულება ეხება ცოდნას (გონება და რწმენა), მოქმედებას (ბუნება და მადლი), ან საზოგადოებას (სახელმწიფო და ეკლესია). აქ ჩვენ წმინდა თეოლოგიურ საკითხებს არ შევეხებით და მხოლოდ რამდენსამე ფილოსოფიური ხასიათის მოსაზრებას განვიხილავთ.
ა) გონება და რწმენა
წმ. თომა ცხადად აღიარებს გონების, ბუნების, დიალექტიკის, ფილოსოფიის ღირებულებას, თუმცა რაციონალიზმის, ნატურალიზმისა და დიალექტიზმის გაზვიადებათა გარეშე; თომას მიერ არისტოტელიზმის გამოყენება მკაფიოდ მეტყველებს წმ. თომას რაციონალურ და კრიტიკულ თვითცნობიერებაზე. ჩვენს მიერ აქ გადმოცემული თომისტური ფილოსოფია მისი მსჯელობის ფილოსოფიურობასა და კრიტიკულობას ადასტურებს. თომას სახით ბერძნულმა ფილოსოფიამ დამცველი და თავისი ღირსებებისა და საზღვრების სააშკარაოზე გამომტანი იპოვა.
წმ. თომა აღიარებს, რომ რწმენის უეჭველობა გონების უეჭველობას აღემატება, რადგანაც რწმენის საფუძველი ღმერთის ძალაუფლებაა, რომელსაც არც თავის მოტყუება შეუძლია და არც ჩვენი მოტყუება. მაგრამ საკუთარ სფეროში გონება დამოუკიდებელია. თვით გონება აღიარებს, რომ შეიძლება და უნდა არსებობდეს საიდუმლოებანი, რადგანაც არსებობს საზღვრები როგორც შემმეცნებელში, ისე შესამეცნებელ საგანში.
გონება და რწმენა ვერ დაპირისპირდებიან, რადგანაც ორივეს წყარო ერთი და იგივე ღმერთია. გონება რწმენასთან სამ ეტაპზე თანამშრომლობს:
1) რწმენისთვის მოსამზადებლად, რათა რწმენა გულუბრყვილობა არ იყოს; გონება ამზადებს რწმენისთვის მის წინაპირობათა (praeambula fidei) დემონსტრირებით;
2) რაიმე სახით რწმენის დოგმათა საილუსტრაციოდ;
3) რწმენის სწავლების დასაცავად ფილოსოფიის სახელით მართულ წინააღმდეგობათაგან: მაშინ ფილოსოფია თვით ფილოსოფიის წინააღმდეგ იბრძვის, რათა რწმენის სწავლება გონების საწინააღმდეგოდ არ ჟღერდეს. რწმენასა და გონებას შორის თანამშრომლობის შედეგი თეოლოგიაა, - რწმენისა და რწმენის შესახებ მეცნიერება.
ბ) ბუნება და მადლი
ღმერთის მიერ ზებუნებრივ წყობაში მოთავსებული ადამიანი გარკვეული დახმარების გარეშე ვერ მიაღწევს თავის მიზანს. ასეთ დახმარებას მას მადლი უწევს. მადლი იმისთვის კი არ ესაჭიროება ადამიანს, რომ ადამიანი იყოს, არამედ იმისთვის, რომ ქრისტიანი იყოს და ქრისტიანულად იმოქმედოს. კონკრეტულად რომ ვთქვათ, ზებუნებრივ მდგომარეობამდე ადამიანის აღზევებით ქრისტიანს ვიღებთ. ამიტომაც მადლი ქრისტიანი ადამიანის ყველა მოქმედებისათვის არის აუცილებელი.
მადლი არ უარყოფს, არ უგულებელყოფს და არ თრგუნავს ბუნებას, არამედ იღებს და სრულქმნის მას. მადლი აფასებს და ანგარიშს უწევს ბუნების ყველა შეძლებლობასა და მოთხოვნილებას. მადლის თანხლებისას ადამიანი ყოველთვის თავისუფალია, თავად განკარგავს საკუთარ ქმედებებს და აგებს მათზე პასუხს. კათოლიკური სწავლების შესაბამისად, წმ. თომა ზებუნებრივს არაბუნებრივად არ განიხილავს (რაც პროტესტანტურ მოძღვრებაში გვხვდება); ის აფასებს და განადიდებს მთელი ცივილური სამყაროს ბუნებრივ ღირებულებებს.
გ) სახელმწიფო და ეკლესია
თომისტური სახელმწიფო ეშმაკის ქმნილება კი არაა, ადამიანის ბუნების ნაყოფია. რწმენისთვის მოსამზადებელი გონების ფუნქციის მსგავსად, წმ. თომასთვის სახელმწიფოც ასევე მოსამზადებელ ფუნქციას ასრულებს ეკლესიის არსებითად სულიერი მოქმედებისათვის. როგორც რწმენა ეხმარება და ერთგვარად იცავს გონებას გარკვეულ საკითხებში შეცდომის დაშვებისგან, ასევე ეკლესია იცავს და ეხმარება სახელმწიფოს გარკვეულ ვითარებაში შეცდომის ან ცოდვის თავიდან აცილებაში.
ამ თვალსაზრისით, ეკლესიისადმი სახელმწიფოს არაპირდაპირ დაქვემდებარებაზე შეიძლება საუბარი: ერთიცა და მეორეც დამოუკიდებელნი არიან საკუთარი კომპეტენციის ფარგლებში, მაგრამ პოლიტიკური საქმიანობის ზნეობრივ ასპექტებთან მიმართებაში სახელმწიფო ეკლესიას ექვემდებარება (სახელმწიფოზე ეკლესიის არაპირდაპირი გავლენის თეორია) .
ბუნებასა და ზებუნებას შორის ურთიერთობის პრობლემასთან დაკავშირებით წმ. თომა ავგუსტინისტებს უპირისპირდება, რომლებიც აკნინებდნენ გონებასა და ბუნებას რწმენისა და მადლის წინაშე. პოლიტიკაში პოლიტიკური ავგუსტინიზმი სახელმწიფოზე ეკლესიის აბსოლუტურ და პირდაპირ ძალაუფლებას უჭერდა მხარს.
|
|
3.2.4.3 თომიზმი და თომისტური ტრადიცია |
▲ზევით დაბრუნება |
წმ. თომას ფილოსოფია, რომელიც ზემოთ წარმოვადგინეთ, გვაძლევს უფლებას, უარვყოთ მოსაზრება, თითქოს თომიზმი ქრისტიანული ან ქრისტიანიზებული არისტოტელიზმია. არისტოტელეს გარდა, წმ. თომა ასევე პლატონის, წმინდა მამებისა და წმ. ავგუსტინეს სწავლებით ხელმძღვანელობს, თუმცა კი სისტემური მეთოდი უპირველესად არისტოტელიზმს გვახსენებს. თომიზმი ფილოსოფიაა და მასაც, როგორც ყველა ფილოსოფიას, საკუთარი წყარო გააჩნია, მაგრამ ის ორიგინალური სინთეზია, როგორც პირადი გააზრება მთელი ბერძნული და ქრისტიანული ფილოსოფიური ტრადიციისა.
თავისი დროისთვის წმ. თომა რევოლუციონერი იყო, თუმცა არ ცდილობდა თავის წარმოდგენას რევოლუციონერად. ავგუსტინიზმის მიმდევრები კარგად ხვდებოდნენ ამას და მოაზროვნეს დაუპირისპირდნენ. თომას თვით წმ. ბონავენტურაც შეეკამათა. თომას ზოგიერთი დოქტრინა ავეროიზმს დაუახლოვეს და ფილოსოფოსის სიკვდილის შემდეგ თომიზმი ორჯერ გაიკიცხა.
წმ. თომა მკაფიოდ გამოკვეთილი მეტაფიზიკოსი ფილოსოფოსი და თეოლოგი იყო, პატივს სცემდა ბუნების კვლევას და ეჭვის თვალით უყურებდა თავისი დროის ასტრონომიას. ამიტომაც აუცილებლად არ მიიჩნია ბუნების ექსპერიმენტული შესწავლა, რის გამოც როჯერ ბეკონი საყვედურობდა. წმ. თომას ბუნების ფილოსოფია ზოგადად იმდროინდელ დოქტრინებს იმეორებს.
ამ წიგნში არ არის წარმოდგენილი წმ. თომას ესთეტიკური თეორიები, რადგანაც მოაზროვნეს ისინი სისტემური სახით არ ჩამოუყალიბებია, თუმცა კი თავის შრომებში მნიშვნელოვან მოსაზრებებს გვაწვდის სილამაზისა და ხელოვნების შესახებ. ამასთან დაკავშირებით აღსანიშნავია თომას დოქტრინა ფანტაზიის შესახებ; ფანტაზია აქ ხელოვნებისათვის ხატებათა ამსახველად და შემქმნელად გვევლინება.
