ადგილობრივი არჩევნები საქართველოში

2006 წლის 5 ოქტომბერს საქართველოში მეოთხედ ჩატარდა ადგილობრივი არჩევნები. პირველი ადგილობრივი არჩევნები ქვეყანაში 1991 წლის მარტში ჩატარდა, საქართველოს დამოუკიდებლობის საკითხზე გამართული რეფერენდუმის პარალელურად, რამდენადაც იმ დროისთვის საქართველო ოფიციალურად კვლავ საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში იმყოფებოდა. მომდევნო ადგილობრივი არჩევნები განცალკევებულად 1998 წელს ჩატარდა, უმრავლესობა საერთაშორისო და ადგილობრივმა დამკვირვებლებმა, რომელთა შორის ევროპის საბჭოს კონგრესიც იყო, არჩევნები შეაფასეს როგორც თავისუფალი და სამართლიანი, და შესაბამისობაში მყოფი საერთაშორისო სტანდარტების მოთხოვნებთან. თუმცა, 2002 წლის ადგილობრივ არჩევნებზე განსხვავებული მოსაზრებები შეიქმნა და ევროპის საბჭოს ადგილობრივ და რეგიონალურ ხელისუფალთა კონგრესმა ეს არჩევნები საქართველოს დემოკრატიისკენ მოძრაობის გზაზე უკან გადადგმულ ნაბიჯად მიიჩნია.

2006 წლის ადგილობრივი არჩევნები ყველა წინამორბედისგან გამორჩეული გამოდგა. კერძოდ, ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ევროპული ქარტიის რატიფიცირების შემდეგ, საქართველოში დადებითი ძვრები აღინიშნა ადგილობრივი თვითმმართველობის განვითარების კუთხით. ამ მნიშვნელოვანი საერთაშორისო ხელშეკრულების რატიფიცირების საპასუხოდ, საქართველოში დაფუძნდა საქართველოს ადგილობრივ თვითმმართველობათა ეროვნული ასოციაცია (NALAG). იმავდროულად, ქვეყანაში დაიწყო ადგილობრივი თვითმმართველობის სისტემის ყოვლისმომცველი რეორგანიზაცია, რომლის ფარგლებშიც მუნიციპალიტეტებს ახალი კომპეტენციები მიეცათ (იხ. ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ საქართველოს ორგანული კანონის მე-15 მუხლი).

2006 წლის ადგილობრივი არჩევნები - შედეგები და შეფასებები

ეუთო-ს/ODIHR-ის (OSCE/ODIHR) დასკვნით ანგარიშში აღნიშნულია, რომ 2006 წლის ადგილობრივი არჩევნების დროს ძირითადი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებები ზოგადად დაცული იყო. თუმცა, საარჩევნო კამპანიის წარმოების პარალელურად აშკარად შესამჩნევი სოციალური დახმარების პროგრამების განხორციელებამ - კომუნალური გადასახადების ვაუჩერების გაცემის, საპენსიო დანამატების გადახდისა და დროებითი დასაქმების პროგრამების ჩათვლით - ბუნდოვანი გახადა განსხვავება სახელმწიფო საქმიანობასა და საარჩევნო კამპანიას შორის.

კონგრესის დამკვირვებლების შეფასების თანახმად, არჩევნებმა ასახა ხელისუფლების ორგანოების ძალისხმევა საარჩევნო პროცესის პროფესიონალური, გამჭვირვალე და მოწესრიგებული სახით ჩატარების მიმართულებით. კონგრესის დელეგაციამ ხაზი გაუსვა, რომ არჩევნების საერთაშორისო სტანდარტებთან შესაბამისობის კუთხით 2006 წლის არჩევნები მნიშვნელოვან წინ გადადგმულ ნაბიჯს წარმოადგენდა 2002 წელს დაკვირვებულ ადგილობრივ არჩევნებთან შედარებით.

ამავდროულად, კონგრესმა ასევე აღნიშნა, რომ გაცილებით მეტი გაუმჯობესებაა საჭირო მომავალში, თუ საქართველოს სურს ბოლომდე დააკმაყოფილოს მისი ვალდებულებები საერთაშორისო და ევროპის საბჭოს მიერ დადგენილი საარჩევნო პრინციპებისა და სტანდარტების დაკმაყოფილების კუთხით. ამ მიმართებით, კონგრესმა მოუწოდა საქართველოს, გაითვალისწინოს 2006 წლის 5 ოქტომბრის არჩევნებთან დაკავშირებით მის მიერ გაკეთებული რეკომენდაციები, ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეისა და ვენეციის კომისიის რეკომენდაციებთან ერთად.

კონგრესმა, OSCE/ODIHR-თან ერთად, ყურადღება გაამახვილა სპეციალური ზომების მიღების აუცილებლობაზე მოქალაქეთა და პოლიტიკურ ძალთა ადგილობრივ პროცესებში მონაწილეობის გაფართოების მიზნით, რომელი ზომებიც მიზნად უნდა ისახავდეს ადგილობრივი მნიშვნელობის საკითხებში მოქალაქეთა გათვითცნობიერების დონის ამაღლებას.

სადღეისოდ, ერთ-ერთ ძირითად საკითხად რჩება მოქმედი საარჩევნო კანონმდებლობის ჰარმონიზაცია ევროპულ სტანდარტებთან 2008 წლის საპარლამენტო და საპრეზიდენტო არჩევნების ჩატარებამდე. სახელდობრ, საარჩევნო კანონმდებლობის დოკუმენტთან „საქართველოს საარჩევნო კოდექსის¹ OSCE/ODIHR-ისა და ევროპის საბჭოს ვენეციის კომისიის განახლებულ ერთობლივ მოსაზრება“-სთან შესაბამისობაში მოყვანა.

ამ მიზნით, კონგრესი, თავისი 205(2006) რეკომენდაციით მოუწოდებს საქართველოს ხელისუფლებას უზრუნველყოს, რომ მომავალში, საარჩევნო კანონმდებლობაში შეტანილი ცვლილებები მიღებულ იქნეს როგორც მოცულობითი ნაწილი და მიღებამდე და განხორციელებამდე შეფასებისათვის გადაეცეს ვენეციის კომისიასა და ODIHR -ს.

2006 წლის ადგილობრივი არჩევნები - დაგროვილი გამოცდილება

ევროპის საბჭოს ადგილობრივ და რეგიონალურ ხელისუფალთა კონგრესის სახელით, მსურს, უღრმესი მადლობა გადავუხადო ყველა იმ ადგილობრივ და საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციებს, რომელთაც უდიდესი წვლილი შეიტანეს ამ ნაშრომის გამოქვეყნებაში, სახელდობრ: „მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი“ (CIPDD), „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“ (საია), „კრიზისების აცილების საერთაშორისო ჯგუფი“ (ICG), „ომისა და მშვიდობის გაშუქების საერთაშორისო ინსტიტუტი“ (IWPR), „სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება“ (ISFED), „თავისუფლების ინსტიტუტი“, „ახალი თაობა - ახალი ინიციატივა“ (nGnI), „საერთაშორისო გამჭვირვალობა საქართველო“ (TI Georgia) და ასევე, მიხეილ მაჭავარიანსა და ნენსი ფორბორდს.

წინამდებარე ნაშრომი შედგენილია საარჩევნო პროცესში ჩაბმული ყველა პირისათვის, პოლიტიკოსების, ადგილობრივ და საერთაშორისო დამკვირვებლებისა და სამოქალაქო საზოგადოებისათვის, რათა მათ მიერ გათვალისწინებულ იქნეს დაგროვილი გამოცდილება 2008 წლის არჩევნების დროს.

ულრიხ ბონერი
ევროპის საბჭოს ადგილობრივ
და რეგიონალურ ხელისუფალთა კონგრესის გენერალური მდივანი

_________________

1. იხ. http://www.osce.org/odihr-elections/18745.html

ავტორი გია ნოდია

მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი (CIPDD)

შესავალი

დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდგომ საქართველოში ადგილობრივი არჩევნები ოთხჯერ ჩატარდა - 1991, 1998, 2002 და 2006 წლებში. ამისგან განსხვავებით უნდა აღინიშნოს, რომ ამავე პერიოდში საქართველოს მოსახლეობა ხუთჯერ (1990, 1992, 1995, 1999 და 2003¹ წლები) მივიდა საარჩევნო უბნებზე პარლამენტისა და ოთხჯერ (1991, 1995, 2000 და 2004 წლები) პრეზიდენტის ასარჩევად, თუმცა აქ ვინმემ შეიძლება ასევე მიათვალოს 1992 წლის არჩევნები, რომელიც განცალკევებულად მოეწყო პარლამენტის თავმჯდომარის - სახელმწიფოს მეთაურის ასარჩევად.

ადგილობრივი თვითმმართველობის სისტემის ინსტიტუციური ნაკლოვანებები

ხანგრძლივი შუალედი 1991 და 1998 წლების ადგილობრივ არჩევნებს შორის მიუთითებს ზოგად ფაქტზე, რომ საქართველოს ადგილობრივი მმართველობის სისტემა ტრადიციულად ნაკლებად იყო წინა პლანზე წარმოჩენილი და შეადგენდა ქვეყნის სახელისუფლებო სისტემის პოლიტიკურად ყველაზე წინააღმდეგობრივ ნაწილს.

1995 წლის ქვეყნის კონსტიტუცია არ შეიცავს ადგილობრივი ხელისუფლების მარეგულირებელ დებულებებს. ამგვარი გადაწყვეტილების მიღება იმ დროს განპირობებული იყო აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთში ჯერ კიდევ გადაუჭრელი ტერიტორიული კონფლიქტების არსებობით (რაც დღესაც არ არის მოგვარებული) და იმითაც, რომ საქართველოს პოლიტიკურ ელიტაში კონსენსუსის მიღწევა ტერიტორიული მოწყობისა და უფლებამოსილებების გამიჯვნის შესახებ განსაკუთრებულად რთულ ამოცანად განიხილებოდა.

მაშინ როდესაც იმდროინდელი ოპოზიცია მკაცრად აკრიტიკებდა საქართველოს სხვადასხვა მთავრობებს ძალაუფლების ჭარბი ცენტრალიზებისა და ხელისუფლების ქვედა რგოლზე უფლებამოსილებების გადაცემაზე უარის თქმის გამო, რაც ფაქტობრივად ამ მთავრობების არასაკმარისად დემოკრატიულად ჩათვლის ერთ-ერთ მთავარ მიზეზსაც წარმოადგენდა, იგივე ოპოზიციური ჯგუფები, ძალაუფლების მოპოვების შემდეგ, თავად აღუდგნენ წინ სახელმწიფო პოლიტიკის ამ მიმართულებით შეცვლას.

უნივერსალური დაშვების გარდა, რომლის თანახმადაც პოლიტიკოსები ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ ცდილობენ თავიდან აიცილონ უფლებამოსილების გაზიარება, არსებობს სპეციფიური მიზეზები, რომლებსაც საქართველოს სხვადასხვა მთავრობები ძალაუფლების ცენტრალიზებისკენ სწრაფვის დასაბუთებისთვის იყენებდნენ. ბოლო თხუთმეტი წლის მანძილზე საქართველოს სახელმწიფო წარმოადგენდა სტრუქტურულად არამდგრად წარმონაქმნს და განუწყვეტლივ განიცდიდა სირთულეებს საკუთარი ტერიტორიის კონტროლირების კუთხით. აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის აშკარად სეპარატისტული რეგიონების გარდა, საქართველოს ხელისუფლებას სერიოზული პრობლემები შეექმნა აჭარაშიც, სადაც მხოლოდ 2004 წელს მოხერხდა ცენტრალური ხელისუფლების იურისდიქციის დე-ფაქტო აღდგენა. არამყარი სიტუაცია იყო რამდენიმე სხვა რეგიონშიც. უფრო მეტიც, 1992 წლის იანვარში ხელისუფლების ძალადობრივმა შეცვლამ გამოიწვია საერთო არეულობები, რომლებიც წლების მანძილზე უშლიდა ხელს ხელისუფლებას საკუთარი ფუნქციების ეფექტიანად განხორციელებაში.

ასეთ პირობებში, ცენტრალური ხელისუფლება თავს იკავებდა რაიმე ადგილობრივად არჩეული მუნიციპალური ორგანოების შექმნისგან, რადგან ისინი შესაძლებელია გამოყენებული ყოფილიყვნენ ადგილობრივი კლანებისა და მეწარმე პოლიტიკოსების მიერ საქართველოს სახელმწიფოებრიობისთვის ახალი სირთულეების შესაქმნელად. ამ მხრივ სანიმუშო მაგალითს წარმოადგენს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის შემთხვევა. ადგილობრივმა ლიდერმა, ასლან აბაშიძემ გამოიყენა რა რეგიონის ავტონომიური სტატუსი, რასაც თბილისი აღიარებდა, შექმნა მცირე ადგილობრივი ტირანია და ღიად დაუპირისპირდა საქართველოში მოქმედ კონსტიტუციურ წყობილებას. აბაშიძისთვის ძალაუფლების ჩამორთმევას მცირე რევოლუციაც კი დასჭირდა, რომელიც საბედნიეროდ, უსისხლოდ დასრულდა.

1997 წლის კანონმა ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის შესახებ (რომელიც შემდგომში რამდენჯერმე შეიცვალა), დააფუძნა ადგილობრივი თვითმმართველობის ორსაფეხურიანი სისტემა. პირველი საფეხური წარმოდგენილი იყო საკრებულოებით (სოფლის ან სოფლების ჯგუფისთვის) და ქალაქებით, ხოლო მეორე - რაიონებით, რომლებიც საბჭოთა პერიოდიდან შეესაბამებოდნენ საქართველოში ხელისუფლების ქვედა რგოლის მმართველობის შესაბამის მთავარ ტერიტორიულ ერთეულებს. თუმცა, სინამდვილეში ჭეშმარიტი თვითმმართველობის თვისებებს მხოლოდ პირველი დონის ორგანოები წარმოადგენდნენ, მიუხედავად იმისა, რომ მათ ხელთ არსებული რესურსები ძალზედ შეზღუდული იყო. რაც შეეხება რაიონული დონის ადმინისტრაციებს, ისინი იმართებოდნენ ცენტრალური ხელისუფლების მიერ, მიეხედავად იმისა, რომ კანონის თანახმად, ამ ორგანოებზე დემოკრატიული კონტროლი ადგილობრივად არჩეულ საბჭოებს უნდა განეხორციელებინათ. თუმცა, პრაქტიკაში ამ საბჭოებს ამისთვის ძალზედ შეზღუდული ძალაუფლება და შესაძლებლობები გააჩნდათ.

2005 წელს საქართველოს პარლამენტმა მიიღო საკანონმდებლო პაკეტი, რომელიც მოიცავდა ორგანულ კანონს ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ და დამატებებს კანონში თბილისის - საქართველოს დედაქალაქის შესახებ, ადგილობრივი მმართველობის დონეზე გადასახდების დაწესებისა და საკუთრების უფლებების მარეგულირებელ სხვა კანონებთან ერთად. ეს სამართლებრივი აქტები შეადგენდა საქართველოში ადგილობრივი მმართველობის ახალი სისტემის საფუძველს, რომელმაც მოქმედება დაიწყო 2006 წლის ოქტომბრის ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნების შემდეგ. კანონმდებლობით ერთდონიანი ადგილობრივი მმართველობის სისტემის მოწყობა განისაზღვრა მხოლოდ რაიონულ დონეზე, რომელიც სრულიად დამოუკიდებელია ეროვნული ხელისუფლებისგან.

ეს იყო მრავალმხრივ მნიშვნელოვანი წინგადადგმული ნაბიჯი, რომელმაც შექმნა ცენტრალური და ადგილობრივი ხელისუფლების უფრო მკაფიო გამიჯვნის შესაძლებლობა მათი ლეგიტიმურობის წყაროების, მანდატების, საკუთრებისა და რესურსების განსაზღვრის გზით. ამასთან, ამ კანონით ადგილობრივად არჩეულ ორგანოებს პირველად მიეცათ შესაძლებლობა კონტროლი დაეწესებინა რაიონული დონის ადგილობრივი ადმინისტრაციების მუშაობაზე, რომლებიც ადგილობრივი დონის ძირითად აღმასრულებელ ორგანოებად არიან მიჩნეული.

თუმცა, კანონი მაინც ფართო კრიტიკის ქვეშ მოექცა ადგილობრივი არჩევითი ორგანოებისთვის ძალზედ შეზღუდული ძალაუფლებისა და რესურსების მიცემის გამო. ადგილობრივი გადასახადები მინიმალური ოდენობისაა და ადგილობრივი ხელისუფლება ჯერ კიდევ დიდად არის დამოკიდებული სახელმწიფო ბიუჯეტიდან გამოყოფილ სახსრებზე (თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ საბიუჯეტო ტრანსფერების მოცულობები მკაფიო ფორმულით განისაზღვრება, რაც სახელმწიფო ხელისუფლებას ნაკლებ შესაძლებლობას უტოვებს ამ თანხების პოლიტიკური მიზნებით მანიპულირებისთვის).

გადაწყვეტილებამ მხოლოდ ერთდონიანი ადგილობრივი მმართველობის მოწყობის შესახებ, რომელმაც სხვა ორგანოებთან ერთად, გამოიწვია საქართველოს ყველა ქალაქის (თბილისისა და ფოთის გარდა) თვითმმართველი სტატუსის გაუქმება, ასევე არ დაიმსახურა მოწონება, რამდენადაც ახალი მოწყობით, მერების არჩევა ხდებოდა არა პირდაპირ, არამედ არჩეული საბჭოების (საკრებულოების) მიერ.

ადგილობრივი არჩევნების როლი საქართველოს პოლიტიკაში

საქართველოში ჩატარებულ ადგილობრივ არჩევნებს რამდენიმე საერთო თვისება ახასიათებთ. ჩვეულებრივ, ისინი ნაკლებ ინტერესს იწვევენ ამომრჩევლებს შორის საერთო არჩევნებთან შედარებით, რაც ასევე დამახასიათებელია დემოკრატიული ქვეყნებისთვის. რამდენადაც საერთო არჩევნებში საარჩევნო მარჟა უფრო მაღალია, ამიტომ მოსახლეობა მეტ ინტერესს ავლენს ამ არჩევნების მიმართ, რასაც ხელს უწყობს პოლიტიკური პარტიების მხრიდან ამ პროცესისთვის მეტი რესურსების გამოყოფა. თუმცა, საქართველოს შემთხვევაში, საზოგადოება ადგილობრივი არჩევნებისადმი მაინც საკმაოდ მაღალ დაინტერესებას გამოხატავს, მიუხედავად იმ ფაქტისა, რომ ადგილობრივად არჩეული ორგანოების ძალაუფლება საკმაოდ შეზღუდულია.

საქართველოს ადგილობრივი არჩევნების მეორე დამახასიათებელი თვისება მდგომარეობს მათ შედარებით მაღალ კონკურენტულობაში საერთო არჩევნებთან შედარებით. იმ დროს, როდესაც საქართველოში ოპოზიციის მიერ საერთო არჩევნებში გამარჯვების პრეცედენტი არ არსებობს, ადგილობრივ არჩევნებში ოპოზიცია არამარტო მნიშვნელოვანი სირთულეების წინაშე აყენებდა ხელისუფლებას, არამედ ხშირად იმარჯვებდა კიდევაც. ბოლო, 2006 წლის არჩევნებზე ასეთი ზოგადი ტენდენცია დაირღვა. საქართველოში ადგილობრივი არჩევნების ზოგადად შედარებით მაღალი კონკურენტულობა შეიძლება აიხსნას გარკვეულად უკუპროპორციული დამოკიდებულებით: რაც უფრო დაბალია საარჩევნო მარჟა, მით უფრო მაღალია კონკურენტულობის ხარისხი.

პოლიტიკური ძალაუფლება საქართველოში ტრადიციულად პრეზიდენტის ინსტიტუტშია კონცენტრირებული. ამასთან, საქართველოში მოწყობილ საპრეზიდენტო არჩევნებში ჭეშმარიტი შეჯიბრობითობა არასდროს ყოფილა - გამარჯვებული ყოველთვის ცალსახად იყო წინასწარ ცნობილი და არასდროს ღებულობდა ხმების 70 პროცენტზე ნაკლებს.

პარლამენტი მნიშვნელობით მეორე ადგილზეა საარჩევნო სუბიექტებს შორის. საპარლამენტო არჩევნების შედეგად, ყოველთვის, 1992 წლის გარდა, პარლამენტში პრეზიდენტის მხარდამჭერი პარტიის ძლიერი უმრავლესობა ყალიბდებოდა, თუმცა, წინასაარჩევნო კამპანიები ყოველთვის მეტად დაძაბული იყო და ოპოზიციური პარტიები ახერხებდნენ გონივრული წარმომადგენლობის მოპოვებას. ეს ნაწილობრივ იმ ფაქტითაც აიხსნება, რომ ხელისუფლება მეტ რესურსებს ახმარს არჩევნებს, რაც მნიშვნელოვნად განაპირობებს ოპოზიციის წარმატების შანსის შემცირებას. ალტერნატიული ახსნა შეიძლება დაკავშირებული იყოს ამომრჩეველთა ქცევასთან - არასტაბილური პერიოდის გამოცდილების გათვალისწინებით, ამომრჩევლები საერთო არჩევნებში უფრო მზად არიან მმართველ პარტიებს დაუჭირონ მხარი, მაშინ როდესაც ადგილობრივი არჩევნების დროს ისინი მეტ თავისუფლებას გრძნობენ თავიანთი უკმაყოფილების გამოხატვისთვის.

1991 წლის ადგილობრივი არჩევნები

ერთი არჩევნებიდან მეორემდე, ოპოზიციის წარმატების ხარისხი ერთმანეთისგან განსხვავდებოდა. 1991 წლის მარტში იმდროინდელი პრეზიდენტის, ზვიად გამსახურდიას ოპოზიცია განსაკუთრებით სუსტი იყო, ხოლო ადგილობრივი არჩევნები საქართველოს საბჭოთა კავშირიდან გამოყოფაზე მოწყობილ რეფერენდუმს დაემთხვა. ასეთმა ვითარებამ განაპირობა საერთო ენთუზიაზმის შექმნა და სამთავრობო კანდიდატების ფართო მხარდაჭერა (ამდენად, ამ არჩევნებში მონაწილეთა დიდი რაოდენობა არ უნდა აიხსნას გაზრდილი ინტერესით ადგილობრივი არჩევნების მიმართ). თუმცა, ამის მიუხედავად, მმართველი პარტიის გაერთიანებამ „მრგვალი მაგიდა“ თბილისის გარდა ძალზედ მცირე რაოდენობის ადგილობრივ საბჭოებში (საკრებულოებში) მოიპოვა უმრავლესობა. ასეთი შედეგი ნაწილობრივ საარჩევნო ფორმულითაც იყო განპირობებული, რომელიც გულისხმობდა პროპორციულ სისტემას თითო გადაცემადი ხმით. საინტერესოა, რომ სულ რაღაც ორ თვეში ზვიად გამსახურდიამ, რომელიც ბლოკის „მრგვალი მაგიდა“ სათავეში იდგა, აშკარა უპირატესობით გაიმარჯვა საპრეზიდენტო არჩევნებში, მოაგროვა რა ხმების თითქმის 87 პროცენტი.

1998 წლის ადგილობრივი არჩევნები

1998 წლის ადგილობრივი არჩევნები ცალკე ჩატარდა და ამომრჩეველთა დასწრებამ 41 პროცენტი შეადგინა. რაიონულ დონეზე და ხუთ დიდ ქალაქში, თბილისის ჩათვლით, არჩევნები მოეწყო მკაცრად პროპორციული სისტემით, ხოლო პირველ დონეზე გამოყენებულ იქნა მრავალმანდატიანი მაჟორიტარული სისტემა. საერთაშორისო და ადგილობრივი დამკვირვებლებისა და ჟურნალისტების აზრით, ეს არჩევნები ძირითადში თავისუფალი და სამართლიანი იყო, თუმცა არჩევნების ხარისხი განსხვავდებოდა ტერიტორიების მიხედვით. უმრავლეს საარჩევნო ოლქში ხმათა უმრავლესობა მმართველმა პარტიამ - „საქართევლოს მოქალაქეთა კავშირი“ მოიპოვა, მაგრამ ოპოზიციურმა პარტიებმა მოახერხეს კოალიციების შექმნა რამდენიმე მნიშვნელოვან ოლქში, ისეთ დიდ ქალაქებში, როგორებიცაა თბილისი, ქუთაისი და რუსთავი. ოპოზიციური პარტიების წარმატება კიდევ უფრო დიდი აღმოჩნდა პირველ დონეზე, განსაკუთრებით კი ქალაქებში. მათ შორის ყველაზე წარმატებული იყო ლეიბორისტული პარტია, რომლისთვისაც ეს არჩევნები შესაძლოა მის ისტორიაში ყველაზე დიდ გამარჯვებასაც კი წარმოადგენდეს.

თუმცა, არჩევნების შემდგომმა პერიოდმა უჩვენა, რომ ოპოზიციის გამარჯვება რეალური ძალაუფლების მოპოვებაში არ გადაიზარდა. პირველი დონის წარმომადგენლობით ორგანოებში არჩეულმა მერებმა აღმოაჩინეს, რომ მათ თითქმის არავითარი სახსრები არ გააჩნდათ წინასაარჩევნო პროგრამების განსახორციელებლად, რამდენადაც ყველაფერი რაიონული დონის ადმინისტრაციებზე იყო დამოკიდებული. მეორე დონის (რაიონები და დიდი ქალაქები) არჩეულ საკრებულოებს არასაკმარისი რესურსები და შეზღუდული შესაძლებლობები ჰქონდათ ადმინისტრაციებზე ზემოქმედებისთვის, რომელთა ხელმძღვანელებიც პრეზიდენტის მიერ იყვნენ დანიშნული. ბევრგან ოპოზიციური პარტიებიდან არჩეული ზოგიერთი დეპუტატი მთავრობის მხარეს გადავიდა, რის გამოც ოპოზიციის გამარჯვება თანდათანობით შებრუნდა, განსაკუთრებით თბილისში. ერთი წლის შემდეგ, ხელისუფლების მხარდამჭერმა პარტიამ „საქართველოს მოქალაქეთა კავშირი“ უპრობლემოდ მოიპოვა მნიშვნელოვანი გამარჯვება საპარლამენტო არჩევნებში.

2002 წლის ადგილობრივი არჩევნები

ოპოზიციამ კიდევ უფრო შთამბეჭდავ წარმატებას მიაღწია 2002 წლის ადგილობრივ არჩევნებში. ამ არჩევნების ჩატარების პერიოდში მმართველი ძალა განსაკუთრებით არაპოპულარული იყო და შიდა კრიზისს განიცდიდა. რეფორმისტების ჯგუფი ზურაბ ჟვანიას მეთაურობით, პარტიის აპარატზე კონტროლის მოპოვებისთვის ებრძოდა პრეზიდენტ ედუარდ შევარდნაძის მხარდამჭერებს. არჩევნების დღემდე მცირე ხნით ადრე სასამართლოებმა დაპირისპირება შევარდნაძის სასარგებლოდ გადაწყვიტეს.

შედეგი ის იყო, რომ მმართველ პარტიას არც კი უცდია ბრძოლა ადგილობრივ არჩევნებში გამარჯვებისთვის. თბილისში, სადაც არჩევნები პროპორციული საარჩევნო სისტემით ჩატარდა, მმართველმა პარტიამ მხოლოდ ამომრჩეველთა ხმების 2,5 პროცენტი მიიღო და ოთხ-პროცენტიანი საარჩევნო ბარიერიც კი ვერ გადალახა. თბილისის საკრებულოს არჩევნებში გამარჯვება გაიყვეს ლეიბორისტულმა პარტიამ და ნაციონალურმა მოძრაობამ მიხეილ სააკაშვილის ხელმძღვანელობით, რომელთაგან თითოეულმა დაახლოებით ხმების 25 პროცენტი მოაგროვა. თბილისის გარეთ, რეგიონებში არჩევნები first-past-the-post პრინციპით მოეწყო და დასრულდა ბიზნესთან დაკავშირებული ორი პარტიის - „ახალი მემარჯვენეები“-სა და „მრეწველობა გადაარჩენს საქართველო“ გამარჯვებით. ხანგრძლივი მოლაპარაკებებისა და ხმების ხელახალი დათვლის შემდეგ, თბილისის საკრებულოს თავმჯდომარე მიხეილ სააკაშვილი გახდა. სწორედ ეს თანამდებობა იქცა მისთვის მნიშვნელოვან საწყის წერტილად საქართველოში არსებული უმაღლესი საჯარო თანამდებობის - პრეზიდენტობის მოსაპოვებელი ბრძოლის გზაზე.

2002 წლის ადგილობრივი არჩევნები ასევე გამოირჩეოდა განსაკუთრებით სუსტი საარჩევნო ადმინისტრაციითა და ზოგადად საარჩევნო პროცესით. ევროპის საბჭოს ადგილობრივ და რეგიონალურ ხელისუფალთა კონგრესის დამკვირვებლები ამ არჩევნებს აღწერდნენ, როგორც „უფრო უკან, ვიდრე წინ გადადგმულ ნაბიჯს საქართველოში დემოკრატიის დამკვიდრების გზაზე“.² საარჩევნო კამპანიის წარმოების პროცესში ჩვეულებრივი ხასიათი მიიღო პოლიტიკურ მოწინააღმდეგეთა მიმართ ძალადობისა და მუქარის შემთხვევებმა, თანაც იმ პირობებში, როდესაც სამართალდამცავი ორგანოები არ ახორციელებდნენ ეფექტიან აღმკვეთ ზომებს. სერიოზული პრობლემები გამოვლინდა ამომრჩეველთა რეგისტრაციის კუთხითაც - უამრავი ამომრჩეველი საერთოდ ვერ პოულობდა საკუთარ თავს ამომრჩეველთა სიებში და ხალხს ნამდვილი ჩხუბის გამართვა უწევდა მათი უმთავრესი პოლიტიკური უფლების - სასურველი კანდიდატებისთვის ხმის მიცემის მისაღწევად.

ძნელია ითქვას, იყო თუ არა ეს პრობლემები განპირობებული სახელმწიფო ხელისუფლების ეფექტიანობის საერთო დაკნინებით, თუ წინასწარი განზრახვით. სავარაუდოდ, რამდენადაც მთავრობა სულ უფრო შორდებოდა კანონის უზენაესობის პრინციპს და ნაკლები რესურსები გააჩნდა სამართლიან კონკურენციაში გამარჯვებისთვის, შედარებითი ქაოტური საარჩევნო პროცესი უფრო უკეთესად ემსახურებოდა მის პოლიტიკურ ინტერესებს, რადგან ასეთი ვითარება ზოგადად კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებდა საქართველოში დემოკრატიული პროცესების ლეგიტიმურობას. ნებისმიერ შემთხვევაში, 2002 წლის არჩევნებმა მკაფიოდ წარმოაჩინა საარჩევნო პროცესის დეგრადირების ტენდენცია, რომლის დრამატული კულმინაციაც 2003 წლის ნოემბრის საპარლამენტო არჩევნების დროს გამოვლინდა.

2006 წლის ადგილობრივი არჩევნები

2006 წლის ოქტომბრის ადგილობრივი არჩევნები ახალ პოლიტიკურ ერას განეკუთვნება და მკაფიოდ გამოყოფილია ყველა წინა ადგილობრივი არჩევნებისგან. ხელისუფლების ორგანოებმა, მიხელ სააკაშვილისა და მისი ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის ხელმძღვანელობით, მოახდინეს ქვეყანაზე კონტროლის კონსოლიდირება და გაცილებით უფრო ეფექტიანი გახადეს სოციალური დახმარების პროგრამებზე ხელმისაწვდომობა. მართალია, რევოლუციური ენთუზიაზმის ტალღას უკვე გადავლილი ჰქონდა, საქართველოს მოსახლეობის უმრავლესობა კვლავ კმაყოფილი იყო ხელისუფლების მიღწევებით. მეორე მხრივ, რამდენიმე პარტიად დაქუცმაცებულმა ოპოზიციამ ვერ მოახერხა ქვეყნის განვითარების შესახებ ალტერნატიული ხედვის ფორმულირება. ასევე მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ ამ არჩევნებში საარჩევნო მარჟა წინა ადგილობრივ არჩევნებთან შედარებით უფრო მაღალი იყო, რამდენადაც პირველად ხდებოდა თბილისის მერისა და რაიონულ დონეზე ადმინისტრაციების ხელმძღვანელთა ადგილობრივად არჩევა, ცენტრალური ხელისუფლების მიერ მათი დანიშვნის ნაცვლად.