ასევე არ შევხებივართ წმ. თომას პედაგოგიურ დოქტრინასაც. თავისი ნაშრომის Quaestiones disputatae de veritate XI თავში (სათაურით de magistro) თომა მასწავლებლისა და მოსწავლის დამოკიდებულების საკითხს განიხილავს, ხაზს უსვამს მოსწავლის აუცილებელ შინაგან სულიერებას და მასწავლებლის საქმიანობის ქმედითობას. აქაც იგრძნობა გონებისა და ბუნების პატივისცემა და დაფასება; ავგუსტინისტებისგან განსხვავებით, წმ. თომა მყისვე ნათელყოფის მოშველიებას არ ცდილობს.
თომისტურ ფილოსოფიაში ყოფნის კონცეფციის ცენტრალურობა უფლებას გვაძლევს, მას ყოფნის მეტაფიზიკა ვუწოდოთ. რეალობის, როგორც ყოფნის, დოქტრინიდან, უნივერსალურ ცნებათა პრობლემის დასმიდან, გრძნობასა და ინტელექტს შორის კავშირის შესახებ თეზისიდან გამომდინარე, თომიზმი რეალიზმია. ინტელექტისთვის მინიჭებული მნიშვნელობის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, თომიზმს შეიძლება ინტელექტუალიზმი ვუწოდოთ, თუკი ამ ტერმინს გამოცდილების, ნებისა და რწმენის წინაშე ექსკლუზიურ მნიშვნელობას არ მივანიჭებთ. წმ. თომა განსაკუთრებულად სცემს პატივს გონებას, მაგრამ რაციონალისტი არ არის. ღმერთისა და სამშვინველის დოქტრინის მიხედვით, თომა სპირიტუალისტია, თუმცა არა პლატონივით ზესპირიტუალისტი, რადგანაც ის სამშვინველისა და სხეულის მაქსიმალური ერთიანობის მომხრეა: მის დოქტრინაში ადამიანი ადამიანია და არა ანგელოზი ან მხეცი. ადამიანის თომასეული შეფასებიდან გამომდინარე, თომისტურ ჰუმანიზმზე შეგვიძლია საუბარი, ბუნების მისეული შეფასება კი ნატურალიზმზე საუბრის საშუალებას მოგვცემდა, ეს ტერმინი მყარად რომ არ იყოს დამკვიდრებული ბუნებისა და ბუნების მეცნიერებისთვის გადაჭარბებული მნიშვნელობის მინიჭების აღსანიშნავად.
თავისი გაწონასწორებულობით თომიზმი ქრისტიანული ფილოსოფიის სახეობად გვევლინება: ყოფნა და ქმნადობა, ერთი და მრავალი, ინტელექტი და გრძნობა, უნივერსალური და ცალკეული, რწმენა და გონება, ბუნება და მადლი თომიზმში საკუთარი შეუცვლელი მნიშვნელობითაა წარმოდგენილი. რამდენსამე გამონაკლისს თუ არ ჩავთვლით, წმ. თომას ფილოსოფია დომენიკანელთა ორდენის ოფიციალურ სწავლებად იქცა, დროთა განმავლობაში კი ნამდვილ თომისტურ სკოლად ჩამოყალიბდა, ამ ტიპის სასწავლებელთათვის დამახასიათებელი ყველა ტრადიციული უპირატესობითა და ნაკლით. მოგვიანებით თომიზმი სხვა რელიგიურმა ორდენებმაც გაიზიარეს და ამ სწავლებამ კათოლიკურ სამყაროში მანამდე არნახულ წარმატებას მიაღწია. თომამ წმ. ავგუსტინეს სწავლება კი არ შეცვალა, არამედ შეავსო ის და თომიზმის სახელით სისტემატიზებულ დოქტრინათა ერთობლიობად წარმოადგინა. ერთ დროს დავიწყებას მიცემულმა ამ სწავლებამ დღეს კვლავ დაიმკვიდრა ადგილი იმ ადამიანთა ცნობიერებაში, ვინც მასში ფილოსოფიის წარმატებით შესწავლისთვის საჭირო საფუძველს ხედავს.
|
|
3.2.5 ფრანცისკანელთა ფილოსოფია |
▲ზევით დაბრუნება |
|
|
3.2.5.1 შესავალი |
▲ზევით დაბრუნება |
ოფიციალურ გაკიცხვაზე რომ აღარაფერი ვთქვათ, განათლებულ ფრანცისკანელთა წრეებში წმ. თომას ფილოსოფიამ უარყოფითი რეაქცია გამოიწვია. მეტიც, ის დაუფარავი სიძულვილით მიიღეს, რადგანაც მოწინააღმდეგეთა აზრით, თომა ზედმეტად დამთმობი იყო არისტოტელიზმის, გონების, ბუნების, ფილოსოფიისა და ბუნების შესწავლის მიმართ.
ფრანცისკანული სწავლება წმ. ფრანცისკომ ჩამოაყალიბა, როგორც ანტიინტელექტუალიზმი, ანტიდიალექტიკა, ანტიმეცნიერება: არა დიალექტიკა, არამედ სიყვარული; არა მეცნიერება, არამედ რწმენა. ღარიბი ქრისტეს შვილები თეორიულ სწავლას კი არა, მირონს უნდა ყოფილიყვნენ დაწაფებულნი. ბუნებრივია, რომ ფრანცისკანელთა ეს განწყობა სავსებით ეთანხმებოდა მადლითა და თეოლოგიურობით ესოდენ გაჯერებული ავგუსტინეს სწავლებას.
თუმცა, ყველა შინაგანი წინააღმდეგობის მიუხედავად, ფრანცისკანელებიც შეუდგნენ სწავლას. ისინი კვლავაც მისდევდნენ წმ. ფრანცისკოს ,,სერაფიმიზმს” (,,სერაფიმისებრი მგზნებარებაში”, ამბობს მასზე დანტე) და აქტიურად იყენებდნენ მას წმ. დომენიკოს (რომელსაც დანტემ ,,ქერუბიმთა ნათლის ბრწყინვალება” უწოდა) მიმდევართა ,,ქერუბიმიზმთან” დასაპირისპირებლად. ანუ ფრანცისკანელები გრძნობას ანიჭებდნენ უპირატესობას გონებასთან მიმართებაში, დომენიკანელები კი სწორედ გონების ძირეულ მნიშვნელობას იცავდნენ.
ფრანცისკანელთა შორის თომიზმისადმი დაპირისპირებას ავგუსტინესეულ ატმოსფეროსთან სხვადასხვაგვარად დაკავშირებულმა სამმა ასპექტმა დაუდო სათავე: წმ. ბონავენტურას მისტიკურმა ზენატურალიზმმა, როჯერ ბეკონის ექსპერიმენტალიზმმა და დუნს სკოტის ვოლონტარიზმმა.
ამ სახელთა თანმიმდევრობა ფრანცისკანელთა შორის რაციონალობის გავრცელების პროგრესზეც მიუთითებს: ამგვარად, ფრანცისკანული ანტიინტელექტუალიზმი სულ უფრო მეტად ეთანხმება ფილოსოფიას, მისტიკური თეზისიდან (წმ. ბონავენტურა)-კონკრეტულობის წყურვილად (ბეკონი), შემდეგ-ნების პრიმატად (დუნს სკოტი) იქცევა.
|
|
3.2.5.2 წმ. ბონავენტურას მისტიციზმი (1221-1274) |
▲ზევით დაბრუნება |
პიროვნება და შრომები
ფრანცისკანელთა შორის ბონავენტურას სახელით ცნობილი ჯოვანი ფიდანცა 1221 წელს ორვიეტოს მახლობლად, ბანიორეაში დაიბადა. იყო წმ. ფრანცისკოს ერთგული მიმდევარი, მისი ცხოვრების შესახებ დაწერა წიგნი, რომელშიც წმინდანის ექსტაზებსა და სტიგმატებზე მოგვითხრობს. სწავლობდა პარიზის უნივერსიტეტში, აქ ის წმ. თომას მასწავლებელი, მოგვიანებით-კოლეგა და მეგობარი იყო. ბონავენტურა ფრანცისკანელთა ორდენის გენერლად, შემდეგ კი კარდინალად აირჩიეს. წმ. თომას მსგავსად, ისიც მიიწვიეს ლიონის საეკლესიო კრებაზე, რომლის მსვლელობის დროსაც გარდაიცვალა, 1274 წელს.
მისი შრომებიდან აღსანიშნავია: პ. ლომბარდოს სენტენციების კომენტარი და სამი პატარა ტრაქტატი: itinerarium mentis in deum; de reductione artium et theologiam; breviloquium.
პარიზის უნივერსიტეტში ბონავენტურა ინგლისელი ფრანცისკანელის, Summa Theologiae-ს პირველი შემდგენელის, ალექსანდრე ჰალსელის, მოსწავლე იყო. ავგუსტინეს სწავლების გავლენას ხელი არ შეუშლია Summa-ს ავტორისთვის არისტოტელისტური ელემენტების გამოყენებაში. ალექსანდრე ავეროიზმის მგზნებარე მოწინააღმდეგე იყო და ეს განწყობა თავის დიდ მოწაფესაც ჩაუნერგა.