შედეგად, 2006 წლის ოქტომბერში, მმართველმა პარტიამ „ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა“ დიდი გამარჯვება იზეიმა, მიიღო რა ხმების 77,08 პროცენტი ამომრჩეველთა 48,04 პროცენტის მონაწილეობის პირობებში. არჩევნები შედარებით კონკურენტული იყო თბილისში, სადაც ოპოზიციამ მეტი რესურსები ჩადო წინასაარჩევნო კამპანიაში. აქ არჩევნებში მონაწილეობა მიიღო ამომრჩეველთა სრული რაოდენობის 34,74 პროცენტმა, ხოლო ერთიანმა ნაციონალურმა მოძრაობამ 66,53 პროცენტი მოაგროვა. თბილისის გარეთ, უმრავლესობა რეგიონებში, ოპოზიცია ძალზედ პასიური იყო, ხოლო რიგ რაიონებში საერთოდ არ მონაწილეობდა არჩევნებში. ოპოზიციდან ყველაზე მეტ წარმატებას მიაღწია კოალიციამ „დემოკრატიული ფრონტი“ (კონსერვატიული და რესპუბლიკური პარტიების შემადგენლობით), რომელმაც ქვეყნის მასშტაბით ხმების 8,56 პროცენტი, ხოლო თბილისში - 12,04 პროცენტი მოიპოვა, და ლეიბორისტულმა პარტიამ, რომლის ანალოგიური მაჩვენებლები 6,42 და 10,65 პროცენტი იყო. ოპოზიციამ საქართველოს ვერცერთ რეგიონში ვერ შეძლო კონტროლის მოპოვება ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებში. თბილისში მათი მოკრძალებული საარჩევნო შედეგები კიდევ უფრო შემცირდა პარტიების/ბლოკებისთვის ხმის მიცემის წესის შედეგად, რომლის თანახმადაც კონკრეტული საარჩევნო ოლქის ყველა მანდატი გადაეცემოდა ხმების უმრავლესობის მომპოვებელ პარტიას, ხოლო პროპორციული სიებისთვის საკრებულოში მხოლოდ თორმეტი ადგილი იყო გამოყოფილი. ამის გამო ოპოზიციამ თბილისის საკრებულოში 29 მანდატიდან მხოლოდ სამი მიიღო. თბილისის გარეთ, რაიონის საკრებულოები არჩეული იქნენ სხვა სახის შერეული წესით, რომლის თანახმადაც მანდატების გარკვეული რაოდენობა პროპორციული სისტემით ნაწილდებოდა პარტიებს შორის, ხოლო ადგილობრივი თვითმმართველობი ირჩევდნენ თითო წარმომადგენელს first-pastthe- post პრინციპით.

საარჩევნო პროცესის ხარისხი გაცილებით მაღალი გამოდგა, უკეთესი ორგანიზებისა და ამომრჩეველთა, მართალია, კვლავ არასრულყოფილი, მაგრამ შედარებით გაუმჯობესებული სიების წყალობით. წინა არჩევნებისგან განსხვავებით, როდესაც აღინიშნებოდა ხმის მიცემის დიდი რაოდენობით გაყალბების შემთხვევები, არჩევნებზე დამკვირვებლებს არცერთი მსგავსი შემთხვევა არ დაუფიქსირებიათ, ხოლო ოპოზიციურ პარტიებს, მიუხედავად იმისა რომ, მათი აზრით, არჩევნები არასაკმარისად დემოკრატიულად ჩატარდა, ასევე არ მოუშველიებიათ გაყალბის შემთხვევები თავიანთი წარუმატებლობის მიზეზების ასახსნელად.

ამჯერად ადგილობრივი და საერთაშორისო დამკვირვებლებისა და ოპოზიციური პარტიების კრიტიკა ფოკუსირებული იყო ადმინისტრაციული რესურსების არასათანადოდ გამოყენებაზე. არჩევნების შემდგომ ერთობლივ პრეს-რელიზში ეუთოს დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და ადამიანის უფლებათა ოფისისა (ODIHR) და ევროპის საბჭოს ადგილობრივ და რეგიონალურ ხელისუფალთა კონგრესის საერთაშორისო დამკვირვებლებმა აღნიშნეს, რომ „ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნების დროს საქართველოში ზოგადად დაცული იყო ძირითადი თავისუფლებები“ და ხაზი გაუსვეს „ხმის მიცემის პროცესის მნიშვნელოვან გაუმჯობესებას.“ თუმცა, დამკვირვებელთა მისიამ ასევე აღნიშნა, რომ „მმართველი პარტიის წარმატებას ხელი შეუწყო არსებული ზღვარის მოსპობამ ხელისუფლებასა და მმართველ პარტიას შორის,“ რაც გამოიხატა მთავრობის მიერ „აშკარად სოციალური ხასიათის პროგრამების განხორციელებაში, კომუნალური გადასახდების ვაუჩერების განაწილებაში, საპენსიო დანამატების გადახდასა და დროებითი დასაქმების პროგრამების ამოქმედებაში“.

________________

1. 2004 წლის მარტში ამომრჩეველი კიდევ ერთხელ მივიდა საარჩევნო უბნებზე პარლამენტის წევრების ასარჩევად, თუმცა ეს არჩევნები განმეორებად და ნაწილობრივ ხასიათს ატარებდა და მოეწყო მას შემდეგ, რაც საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ გააუქმა 2003 წლის ნოემბრის საპარლამენტო არჩევნების შედეგები (საქართველოს პარლამენტში 150 ადგილი 235-დან) საარჩევნო სიებთან დაკავშირებული ხარვეზების შედეგად.

2. ევროპის საბჭო, ევროპის ადგილობრივ და რეგიონალურ ხელისუფალთა კონგრესი. ანგარიში საქართველოს ადგილობრივი არჩევნების შესახებ (2002 წლის 2 ივნისი), სტრასბურგი, 2002 წლის 10 ივლისი, მე-12 გვერდი.

3. OSCE/ODIHR-ისა და ევროპის საბჭოს ადგილობრივ და რეგიონალურ ხელისუფალთა კონგრესი, პრეს-რელიზი: ადგილობრივი არჩევნები ფუნდამენტურ თავისუფლებებთან ზოგად შესაბამისობაში ჩატარდა, თუმცა მმართველი პარტიის წარმატებას ხელი შეუწყო არსებული ზღვარის მოსპობამ ხელისუფლებასა და მმართველ პარტიას შორის. თბილისი, 2006 წლის 6 ოქტომბერი.

ავტორი საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია (საია)

შესავალი

რა არის აუცილებელი თავისუფალი, სამართლიანი და გამჭვირვალე არჩევნების ჩატარებისთვის? ამ კუთხით ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან ელემენტს წარმოადგენს ეფექტიანი საკანონმდებლო ბაზის არსებობა, რომელიც უნდა გამოირჩეოდეს სტაბილურობით და არ უნდა განიცდიდეს ცვლილებებს თითოეული არჩევნების წინ. თუმცა, საქართველოს ბოლო წლების გამოცდილება ამაზე არ მიუთითებს. საქართველოს მოქმედი საარჩევნო კოდექსი მიღებულია 2001 წლის 2 აგვისტოს. მას შემდეგ კანონში შეტანილი იქნა 21 ცვლილება და დამატება, ბოლო სამი ცვლილების ჩათვლით, რომელთა მიღებაც 2006 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნებისთვის განხორციელდა.

წინამდებარე მიმოხილვას ორი მიზანი გააჩნია. პირველი მიზანია ბოლო ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნების ლეგიტიმურობისა და სამართლიანობის შეფასება, ხოლო მეორე - კონკრეტული რეკომენდაციების შემოთავაზება საკანონმდებლო ბაზის შემდგომი სრულყოფის მიზნით.

საია ხაზს უსვამს, რომ წინამდებარე ნაშრომის ამოცანას არ წარმოადგენს 2006 წლის ადგილობრივ არჩევნებთან მიმართებაში ყველა დოკუმენტირებული ხარვეზის მიმოხილვა, არამედ მხოლოდ რიგი გამოვლენილი და გამოსწორების საჭიროების მქონე სამართლებრივი საკითხების იდენტიფიცირება.

საარჩევნო ადმინისტრაციის ფორმირება

ტრადიციულად, საარჩევნო ადმინისტრაციის ფორმირება ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს საკითხად რჩება საქართველოში არჩევნების ჩატარების ისტორიაში და წარმოადგენს პოლიტიკური დაპირისპირებების ძირითად წყაროს. 2005 წლის აპრილში საარჩევნო კოდექსში შეტანილი ცვლილებებით მოხდა საარჩევნო კომისიების შემადგენლობის თაობაზე დადგენილი წესის მოდიფიცირება. აღნიშნული ცვლილებები წარმოდგენილი იქნა როგორც საარჩევნო ადმინისტრაციის „პროფესიონალიზაციის“ მცდელობა.

საქართველოს მოქმედი საარჩევნო კოდექსის შესაბამისად, ცენტრალური საარჩევნო კომისიის (ცესკო) მიმდინარე შემადგენლობაში უნდა შედიოდნენ თავმჯდომარე და ექვსი სხვა წევრი, რომლებიც, კოდექსის მოთხოვნით, უნდა წარმოადგენდნენ „უპარტიო“ პირებს (27-ე მუხლის მე-4 პუნქტი). იმავდროულად, კომისიის შემადგენლობის განსაზღვრაზე გადაწყვეტილების მიღებაში საკვანძო როლი პრეზიდენტს ენიჭება. მოქმედი წესის თანახმად, პრეზიდენტი წარუდგენს პარლამენტს კანდიდატების 12-კაციან სიას, საიდანაც უნდა მოხდეს კომისიის ექვსი წევრის შერჩევა და, ასევე, ასახელებს თავმჯდომარის კანდიდატურას.

ჩვენის აზრით, ასეთი პრინციპი არ პასუხობს ეუთოს დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და ადამიანის უფლებათა ოფისისა (OSCE/ODIHR) და ვენეციის კომისიის მიერ საარჩევნო კომისიების ფორმირებასთან მიმართებაში გამოთქმულ შენიშვნებს. ამის საწინააღმდეგოდ, აღნიშნულმა ცვლილებებმა შესაძლოა ნეგატიური ზეგავლენა იქონიონ შერჩევის პროცესის გამჭვირვალობასა და მასში პოლიტიკურ ძალთა მონაწილეობის გაფართოებაზე.

ქვემოთ მოყვანილია რამდენიმე საკითხი საარჩევნო ადმინისტრაციების ფუნქციონირებასთან დაკავშირებით, რომლებიც საჭიროებს განსაკუთრებულ ყურადღებას:

- საარჩევნო კოდექსი არ შეიცავს დებულებებს, რომლებიც დაავალდებულებდა ცესკოს კომისიის სხდომების დღის წესრიგის წინასწარ გამოქვეყნებას, რაც ართულებს კომისიის სხდომებზე დასწრებისა და მის მუშაობაზე დაკვირვების სურვილის მქონე მხარეების მუშაობას.

- საუბნო საარჩევნო კომისიებში წევრთა რაოდენობა 15-დან 9-მდე შემცირდა რაიმე არსებითი დასაბუთების გარეშე. ზოგიერთ შემთხვევაში, ასეთი შემცირებული რაოდენობა არ აძლევს საუბნო კომისიებს მათი მოვალეობების შესრულების საშუალებას. ამდენად, რეკომენდირებულია საუბნო საარჩევნო კომისიების წევრთა რაოდენობა განისაზღვროს თითოეული კომისიის მიერ შესასრულებელი კონკრეტული ფუნქციებისა და საარჩევნო უბნის ზომების გათვალისწინებით.

აქტიური საარჩევნო უფლებები

ხმის მიცემა სამხედრო მოსამსახურეთა მიერ

2006 წლის ადგილობრივ არჩევნებზე ერთ-ერთ ყველაზე სერიოზულ და წინააღმდეგობრივ საკითხს სამხედრო მოსამსახურეთა მიერ ხმის მიცემა წარმოადგენდა. საარჩევნო კოდექსის 54-ე მუხლი განმარტავს არჩევნების დღეს ხმის მიცემის პროცედურას, რომლის თანახმადაც, ამომრჩეველს შეუძლია საარჩევნო ბიულეტენის მიღება მხოლოდ მას შემდეგ, რაც იგი წარმოადგენს მოქალაქის პირადობის მოწმობას და დადასტურდება, რომ მისი პირადი ნომერი შეტანილია ამომრჩეველთა სიაში. კოდექსით ასევე დადგენილია, რომ ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნებზე საქართველოს შეიარაღებული ძალების ვადიანმა და საკონტრაქტო მოსამსახურეებმა ხმა უნდა მისცენ თავიანთ სამხედრო ნაწილებში, ხოლო რაიმე სხვა ხმის მიცემის პროცედურა სამხედრო პერსონალისთვის განსაზღვრული არ არის.

ამ დებულებების მიუხედავად, ცესკომ 2006 წლის 4 სექტემბერს მიიღო №25/2006 დადგენილება, რომლის თანახმადაც, შეიარაღებული ძალების ვადიანი და საკონტრაქტო მოსამსახურეები მონაწილეობას ღებულობენ არჩევნებში თავიანთი სამსახურებრივი პირადობის მოწმობის საფუძველზე.

ორგანიზაციის „სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება“ (ISFED) არჩევნებზე დამკვირვებელმა ადგილობრივმა დანაყოფმა გაასაჩივრა ცესკოს აღნიშნული დადგენილება თბილისის საქალაქო სასამართლოს ადმინისტრაციულ კოლეგიაში იმ არგუმენტის საფუძველზე, რომ იგი ეწინააღმდეგება საკანონმდებლო მოთხოვნას, მაგრამ სასამართლომ არ დააკმაყოფილა ISFED-ის საჩივარი სამართლებრივი საფუძვლების არ არსებობის გამო.

ჩვენის აზრით, ცესკოს დადგენილება ნამდვილად ეწინააღმდეგება საარჩევნო კოდექსს, რომელშიც ყველა ამომრჩევლისთვის, სამხედრო მოსამსახურეების ჩათვლით, ერთგვაროვანი მოთხოვნებია განსაზღვრული. უფრო მეტიც, საია მიიჩნევს, რომ აღნიშ ნული საკანონმდებლო ნორმიდან გამონაკლისების დამტკიცების ტენდენცია სახიფათოა, რამდენადაც ქმნის ცალკეული ჯგუფების მიერ კენჭისყრის შედეგების მანიპულირების შესაძლებლობას. ამიტომ, რეკომენდირებულია მომავალ არჩევნებზე მოქალაქის პირადობის მოწმობის წარდგენის მოთხოვნა კვლავ ამომრჩეველთა ყველა ჯგუფზე გავრცელდეს.

ხმის მიცემა იძულებით გადაადგილებული პირების მიერ

2006 წლის ადგილობრივი არჩევნების წინასაარჩევნო ეტაპზე გარკვეული წინააღმდეგობრიობა ასევე შეიმჩნეოდა იძულებით გადაადგილებული პირების მიერ ხმის მიცემის საკითხთან დაკავშირებით.

საარჩევნო კოდექსი ადგენს, რომ ინფორმაცია იძულებით გადაადგილებული პირების შესახებ შეყვანილი უნდა იყოს ამომრჩეველთა ერთიან საარჩევნო სიაში მათი ფაქტობრივი საცხოვრებელი ადგილების მიხედვით.¹ ამის მიუხედავად, ცესკოს 2006 წლის 9 სექტემბრის №29/2006 დადგენილებით, ამ პირებს მიეცათ მათი ფაქტობრივი საცხოვრებელი ადგილებიდან განსხვავებულ საარჩევნო უბნებში ხმის მიცემის უფლება, იმ აშკარა მიზეზის გამო, რომ დე-ფაქტო საქართველოს ხელისუფლების იურისდიქცია არ ვრცელდება იმ ტერიტორიებზე, საიდანაც მოხდა იძულებით გადაადგილებული პირების გამოძევება. რამდენადაც, კანონმდებლობის თანახმად, იძულებით გადაადგილებული პირები შეყვანილი იყვნენ ამომრჩეველთა ერთიან სიაში, ამიტომ მათ ხმის მიცემისთვის ესაჭიროებოდათ მხოლოდ მოქალაქის პირადობის მოწმობის წარდგენა, რაც საარჩევნო თაღლითობის სერიოზულ საფრთხეს შექმნიდა, რადგან ერთსა იმავე პირს აძლევდა რამდენიმე უბანზე ხმის მიცემის შესაძლებლობას, იმ არგუმენტით, რომ ესა თუ ის უბანი მისი ფაქტობრივი საცხოვრებელი ადგილიდან ყველაზე ახლოს იყო. ამასთან, თუ ასეთი პირები ერთიან ამომრჩეველთა სიაში შეყვანილი არ აღმოჩნდებოდნენ, დაშვებული იყო მათი შეყვანა სპეციალურ სიაში.

აქედან გამომდინარე, საიამ მიმართა ცესკოს ამ საკითხის დარეგულირების შესახებ, რის შედეგადაც იძულებით გადაადგილებულ პირებს საარჩევნო უბანზე მოქალაქის პირადობის მოწმობასთან ერთად, უნდა წარედგინათ თავიანთი ფაქტობრივი საცხოვრებლის ადგილმდებარეობის დამადასტურებელი საბუთი. შესაბამისად, 2006 წლის №37/2006 დადგენილებით, ცესკომ გადაწყვიტა, რომ არჩევნების დღეს ხმის მიცემისთვის იძულებით გადაადგილებულ პირებს საუბნო საარჩევნო კომისიის რეგისტრატორი წევრებისთვის უნდა წარედგინათ როგორც მოქალაქის პირადობის მოწმობა, ასევე დევნილის მოწმობა, რომელშიც მითითებულია მათი საცხოვრებელი ადგილი. ამ საკითხის უფრო საფუძვლიანი დარეგულირებისთვის, რეკომენდირებულია ამგვარი დებულებები შემოღებული იყოს არა ad hoc (სპეციალური) აქტის საფუძველზე, არამედ არჩევნებამდე გონივრული ვადით ადრე საარჩევნო კანონმდებლობაში სათანადო ცვლილების შეტანის გზით.

ხმის მიცემა უსინათლო პირების მიერ

კიდევ ერთი საკითხი, რომელიც შეიძლება საინტერესო იყოს საარჩევნო კანონმდებლობის სამომავლო რეფორმირების კუთხით, დაკავშირებულია ხმის მიცემასთან უსინათლო პირების მიერ. საარჩევნო კოდექსის (51-ე მუხლი) თანახმად, საარჩევნო უბნებზე, სადაც ხმას აძლევენ უსინათლო ამომრჩევლები, ცესკო უზრუნველყოფს ისეთი ტექნიკური საშუალებების გამოყენებას, რომლებიც მისცემს ასეთ ამომრჩევლებს საარჩევნო ბიულეტენების დამოუკიდებლად შევსების საშუალებას. სამწუხაროდ, 2006 წლის არჩევნებზე ამგვარი მოწყობილობა არცერთ საარჩევნო უბანზე არ იყო დამონტაჟებული. შესაბამისად, რეკომენდირებულია მომავალი არჩევნებისთვის მოხდეს ყველა საარჩევნო უბნის სათანადოდ აღჭურვა. თუმცა, რამდენადაც ცხადია, რომ ამისთვის მნიშვნელოვანი რესურსები იქნება აუცილებელი, ასევე შეიძლება რეკომენდირებული იქნეს სპეციალური ბიულეტენების დაბეჭდვა უსინათლო ამომრჩევლებისთვის და მათი განაწილება ყველა საარჩევნო უბანზე. ამგვარი ზომების მიღება უზრუნველყოფს უსინათლო პირების სრულფასოვან მონაწილეობას არჩევნებში.

ხმის მიცემა მსჯავრდებულების მიერ

რიგით ბოლო, მაგრამ არანაკლებ მნიშვნელოვან საკითხს მსჯავრდებულთა არჩევნებში მონაწილეობის მიზანშეწონილების საკითხი წარმოადგენს. საქართველოს საარჩევნო კანონმდებლობა ხმის მიცემის უფლებას მხოლოდ წინასწარ პატიმრობაში მყოფ პირებს უსაზღვრავს, ხოლო მსჯავრდებულ პირებს, რომლებიც იხდიან სასჯელს, ხმის მიცემის უფლება ჩამორთმეული აქვთ.² ვენეციის კომისიისა და ეუთოს დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და ადამიანის უფლებათა ოფისის (OSCE/ODIHR) რეკომენდაცია, რომელიც ეყრდნობოდა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ გამოტანილ გადაწყვეტილებას, მდგომარეობდა სრული აკრძალვის გაუქმებასა და ასეთი პირებისთვის არჩევნებში მონაწილეობის უფლების მათ მიერ ჩადენილი დანაშაულის ბუნებისა და სასჯელის ხანგრძლივობის შესაბამისად განსაზღვრაში.³ დამატებით, რამდენადაც საქართველო წარმოადგენს ევროპული კონვენციის მაღალ ხელშემკვრელ მხარეს, რეკომენდირებულია საქართველოს კანონმდებლობა მოყვანილი იქნეს შესაბამისობაში ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით დადგენილ ნორმებთან, სათანადო საკანონმდებლო ცვლილებების მიღების გზით.

საარჩევნო რეგისტრაცია

2006 წლის ოქტომბრის ადგილობრივ არჩევნებზე დამკვირვებელმა ორგანიზაციებმა დააფიქსირეს ამომრჩეველთა საინიციატივო ჯგუფების რეგისტრაციის ბათილად ცნობის შემთხვევა, რის შედეგადაც შესაბამისი კანდიდატები არ იქნენ დარეგისტრირებული. თუმცა, საარჩევნო კანონმდებლობა ამ საკითხს მკაფიოდ არ განმარტავს.

საარჩევნო კოდექსის 119-ე მუხლის თანახმად, ამომრჩეველთა საინიციატივო ჯგუფი წარმოადგენს სულ ცოტა ხუთი პირისგან შემდგარ ჯგუფს, რომლის მიზანია ადგილობრივ არჩევნების საარჩევნო ოლქებში მაჟორიტარი კანდიდატების წარდგენა. კოდექსში ჩამოთვლილია ასეთი ჯგუფებისთვის რეგისტრაციაზე უარის თქმის სამართლებრივი საფუძვლები, მაგრამ მკაფიოდ არ არის მოცემული უნდა იწვევდეს თუ არა ამომრჩეველთა საინიციატივო ჯგუფის რეგისტრაციის ბათილად ცნობა თავად კანდიდატის რეგისტრაციის გაუქმებას, თუმცა ამგვარი პრაქტიკა გამოყენებული იყო ცესკოს მიერ. ამიტომ, რეკომენდირებულია საკითხის მკაფიოდ განსაზღვრის უზრუნველყოფა ისე, რომ საარჩევნო კოდექსში პირდაპირ იყოს დადგენილი ამომრჩეველთა საინიციატივო ჯგუფების რეგისტრაციის გაუქმების შედეგები.

ამომრჩეველთა სიები - რეგისტრაცია არჩევნების დღეს

ამომრჩეველთა სიების უზუსტობა ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს პრობლემას წარმოადგენდა საქართველოში ჩატარებული წინა არჩევნების დროს. ასე მაგალითად, 2003 წლის ნოემბრის არჩევნებში ამომრჩეველთა სიებში დაშვებულმა გამოტოვებებმა და არჩევნების დღეს ამომრჩეველთა რეგისტრაციის აკრძალვამ⁴ განაპირობა არჩევნების შედეგების ნაწილობრივი გაუქმება. შესაბამისად, 2005 წლის იანვარში საკონსტიტუციო სასამართლომ არჩევნების დღეს რეგისტრაციის ამკრძალველი დებულება არაკონსტიტუციურად ცნო.⁵ საქართველოს საარჩევნო კოდექსის OSCE/ODIHR-ისა და ევროპის საბჭოს ვენეციის კომისიის 2006 წლის 16 ივნისის განახლებულ ერთობლივ მოსაზრებაში განცხადებულია შემდეგი:

„მიუხედავად იმისა, რომ არჩევნების დღეს რეგისტრაციის მიზანშეწონილობა შეიძლება დასაბუთებული იქნეს ძალზედ სპეციფიური გარემოებებისთვის, ეს არ შეიძლება განხილულ იქნეს ამომრჩეველთა სიების ნაკლოვანებების ქმედით გრძელვადიან გადაწყვეტად. საკითხის ამგვარი გადაწყვეტა, სხვა პრობლემებს შორის, ქმნის ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებისა და მრავალჯერადი რეგისტრირების შესაძლებლობებს, რაც თუ ამას ადგილი ექნა საარჩევნო უბნებზე, წინააღმდეგობაში მოდის გამართული პრაქტიკის აღიარებულ ნორმებთან. რეკომენდირებულია არჩევნების დღეს რეგისტრაციის აკრძალვის მოთხოვნის ძალაში დატოვება. დამატებით, განხილული უნდა იქნეს, იძლევა თუ არა საარჩევნო კოდექსის მოქმედი რედაქცია საკმარის დროს ამომრჩეველთა სიების საჯაროდ გამომზეურებისა და განხილვისთვის”.⁶

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილების გამოცხადების შემდეგ, საარჩევნო კოდექსში შეტანილი იქნა ცვლილება, რომლის თანახმადაც, არჩევნების დღეს რეგისტრაციის შესაძლებლობა დატოვებული იქნა მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებში (ამომრჩეველთა სიების მომზადების დროს უცხოეთში, სამკურნალო ან სასჯელთა აღსრულების დაწესებულებებში მყოფი მოქალაქეებისთვის⁷). ასეთი ამომრჩევლები შეყვანილი უნდა იქნენ სპეციალურ სიებში.⁸ იმავდროულად, მე-10 მუხლის მე-9 პუნქტი აცხადებს შემდეგს:

„სპეციალურ სიაში ამომრჩევლის შეყვანის შემთხვევაში საარჩევნო უბნის ამომრჩეველთა ერთიან სიაში კეთდება სათანადო აღნიშვნა და დასტურდება საუბნო საარჩევნო კომისიის თავმჯდომარისა და მდივნის ხელმოწრებით“.

თუმცა გაურკვეველია, თუ როგორ უნდა მოხდეს ზემოაღნიშნული მოთხოვნის (ამომრჩეველთა სიაში აღნიშვნის) შესრულება ამომრჩევლის არჩევნების დღეს დარეგისტრირების შემთხვევაში.

ხელისუფლების წარმომადგენლების საარჩევნო აგიტაციაში მონაწილეობის უფლება

საარჩევნო კოდექსში განსაზღვრულია იმ პირთა ჩამონათვალი,⁹ რომლებსაც არ ეძლევათ უფლება მონაწილეობა მიიღონ წინასაარჩევნო აგიტაციაში (73-ე მუხლის მე-5 პუნქტი).

იმავდროულად, ის დებულებები, რომლებიც არეგულირებს სახელმწიფო და ადგილობრივი მმართველობის ორგანოების საჯარო მოხელეების მონაწილეობის საკითხს, არ არის ნათალად ჩამოყალიბებული. კოდექსის 73-ე მუხლის მე-5 პუნქტის „თ“ ქვეპუნქტის მიხედვით, წინასაარჩევნო აგიტაციაში მონაწილეობის მიღების უფლება არა აქვთ სახელმწიფო და ადგილობრივი მმართველობის ორგანოების საჯარო მოხელეებს, როდესაც ისინი ასრულებენ თანამდებობრივ და სამსახურებრივ მოვალეობებს. აღნიშნული ნორმა მოიცავს არა მარტო სამუშაო საათებს (მაგალითად, 9:00-დან 18:00-მდე), არამედ ნებისმიერ დროს დღის ან კვირის განმავლობაში, როდესაც კონკრეტული საჯარო მოხელე თავის თანამდებობრივ მოვალეობებს ასრულებს.¹⁰ აღნიშნული მიჩნეულ უნდა იქნეს ერთადერთ კანონიერ ინტერპრეტაციად, რათა დაკმაყოფილდეს ისეთი დებულების მიზანი, რომელიც მდგომარეობს წინასაარჩევნო აგიტაციის პერიოდში პარტიისა და ოფიციალური საქმიანობების დაღრევისა და ადმინისტრაციული რესურსების არჩევნების მიზნებისთვის გამოყენების თავიდან აცილებაში.

თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ აღნიშნული ნორმის არამკაფიო ფორმულირება მისი განსხვავებულად ინტერპრეტირების საშუალებას იძლევა. ამიტომ, არსებულ ვითარებაში, კანონის სხვადასხვა სახით წაკითხვის შესაძლებლობის გამორიცხვისა და საარჩევნო კამპანიის წარმოებისას საზოგადოებრივი რესურსების გამოყენების მონიტორინგის განხორციელებადობის მიზნით, რეკომენდირებულია ზოგიერთ დემოკრატიულ ქვეყანაში მოქმედი პრაქტიკის დაფუძნება. კერძოდ, კამპანიაში მონაწილეობის მსურველმა საჯარო მოხელემ უნდა აიღოს მისი კუთვნილი შვებულება და, ამ გზით, შეწყვიტოს ოფიციალური მოვალეობების შესრულება კამპანიის მსვლელობის პერიოდში.

კოდექსის ერთი ნორმა საერთოდ უსაფუძვლოა. იგი შეეხება საარჩევნო კანდიდატებს, რომლებიც საჯარო მოხელეებს წარმოადგენენ. საარჩევნო კოდექსის 76-ე მუხლის მე-4 პუნქტის თანახმად,

„რეგისტრირებულ კანდიდატს, რომელიც არის სახელმწიფო, ადგილობრივი თვითმმართველობის ან მმართველობის ორგანოს თანამშრომელი და რომელზედაც არ ვრცელდება კანდიდატის სტატუსთან თანამდებობრივი შეუთავსებლობა, არა აქვს თავისი სამსახურებრივი მდგომარეობის უპირატესობის გამოყენების უფლება, კერძოდ, წინასაარჩევნო აგიტაციის გაწევის უფლება მას მხოლოდ სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებისაგან თავისუფალ დროს აქვს. ეს შეზღუდვა არ მოქმედებს ტელერადიომაუწყებლობის მიერ წინასაარჩევნო აგიტაციისთვის გამოყოფილი დროის გამოყენებისას. ამ პუნქტით დადგენილი შეზღუდვა არ ვრცელდება პოლიტიკური თანამდებობების პირებზე“.¹¹

აღნიშნული ნორმა, პოლიტიკური თანამდებობის პირების შესახებ შესაბამისი დებულების ჩათვლით, საარჩევნო კანონმდებლობას მხოლოდ 2006 წლის ივნისში დაემატა.¹² თუმცა, შეზღუდვა პოლიტიკური თანამდებობის პირებს არ ეხებათ. იმ შემთხვევაში, თუ ასეთი პირები არჩევნებში კანდიდატებად გამოდიან, მათ უფლება ეძლევათ მონაწილეობა მიიღონ წინასაარჩევნო კამპანიაში მიუხედავად იმისა ასრულებენ თუ არა ისინი თავიანთ ოფიციალურ სამსახურებრივ მოვალეობებს. ჩვენის აზრით, პოლიტიკური თანამდებობის პირები, მაშინაც კი, თუ ისინი კანდიდატები არიან, არ უნდა იქნენ გათავისუფლებული 73-ე მუხლის მე-5 პუნტის „თ“ ქვეპუნქტით განსაზღვრული ვალდებულებისგან, ანუ მათ საარჩევნო კამპანიის წარმოება უნდა შეეძლოთ მხოლოდ არასამუშაო საათებში.

ყურადღება ასევე უნდა დაეთმოს საარჩევნო კოდექსის 129¹-ე მუხლს, რომელიც გარდამავალი ხასიათისაა და გამიზნულია მხოლოდ 2006 წლის ადგილობრივი არჩევნებისთვის. ამ მუხლის მე-4 პუნქტის შესაბამისად, ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების საჯარო მოხელეები, რომლებსაც სურთ მონაწილეობა მიიღონ არჩევნებში, უნდა გადადგენ თანამდებობიდან, თუ მათი თანამდებობები არ არის გათვალისწინებული ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ ორგანული კანონით.¹³ იმავე მუხლის მე-5 პუნქტი მოიცავს დათქმას, რომლის მიხედვითაც უფლებამოსილების სავალდებულო შეწყვეტა არ ვრცელდება თბილისის მერზე. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ხსენებული დებულება თბილისის მერს არ ავალდებულებს გადადგეს თანამდებობიდან, მაშინ როდესაც იგი ხდება საარჩევნო სუბიექტი და, შესაბამისად, მას გააჩნია წინასაარჩევნო კამპანიაში მონაწილეობის შეუზღუდავი უფლება. ჩვენის აზრით, განსაკუთრებული მიდგომა თბილისის მერის მიმართ დაუსაბუთებელია და, ამიტომ, კამპანიაში მონაწილეობის კუთხით, თბილისის მერისთვის უპირატესი უფლების მინიჭება ადგილობრივი მმართველობის ორგანოების სხვა საჯარო მოხელეებთან შედარებით უსამართლოდ უნდა ჩაითვალოს.

„ადმინისტრაციული რესურსების“ გამოყენება

საარჩევნო კამპანიის წარმოების დროს „ადმინისტრაციული რესურსების“ გამოყენების აკრძალვა სამართლიანი არჩევნების მთავარი მოთხოვნაა. ამიტომ, საარჩევნო კოდექსის 76-ე მუხლი შეიცავს სპეციალურ შეზღუდვებს, განსაკუთრებით სახელმწიფო საკუთრებაში მყოფი რესურსების გამოყენებასთან მიმართებაში საარჩევნო კამპანიის წარმოების მიზნებისთვის. ასე მაგალითად, 76-ე მუხლის მე-3 პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტის თანახმად, „აკრძალულია წინასაარჩევნო აგიტაციისა და კამპანიისათვის იმ ორგანიზაციების მატერიალურ-ტექნიკური რესურსების გმოყენება, რომლებიც ფინანსირდებიან საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტიდან, დაკავებული შენობების გამოყენებას საქმიანობისათვის, რომელიც ხელს უწყობს კანდიდატის წარდგენას ან/და არჩევას, იმ შემთხვევაში, თუ სხვა საარჩევნო სუბიექტებს არა აქვთ იმავე შენობების იმავე პირობებით გამოყენების შესაძლებლობა“.