ნააზრევი
წმ. ბონავენტურა ალექსანდრე ჰალსელისგან იღებს დოქტრინას უნივერსალური ილემორფიზმის შესახებ: მისი აზრით, შემოქმედსა და მის ქმნილებას შორის აუცილებელი განსხვავება ვერ იარსებებდა ქმნილებებში მატერიის არსებობის გარეშე. თავისი აბსოლუტური სულიერებით ღმერთი წმინდა ფორმაა, ხოლო ყოველი ქმნილება მატერიისა და ფორმისგან შედგება. სხეულებრივ საგნებში მატერია სხეულებრივია, სულიერ საგნებში კი-სულიერი. წმ. ბონავენტურასთვის მატერია წმინდა პოტენციური პრინციპი არ არის (როგორც არისტოტელესთვის), არამედ, ავგუსტინეს მოსაზრების მსგავსად, სუბზისტენტური და სავარაუდო შესაძლებლობის მქონე რეალობაა (rationes seminales).
ამგვარად გააზრებულ მატერიას მრავალი ფორმის მიღება შეუძლია (ფრანცისკანელთა ტრადიციული ფორმათა მრავლობითობის დოქტრინა); ადამიანში სამშვინველი წმინდა ფორმა არ არის, რადგანაც მასაც გააჩნია საკუთარი მატერია; ადამიანი უფრო სამშვინველია, რომელიც სხეულით სარგებლობს და არ არის მასზე დამოკიდებული. ეს თეორია სხეულებრიობაზე სამშვინველის აღმატებულებას ასხამს ხოტბას, მაგრამ ადამიანის მთლიანობის აღქმას ართულებს.
თომისტური დოქტრინის დებულებებზე კიდევ უფრო შორს წასული სხეულისგან სამშვინველის დამოუკიდებლობა გულისხმობს, რომ სამშვინველი გამოცდილების მონაცემთა აბსტრაგირების გზით არ იღებს იდეებს. შემეცნებაში სამშვინველი ღმერთის მიერ არის ნათელყოფილი (ნათელყოფის ავგუსტინესეული თეორია) და მასთან უფროა კონტაქტში, ვიდრე გრძნობად სამყაროსთან, თუმცა ამ უკანასკნელთანაც აქვს კავშირი. აქედან გამომდინარეობს (ავეროიზმის საწინააღმდეგოდ), რომ ყოველ ადამიანში სამშვინველს საკუთარი არსებობა გააჩნია და, მაშასადამე, სხეულზე დიდხანს ცოცხლობს: ის უკვდავია.
სამშვინველისთვის ღმერთის თვისობრივ თანსწრებას და ღმერთისთვის სამშვინველის თანსწრებას მადლის, რწმენის, თეოლოგიის, მისტიციზმის გაძლიერება მოსდევს შედეგად. წმ. ბონავენტურას მოსწონს პრობლემათა გადაწყვეტა ავგუსტინეს მეთოდით; ის უნიტარულ ცოდნას, ანუ თეოლოგიურ ფილოსოფიას ანიჭებს უპირატესობას, სადაც რწმენა და გონება თითქმის კარგავენ საკუთარ განმასხვავებელ საზღვრებს. ამ ანტიკოსმოლოგიზმიდან გამომდინარე, ბონავენტურა სამყაროს მარადიულობის თეზისის მოწინააღმდეგეა, ღმერთის მიერ მისი ab aeterno შექმნის შემთხვევაშიც კი, რასაც წმ. თომა ამტკიცებდა.
მადლით მოცული ბუნების ატმოსფეროში ავგუსტინეს ბინომი ღმერთი-სული არსებითია წმ. ბონავენტურასთვის. itinerarium mentis in deum-ში ხაზგასმული სულიერი აღმასვლა სამშვინველისა ამ საფუძველს ემყარება. ბონავენტურას ,,mens”-ი მთელი სამშვინველია, როგორც ინტელექტი-ნება-მადლი, რომელიც ღმერთისკენ მიემართება.
მთელი რეალობისთვის ღმერთია მოდელი, რეალობა მისი მაგალითით არის შექმნილი (ღვთაებრივი ეგზემპლარიზმის დოქტრინა). ამიტომაც ყველაფერში, თუმცა სხვადასხვაგვარად, ღმერთი აირეკლება. ღმერთისკენ სამშვინველის ასვლა შემდეგი საფეხურების მიხედვით ხდება:
1) გრძნობადი სამყარო ღმერთის ნიშანს ატარებს, რადგანაც ღმერთია მისი მიზეზი. ყოველი მიზეზი შედეგში თავისი მოქმედების კვალს, ნიშანს ტოვებს. თუ გავითვალისწინებთ, რომ სამყარო ღმერთის ძლიერების შედეგია, სამშვინველი ქმნადობა-მოძრაობიდან და სამყაროს შემთხვევითობიდან მიემართება ღმერთისკენ. აქ მოქმედებს lumen inferius, ანუ ადამიანის გონება, რომელიც გამოცდილებაზე მუშაობს.
2) უფრო მნიშვნელოვანია საფეხური, რომელზეც სული საკუთარ თავს ჭვრეტს; აქ ორი ასპექტი გვაქვს:
ა) ბუნებრივ დონეზე, სამშვინველში ღმერთის ხატებაა, რადგანაც სამშვინველი, ღმერთის მსგავსად, აზრსა და ნებას ფლობს; ამგვარად, სამშვინველი ღმერთისკენ მიემართება მარადიული ჭეშმარიტებებიდან, რომლებსაც ფლობს (წმ. ავგუსტინე), და მასში არსებული უსრულყოფილესის იდეიდან (წმ. ანსელმო).
ბ) ზებუნებრივ, ანუ მადლის დონეზე სამშვინველში ღმერთთან მსგავსება და მადლისა და სამი თეოლოგიური ღირსების, რწმენის, იმედისა და გულმოწყალების მიზეზი არსებობს. სულის მიერ საკუთარი თავის ჭვრეტისას lumen interius, ანუ სულის შინაგანი სიცოცხლის ნათელყოფა მოქმედებს.
3) დაბოლოს, გვაქვს ღმერთის პირდაპირ განხილვის საფეხური, რომელიც ასევე ორ ეტაპს მოიცავს:
ა) ღმერთის, როგორც ბუნებით ერთის, განხილვით, მას ვჭვრეტთ, როგორც უზენაეს ყოფნას თავის აბსოლუტურობაში.
ბ) ღმერთის, როგორც პიროვნებებში სამერთის, განხილვით მას ვჭვრეტთ, როგორც უზენაეს სიკეთეს. აქ მოქმედებს lumen superius.
თუ გაგრძელება გვსურს, ამ ეტაპზე სხვა არაფერი გვრჩება ექსტაზის გარდა, რომელშიც სულმა უნდა მოითხოვოს ,,მადლი და არა სწავლება, წყურვილი, და არა გონება, ლოცვის ღაღადი და არა შრომების შესწავლა, სიძე და არა მასწავლებელი, ღმერთი და არა ადამიანი, საიდუმლოება და არა სიცხადე, არა შუქი, არამედ ცეცხლი, რომელიც ყოველივეს აალებს და მგზნებარე სიყვარულის თავდავიწყებაში ღმერთთან მივყავართ”.
ამგვარად სრულდება itinerarium-ი, რომელშიც ლაკონური სინთეზის სახით დოქტრინათა იერარქიაა მოცემული: პირველ საფეხურზე-არისტოტელიზმი, მეორე საფეხურის პირველ ეტაპზე-პლატონიზმი, მეორე საფეხურის ორ ეტაპზე-ავგუსტინეს სწავლება, მესამე საფეხურის პირველ ეტაპზე-თომიზმი და მესამე საფეხურის მეორე ეტაპზე-ავგუსტინეს თეოლოგია პლოტინისა და პროკლეს სწავლების გამოყენებით, ექსტაზის მისტიციზმში გამოვლენილი აბსოლუტური ფრანცისკანიზმი.
ასე განზოგადდება ცოდნის ყველა მეცნიერება გზად თეოლოგიისკენ, რომელსაც მისტიკისკენ მივყავართ.
|
|
3.2.5.3 როჯერ ბეკონის ექსპერიმენტალიზმი (12/15-1293 წწ.) |
▲ზევით დაბრუნება |
ინგლისელი ფრანცისკანელი როჯერ ბეკონი, ცნობილი სახელით ,,doctor mirabilis”, რობერტ დიდთავას მოწაფე იყო პარიზის უნივერსიტეტის მეტოქე ოქსფორდის უნივერსიტეტში, რომელიც ბუნების შესწავლის მნიშვნელოვან ცენტრს წარმოადგენდა. მოუსვენარი და ფეთქებადი ხასიათის მქონე ბეკონი ყველას ეკამათებოდა თავის ორდენშიც და მის გარეთაც. ამ თავდასხმებისა და იდეების გამოხატვის თავისი რადიკალური მანერის გამო ბეკონი დევნას განიცდიდა; ის ფრანცისკანელთა ორდენის შიდა საპყრობილეშიც იჯდა სწორედ იმ დროს, როდესაც ორდენს წმ. ბონავენტურა ედგა სათავეში. ბეკონის ძირითადი შრომაა Opus maius, რომელიც მან ცოდნის რეფორმის შესახებ საკუთარ მოსაზრებათა კრებულის სახით პაპს წარუდგინა. Opus minus და Opus tertium კი ამ ძირითადი ტრაქტატის შეჯამებას წარმოადგენენ.
თავისი მასწავლებლის, რობერტ დიდთავას (1175-1253 წწ.), მსგავსად, ბეკონი ავეროიზმის სასტიკი მოწინააღმდეგე იყო. დიდთავა გასხივოსნების შესახებ ავგუსტინესეული დოქტრინის მიმდევარი იყო, დიდ ყურადღებას უთმობდა ბუნების ფენომენების შესწავლას, განსაკუთრებით კი ოპტიკით იყო დაინტერესებული. ფრანცისკანელთა ანტიინტელექტუალისტური ტრადიციის თანახმად, ბეკონიც კონკრეტულს ანიჭებს უპირატესობას და ბუნების სფეროში კონკრეტულის შესწავლის ოქსფორდისეულ ტრადიციას აფასებს .
ბეკონს არ აკმაყოფილებს წმ. თომას მეტაფიზიკა, გამოცდილებასთან მისი დაუკავშირებლობის გამო; ის აკრიტიკებს ალექსანდრე ჰალსელის უვიცობას, ხაზს უსვამს თვით ალბერტ დიდის უუნარობას. ბეკონი ქრისტიანული დასავლეთის (მისი თქმით, ,,ლათინების”) სწავლის სისტემაში არსებულ სერიოზულ ნაკლოვანებებს აღნიშნავს: არ შეისწავლება უცხო ენები, მათემატიკა, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებანი, ხოლო თუკი ზნეობრივი წინსვლა და ურწმუნოთა მოქცევა გვსურს, სწავლის რეფორმაა საჭირო.
დიალექტიკასა და მეტაფიზიკაში ჩაღრმავების ნაცვლად, საქმეზე უნდა გადავიდეთ. ჩვენი ცოდნის საძირკველი და გარანტია მათემატიკის დახმარებით განვითარებული გამოცდილებაა. ბეკონი მრავალგზის უსვამს ხაზს მათემატიკის დიდ მნიშვნელობას, რომელიც მისთვის (პლატონისა და ავგუსტინესგან განსხვავებით) არა ღვთაებრივის მისტიკური მეტაფიზიკის ანარეკლი, არამედ ფენომენთა წვდომის საშუალებაა.
ბეკონი საგანთა შესწავლისას ექსპერიმენტულ მეთოდს უჭერს მხარს, მაგრამ შემეცნებას გრძნობებით არ შემოფარგლავს; მისთვის გამოცდილება ორმაგია: საგნებთან დაკავშირებული გარეგნული გამოცდილება და შინაგანი გამოცდილება ცნობიერების, ანუ სუბიექტის ფაქტებთან დაკავშირებით. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ბეკონს მოსწონს საგანთა დაგემოვნების მსგავსი მყისეული, ანუ ინტუიციური ცოდნა - ინტუიცია; ეს ინტუიცია ასევე სამყაროსაც მიემართება, მაგრამ განსაკუთრებულ სიძლიერეს მისტიკურ გამოცდილებაში აღწევს. სწორედ ეს უკანასკნელი ანიჭებს თეოლოგიას (რომელიც წმ. თომამ, საპირისპიროდ, მხოლოდ ცნებებზე ააგო) პირველობას ცოდნის ყველა სხვა ფორმათა შორის.
ამგვარად, ბეკონის ექსპერიმენტალიზმი ემპირიზმი არ არის; მისტიციზმის თვალსაზრისით, ის ფრანცისკანელთა ორდენის ძირეულ, ავგუსტინესეულ სწავლებას ეთანხმება (მართლაც, ბეკონი საუბრობს illuminationes sapientiales-ის, როგორც ცოდნის წარმომშობი ნათელყოფის, შესახებ). რაც შეეხება სამყაროს შესწავლაში გამოცდილების წვლილს, ამ საკითხზე ბეკონი ეკამათება როგორც წმ. თომას მეტაფიზიკურ, ისე წმ. ბონავენტურას ანტიკოსმოლოგიურ მსოფლხედველობას. ის ენერგიულად იცავს ექსპერიმენტულ მეთოდს, თუმცა ჯერაც ფანტაზიის ტყვეობაში იმყოფება და წონასწორობის დანაკლისს განიცდის. ფაქტობრივად, თავად ბეკონს არ განუხორციელებია ექსპერიმენტული მეთოდი, რომლის ასეთი მგზნებარე მომხრე და დამცველიც იყო.
ეს ალქიმიკოსი და მისტიკოსი, ექსპერიმენტატორი და თეოლოგი ფრანცისკანელი ბერი თანამედროვე მეცნიერების წინამორბედია: იმიტომაც, რომ უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებდა ექსპერიმენტულ ძიებას, და იმიტომაც, რომ ამ ძიების საფუძვლად და გზამკვლევად მათემატიკა აღიარა. როგორც თავად წერდა, ,,მხოლოდ მათემატიკის მეშვეობით შეიძლება სხვა მეცნიერებათა ჩამოყალიბება და მათთვის უეჭველობის მინიჭება”. უდავოა, რომ სწორედ ეს გახდა თანამედროვე მეცნიერების განვითარების საწყისი თეზისი.
|
|
3.2.5.4 დუნს სკოტის ვოლონტარიზმი (1266/. 1274-1308 წწ.) |
▲ზევით დაბრუნება |
ცხოვრება, შრომები, პიროვნება
იოანე დუნს სკოტი (რაც შოტლანდიელს ნიშნავს) შოტლანდიაში, ქალაქ ლიტლდიმში დაიბადა 1266 ან 1274 წელს. ფრანცისკანელთა ორდენში შესვლის შემდეგ სწავლობდა ოქსფორდსა და პარიზში, სადაც მოგვიანებით ასწავლიდა კიდეც. გარდაიცვალა კიოლნში 1308 წლის 8 სექტემბერს.
უკანასკნელ წლებში დიდი კამათის საგანი გახდა რამდენიმე ტრაქტატი, რომელთა ავტორობასაც წარსულში სკოტს მიაწერდნენ. ფრანცისკანელთა ორდენში შექმნილი სპეციალური კომისია სკოტის შრომათა კრიტიკულ შეფასებას შეუდგა.
დუნს სკოტის ორიგინალური შრომებია: Opus oxoniense (პ. ლომბარდოს სენტენციათა კომენტარი, რომელიც ოქსფორდში შედგა), Reportata parisiensia (პარიზში წაკითხულ იმავე სენტენციათა კომენტარი), de primo principio, Quaestiones in metaphysica-მ. შორსმჭვრეტელობის, პრობლემათა და კონცეფციათა დაყოფისკენ მისი სწრაფვის გამო თანამედროვეები დუნს სკოტს doctor Subtilis-ს უწოდებდნენ. ,,განსხვავება” და ,,ქვედაყოფა” სკოტისთვის ჩვეული მოთხოვნილებაა. ის ხშირად ეკამათება ყველა თავის თანამედროვეს, თუმცა მათ პიროვნულად არ აკონკრეტებს.
სკოტიც იზიარებს ფრანცისკანელთა შორის დამკვიდრებულ აზრს იმის შესახებ, რომ წმ. თომამ გადაჭარბებით გამოიყენა არისტოტელიზმი. თუმცა, თავის თანამოძმეთაგან განსხვავებით, სკოტი მეტაფიზიკის აუცილებლობას ამტკიცებს. ამიტომაც მისი მიზანია ახალი ფილოსოფიური სინთეზის შექმნა, რომელშიც არისტოტელიზმის გამოყენებით წამყვანი როლი ფრანცისკანელთათვის ტრადიციულ ავგუსტინესეულ სწავლებას დაეთმობა.
კონკრეტიზმი და დიალექტიზმი
ავგუსტინეს სწავლებით გაჯერებულ ფრანცისკანულ გარემოში მოღვაწე სკოტი თავის აზროვნებაში კონკრეტულს, ინდივიდუალურს ანიჭებს ცენტრალურ როლს. ცოდნა ყოველთვის კონკრეტულს უნდა უკავშირდებოდეს ისე, რომ აზრის ყოველ განსაზღვრებას რეალური განსაზღვრება შეესაბამებოდეს (გადაჭარბებული რეალიზმი უნივერსალურ ცნებათა საკითხში). შედეგად, რეალურის მრავალფეროვან განუსაზღვრელ სიტუაციებს აზრის განუსაზღვრელი სიტუაციები, ანუ განსხვავებები მოსდევს (კონკრეტულობას შერწყმული სიმახვილე).
მეორე მხრივ, სკოტი სრულად იზიარებს არისტოტელეს კონცეფციას, რომლის მიხედვითაც, მეცნიერება აუცილებელ პრინციპთა აუცილებელი დამტკიცებით მოპოვებულ აუცილებელ ცოდნათა სისტემაა. ანუ მეცნიერებას მხოლოდ აუცილებელ მიზეზთა ან მოტივთა დამტკიცებით მივიღებთ, ესენი კი, თავის მხრივ, შედეგებს, ანუ განსაზღვრებებს უსწრებენ წინ. ამგვარად, მეცნიერება მხოლოდ აპრიორულად, ანუ მანამდე ლოგიკურად და რეალურად არსებულიდან შეიძლება შეიქმნას.