2006 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნების პერიოდში სახელმწიფო საკუთრებაში მყოფი ქონება, პოლიტიკური კამპანიების წარმოების მიზნით გადაცემული იქნა კერძო სამართლის იურიდიული პირებისთვის. მაგალითისთვის, ქუთაისში ნაციონალური მოძრაობის ერთ-ერთი მაჟორიტარი კანდიდატის საარჩევნო ოფისი განთავსებული იყო ქუთაისის ფოსტის შენობაში, მისამართზე თამარ მეფის ქ. №56. ადგილობრივი პასუხისმგებელი ორგანოს მიერ მოწოდებულ ინფორმაციაში აღნიშნული იყო, რომ შპს „საქართველოს ფოსტა“ უშუალოდ არ ფინანსდება სახელმწიფო ან ადგილობრივი ბიუჯეტიდან. თუმცა, ეროვნული საჯარო რეესტრის სააგენტოს ქუთაისის ფილიალისგან მიღებული ხელშეკრულების ასლში აღნიშნულია, რომ სახელმწიფომ შპს „საქართველოს ფოსტა“-ს აღნიშნული უძრავი ქონება გადასცა „უზუფრუქტის“ საფუძველზე. ხელშეკრულების თანახმად, შპს „საქართველოს ფოსტა“-ს უფლება ეძლევა გამოიყენოს შენობა მხოლოდ საფოსტო საქმიანობების წარმოებისთვის, ხოლო შენობის ფუნქციონალური დანიშნულების შეცვლა დასაშვებია მხოლოდ სახელმწიფოსგან წინასწარ სათანადო თანხმობის მიღების პირობით. ¹⁴

მოქმედ საარჩევნო კანონმდებლობაში ჯერ კიდევ დასარეგულირებელია საარჩევნო სუბიექტების მიერ იმ ორგანიზაციების მატერიალური რესურსების გამოყენების საკითხი, რომლებიც, მართალია, პირდაპირ არ ფინანსირდებიან სახელმწიფო ბიუჯეტი დან, მაგრამ სარგებლობას ღებულობენ სახელმწიფო ქონების განკარგვით. წინასაარჩევნო აგიტაციის წარმოების პერიოდში რესურსების სამართლიანი გამოყენების უზრუნველყოფის მიზნით, საჭიროა ეს საკითხი დარეგულირდეს საარჩევნო კოდექსის მეშევობით.

მედია-საშუალებების ხელმისაწვდომობა კანდიდატებისთვის

„მასობრივი საინფორმაციო საშუალებების მარეგულირებელი დებულებები, რომლებიც ადგენს კანდიდატებისთვის მათი თანაბარი ხელმისაწვდომობის პირობებს“ პოზიტიური სამართლებრივი დებულებების სახით არის შეფასებული OSCE/ODIHR-ისა და ვენეციის კომისიის მიერ.¹⁵ საარჩევნო კოდექსში 2006 წლის 23 ივნისის ცვლილების სახით დამატებული იქნა 73¹-ე მუხლი, რომელიც მიზნად ისახავდა სპეციფიური მოთხოვნების დაწესებას მედია-ორგანიზაციებისთვის წინასაარჩევნო კამპანიის მსვლელობის პერიოდში. აღნიშნული ახალი მუხლის ერთ-ერთი ძირითადი მოთხოვნაა ყოველკვირეული ინფორმაციის წარდგენა შესაბამისი საარჩევნო კომისიებისთვის შემდეგი მონაცემების შემადგენლობით: „საეთერო დროის განაწილების თარიღები და პერიოდები, საეთერო დროის ხანგრძლივობა და ყოველდღიური განაწილების განრიგი, საეთერო დროისა და გაწეული მომსახურების ღირებულება.“ ეს მონაცემები მნიშვნელოვანია არა მარტო საარჩევნო სუბიექტებისთვის მედიის რესურსების სამართლიანი და თანაბარი ხელმისაწვდომობის განსაზღვრისთვის, არამედ ასევე საარჩევნო კამპანიების ფონდების ფულადი სახსრების ხარჯვის პოსტ-ფაქტუმ საარჩევნო მონიტორინგისთვისაც.

2006 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნების დროს ცესკოს პერიოდულად უხდებოდა შესაბამისი ინფორმაციის მიწოდების მოთხოვნა, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ მას-მედია საკანონმდებლო მოთხოვნებს სრული მოცულობით არ ასრულებდა. სამწუხაროდ, საარჩევნო კოდექსი არ იძლევა რაიმე მექანიზმებს, რომელთა საშუალებითაც საარჩევნო ადმინისტრაციებს შეეძლებოდათ აღნიშნული პრობლემის გადაჭრა. ამიტომ, ან უნდა მოხდეს მედიის მხრიდან ინფორმაციის წარდგენის მოთხოვნის შემცველი დებულების გაუქმება, ან საარჩევნო ადმინისტრაციებს უნდა მიეცეთ ადეკვატური სამართლებრივი ბერკეტები მედიაკომპანიებისგან ინფორმაციის მიღების უზრუნველყოფის მიზნით.

დაკვირვება არჩევნების დღეს

საარჩევნო კოდექსი ერთმანეთისგან განსხვავებულად უდგება და სხვადასხვა დებულებებით არეგულირებს პოლიტიკური საარჩევნო სუბიექტებისა და არჩევნებზე დამკვირვებელი ადგილობრივი და საერთაშორისო ორგანიზაციების წარმომადგენლებისა და აკრედიტირებული დამკვირვებელი ჟურნალისტების რეგისტრაციის საკითხებს.¹⁶ ამ კუთხით, წინა პერიოდში ჩატარებული არჩევნების დროს გამოვლინდა ყურადღების საჭიროების მქონე შემდეგი სამართლებრივი საკითხები:

- რამდენი დამკვრივებელი ან პოლიტიკური პარტიის რამდენი წარმომადგენელი შეიძლება დაინიშნოს თითოეულ საარჩევნო უბანზე?

- აქვს თუ არა უფლება ადგილობრივ დამკვირვებელ ორგანიზაციას მიავლინოს ერთი და იგივე დამკვირვებელი ერთზე მეტ საარჩევნო უბანზე?

- რამდენი დამკვირვებელი ან პოლიტიკური პარტიის წარმომადგენელი შეიძლება ესწრებოდეს საარჩევნო კომისიის სხდომას და იმყოფებოდეს საარჩევნო უბანში არჩევნების დღეს?

წინა რამდენიმე არჩევნებზე ამ კითხვების წარმოშობა ძირითადში განპირობებული იყო საარჩევნო კოდექსში ადგილობრივი დამკვირვებელი ორგანიზაციებისა და მათი დამკვირვებლების რეგისტრაციის მარეგულირებელი 69-ე და 71-ე მუხლების ბუნდოვანი ფორმულირებებით. კერძოდ, 69-ე მუხლის მე-7 პუნქტის თანხმად, საარჩევნო კომისიისთვის დამკვირვებელთა სიის წარდგენისას, ადგილობრივმა დამკვირვებელმა ორგანიზაციამ სიაში უნდა მიუთითოს დამკვირვებლის ვინაობა და ის საარჩევნო ოლქი და საარჩევნო უბანი (უბნები), სადაც იგი დააკვირდება არჩევნებს. ამდენად, კოდექსი უშვებს დამკვირვებელი ორგანიზაციის მიერ ერთი დამკვირვებლის განუსაზღვრელი რაოდენობის საარჩევნო უბნებზე დანიშვნის (მათ შორის, თითო უბანზე ერთზე მეტი დამკვირვებლის) შესაძლებლობას. ამგვარი შესაძლებლობის მიზანშეწონილება ბუნებრივად გამომდინარეობს სადამკვირვებლო მისიების მუშაობის სპეციფიკიდან (მობილური სადამკვირვებლო ჯგუფები, დამკვირვებლების მიერ ერთმანეთის შეცვლა ძალზედ გაჭიანურებული პროცედურების მიზეზითა და ა.შ.) თუმცა, ეს არანაირად არ გულისხმობს, რომ არჩევნების დღეს საარჩევნო უბანზე შეიძლება ერთდროულად ერთზე მეტი დამკვირვებელი იმყოფებოდეს.

რაც შეეხება პოლიტიკური პარტიების წარმომადგენლებს, კოდექსის თანახმად, პოლიტიკურ საარჩევნო სუბიექტებს ცალსახად არ ეძლევათ თითო კომისიაში ორზე მეტი წარმომადგენლის დანიშვნის უფლება (71-ე მუხლი). საარჩევნო სუბიექტებისთვის ამგვარი შეზღუდვის დაწესების მიზანი გაურკვეველია.

არჩევნების დღეს უბანზე დასწრების უფლების მქონე პირების სიისა და რაოდენობის განხილვისას გამოიკვეთება ორი უფლების ერთმანეთთან აღრევის ტენდენცია, როგორებიცაა საარჩევნო კომისიის სხდომაზე დასწრებისა და ხმის მიცემის პროცედურის ჩასატარებელ შენობაში ყოფნის უფლებები. კოდექსის 67-ე მუხლის თანახმად, საარჩევნო სხდომაზე დასწრების უფლება აქვთ საარჩევნო სუბიექტების თითო წარმომადგენელსა და ადგილობრივი დამკვირვებელი ორგანიზაციის არაუმეტეს თითო წარმომადგენელს, თუ შენობის ფართობი არ იძლევა მათი მეტი რაოდენობის დატევის შესაძლებლობას. იმავე მუხლში (მე-2 პუნქტი) მოცემულია კენჭისყრის შენობაში ყოფნის უფლების მქონე პირთა ჩამონათვალი, რომლის თანახმადაც შენობაში საარჩევნო სუბიექტის მხოლოდ ერთი წარმომადგენელი შეიძლება იყოს.

საარჩევნო კამპანიების ფონდების გამჭვირვალობა

საქართველოს საარჩევნო კოდექსში საარჩევნო კამპანიების ფონდების შესახებ სპეციალური დებულებებია მოცემული (46- ე-48-ე მუხლები). კამპანიის დაფინანსების კანონიერებისა და გამჭვირვალობის უზრუნველყოფის მთავარ მექანიზმს ანგარიშგების პროცედურა წარმოადგენს. ასე მაგალითად, კოდექსის თანახმად

- „საარჩევნო სუბიექტი საარჩევნო კამპანიის ფონდის ანგარიშის გახსნიდან 2 დღის ვადაში შესაბამის საარჩევნო კომისიას წარუდგენს ბანკის მიერ გაცემულ საარჩევნო კამპანიის ფონდის ანგარიშის გახსნის დამადასტურებელ დოკუმენტსა და ანგარიშის ნომერს, აგრეთვე აცნობებს საარჩევნო კამპანიის ფონდის მმართველისა და ბუღალტრის ვინაობასა და კოორდინატებს“ (46-ე მუხლის მე-4 პუნქტი).

- „საარჩევნო სუბიექტი არჩევნების საბოლოო შედეგების გამოქვეყნებიდან არაუგვიანეს ერთი თვისა, ხოლო საარჩევნო სუბიექტები, რომლებიც წინასწარი მონაცემებით მიიღებენ ამ კანონით დადგენილი ხმების საჭირო რაოდენობას, კენჭისყრის დღიდან არაუგვიანეს 8 დღისა შესაბამის საარჩევნო კომისიას წარუდგენენ არჩევნებისთვის გამოყენებული სახსრების ანგარიშს საარჩევნო კამპანიის ფონდში ჩარიცხული ფულადი სახსრების წყაროს მითითებით“ (48-ე მუხლის მე-6 პუნქტი).

- „საარჩევნო სუბიექტი ვალდებულია არჩევნების საბოლოო შედეგების შეჯამებიდან არაუგვიანეს 20 დღის ვადაში დახუროს საარჩევნო კამპანიის ფონდის ანგარიში. ანგარიშზე არსებული ნაშთი უბრუნდება შემტან პირებს შეტანილი ფულადი სახსრების პროპორციულად“ (48-ე მუხლის მე-9 პუნქტი).

საარჩევნო კამპანიების ფონდების სრული გამჭვირვალობის უზრუნველსაყოფად, მნიშვნელოვანია საარჩევნო სუბიექტები ვალდებული იყვნენ წარმოადგინონ ინფორმაცია ფონდების გამოყენების შესახებ, დაწყებული კამპანიის დაწყებიდან მის დამთავრებამდე. თუმცა, როგორც კოდექსის ზემოაღნიშნული დებულებებიდან ჩანს, საარჩევნო სუბიექტები, რომლებიც არჩევნების დღიდან 8 დღის ვადაში წარადგენენ შესაბამის ანგარიშებს, არ არიან ვალდებული წარადგინონ დამატებითი ინფორმაცია კამპანიის ფონდების ფულადი სახსრების ხარჯვის შესახებ ანგარიშის წარდგენიდან კამპანიის დასრულებამდე პერიოდში. დაფინანსების გამჭვირვალობის უზრუნველყოფის მიზნით, საჭიროა ამ ღიად დარჩენილი შუალედის შევსება სათანადო მოთხოვნის დაწესებით, რომლის თანახმადაც საარჩევნო სუბიექტის მიერ სავალდებულოდ წარსადგენი ინფორმაცია უნდა მოიცავდეს სრულ პერიოდს, ფონდის დახურვამდე, მაშინაც კი, თუ წინასწარი ინფორმაცია წარდგენილი იყო კანონით დადგენილ რვა-დღიან ვადაში.

საარჩევნო უბნების შედეგების ბათილად ცნობა

როგორც ჩვენ გვესმის, არჩევნების შედეგები უნდა გაბათილდეს იმ შემთხვევაში, როდესაც საარჩევნო ბიულეტენებიანი კონვერტების რაოდენობა აღემატება არჩევნებში მონაწილე ამომრჩეველთა რიცხვს. საარჩევნო კოდექსის თანახმად, თუ გადასატანი საარჩევნო ყუთიდან ამოღებული სპეციალური კონვერტების რაოდენობა, რომლებშიც მოთავსებულია საარჩევნო ბიულეტენები, მეტი აღმოჩნდება კენჭისყრაში მონაწილე ამომრჩეველთა ხელმოწერების რაოდენობაზე, ყველა კონვერტი და საარჩევნო ბიულეტენი უნდა შეიკრას პაკეტად, დაინიშნოს წარწერით „ბათილია“ და გადაეცეს საოლქო საარჩევნო კომისიას (58-ე მუხლის მე-4 პუნქტი). აღსანიშნავია, რომ საარჩევნო კოდექსი არ შეიცავს ანალოგიურ დებულებას იმ შემთხვევისთვის, როდესაც ასეთი განსხვავება მთავარი საარჩევნო ყუთისთვის გამოვლინდება.

წინა პერიოდის არჩევნების დროს, საარჩევნო ბიულეტენების რაოდენობა ხშირად აღემატებოდა სიაში ხელმოწერების რიცხვს, რაც წარმოადგენდა საარჩევნო თაღლითობის მთავარ ინდიკატორს. ასეთ შემთხვევებს 2006 წლის ოქტომბრის არჩევნებშიც ჰქონდა ადგილი. მომავალში ასეთი შეუსაბამობების თავიდან აცილების მიზნით, რეკომენდირებულია არჩევნების შედეგების გაუქმების პროცედურის მოწესრიგება და ობიექტური და ანალოგიური გადაწყვეტილებების მიღება როგორც გადასატანი, ასევე მთავარი საარჩევნო ყუთებისთვის. ეს შეზღუდავს არჩევნების შედეგების გაყალბების შესაძლებლობას და, ასევე, უზრუნველყოფს ყველა ასეთი შემთხვევისთვის ერთი და იგივე წესის გამოყენებას.

___________________

1. საქართველოს საარჩევნო კოდექსის მე-9 მუხლი.

2. საქართველოს საარჩევნო კოდექსის მე-5 მუხლის მე-2 პუნქტი.