ერთი სიტყვით, სკოტი ავგუსტინეს კონკრეტიზმს არისტოტელეს დედუქცივიზმთან (დედუქციური, ანუ აპრიორული მტკიცებულება) აერთიანებს. კონკრეტიზმი და დედუქცივიზმი განსაზღვრავენ სკოტის პოზიციას პრობლემათა განხილვისას და უკავშირდებიან მის დიალექტიზმს, ანუ განსაზღვრებათა და სილოგიზმთა თითქმის აკვიატებულ გამოყენებას. ამიტომაც, სკოტთან მიმართებაში ხშირად ვსაუბრობთ კრიტიციზმზე, ე.ი. ძლიერ კრიტიკულ მენტალიტეტზე.
ინტუიციური შემეცნება და დოქტრინა სუბსტანციის შესახებ
დუნს სკოტი ინტუიციურ და აბსტრაგირებით მიღწეულ შემეცნებას შორის ძირეულ განსხვავებას იღებს ამოსავალ წერტილად. ინტუიციური შემეცნება თავისი რეალური არსებობით წარმოდგენილი საგნის შემეცნებაა. აბსტრაგირებით მიღწეული შემეცნება კი ობიექტის რეალური არსებობის აბსტრაგირებას ახდენს (ანუ გვერდს უვლის მას). მეტაფიზიკას ინტუიციური შემეცნება უდევს საფუძვლად.
რა არის ყოფნა, ანუ სუბსტანცია, რომელიც მეტაფიზიკის საგანს შეადგენს? სკოტი სუბსტანციის შესახებ არისტოტელეს თეორიის ინტერპრეტაციას გვთავაზობს. სკოტის ეს ინტერპრეტაცია მისი ფილოსოფიური სისტემის ყველაზე ორიგინალური და დახვეწილი ნაწილია. თუ დავუშვებთ, რომ რეალობაში მხოლოდ ინდივიდუალური საგნები არსებობენ, უნივერსალური კი მხოლოდ ინტელექტში არსებობს, ამ დებულებიდან გამომდინარე, დუნს სკოტი ცდილობს, საერთო საფუძველი მოუძებნოს რეალური საგნის ინდივიდუალობასა და გაფიქრებულის უნივერსალურობას. ამ საფუძველს ის სუბსტანციაში პოულობს, რომელიც ინდივიდუალურ არსებათა საერთო ბუნებას წარმოადგენს. მაგალითად, სუბსტანცია ,,ადამიანი” ყველა ადამიანის საერთო ბუნებაა. ეს საერთო ბუნება, ერთი მხრივ, მრავალი ცალკეული ადამიანის, მეორე მხრივ კი-ერთადერთი უნივერსალურის, ანუ ცნება ,,ადამიანის” საფუძველია, რომელსაც ადამიანებზე ფიქრისას ვიყენებთ.
მაშასადამე, საერთო სუბსტანციიდან წარმოიშვება, ერთი მხრივ, გარეგნული ინდივიდუალური საგანი და, მეორე მხრივ-გონებაში არსებული უნივერსალური ცნება. როგორ? საერთო სუბსტანცია ჭეშმარიტად არც ინდივიდუალურია და არც უნივერსალური; მეტიც, ის თავისთავად ინდიფერენტულია როგორც ერთის, ისე მეორის მიმართ. თუმცა ამის გამო ის არც ერთს და არც მეორეს არ უარყოფს: ანუ შეუძლია შეიძინოს როგორც ინტელექტის ობიექტი, ის უნივერსალურობა, რომელიც მას ცნებად აყალიბებს, და, როგორც ფიზიკური რეალობა, ის ინდივიდუალობა, რომელიც მას სამშვინველისთვის გარეგან საგნად აქცევს.
ეს საერთო სუბსტანციაა სწორედ ინტუიციური შემეცნების საგანი. გრძნობა გარეგნულ ინდივიდუალურ რეალობას წვდება, ინტელექტი, რომელიც აბსტრაგირებას ახდენს-უნივერსალურს, ინტუიციური შემეცნება კი-სამყაროს პირველად სუბსტანციას, რომელიც ინდიფერენტულია უნივერსალურობისა და ინდივიდუალობისადმი და, ამავე დროს, ორივეს საფუძველია.
სუბსტანციიდან ინდივიდუალიზაციის, ანუ სპეციფიკაციისა და განსაზღვრების მეშვეობით გარეგნული რეალური საგანი იღებს სათავეს. ამ პროცესის მეშვეობით საერთო სუბსტანცია ცალკეულ საგანში განისაზღვრება და კონკრეტდება. ინდივიდში სუბსტანციის ამ განსაზღვრებას დუნსმა უწოდა haecceitas, რაც haec-იდან, ცალკეული საგნის აღმნიშვნელი ნაცვალსახელიდან, მომდინარეობს.
მეორე მხრივ, საერთო სუბსტანციიდან იღებს სათავეს ასევე ინტელექტში არსებული უნივერსალურიც. ეს აბსტრაგირებისა და უნივერსალიზაციის პროცესის მეშვეობით ხდება, რომლის გამომწვევი მიზეზიც ცნებაა, ანუ სპეციეს. დუნსის აზრით, ინტელექტი და სახეობა ურთიერთქმედებენ უნივერსალურის შესაქმნელად, როგორც დედა და მამა-შთამომავლობის გასაჩენად.
დუნსის დოქტრინის სხვა ასპექტები აქ ნახსენები ძირითადი საკითხების გავრცობას და გაღრმავებას ემსახურება. დუნსი უარყოფს წმ. თომას მიერ წამოყენებულ ყოფნის ანალოგიის პრინციპს, რადგანაც მიაჩნია, რომ ღმერთის ყოფნასა და ქმნილებათა ყოფნას ერთი ძირეული მნიშვნელობა აქვს და სწორედ ის არის შესაბამის განსხვავებათა საფუძველი. ამ განსხვავებათა მიზეზითაა, რომ ღმერთის თვისობრივი ყოფნა განსხვავდება ქმნილებათა თვისობრივი ყოფნისგან; ამ განსხვავებას ღმერთის ყოფნის ძირეული თვისება-უსასრულობა-ქმნის. უსასრულობა ღმერთის ბუნებისთვის დამახასიათებელი ერთადერთი თვისობრივი ნიშანია. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ თავისი სრულყოფილებით ღმერთი ყველა ქმნილებას აღემატება.
ანთროპოლოგია და ეთიკა
როგორც უკვე ვთქვით, დუნს სკოტს მეცნიერების უმაღლესი და ძლიერი იდეალი აქვს დასახული. ის, რაც რაციონალური გზით არ მტკიცდება, მეცნიერებას არ წარმოადგენს და მხოლოდ რწმენის საგანი შეიძლება იყოს. რწმენა კი თავისუფალი ნების გამოხატულებაა, ის რაციონალური მოტივებით არ განისაზღვრება. სკოტის აზრით, ღმერთის მრავალი განსაზღვრება სწორედ რწმენის სფეროს განეკუთვნება: ანუ შეიძლება მათი რწმენა, მაგრამ არა დამტკიცება.
დამტკიცებადი არ არის ასევე სამშვინველის უკვდავება. თუმცა სამშვინველი სუბსტანციაა, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ის გაუნადგურებადია, რადგანაც, ასეთი რომ ყოფილიყო, ის ვერც ღმერთის მიერ იქნებოდა შექმნილი ან განადგურებული. იგივე ითქმის უკვდავებაზეც, სამშვინველის სწრაფვაზე მარადიული ნეტარებისა და სამართლისკენ, რომელიც სათანადოდ მიუზღავს შემდეგ სიცოცხლეში სიკეთესა და ბოროტებას. არ შეიძლება იმის დამტკიცება, რომ მარადიული ნეტარება ადამიანის თვისობრივი მიზანია; ჯილდოს ან დასჯას რაც შეეხება, შეიძლება ითქვას, რომ თითოეული ადამიანი ანაზღაურებას თავისსავე სიკეთეში პოვებს, ხოლო ცოდვის პირველი სასჯელი კი თავად ცოდვაა.
ადამიანის ნება თავისუფალია. ის არც გონების შეფასებათა მიერ განისაზღვრება. გონება კი არ ირჩევს სიკეთეს, რომელსაც უნდა მისდიოს ნებამ, არამედ თვით ნება ირჩევს თავისუფლად ამა თუ იმ საგანს და გონება შემდეგ კეთილად მიიჩნევს მას.
ადამიანური ნებისთვის ერთადერთი კანონი ღვთაებრივი ნებაა: ადამიანისთვის სიკეთის კეთება ღვთაებრივი ნების აღსრულებას ნიშნავს. ღვთაებრივ ნებას კი, თავის მხრივ, არავითარი მასზე მაღლა მდგომი კანონი არ განსაზღვრავს, რადგანაც ის თავად ამკვიდრებს ყველა კანონს. ადამიანის მთელი ზნეობრივი ცხოვრება ღვთაებრივი ნებისადმი მორჩილებამდე დაიყვანება. თავის უმაღლეს გამოხატულებაში ეს მორჩილება ღვთის სიყვარულია.
ეს არის ადამიანის ერთადერთი ქმედება, რომელიც ვერასოდეს იქნება ზნეობრივად ცუდი, ისევე, როგორც ღმერთის სიძულვილი არის ერთადერთი ზნეობრივად ცუდი საქციელი, რომელიც ვერავითარ ვითარებაში ვერ იქცევა კეთილად. ნებისმიერი სხვა ქმედება კი შეიძლება ცუდი ან კარგი იყოს გარემო პირობებიდან გამომდინარე. ადამიანის მისდამი სიყვარულს ღმერთი პასუხობს მადლით, ამით ის იღებს სიყვარულს და თავად უყვარს თავისი მოყვარული.
სკოტი და სკოტიზმი ისტორიაში
სკოტის ფილოსოფიურ-თეოლოგიურმა სინთეზმა დიდი გავლენა მოახდინა მის თანამედროვეებსა და ფრანცისკანელთა ორდენის ჭვრეტით მიმართულებებზე, რომელთა შორისაც მალე წამყვანი ადგილი დაიკავა, თუმცა ოფიციალურად სკოტისტური სკოლა მხოლოდ 1633 წელს ტოლედოს დეკრეტით დაფუძნდა. ამ დეკრეტის ძალით ორდენის ფილოსოფიის ლექტორებს სკოტის დოქტრინათა მიმდევრობა დაევალათ. სკოტის ამ აღიარების შედეგია მოაზროვნის შესახებ შექმნილ ნაშრომთა დიდი რაოდენობა, რისი კულმინაციაც გახდა ჯეროლამო დი მონტეფორტინოს მიერ 1728-38 წლებში დაწერილი ,,J. duns Scoti Summa Theologica”. სკოტიზმის დამახასიათებელი თვისებებია, ერთი მხრივ, მეტაფიზიკასა და გნოსეოლოგიასთან დაკავშირებით, ერთნიშნა არსების, haecceitas-ისა და უნივერსალურის თეორია; მეორე მხრივ, თეოლოგიასა და ეთიკას რაც შეეხება-ღმერთის უსასრულობა და შეუზღუდავი თავისუფლება და ნების პრიმატი ადამიანში.
doctor Subtilis-მა ისტორიული მნიშვნელობის როლი უმთავრესად შუა საუკუნეების სქოლასტიკაში შეასრულა, რადგანაც, როგორც ვნახავთ, თავისი სისტემით მან გაუთვითცნობიერებლად დაუდო დასაბამი ფილოსოფიურ პროცესს, რომელიც დროთა განმავლობაში სულ უფრო მკაფიოდ გამოხატავს პირველად სკოტის სისტემაში გამოაშკარავებულ დისჰარმონიას გონებასა და რწმენას შორის.
|
|
3.2.6 გვიანი სქოლასტიკა - XIV საუკუნე |
▲ზევით დაბრუნება |
XIII საუკუნის შემდეგ, რომელიც სქოლასტიკის განვითარების მწვერვალია, მომდევნო XIV საუკუნიდან დაღმასვლის პერიოდი იწყება. როგორც დიადთა ხვედრია, გამოჩენილ სქოლასტიკოსთა ნააზრევი ამ საუკუნეში ერთ ადგილზე ჩერდება და შესაბამის ორდენთა ,,სკოლებში” იმკვიდრებს ადგილს. ამგვარად მას აკლდება წმ. თომას, წმ. ბონავენტურას, დუნს სკოტისთვის დამახასიათებელი პიროვნული ორიგინალობა.
კვლავაც გრძელდება თომიზმისადმი დაპირისპირება, კერძოდ, ავგუსტინიზმის მიმდევართა მხრიდან, მეტაფიზიკის შესწავლა კი სულ უფრო სუსტდება, თავდაპირველად ლოგიკური და ფსიქოლოგიური ძიების, შემდეგ კი ბუნების კვლევის სასარგებლოდ.
მრავალფეროვანი ელემენტებით მდიდარი სკოტისეული ფილოსოფია მკაფიოდ გამოკვეთილი მიმართულებებით ვითარდება. ეს მიმართულებები საუკუნის ერთ-ერთი ყველაზე გამოჩენილი მოაზროვნის, უილიამ ოკამის, ნააზრევში იყრის თავს. კონკრეტიზმი ბუნების შესწავლაში განაგრძობს განვითარებას, დიალექტიციზმი თანდათან ლოგიციზმად, ანუ დისპუტებით ცნებათა დაჩრდილვად იქცევა; ვოლონტარიზმი არბიტრარიზმად ვითარდება, ფიდეიზმი უფრო რადიკალური ხდება ან მისტიციზმს აძლევს დასაბამს. ხშირია ამ მიმართულებათა ურთიერთდაპირისპირება, რაც სქოლასტიკური აზროვნების შემდგომ დაქუცმაცებას უწყობს ხელს.
თომიზმი და სკოტიზმი ამჟამად უკვე ფილოსოფიურ მიმდინარეობათა და სკოლათა სახელწოდებებია. თომისტურ და სკოტისტურ სკოლებს შორის ღვივდება პოლემიკა, რომელიც შემდგომში ორივესთვის ზიანის მომტანი აღმოჩნდება. წმ. თომას სკოტის სახელით თუ არ უპირისპირდებიან, მაშინ მის საწინააღმდეგო აზრს წმ. ავგუსტინესა და წმ. ბონავენტურას სახელით ავრცელებენ.
|
|
3.2.6.1 უილიამ ოკამის ფილოსოფია (1290-1349 წწ.) |
▲ზევით დაბრუნება |
პიროვნება და შრომები
ფრანცისკანელი ბერი უილიამი დაახლოებით 1290 წელს ოკამში, ინგლისის საგრაფო სურეიში, დაიბადა. სწავლობდა პარიზის უნივერსიტეტის მოქიშპე ოქსფორდის უნივერსიტეტში. ზოგიერთი თავისი თეოლოგიური თეზისის გამო გაკიცხულმა უილიამმა იმპერატორ ლუდვიგ ბავარიელს დაუჭირა მხარი პაპ იოანე XXII-სთან კონფლიქტში. საკუთარი უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად ოკამი იმპერატორს შეეხიზნა და 1349 წელს მის კარზე გარდაიცვალა.
რაც შეეხება ოკამის შრომებს, ზოგიერთი მათგანის ავტორობა საეჭვოა და დღემდე არ გვაქვს ზუსტი ცნობები მათი რაოდენობის შესახებ. მნიშვნელოვანია პ. ლომბარდოს სენტენციათა ოკამისეული კომენტარები, ასევე Summa totius logicae და Quodlibeta; მნიშვნელოვან პოლიტიკურ ტრაქტატად ითვლება ლუდვიგ ბავარიელის დასაცავად დაწერილი dialogus inter magistrum et discipulum de imperatorum et pontificum potestate.
უილიამის სახით ოქსფორდმა უკანასკნელად იძია შური პარიზის უნივერსიტეტზე. ოკამმა დოქტრინალური ფრანცისკანიზმის ელემენტები უკიდურეს შედეგებამდე მიიყვანა ზებუნებრივისა და მისტიკის მხარდაჭერასა და შესწორებას მოკლებულ რადიკალურ ფიდეიზმსა და ვოლონტარიზმში. დამოუკიდებელ, დახვეწილ და გაბედულ მოაზროვნეს სხვათა დოქტრინებში ნაკლისა და არასრულყოფილების დანახვის ჩინებული უნარი ახასიათებს; მისთვის არც პარადოქსული გამონათქვამებია უცხო.
ინტუიციზმი, ნომინალიზმი, ლოგიციზმი
სკოტის მსგავსად, უილიამ ოკამიც ფრანცისკანელთა წრეებსა და ოქსფორდის უნივერსიტეტში გაბატონებულ მიმართულებას მიჰყვება და კონკრეტულის, ინდივიდუალურის მომხრეა. მისი აზრით, ჭეშმარიტი ადამიანური შემეცნება ისაა, რომელიც გვაძლევს კონკრეტულს, ფაქტს, მოვლენებს მათ უშუალოობაში: ეს ინტუიციური შემეცნება, ინტუიციზმია.
ინტუიციით შეცნობილ ინდივიდუალურს უპირისპირდება უნივერსალური ტერმინები-უბრალო სუბიექტური წარმოდგენები, ინდივიდუალურ საგანთა ჯამის აღმნიშვნელი საგნები ან სახელები. უნივერსალურს არავითარ შემთხვევაში არ აქვს extra animam (ცოდნის გარე) მნიშვნელობა, როგორც ცნებათა საფუძველს: ეს ნომინალიზმი ან ტერმინიზმია, რომელსაც ასევე რადიკალური კონცეპტუალიზმი შეიძლება ვუწოდოთ. უნივერსალური მხოლოდ ტერმინით გამოხატული წარმოდგენაა.
ოკამი ადამიანის ცოდნას ორ სექტორად ყოფს: ესენია ცალკეულის ინტუიცია და ცალკეულთა აღმნიშვნელი კოლექტიური ტერმინი. ერთი მხრივ, რადიკალური კონკრეტულობა, მეორე მხრივ, რადიკალური ლოგიკურობა. ოკამი და მისი სკოლა მნიშვნელოვნად აღრმავებენ შემეცნების პროცესების ფსიქოლოგიურ კვლევას, ტერმინების მნიშვნელობისა და მსჯელობისას მათი კომბინირების ლოგიკურ კვლევას.