3. OSCE/ODIHR-ისა და დემოკრატიისათვის სამართლის მეშვეობით ევროპის საბ- ჭოს ევროპული კომისიის (ვენეციის კომისია) ერთობლივი მოსაზრებები საქართველოს საარჩევნო კოდექსზე 2005 წლის 23 დეკემბრის ჩათვლით შეტანილი ცვლილებების გათვალისწინებით, მე-15 გვერდზე ვკითხულობთ: „67. მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტის მიხედვით, პირს, „რომელიც სასამართლო განაჩენით იმყოფება სასჯელთა აღსრულების დაწესებულებაში, არა აქვს საარჩევნო უფლება და რეფერენდუმში მონაწილეობის უფლება“. ეს დებულება ართმევს მსჯავრდებულებს ხმის მიცემის უფლებას. მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტის თანახმად, ხმის მიცემის პასიური უფლების ჩამორთმევა გათვალისწინებულია ნებისმიერი სასჯელისთვის, მიუხედავად ჩადენილი დანაშაულის ხასიათისა. საქმეში Hirst v. United Kingdom (№2)24 ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს დიდმა პალატამ გადაწყვიტა, რომ მსჯავრდებულთათვის ხმის მიცემის უფლების აბსოლუტური შეზღუდვა, „მათი სასჯელის ხანგრძლივობის, მათ მიერ ჩადენილი დანაშაულის ხასიათისა და პირადი გარემოებების მიუხედავად“, წარმოადგენდა ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის 1-ლი ოქმის მე-3 მუხლის დარღვევას. შეიძლება ითქვას, რომ კოდექსის მე-5 მუხლში მოცემული აბსოლუტური აკრძალვა წინააღმდეგობაშია Hirst-ის საქმეში განცხადებულ პრინციპებთან. რეკომენდირებულია მე-5 მუხლის სათანადოდ შეცვლა“.

4. 2003 წლის არჩევნების დროს ამომრჩეველთა სიებში ცვლილების შეტანა აკრძალული იყო „არჩევნების დღემდე ბოლო 10 დღის განმავლობაში“ (საარჩევნო კოდექსის მე-9 მუხლის მე-12 პუნქტი).

5. იხ. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველი პალატის 2005 წლის 24 იანვრის გადაწყვეტილება.

6. იხ. OSCE/ODIHR-ისა და დემოკრატიისათვის სამართლის მეშვეობით ევროპისსაბჭოს ევროპული კომისიის (ვენეციის კომისია) ერთობლივი მოსაზრებები საქართველოს საარჩევნო კოდექსზე 2005 წლის 23 დეკემბრის ჩათვლით შეტანილი ცვლილებების გათვალისწინებით, 106-ე პუნქტი.

7. იხ. საარჩევნო კოდექსის მე-9 მუხლის მე-111 პუნქტი.

8. იხ. საარჩევნო კოდექსის მე-10 მუხლის 1-ლი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტი).

9. ასეთი პირები არიან საარჩევნო კომისიების წევრები; მოსამართლეები; საქართველოს შინაგან საქმეთა და თავდაცვის სამინისტროების, პროკურატურის, საგარეო დაზვერვისა და სახელმწიფო დაცვის სპეციალური სამსახურის საჯარო მოხელეები; უცხო ქვეყნის მოქალაქეები და ორგანიზაციები; საქველმოქმედო და რელიგიური ორგანიზაციები; სახელმწიფო და ადგილობრივი მმართველობის ორგანოების საჯარო მოხელეები, როდესაც ისინი ასრულებენ თანამდებობრივ და სამსახურებრივ მოვალეობებს.

10. ასე მაგალითად, მისი სამსახურის მიერ ორგანიზებული ღონისძიების გახსნა სამუშაო საათების შემდეგ, სამსახურის ფარგლებში ან მისი დაფინანსებით აშენებული შენობის/ობიექტის გახსნა.

11. ხაზგასმა დამატებულია.

12. მე-3 მუხლის თანახმად, პოლიტიკური თანამდებობის პირები არიან საჯარო სამსახურის შესახებ საქართველოს კანონით განსაზღვრული სახელმწიფო-პოლიტიკური თანამდებობის პირები (საქართველოს პრეზიდენტი, საქართველოს პარლამენტის წევრი, საქართველოს პრემიერ-მინისტრი და მთავრობის სხვა წევრები, აჭარისა და აფხაზეთის წარმომადგენლობითი ორგანოების წევრები, აჭარისა და აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკების მთავრობების ხელმძღვანელები), აგრეთვე მინისტრის მოადგილე, ადგილობრივი თვითთმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოს (საკრებულოს) წევრები და აღმასრულებელი ორგანოს ხელმძღვანელები.

13. ფორმულირება - „რომელთა თანამდებობი არ არის გათვალისწინებული ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ საქართველოს ორგანული კანონით“,რომელიც მოცემულია 1291-ე მუხლის მე-4 პუნქტში ბუნდოვანია. გულისხმობს იგი ისეთ თანამდებობებს, რომლებიც საერთოდ არ არის გათვალისწინებული მმართველობით სისტემაში, თუ თანამდებობებს, რომელთა მიმართაც ადგილი შეიძლება ჰქონდეს არჩევითობის/დანიშვნისა და უფლებამოსილების/კომპეტენციის გამიჯვნის პრინციპის დარღვევას?

14. იხ. ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის „ანგარიში წინასაარჩევნო სამონიტორინგო მისიის შესახებ“, თბილისი, 2006წ.

15. იხ. OSCE/ODIHR-ისა და დემოკრატიისათვის სამართლის მეშვეობით ევროპის საბჭოს ევროპული კომისიის (ვენეციის კომისია) ერთობლივი მოსაზრებები საქართველოს საარჩევნო კოდექსზე 2005 წლის 23 დეკემბრის ჩათვლით შეტანილი ცვლილებების გათვალისწინებით, მე-4 გვ.

16. იხ. კოდექსის 68-ე-72-ე მუხლები.

ავტორი მიხეილ მაჭავარიანი

საქართველოს პარლამენტის თავმჯდომარის მოადგილე

შესავალი

2003 წლის 23 ნოემბრის „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ საქართველოში გაჩნდა ხელისუფლების პოლიტიკური ნება მმართველობის დეცენტრალიზაციის სფეროში ახალი რეფორმის გასატარებლად, რაც მიზნად ისახავდა ისეთი ადგილობრივი თვითმმართველობის სისტემის შექმნას და რაც ევროკავშირის სტანდარტებთან შესაბამისობაში მოვიდოდა. აღნიშნული რეფორმის განხორციელებას უმტკივნეულოდ არ ჩაუვლია, არამედ მას წინ უძღოდა საკმაოდ დიდი და რთული პროცესები.

კერძოდ, ჯერ კიდევ 2004 წლის 22 ივლისს საქართველოს პრეზიდენტმა შექმნა ეფექტიანი მმართველობის სისტემისა და ტერიტორიული მოწყობის რეფორმის სახელმწიფო კომისია, რომლის მუშაობაშიც მონაწილეობას ღებულობდნენ საქართველოს მთავრობის, პარლამენტის, ძირითადი პოლიტიკური ძალების, არასამთავრობო სექტორისა და საერთაშორისო ორგანიზაციების წარმომადგენლები.

რეფორმის გატარების კუთხით წინგადადგმულ ნაბიჯს წარმოადგენდა ის ფაქტი, რომ 2005 წლის 1 აპრილიდან საქართველო მიუერთდა ადგილობრივი თვითმმართველობის ევროპულ ქარტიას, რომლის რატიფიცირება საქართველოს პარლამენტმა 2004 წლის ოქტომბერში მოახდინა. ქარტიის რატიფიცირება არ იყო მხოლოდ ფორმალური აქტი. ქარტიასთან მიერთება არის თვითმმართველობის განვითარების შეუქცევადობის არა მხოლოდ აღიარება, არამედ არსებული სისტემის ძირეული რეფორმირება მისი პრინციპების ცხოვრებაში დამკვიდრებისთვის. აღნიშნული ქარტიის რატიფიცირებას წინ უძღოდა კონსულტაციები პოლიტიკურ ორგანიზაციებთან, არასამთავრობო სექტორთან, ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლებთან და ფართო საზოგადოებასთან.

ზემოაღნიშნულ პროცესს აქტიურად უჭერდა მხარს ევროპის საბჭო, რომლის ინიციატივითაც სტრასბურგში გაიმართა შეხვედრები, სადაც უმრავლესობასა და ოპოზიციას საშუალება მიეცათ, ევროპელ კოლეგებთან ერთად ემსჯელათ გასატარებელი რეფორმის ძირითად მიმართულებებზე. სწორედ ადგილობრივი თვითმმართველობის ევროპული ქარტიის რატიფიცირებამ და საქართველოში ბოლო პერიოდში გატარებულმა რეფორმებმა შექმნა ადგილობრივი თვითმმართველობის სრულფასოვანი ინსტიტუტის ჩამოყალიბების პოლიტიკური და სამართლებრივი გარემო, რამაც ასახვა ჰპოვა ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ საქართველოს ორგანულ კანონში. ამ კანონის მიღებით საფუძველი ჩაეყარა დეცენტრალიზაციისა და სრულყოფილად ფუნქციონირებადი ადგილობრივი თვითმმართველობის ფორმირებას.

რეფორმის მნიშვნელოვან შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენდა ის ფაქტი, რომ შეიქმნა ადგილობრივი თვითმმართველობის ეროვნული ასოციაცია, რომელიც ერთ-ერთ მთავარ როლს თამაშობს თვითმმართველობის სისტემის რეფორმირებაში.

ასევე, დაიხვეწა საარჩევნო კანონმდებლობა, რომელთან დაკავშირებითაც არაერთი შეხვედრა და კონსულტაცია გაიმართა ევროპის საბჭოს წარმომადგენლებთან. ვენეციის კომისიისა და ეუთოს დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და ადამიანის უფლებათა ოფისის მიერ გაწეული რეკომენდაციები გათვალისწინებულ იქნა საქართველოს საარჩევნო კოდექსის დებულებებში, როგორებიცაა დებულებები საარჩევნო კამპანიის დაფინანსების გამჭვირვალობისა და მედიის შესახებ, რაც ადგენს ძირითად პირობებს კანდიდატებისთვის თანაბარი პირობების შექმნის კუთხით.

თამამად შეიძლება ითქვას, რომ რეფორმის საკანონმდებლო უზრუნველყოფის ყველაზე რთული ეტაპი დაძლეულ იქნა, რისი დამაგვირგვინებელი და ლოგიკური გამოხატულებაც იყო 2006 წლის 5 ოქტომბრის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოს - საკრებულოს არჩევნები. საერთაშორისო ექსპერტების შეფასებების თანახმად, აღნიშნული არჩევნები წარმატებით ჩატარდა.

საარჩევნო კომისიის დაფინანსება

2006 წლის 25 ოქტომბრის მდგომარეობით, საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისიის მიერ ადგილობრივი არჩევნე ბისთვის გაწეულმა ხარჯებმა შეადგინა 15 835 225.75 ლარი. ამ მიზნით, საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტში გამოყოფილი იქნა 9,045,200 ლარი, რომელიც შემდგომში გაიზარდა 7 843 700 ლარამდე, რის შემდეგაც საბოლოო სახელმწიფო დაფინანსებამ 16 897 900 ლარს მიაღწია.

დახარჯული თანხის ნაწილი (157 218 66 ლარი) გამოყენებულ იქნა კომპიუტერული ტექნიკის შესაძენად; ასევე შეძენილი იქნა 846 300 ლარის ღირებულების ასლგადამღები მოწყობილობა, რის შედეგადაც ყველა საარჩევნო უბანზე მყოფ თითოეულ დამკვირვებელს მიეცა საარჩევნო ოქმების მიღების საშუალება. ამომრჩეველთა სიების გადამოწმებისთვის შეიქმნა სპეციალური ჯგუფები, რომელთა მუშაობისთვის 1 205 582 ლარი გამოიყო. ვიდეოთვალებისა და მათი გასაწყობი ნაწილების ღირებულებამ 882 018 ლარი შეადგინა, მარკირების სითხის, დეტექტორებისა და ელემენტების შესაძენად გაწეულმა ხარჯებმა - 381 362.76 ლარი, ხოლო საარჩევნო ბიულეტენების ბეჭდვის ღირებულებამ - 405 745.10 ლარი. გარდა ამისა, მომსახურე პერსონალსა და საუბნო და საოლქო კომისიების წევრებს ჩაუტარდათ ტრენინგები, რაზეც 302 405.10 ლარი დაიხარჯა.

მთელი საქართველოს მასშტაბით შეიქმნა დაახლოებით 3 000 საუბნო საარჩევნო კომისია, რომელთაგან თითოეული შედგებოდა ცხრა წევრისგან. ამ კომისიების წევრების ხელფასებისთვის გამოყოფილმა თანხამ ჯამში 7 790 647.20 ლარი შეადგინა. ამ თანხიდან საქართველოს ლეიბორისტულმა პარტიამ და პარტიამ „მრეწველობა გადაარჩენს საქართველოს“, თითოეულმა 1 312 416 ლარი მიიღო არაპირდაპირი დაფინანსების სახით.

პოლიტიკური პარტიების დაფინანსება

დამატებით, 2005 წლის 16 დეკემბერს საქართველოს პარლამენტმა მიიღო ცვლილებები და დამატებები საქართველოს ორგანულ კანონში მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანების შესახებ, რომელიც გაითვალისწინა სახელმწიფო ბიუჯეტიდან 2 241 186 ლარის გამოყოფა პარტიების ორგანიზაციული და სხვა საქმიანობებისათვის. კერძოდ, აღნიშნული საკანონმდებლო ცვლილებების თანახმად, იმ პოლიტიკურ პარტიებს, რომელთაც საქართველოს პარლამენტის უკანასკნელ არჩევნებში გადალახეს 4%-იანი ბარიერი, სახელმწიფო ბიუჯეტიდან ყოველწლიურად გამოეყოფოდათ თანხა მიღებული ხმების შესაბამისად, შემდეგი წესის საფუძველზე:

− 200 000 ხმამდე - 2 ლარი თითოეულ მიღებულ ხმაზე;

− 200 000-დან 500 000 ხმამდე - 1,5 ლარი თითოეულ მიღებულ ხმაზე;

− 500 000 ხმაზე ზევით - 1 ლარი ყველა დამატებით მიღებულ ხმაზე;

− დამატებით, პარლამენტის თითოეულ წევრს, რომელიც გაერთიანებულია შესაბამის პოლიტიკურ პარტიაში, ეძლევა 200 ლარი.

ზემოაღნიშნული თანხები შემდეგი სახით გადანაწილდა პოლიტიკურ პარტიებს შორის:

ზემოთ მოცემული მონაცემების შესაბამისად, ამ მიზნით ბიუჯეტიდან გამოყოფილი თანხის ჯამურმა ოდენობამ 2 241 186 ლარი შეადგინა.

მედიის თავისუფალი ხელმისაწვდომობა

აღსანიშნავია, რომ საარჩევნო კანონმდებლობით, რომელშიც ცოტა ხნის წინ შეტანილი იქნა ცვლილებები, გათვალისწინებულია უსასყიდლო საეთერო დროის გამოყოფა პოლიტიკური რეკლამების გაშვებისთვის. კერძოდ, საზოგადოებრივი სამაუწყებლო კომპანიები ვალდებული არიან წინასაარჩევნო აგიტაციისა და პოლიტიკური რეკლამის განთავსების მიზნით, ყოველდღიურად, საერთო არჩევნების დღემდე, სულ ცოტა ბოლო 30 დღის განმავლობაში, უსასყიდლოდ გამოყონ ტელევიზიისა და რადიოს საეთერო დროის 2-2 საათი, რომელიც თანაბრად უნდა გადანაწილდეს საარჩევნო სუბიექტებს შორის. საზოგადოებრივი მაუწყებლები, აგრეთვე ის მაუწყებლები, რომლებიც საკუთარ ეთერში განათავსებენ წინასაარჩევნო რეკლამას, ვალდებული არიან თითოეული კვალიფიციური სუბიექტისათვის უსასყიდლოდ და დისკრიმინაციის გარეშე გამოყონ საეთერო დრო ყოველ 3 საათში 90 წამი ჯამური ხანგრძლივობით. გარდა ამისა, საზოგადოებრივი მაუწყებლები, აგრეთვე ის მაუწყებლები, რომლებიც საკუთარ ეთერში განათავსებენ წინასაარჩევნო რეკლამას, ვალდებული არიან საკუთარ ეთერში განათავსოს კვალიფიციური საარჩევნო სუბიექტის წინასაარჩევნო რეკლამა არანაკლებ საათში 60 წამი ჯამური ხანგრძლივობით.

ზემოაღნიშნული დებულებების შედეგად, 2006 წლის 5 ოქტომბრის არჩევნებისათვის ოპოზიციური პარტიებისათვის გამოყოფილმა უსასყიდლო საეთერო დრომ ჯამში შეადგინა შემდეგი:

− საქართველოს ლეიბორისტული პარტია - 36 703 წამი, რომლის სავარაუდო კომერციული ღირებულებამ შეადგინა 375 282 აშშ დოლარი;

− ბლოკი „კონსერვატორები, რესპუბლიკელები“ - 36 655 წამი, რომლის სავარაუდო კომერციული ღირებულებამ შეადგინა 905 648 აშშ დოლარი;

− მრეწველობა გადაარჩენს საქართველოს - 29 236 წამი, რომლის სავარაუდო კომერციული ღირებულებამ შეადგინა 317 135 აშშ დოლარი.