რეალობას მოწყვეტილი ტერმინის მართვა ნება-სურვილის მიხედვით და სხვებთან კომბინირება შეიძლება. მართლაც, ტერმინების კომბინირება ხშირია ოკამის დიალექტიკაში, რომელიც რეალობისგან დაშორებული და სრულიად მოულოდნელი შედეგების მომტანი ლოგიკური მნიშვნელობებით მანიპულირებაა: ეს ლოგიციზმია.
ემპირიზმი, ვოლონტარიზმი, ანტიმეტაფიზიციზმი
კონკრეტულისა და გამოცდილებისთვის მინიჭებული მნიშვნელობის მიხედვით, ოკამის ინტუიციზმი ნამდვილ ემპირიზმად გვესახება. სწორედ ეს არის ოკამის აზროვნებისთვის დამახასიათებელი თვისება, რადგანაც ლოგიციზმი მას უფრო სხვა დოქტრინებზე შესატევ საშუალებად სჭირდება. როგორც ოკამიზმის შემდგომი განვითარება ადასტურებს, უილიამ ოკამის ამგვარმა დამოკიდებულებამ ბუნების მეცნიერული კვლევის დამკვიდრებას შეუწყო ხელი.
ოკამის აზრით, რეალობაში მხოლოდ ცალკეული საგნის წმინდა ფაქტის აღმოჩენა შეიძლება, რომელიც ის არის, რაც არის. ამგვარად, საუბარიც კი არ არის აქტისა და პოტენციის, არსისა და ყოფის, მატერიისა და ფორმის, სპეციფიკური ბუნებისა და ინდივიდუალობის, სამშვინველისა და უნარების შესახებ და ასე შემდეგ. ფორმები და სახეობები, ანუ ფილოსოფოსთა მიერ გამოყენებული განსაზღვრებები მხოლოდ nuda intellecta, ანუ წმინდა სუბიექტური ღირებულებებია, რომლებსაც უეჭველად არ შეესაბამება რეალობა. აღარ არის ძალაში მიზეზისა და შედეგის, მიზნის, კანონის ცნებები. ეს არის ოკამის ,,სამართებელი”, ანუ მისეული მეთოდი, რომელიც საგანთა ნებისმიერ რთულ წარმოდგენას გამორიცხავს (Non s»nt m»ltiplicanda entia sine necessitate).
ამგვარად, მეტაფიზიკის შექმნა შეუძლებელია. შეუძლებელია, იარსებოს ფილოსოფიამ, როგორც რეალობის უნივერსალურმა და რადიკალურმა წარმოდგენამ. ყოველგვარ ღირებულებას კარგავს წინააღმდეგობის პრინციპიც, როგორც რეალობისა და აზროვნების კანონი. ცნება-ტერმინები ფრაგმენტებია, რომელთა თავისუფლად, სურვილისამებრ კომბინირება შეიძლება. აზროვნების, ანუ გონების სრულ მარცხს მის შესაძლებლობაში, გასცდეს გამოცდილების მონაცემებს, ღმერთსა და ადამიანში ნებისა და მოქმედების, კეთების, ძალის უპირატესობა შეეფარდება.
ღმერთი ნება, ყოვლისშემძლეობაა, რომელზეც არის დამოკიდებული ყოველივე: საგნები, მათი წარმოდგენადობა თუ ჭეშმარიტება. მაგალითად, 2+2=4, რადგანაც ასე სურს ღმერთს, ღმერთს სხვაგვარად რომ სდომებოდა, სხვაგვარად იქნებოდა. ღმერთს რომ მოენდომებინა, წყევლა-კრულვა მისთვის დიდება იქნებოდა, ადამიანისთვის კი - დამსახურება. იგივე ითქმის ზნეობრივ კანონზეც: ყველაფერი მხოლოდ ღვთაებრივი ნების ან განკარგულების გამოა ისე, როგორც არის (აბსოლუტური თეოლოგიური არბიტრარიზმი). ასევეა ადამიანისთვის, რომელშიც თავისუფლების კონცეფცია მაქსიმუმს აღწევს იმ თვალსაზრისით, რომ გადაწყვეტილებების მიღებისას ნებას მოტივების მიუხედავად შეუძლია მოქმედება.
ფიდეიზმი და ანტიპაპიზმი
თუმცა ოკამმა ფილოსოფიური და მეცნიერული თეორიული ცოდნის ყოველი შესაძლებლობა გაანადგურა, მას არ შეეძლო ფილოსოფიურ ჭეშმარიტებათა იმ კომპლექსის უარყოფა, რომელიც ქრისტიანობისთვის preambula fidei-ს შეადგენს: ეს არის ღმერთის არსებობა, სამშვინველის უკვდავება, ზნეობრივი კანონი. ოკამს ამ ჭეშმარიტებათა ფილოსოფიური უეჭველობის აღიარება არ შეეძლო, ამიტომაც ის მათ რწმენის უეჭველობას ანიჭებს. მხოლოდ რწმენაა ღმერთის არსებობის, სამშვინველის უკვდავებისა და ჩვენს ქმედებათა ზნეობრივი ხასიათის გარანტი (ფიდეიზმი). რწმენა კი ღმერთის ყოვლისშემძლეობის რწმენაა, რომელსაც აზროვნება საზღვრებს ვერ დაუწესებს.
რწმენა და გონება ოკამისთვის ორი პარალელია, რომლებიც არასოდეს იკვეთება. მეტიც, მხოლოდ რწმენა ადასტურებს, როდესაც გონება დაუკმაყოფილებელია და ზოგიერთ ჭეშმარიტებას უარყოფს. რწმენა არ შეიძლება მომზადდეს და ვერც მზადდება გონების მიერ გაწეული მუშაობით. რწმენა თავისთავად არის. თეოლოგიას არაფერი აქვს საერთო ფილოსოფიასთან, მეტიც, მისდამი მტრულად არის განწყობილი.
ამგვარად, საწინააღმდეგო გზით იგივე შედეგს ვიღებთ, რასაც ავეროიზმი ქადაგებს, ე.ი. რწმენისა და გონების გახლეჩას, თუმცა ერთი თავისებურებით: ავეროიზმში გონების უპირატესობას ოკამიზმში რწმენის უპირატესობა უპირისპირდება, გონებისა და ფილოსოფიის, როგორც მეტაფიზიკის, დაკნინების ხარჯზე. შესაძლოა, თავად უილიამ ოკამი გულწრფელად მორწმუნე ადამიანი იყო, მაგრამ მისი ნააზრევის თანახმად, რწმენა ყოველგვარ გამართლებას არის მოკლებული.
რწმენასა და გონებას შორის ჰარმონიის რღვევისა და მათი ერთმანეთისგან დაცილების შემთხვევაშიც კი ღვთაებრივი ყოვლისშემძლეობისთვის მაინც ყოველივე შესაძლებელია: ოკამის აზრით, ქრისტემ განკაცებით ადამიანური ბუნება მიიღო, მაგრამ ღმერთს შეეძლო ისეც გაეკეთებინა, რომ ღვთაებრივ სიტყვას... ვირის, ან მცენარისა თუ ქვის იერი მიეღო. სიმართლე ითქვას, ამ შემთხვევაში, მართლაც, არავითარი ზღვარი აღარ არსებობს.
ცოდნაში ფიდეიზმის დანერგვამ ეკლესიასა და სახელმწიფოს, იმპერიასა და პაპს შორის პოლიტიკური ურთიერთობები თეოკრატიზმამდე მიიყვანა. ამ ვითარებაში ოკამმა იმპერიის მხარე დაიჭირა. ამ გადაწყვეტილების გამართლება შეიძლება უილიამის ურთიერთობით ფრანცისკანული ორდენის ,,სპირიტუალისტებთან” (მიკელე ჩეზენელი) და თვით ფიდეისტური პოზიციებიდან გამომდინარე.
,,სპირიტუალისტებს” ეკლესია საერო პრობლემებისგან აბსოლუტურად დაშორებულ პირთა საზოგადოებად წარმოედგინათ. მეორე მხრივ, გონებას მოწყვეტილი და მისდამი მტრულად განწყობილი რწმენის პოზიციას ადვილად მივყავართ ზებუნებრივის გადაქცევამდე ასკეტიზმად, საიდუმლოებათა დაყვანამდე უბრალოდ რიტუალების დონეზე და მოქმედების თავისუფლებისა და უფლების მქონე საეკლესიო ორგანიზაციის სიკეთისა და აუცილებლობის უარყოფამდე. რიტუალური ხასიათის საზოგადოებამდე დაკნინებული ეკლესიის წინაშე კი სახელმწიფო ბუნებრივად აღიმართება ყველა სხვა ორგანიზაციაზე ზემდგომ ერთადერთ საზოგადო ინსტიტუტად.
უილიამ ოკამი ისტორიაში
თუმცა წმ. თომასავით ცნობილი არ არის, ოკამმა შუა საუკუნეების ერთ-ერთი გამოჩენილი ფილოსოფოსის სახელი დაიმკვიდრა ისტორიაში. მას მნიშვნელოვან ფიგურად მიიჩნევენ, როგორც სქოლასტიკასა და აღორძინების ხანას შორის გარდამავალი პერიოდის აზროვნების წარმომადგენელს და თანამედროვე სამყაროსთვის დამახასიათებელი ემპირისტული ,,მენტალიტეტის” ფუძემდებელს.
ოკამის დოქტრინებს თავდაპირველად წინააღმდეგობა და ოფიციალური უარყოფა შეაგებეს, მაგალითად, პარიზის უნივერსიტეტში (1339-1340 წწ.), მაგრამ, ამის მიუხედავად, მისი ნააზრევის საფუძველზე, როგორც შემდგომში ვნახავთ, ,,ოკამისტური” სკოლა ჩამოყალიბდა, რომლის ფილოსოფოსებმაც (ძირითადად ლოგიკისა და ნატურალიზმის მიმდევრებმა) გადამწყვეტი როლი შეასრულეს, ერთი მხრივ, რეალისტებზე ნომინალისტების საბოლოო გამარჯვებასა და, მეორე მხრივ, ფიზიკური ძიებებისკენ მიდრეკილი იმ ექსპერიმენტული მიმართულების გავრცელებაში, რომლისგანაც თანამედროვე მეცნიერება იღებს დასაბამს.
ოკამის გავლენა შესამჩნევია ასევე აღორძინების ხანაში ბუნების მკვლევარ ფილოსოფოსთა შორისაც (ტელეზიო, ბრუნო და კამპანელა), რომლებიც მის ნააზრევზე დაყრდნობით გამოცდილებისა და რეალობის ფენომენებთან უშუალო კონტაქტის აუცილებლობის დასკვნამდე მივიდნენ.
რელიგიური თვალსაზრისით, ოკამმა ლუთერსა და კალვინოზე მოახდინა განსაკუთრებული გავლენა, რადგანაც მისი ,,თეოლოგიური ვოლონტარიზმი” გახდა გადამწყვეტი წინაპირობა პროტესტანტული თეზისებისა ღვთაებრივი მადლის ამოუცნობობისა და მეტა რაციონალობის შესახებ.
ოკამმა ასევე თანამედროვე ფილოსოფიაზე, განსაკუთრებით კი მეჩვიდმეტე და მეთვრამეტე საუკუნის ინგლისური ემპირიზმის განვითარებაზე მოახდინა მნიშვნელოვანი გავლენა. (უნივერსალიათა ოკამისეული კრიტიკა თვით რაციონალიზმმაც გაიზიარა). მართლაც, ამ ფილოსოფოსის კრიტიკული, ექსპერიმენტული, ანტიმეტაფიზიკური სულისკვეთება ხელახლა აღმოცენდა ლოკის, ბერკლისა და ჰუმის ნააზრევში. ამ უკანასკნელის მიერ შესრულებული დახვეწილი კვლევა სუბსტანციისა და მიზეზის მეტაფიზიკური ცნებებისა ზოგჯერ ზუსტად იმეორებს მეცამეტე საუკუნის ინგლისელი ფილოსოფოსის კრიტიკულ ანალიზს. მეოცე საუკუნეში, განსაკუთრებით, ოცდაათიანი წლებიდან, მრავალმა სწავლულმა დაიწყო უილიამ ოკამის შრომათა ღრმა შესწავლა, რამაც სულ უფრო მკაფიოდ წარმოაჩინა ინგლისელი ფილოსოფოსის კონცეფციათა მნიშვნელობა და ,,თანამედროვეობა”.
ფიზიკალიზმი და მისტიციზმი XIV საუკუნეში
მეტაფიზიკის განადგურების შემდეგ მხოლოდ ბუნების მეცნიერება და მისტიციზმი დარჩა. ამავე დროს, თომისტური და სკოტისტური სკოლები საკმაოდ ბანალურ და უშედეგო პოლემიკას განაგრძობენ. ამ ვითარებაში ყურადღებას იპყრობს ოკამისტური წრეების ფიზიკალიზმი და სქოლასტიკური თეოლოგიის პოზიციებით უკმაყოფილო დომენიკანელთა მისტიციზმი.
ფიზიკალიზმი
როგორც ვნახეთ, უილიამ ოკამის აზროვნება ბუნების შესწავლისკენ იყო მიმართული. ეს ფილოსოფოსი ასევე მოძრაობის (მექანიკის) პრობლემებითაც იყო დაინტერესებული.
ოკამიზმის მიმდევრები ფიზიკას და, განსაკუთრებით, მექანიკას შეისწავლიან. ამ ძიებებში ისინი ანტიარისტოტელისტებად გვევლინებიან, რადგანაც მრავალთა მიერ წმინდად მიჩნეულ არისტოტელესეულ სწავლებას უარყოფენ. თუმცა სინამდვილეში ოკამისტები სწორედ არისტოტელიზმის ატმოსფეროში მოღვაწეობენ, რადგანაც ბუნების ფენომენთა და არა თვით ბუნების რადიკალურ განმარტებას ისახავენ პრობლემად. მეორე მხრივ, მეტაფიზიკის ძირითად პრობლემებთან (ღმერთი და სამშვინველი) დაკავშირებით მათთვის მხოლოდ რწმენაც კმარა.
ფიზიკოს ოკამისტთა შორის გამოირჩევიან ჯოვანი ბურიდანო, ნიკოლა ორესმე, ალბერტ საქსონელი და მარსილიო ინგენელი.
ბურიდანო (? 1358 წ.) პარიზელ ოკამისტებს უდგას სათავეში. ის ცნობილია, როგორც თავისუფლების შესახებ დოქტრინის ავტორი: სკოტისა და ოკამის საწინააღმდეგოდ, ბურიდანო ამტკიცებს, რომ ადამიანის ნება მამოძრავებელი მიზეზებით არის განპირობებული. თანაბარი მამოძრავებელი ძალების ან მოტივების შემთხვევაში ნება გადაწყვეტილებას ვერ მიიღებს. ამ დოქტრინის მასხრად ასაგდებად ფილოსოფოსის თანამედროვეებს ,,ბურიდანოს ვირის” მაგალითი მოჰყავდათ: ვირი, რომელიც თივის თანაბარი ზომის ორ ზვინს შორის არჩევანს ვერ აკეთებს და შიმშილით კვდება.
ფიზიკაში ბურიდანო impetus-ის თეორიის მომხრეა, საიდანაც თანამედროვე ინერციის პრინციპი იღებს სათავეს. არისტოტელეს მიაჩნდა, რომ მოძრაობაში მოყვანილი სხეული მოძრაობისას მიწოდებული ჰაერის მიზეზით ინარჩუნებს მოძრაობას. ბურიდანო კი ფენომენებზე დაკვირვების შედეგად ამტკიცებს, რომ მოძრაობაში მოყვანილ სხეულში მოძრაობა მასში შენარჩუნებული impetus-ის ხარჯზე ნარჩუნდება.
მისტიციზმი
ფიზიკალიზმისა და დიალექტიზმის საპირისპიროდ, კვლავ იკრებს ძალას მისტიციზმი, რომელიც განსაკუთრებით გერმანიაში, დომენიკანელთა ორდენში განვითარდა.
მნიშვნელოვანი მისტიკოსია ,,გასაოცრად” (l'ammirabile) წოდებული ფლამანდიელი იოჰან რუისბრუკი (1293-1381 წწ.), რომლის შრომათაგან აღსანიშნავია ,,საყვარლების სამეფო” და ,,სულიერი ქორწინება”. რუისბრუკი მართლმორწმუნე მისტიკოსებს უდგას სათავეში.
რუისბრუკის შთამაგონებელ წყაროთა შორის აღსანიშნავია კათოლიკური მისტიციზმის ძირეული ნიმუში, უცნობი ავტორის ქრისტეს მიბაძვა (de imitatione Christi). ეს წიგნი ერთგვარ გადამწყვეტ სიტყვას წარმოადგენს აზროვნების მიმართულებისა, რომელიც, ერთი მხრივ, ადამიანის ბუნების სრულ წვდომას ცდილობდა, მეორე მხრივ კი ლოგიკურ-ვერბალური (ვერბალისტური ლოგიციზმი) პოლემიკით ირთობდა თავს. აი, რას ვკითხულობთ ქრისტეს მიბაძვაში: ,,რა აზრი აქვს წმინდა სამების მაღალ საიდუმლოებებზე მსჯელობას, თუ არ გაგაჩნია თავმდაბლობა, რომლის გარეშეც ის კეთილგანწყობით არ გიღებს? ... თავმდაბლობის განსაზღვრების ცოდნას ჩემს გულში მისი განცდა მირჩევნია. თავის მოსაწონებლად ბიბლიისა და ფილოსოფოსთა მთელს სიბრძნეს რომ ფლობდე, რაში გამოგადგებოდა ღმერთის მადლისა და წყალობის გარეშე? ამაოება და ამაოებაა ყოველივე, ღმერთის სიყვარულისა და მხოლოდ მისი მსახურების გარდა!” (I.1). ,,ლოგიკოსთა სახეობებსა და ჯგუფებს რა უნდა მოვუხერხოთ? ის, ვისაც მარადიული სიტყვა მიმართ ავს, მრავალი მოსაზრებისგან ითავისუფლებს თავს... ნეტავ საკითხების წამოსაჭრელად რომ ვხარჯავთ, იმდენი მონდომება ნაკლთა აღმოსაფხვრელად და ღირსებათა დასამკვიდრებლად მიგვემართა!” (I, 3).