ზემოთ ჩამოთვლილმა პარტიებმა არ გამოიყენეს მათთვის განკუთვნილი უსასყიდლო საეთერო დროის დაახლოებით 35 პროცენტი.

დასკვნები

ყოველივე ზემოაღნიშნული ნათლად მეტყველებს მასზედ, რომ საქართველო ადგას დემოკრატიისა და რეალური თვითმმართველობის გზას. საქართველოს დღევანდელ ხელისუფლებას დემოკრატიის აღმშენებლობის მეტად ამბიციური გეგმები აქვს, რომელთა საფუძვლიანობაც დაამტკიცა ,,ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ განვლილმა პერიოდმა. წარმატებით გადაიჭრა ქვეყნის წინაშე მდგარი მრავალი პრობლემა - უმოკლეს დროში მოხერხდა მწვავე ენერგეტიკული კრიზისის დაძლევა, პოსტსაბჭოურ სივრცეში პირველად საქართველოში შეიქმნა საპატრულო პოლიცია, 9,2 პროცენტით გაიზარდა მთლიანი შიდა ეროვნული პროდუქტი, სახელმწიფო ბიუჯეტი გახუთმაგდა 2003 წელთან შედარებით, ხორციელდება სასამართლო რეფორმა და დაწყებულია მმართველობის სისტემის თანმიმდევრული დეცენტრალიზაცია. დემოკრატიულ აღმშენებლობის პროცესს საქართველოში ვერაფერი შეაჩერებს. ქართველი ხალხი და ხელისუფლება მზად არიან უპასუხონ დღევანდელობის ყველა გამოწვევას და არაკეთილმოსურნე მეზობლისაგან თავს მოხვეული ეკონომიკური ბლოკადისა და ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენის პროცესში საქართველოს პრეზიდენტის სამშვიდობო ინიციატივისადმი არაჯეროვანი დამოკიდებულების მიუხედავად, საქართველო სწრაფად გახდება წარმატებული დემოკრატიის სანიმუშო ქვეყანა.

ავტორი საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია (საია)

შესავალი

პროექტის „კანონის უზენაესობის პრინციპის განმტკიცება საქართველოში” ფარგლებში, საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია (საია) ახორციელებს პოლიტიკური პარტიების ფინანსური საქმიანობის გამჭვირვალობასთან დაკავშირებული საკანონმდებლო ბაზის ანალიზსა და პარტიების ფინანსურ მონიტორინგს. მონიტორინგის განხორციელებისათვის აუცილებელი ინფორმაციის მოპოვების მიზნით, ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციამ მიმართა საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს, საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს, საქართველოს ცენტრალურ საარჩევნო კომისიას (ცესკო), პოლიტიკურ პარტიებსა და სხვა უწყებებს. კითხვები მდგომარეობს შემდეგში:

− რამდენად ასრულებენ პარტიები ფინანსურ გამჭვირვალობასთან დაკავშირებულ საკანონმდებლო მოთხოვნებს?

− რამდენად აკონტროლებს სახელმწიფო პარტიების ფინანსურ საქმიანობას?

− რამდენად ადეკვატურია კანონმდებლობა?

სახელმწიფო დაფინანსება

საქართველოში, ისევე როგორც სხვა ქვეყნებში, პარტიების შემოსავლის ერთ-ერთ წყაროს სახელმწიფო დაფინანსება წარმოადგენს. პოლიტიკური პარტიების საქმიანობა საქართველოში რეგულირდება 1997 წელს მიღებული ორგანული კანონით მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ. კერძოდ, ამკანონის თანახმად, სახელმწიფოს ბიუჯეტიდან ყოველწლიურად უნდა გამოეყო თანხები პარტიების ორგანიზაციული და სხვა საქმიანობისათვის. აღნიშნული თანხა უნდა განაწილებულიყო იმ პარტიებსა და საარჩევნო ბლოკებზე, რომლებიც წინა საპარლამენტო არჩევნებში მიიღებდნენ პროპორციული სისტემით ჩატარებულ არჩევნებში მონაწილე ამომრჩეველთა ხმების 5 პროცენტზე მეტს.² გასანაწილებელი თანხა გათვალისწინებული უნდა ყოფილიყო სახელმწიფო ბიუჯეტში. ამავე კანონის გარდამავალი დებულებით განისაზღვრა ისიც, რომ აღნიშნულ დაფინანსებას პარტიები მიიღებდნენ 2000 წლის 1 იანვრიდან, თუმცა, „რეალურად, კანონის ეს მოთხოვნა მისი მიღების მომენტიდანვე არ სრულდებოდა“ და არც დაფინანსების გადავადებაზე გაკეთებულა რაიმე განცხადება.³

სანაცვლოდ, საქართველოს პარლამენტმა 2000 წლის 19 მაისს მიიღო დადგენილება „პარლამენტის წევრებსა და ამომრჩევლებს შორის ურთიერთობის გაუმჯობესების თაობაზე“. ამ დადგენილების მე-4 პუნქტის თანახმად, პარლამენტის თითოეულ წევრს (რომელიც არჩეულია პროპორციული საარჩევნო სისტემის საფუძველზე) ყოველთვიურად გამოეყო 150 ლარი, ამომრჩევლებთან ურთიერთობების დამყარების მიზნით, რომელი თანხაც გადარიცხული უნდა ყოფილიყო შესაბამისი პოლიტიკური პარტიის ანგარიშზე.

შემდგომში აღნიშნული ნორმა კიდევ ერთხელ შეიცვალა და 2005 წლის 25 თებერვალს საიამ მიიღო შესაბამისი დებულების ახალი რედაქცია, რომლის თანახმადაც, პროპორციული წესით არჩეულ პარლამენტის წევრებს გამოეყოფოდათ თვეში 200 ლარი. ეს თანხა გადაირიცხებოდა იმ საარჩევნო სუბიექტების ანგარიშზე, რომლებმაც გადალახეს საარჩევნო ბარიერი. თუმცა, პარლამენტის წევრს ასევე შეეძლო მოეთხოვა ამ თანხის მისი პარტიის ანგარიშზე გადარიცხვა.

პარლამენტის 2000 წლის 19 მაისის დადგენილება გაუქმდა პარლამენტის 2006 წლის 2 მარტის დადგენილებით, რომელიც აღარ ითვალისწინებდა სახელმწიფო სახსრების გამოყოფას პარლამენტში პროპორციული საარჩევნო სისტემით მოხვედრილი დეპუტატებისთვის.

თუმცა პრაქტიკაში ეს დადგენილება გარკვეულად სხვაგვარად შესრულდა, კერძოდ საიამ შეამჩნია შემდეგი ორი ფაქტი:

1) მიუხედავად იმისა, რომ დადგენილებაში თავიდანვე განისაზღვრა, თანხები ჩარიცხულიყო შესაბამისი პარტიის ანგარიშზე, 2002 წლიდან აღნიშნულ თანხას პარლამენტის წევრები იღებდნენ ინდივიდუალურად. პარლამენტიდან 2006 წლის 3 ნოემბერს საიას აცნობეს, რომ ეს განპირობებული იყო საპარლამენტო ფრაქციების დაშლითა და სხვა ფრაქციების შექმნით. პარტიების ანგარიშზე აღნიშნული თანხის ჩარიცხვა დაიწყო 2005 წლის მარტიდან.

2) ვინაიდან 2005 წლიდან ზემოთ მოხსენიებული თანხა ირიცხებოდა პარტიის ანგარიშზე, პოლიტიკურ პარტიებს „რესპუბლიკელები“, „ახალი მემარჯვენეები“ და „კონსერვატორები“ შემოსავლის ერთერთ წყაროდ მითითებული ჰქონდათ სახელმწიფო დაფინანსება. რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს, არც ფინანსთა სამინისტრო და არც ცენტრალური საარჩევნო კომისია არ ფლობდნენ ინფორმაციას, პარტიების მიერ დეკლარაციაში მითითებული დაფინანსების წყაროს შესახებ.⁴ ორივე უწყებამ ურჩია საიას, რომ მათთვის საინტერესო საკითხის გასარკვევად თავად პარტიებისთვის მიემართა, რის შემდეგაც შესაძლებელი გახდა ინფორმაციის მოპოვება პარლამენტის ზემოთ მითითებული დადგენილების თაობაზე.

2005 წლის 16 დეკემბერს ორგანულ კანონში მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ შეტანილი იქნა ცვლილებები. ორგანული კანონის 30-ე მუხლის ახალი რედაქციის თანახმად, პოლიტიკურ პარტიებს, რომლებმაც გადალახეს 4 პროცენტიანი ბარიერი, ყოველწლიურად სახელმწიფო ბიუჯეტიდან გამოეყოფათ თანხა მათი მიღებული ხმების რაოდენობების შესაბამისად, შემდეგი ოდენობით:

− 200 000 ხმამდე - 2 ლარი თითოეულ მიღებულ ხმაზე;

− 200 000-დან 500 000 ხმამდე - 1,5 ლარი თითოეულ მიღებულ ხმაზე;

- 500 000 ხმაზე ზევით - 1 ლარი ყველა დამატებით მიღებულ ხმაზე.

ამავე მუხლში აისახა პარლამენტის უკვე ნაცნობი გაუქმებული დადგენილების ნორმა, რომლის მიხედვითაც, პოლიტიკურ პარტიებს დამატებით ყოველთვიურად გამოეყოფა 200 ლარი უკანასკნელი საპარლამენტო არჩევნების შედეგად თითოეული პროპორციული სისტემით არჩეული პარლამენტის წევრისათვის.

2005 წლის დეკემბერში მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ ორგანულ კანონში განხორციელებული ცვლილებები შეეხო გარდამავალ დებულებებსაც. განისაზღვრა, რომ კანონით გათვალისწინებულ დაფინანსებას პარტიები მიიღებდნენ დაწყებული 2006 წლის 1 იანვრიდან. შესაბამისად, 2006 წლის მანძილზე პარტიების მიერ მიღებული დაფინანსება ასე გამოიყურება:

კონტროლი სახელმწიფო დაფინანსებაზე

რადგანაც პოლიტიკური პარტიები სახელმწიფო ბიუჯეტიდან იღებენ გარკვეულ ფინანსურ სახსრებს, საია დაინტერესდა კონტროლის პალატის მიერ პარტიების შემოწმების აქტებით. კონტროლის პალატა მოვალეა შეამოწმოს ნებისმიერი ფიზიკური და იურიდიული პირის საქმიანობა, რომელიც დაკავშირებულია საბიუჯეტო ან სახელმწიფო სპეციალური ფონდების კუთვნილი თანხების მიღებასთან, გადარიცხვასა ან გამოყენებასთან, რაიმე ფორმით სახელმწიფო საკუთრების გამოყენებასთან ან მის მართვასთან, აგრეთვე იმ ნაწილში, რომელიც დაკავშირებულია მათთვის საგადასახადო, საბაჟო ან სხვა სახის შეღავათების მინიჭებასთან.⁵

კონტროლის პალატამ აცნობა საიას, რომ საქართველოს კონტროლის პალატა საქართველოს საარჩევნო კოდექსის 45-ე მუხლის მე-5 პუნქტის თანახმად, აკონტროლებს მხოლოდ არჩევნებისათვის გამოყოფილი ფულადი სახსრების გამოყენების მართლზომიერებას და, შესაბამისად, კონტროლის პალატა პოლიტიკური პარტიების საქმიანობის შემოწმებას არ აწარმოებს⁶

კონტროლის პალატის ფუნქციების გარკვევის მიზნით, 2006 წლის გაზაფხულზე პარლამენტის წევრმა ზურაბ ბუცხრიკიძემ პარლამენტში ინიციატივის წესით შეიტანა კანონპროექტი საქართველოს კონტროლის პალატის შესახებ კანონში დამატებების შეტანის თაობაზე. აღნიშნული კანონპროექტი ითვალისწინებდა ზემოაღნიშნული ნორმის შემდეგი სახით ჩამოყალიბებას:

„კონტროლის პალატა უფლებამოსილია შეამოწმოს ნებისმიერი ფიზიკური და იურიდიული პირის საქმიანობა იმ ნაწილში, რომელიც დაკავშირებულია საბიუჯეტო ან სახელმწიფო სპეციალური ფონდების კუთვნილი თანხების მიღებასა და გადარიცხვასთან, სახელმწიფო საკუთრების რაიმე ფორმით გამოყენებასთან ან მის მართვასთან, აგრეთვე იმ ნაწილში, რომელიც დაკავშირებულია მათთვის საგადასახადო, საბაჟო ან სხვა სახის შეღავათების მინიჭებასთან, გარდა მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ საქართველოს ორგანული კანონის 30-ე მუხლით გათვალისწინებული სახელმწიფო ბიუჯეტიდან ყოველწლიურად გამოყოფილი თანხებისა.“

2006 წლის აპრილში საიას მიერ აღნიშნულ კანონპროექტზე მომზადებულ დასკვნაში შემოთავაზებული საკონონმდებლო ცვლილება უარყოფითად იქნა შეფასებული. საიას მიაჩნია, რომ საფინანსო დეკლარაციისა და აუდიტორული დასკვნის წარდგენის ვალდებულება არ არის საკმარისი პოლიტიკური პარტიების ფინანსური საქმიანობებისა და საბიუჯეტო სახსრების ხარჯვის გამჭვირვალობის უზრუნველსაყოფად. არსებობს რეალური რისკი, რომ პოლიტიკურმა პარტიებმა დაარღვიონ კანონი და არ გამოაქვეყნონ მოთხოვნილი ინფორმაცია მათ მიერ სახელმწიფო სახსრების ხარჯვის შესახებ. ცვლილების მიღების შემთხვევაში, არ იარსებებდა საბიუჯეტო სახსრების ხარჯვის მართალზომიერების შემოწმებისთვის საჭირო სამართლებრივი წინაპირობები.

აღნიშნული კანონპროექტი განხილული არ ყოფილა, თუმცა ამან არ შეუშალა ხელი კონტროლის პალატას, თავი აერიდებინა თავისი მოვალეობების შესრულებისთვის და არ შეემოწმებინა პოლიტიკური პარტიების საქმიანობები იმ სახელმწიფო სახსრების გამოყენებასთან მიმართებაში, რომლებიც მათ გამოეყოთ პარლამენტის 2000 წლის 19 მაისის დადგენილებით.

პოლიტიკური პარტიების საფინანსო დეკლარაციები

ინფორმაციას პოლიტიკური პარტიების შემოსავლებისა და გასავლების შესახებ სახელმწიფო და საზოგადოება პარტიების საფინანსო დეკლარაციებიდან იღებენ. მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ საქართველოს ორგანული კანონის 32-ე მუხლის შესაბამისად, თითოეული პარტია, ყოველი წლის 1 თებერვლამდე ბეჭდვით ორგანოში აქვეყნებს გასული საანგარიშო წლის საფინანსო დეკლარაციას აუდიტორულ დასკვნასთან ერთად.

ამავე კანონის მე-4 მუხლით, პოლიტიკური პარტიები ვალდებული არიან, 10 დღეში მათი საფინანსო დეკლარაციის გამოქვეყნებიდან, მიაწოდონ დეკლარაციისს და დასკვნის ასლები იუსტიციის სამინისტროსა და ადგილობრივ საგადასახადო ორგანოს.⁷

პოლიტიკური პარტიების მიერ კანონის ამ მოთხოვნის შესრულების მდგომარეობის შეფასების მიზნით, საიამ მიმართა თბილისის საგადასახადო ინსპექციასა და იუსტიციის სამინისტროს და მოითხოვა მათგან პოლიტიკური გაერთიანებების დეკლარაციები და აუდიტორული დასკვნები 2003, 2004 და 2005 წლებისთვის, რაც კანონის თანახმად, წარდგენილი უნდა ყოფილიყო პარტიების მიერ. მოთხოვნილი დოკუმენტაცია მხოლოდ იუსტიციის სამინისტრომ გაგზავნა, ხოლო თბილისის საგადასახადო ინსპექციამ ინფორმაციის მოწოდებაზე უარი განაცხადა, რაც ახსნა გადასახადის გადამხდელის საგადასახადო საიდუმლოების დაცვის ვალდებულებით.⁸

საიას მიერ იუსტიციის სამინისტროსგან მიღებული დოკუმენტაციის შესწავლის შედეგად გამოვლინდა შემდეგი დარღვევები:

პოლიტიკური პარტიების 2003 წლის საფინანსო დეკლარაციები

რეგისტრირებული 172 პარტიიდან, საფინანსო დეკლარაცია და აუდიტორული დასკვნა საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს მხოლოდ ექვსმა პარტიამ წარუდგინა. წარდგენილი დეკლარაციებიდან ორს (პარტიების „ეროვნული თანხმობისა და სამართლიანობის აღდგენის კავშირი“ და „ერთობა“) თან არ ახლდა აუდიტორული დასკვნები. ეროვნული თანხმობისა და სამართლიანობის აღდგენის კავშირი იუსტიციის სამინისტროსადმი მიმართვაში მიუთითებდა, რომ 2003 წელს პარტიას ფინანსური შემოსავალი და გასავალი არ ჰქონია და ამიტომაც არ წარუდგენია აუდიტორული დასკვნა. პარტიამ იდენტური შინაარსის ცნობა პრესაშიც გამოაქვეყნა.

მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ ორგანული კანონით დადგენილია, რომ პარტიამ უნდა გამოაქვეყნოს საფინანსო დეკლარაცია და აუდიტორული დასკვნა 1 თებერვლამდე, ხოლო გამოქვეყნებიდან 10 დღეში, ანუ არაუგვიანეს 10 თებერვლისა, წარადგინოს ეს დოკუმენტები იუსტიციის სამინისტროში. საქართველოს ერთიანმა კომუნისტურმა პარტიამ დაარღვია კანონით დადგენილი ვადა და იუსტიციის სამინისტროს დეკლარაცია წარუდგინა 12 თებერვალს.

ასევე, მოქალაქეთა პოლიტიკური პარტიების შესახებ ორგანულ კანონში პირდაპირ არის განსაზღვრული, რომ პარტიებმა იუსტიციის სამინისტროში უნდა წარადგინონ ბეჭდვით ორგანოში გამოქვეყნებული დეკლარაციისა და აუდიტორული დასკვნების ასლები, რაც პარტიების მიერ დეკლარაციების დროულად გამოქვეყნების გაკონტროლების საშუალებას იძლევა. კანონის აღნიშნული მოთხოვნის მიუხედავად, საქართველოს ერთიან კომუნისტურ პარტიას ბეჭდვით ორგანოში გამოქვეყნებული სავალდებულო დოკუმენტების ასლები იუსტიციის სამინისტროში არ წარუდგენია, რითაც მან დაარღვია კანონის მოთხოვნა. ნიშანდობლივია, რომ ამ პარტიის მიერ აუდიტორული დასკვნა წარდგენილი იყო 2004 წლის 11 თებერვალს, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ შეუძლებელია დეკლარაცია და აუდიტორული დასკვნა კანონით დადგენილ ვადაში ყოფილიყო გამოქვეყნებული. რაც შეეხება საქართველოს მოქალაქეთა კავშირს, მართალია, ამ პარტიამ წარმოადგინა გამოქვეყნებული საფი ნანსო დეკლარაციის ასლი, ამ ასლის საშუალებით დეკლარაციის გამოქვეყნების ზუსტი თარიღის დადგენა შეუძლებელი შეიქმნა.

პოლიტიკური პარტიების 2004 წლის საფინანსო დეკლარაციები

2003 წლის დეკლარაციებთან მიმართებაში გამოვლენილი დარღვევები 2004 წლის დეკლარაციებშიც გამოვლინდა. რეგისტრირებული 174 პარტიიდან იუსტიციის სამინისტროში საფინანსო დეკლარაციები და აუდიტორული დასკვნები მხოლოდ ოთხმა პარტიამ წარადგინა. კომუნისტურ პარტიას საფინანსო დეკლარაცია დაგვიანებით, 2005 წლის 13 თებერვალს აქვს გაგზავნილი.

წინა წლების მაგალითზე გამოქვეყნებული საფინანსო დეკლარაციებისა და აუდიტორული დასკვნების ასლების წარუდგენლობის ფაქტებს 2005 წელსაც ჰქონდა ადგილი. მაგალითად, პოლიტიკურმა გაერთიანებამ „ახალი მემარჯვენეები“, მისი გამოქვეყნებული საფინანსო დეკლარაციის ასლის წარდგენის ნაცვლად, მიუთითა მხოლოდ შესაბამისი გაზეთის დასახელება, ნომერი და თარიღი.

კონსერვატიულმა პარტიამ წარადგინა გამოქვეყნებული საფინანსო დეკლარაციის ასლი, რომლიდანაც არ იკვეთება გამოქვეყნების თარიღი. პარტიის აუდიტორული დასკვნა მომზადებულია 2005 წლის 30 მარტს. ამავე პარტიამ შესაბამის ორგანოს სავალდებულო დოკუმენტები 10 თებერვლის ნაცვლად 2005 წლის 13 მაისს მიაწოდა.

ერთიანმა ნაციონალურმა მოძრაობამ დაარღვია მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ ორგანული კანონის 27-ე მუხლის მოთხოვნა, რომლის თანახმადაც, „პარტიის მიერ მიღებული ფინანსური და მატერიალური შემოწირულებების მოცულობა წელიწადში არ უნდა აღემატებოდეს: თითოეული ფიზიკური პირისგან - 30 000 ლარს, თითოეული იურიდიული პირისგან - 100 000 ლარს“, როდესაც 2004 წელს მამუკა მამუჭელაშვილისგან მიიღო შემოწირულობა 60 000 ლარის ოდენობით.

პოლიტიკური პარტიების 2005 წლის საფინანსო დეკლარაციები

მიუხედავად იმისა, რომ იუსტიციის სამინისტროში ფინანსური დეკლარაციების წარდგენის დროისთვის რეგისტრირებული იყო 178 პოლიტიკური გაერთიანება, კანონით დადგენილი დოკუმენტაცია დროულად მხოლოდ 22 პარტიამ წარადგინა. კიდევ 13 პარტიამ დოკუმენტები მიაწოდა დაგვიანებით, 10 თებერვლის შემდეგ. დოკუმენტაციის ვადის დარღვევით წარმდგენ პარტიებს შორის იყო პოლიტიკური გაერთიანება „თავისუფლება“. მიუხედავად იმისა, რომ მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ ორგანული კანონის 30-ე მუხლი ითვალისწინებს, რომ პარტიის მიერ საფინანსო დეკლარაციის დროულად გამოუქვეყნებლობის შემთხვევაში, იგი კარგავს მომდევნო ერთი წლის განმავლობაში სახელმწიფო დაფინანსების მიღების უფლებას, პარტიამ „თავისუფლება“ სახელმწიფო დაფინანსება მაინც მიიღო.

საფინანსო დეკლარაციების უმრავლესობას აკლდა აუდიტორული დასკვები. ამას პარტიები იმით ამართლებდნენ, რომ საანგარიშო წლის მანძილზე მათ რაიმე შემოსავალი ან გასავალი არ ჰქონიათ და, ამიტომ, არ გააჩნდათ დეკლარირების საჭიროების მქონე რაიმე ქონება. გამოიყოფოდა პარტიების ორი კატეგორია: ერთნი, რომლებიც აცხადებდნენ, რომ არ მიუღიათ რაიმე შემოსავალი, რის შესახებ მათ ინფორმაცია გაზეთებში გამოაქვეყნეს (მაგალითად, საქართველოს ქრისტიანულ-კონსერვატიული პარტია) და მეორენი, რომლებიც ადასტურებდნენ, რომ მათ არ გააჩნდათ შემოსავალი და გასავალი და ამ ფაქტის შესახებ შეტყობინება გაგზავნილი ჰქონდათ იუსტიციის სამინისტროსთვის (მაგალითად, კონსტიტუციურ უფლებათა დაცვის პარტია, საქართველოს შრომის ვეტერანთა პარტია და საქართველოს ლექტორთა კავშირი).

წინა წლების მსგავსად, რამდენიმე პარტიამ იუსტიციის სამინისტროში წარადგინა საფინანსო დეკლარაციები და აუდიტორული დასკვნები, ამ დოკუმენტების ბეჭდვით ორგანოებში გამოქვეყნების გარეშე. ასეთები იყვნენ ეროვნულ-დემოკრატიული პარტია, მრეწველობა გადაარჩენს საქართველოს და სამართლიანობის პარტია. ორგანული კანონი მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ განსაზღვრავს პარტიების საფინანსო დეკლარაციების სავალდებულო შემადგენლობას. თუმცა, სამართლიანობის პარტიამ არ დაიცვა ეს მოთხოვნა და დეკლარაციაში დეტალურად არ ასახა, თუ რაში გახარჯა თანხა. ამასთან, საანგარიშო პერიოდში პარტიის გასავალი (77 648 ლარი) აღემატებოდა მის შემოსავალს (77 336 ლარი). ამავე პარტიას არ წარუდგენია სავალდებულო აუდიტორული დასკვნა.

საფინანსო დეკლარაციების შესწავლისას საიამ აღმოაჩინა, რომ პარტიებისთვის უცნობი იყო საფინანსო დეკლარაციის ყოველწლიურად გამოქვეყნებისა და შემდგომში იუსტიციის სამინისტროსთვის წარდგენის ვალდებულების შესახებ. ქართველ ნაციონალისტთა ერთობა იუსტიციის სამინისტროსადმი მიწერილ წერილში შემდეგს წერდა:

„მართალია, კანონის არცოდნა „არცოდვა არ არის“, მაგრამ გთხოვთ წელს, ამ უნებლიე დარღვევის გამო, ჩვენს წინააღმდეგ სანქციას ნუ გამოიტანთ. ჩვენი პარტია ყოველთვის გამოირჩეოდა კანონმორჩილებით. მოდით, ერთად ავაშენოთ ცივილური სახელმწიფო, სადაც ყველა ინფორმაცია კარგად იქნება გავრცელებული, ყველა კანონის პროექტი საჯაროდ იქნება განხილული და სადაც ფოსტა გამართულად იმუშავებს“.

ანონიმური შემოწირულობები

საფინანსო დეკლარაციების შემოწმებისას, ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციამ დიდი ყურადღება დაუთმო ანონიმურ შემოწირულობებს. მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ ორგანული კანონის 26-ე მუხლის თანახმად, შემოწირულობის შემტანი პირი ვალდებულია მიუთითოს საკუთარი ვინაობა, მისამართი, პირადი ნომერი და საქართველოს მოქალაქის პირადობის მოწმობის ნომერი. ამ მონაცემების გარეშე შეტანილი ფულადი სახსრები ანონიმურად ითვლება. კანონით ასევე განსაზღვრულია, რომ პარტიამ თავის საფინანსო დეკლარაციაში უნდა მიუთითოს შემოწირულობის ოდენობა და შემოწირულობის განმახორციელებელი პირის სამართლებრივი (ფიზიკური ან იურიდიული) სტატუსი. კანონის თავდაპირველი რედაქციის თანახმად, „პარტიის მიერ მიღებული ანონიმური ფინანსური და მატერიალური შემოწირულობების საერთო ღირებულება წელიწადში არ უნდა აღემატებოდეს 30 000 ლარს“. თუმცა, კანონში 2005 წელს შეტანილი ცვლილებებით დადგინდა, რომ 2009 წლის 1 იანვრამდე ნებადართულია ანონიმური დაფინანსების მიღება არაუმეტეს 30 000 ლარის ოდენობით. საიამ ვერ შეძლო გაერკვია აღნიშნული 30 000 ლარი წარმოადგენს პარტიის მიერ მიღებული ანონიმური შემოწირულობების ჯამურ დასაშვებ ოდენობას, თუ მხოლოდ ერთი პირის მიერ განხორციელებული შემოწირულობის დასაშვებ მაქსიმუმს. სამწუხაროდ, აღნიშნულ დებულებაში შეტანილი ცვლილებები განსხვავებული ინტერპრეტაციების შესაძლებლობას იძლევა.

როგორც წესი, პარტიების „ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა“ და „ახალი მემარჯვენეები“ მიერ იუსტიციის სამინისტროში წარდგენილ დეკლარაციებს თან არ ახლდა შემომწირველთა ნუსხა. ამასთან, აღნიშნული პარტიების საფინანსო დეკლარაციების თანახმად, ფიზიკური პირებისგან შემოსულმა შემოწირულობებმა, შესაბამისად, 144 611 და 97 910 ლარი შეადგინა. დეკლარაციებიდან გაურკვეველი რჩება, იყო თუ არა მათ მიერ მიღებული შემოწირულობები ანონიმური. აქედან გამომდინარე, პოლიტიკური პარტიების მიერ დარღვეულია ანონიმური შემოწირულობისთვის კანონით დადგენილი ზღვრული ოდენობა და კითხვის ნიშნის ქვეშ დგება მიღებული შემოწირულობების კანონიერება.

ზემოაღნიშნული კანონის 39-ე მუხლის მე-7 პუნქტის თანახმად, პოლიტიკური გაერთიანების საფინანსო საქმიანობაზე პასუხისმგებელმა პირმა დაუყოვნებლივ უნდა გადარიცხოს საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტში ანონიმური შემოწირულობა 30 000 ლარს ზემოთ. საიამ მიმართა ფინანსთა სამინისტროს კითხვით, ჰქონდა თუ არა ადგილი პარტიების მხრიდან ანონიმური შემოწირულობების ბიუჯეტში გადარიცხვას. ფინანსთა სამინისტროს ასეთი გადარიცხვების შესახებ ინფორმაცია არ აღმოაჩნდა.⁹

აშკარაა, რომ იუსტიციის სამინისტრო ასევე არ არის პასუხისმგებელი ანონიმური შემოწირულებების სახელმწიფო ბიუჯეტში გადარიცხვების გაკონტროლებაზე, ისევე როგორც სამართალდარღვევების გამოვლინებასა და კანონის აღსრულებაზე. თუმცა, კანონის 28-ე მუხლის შესაბამისად, პოლიტიკური პარტიის მიმართ, რომელიც არ გადარიცხავს სახელმწიფო ბიუჯეტში უკანონოდ მიღებულ შემოწირულობებს, გატარებული იქნება დამსჯელი სანქციები. თუმცაღა, ხსენებული მუხლი პრაქტიკაში არასოდეს ყოფილა გამოყენებული.¹⁰

კანონმდებლობის ხარვეზები

საკანონმდებლო ბაზის ადეკვატურობისა და სახელმწიფოს მხრიდან პოლიტიკური პარტიების ფინანსური საქმიანობის კონტროლის ხარისხის შეფასებამდე, საიამ შეაჯამა დეკლარაციების შესწავლის შედეგად გამოვლენილი დარღვევები და ყურადღება გაამახვილა სამართლებრივ პრობლემაზე, რაც განპირობებულია იმ ფაქტით, რომ რეგისტრირებულ პარტიათა მხოლოდ მცირე ნაწილი იცავს სავალდებულო დოკუმენტების გამოქვეყნებისა და იუსტიციის სამინისტროსთვის წარდგენის მოთხოვნას. მაგალითად, 2003 წელს 172 რეგისტრირებული პარტიიდან იუსტიციის სამინისტროს დოკუმენტაცია მხოლოდ ექვსმა წარუდგინა.

2005 წლის 16 დეკემბერს საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსში (173-ე მუხლი) შეტანილი ცვლილებებით გათვალისწინებული იქნა სანქცია პარტიის მიერ საფინანსო დეკლარაციის წარდგენისა და გამოქვეყნების კანონით განსაზღვრული ვალდებულებების შეუსრულებლობისთვის. თუმცა, სანქცია არასდროს ყოფილა გამოყენებული, რადგან კანონმდებელმა არ განსაზღვრა დარღვევის ოქმის შემდგენი სუბიექტი. მიუხედავად ამისა, ცვლილებამ მაინც იქონია გარკვეული დადები- თი გავლენა, რაც გამოიხატა 2006 წელს იუსტიციის სამინისტროში წარდგენილი სავალდებულო დოკუმენტების რაოდენობის ზრდაში. მეორე პრობლემა მდგომარეობს პოლიტიკური პარტიების მიერ იუსტიციის სამინისტროსთვის მიწოდებული ინფორმაციის დაბალ ხარისხში - წარდგენილი დეკლარაციების ნაწილს თან არ ახლავს აუდიტორული დასკვნები; დოკუმენტაციის ნაწილი არ წარმოადგენს გამოქვეყნებული დეკლარაციებისა და აუდიტორული დასკვნების ასლებს; დეკლარაციები არ არის სრულყოფილად შევსებული; დოკუმენტაციას თან არ ერთვის შემომწირველთა ნუსხა.

მიუხედავად იმისა, რომ ორგანული კანონი მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ ავალდებულებს პარტიებს წარუდგინონ იუსტიციის სამინისტროს ბეჭდვით ორგანოებში გამოქვეყნებული დეკლარაციებისა და აუდიტორული დასკვნების ასლები და განსაზღვრავს დეკლარაციაში შესატან რეკვიზიტებს, პარტიები კვლავ განაგრძობენ დაწესებული მოთხოვნების დარღვევას. ამავდროულად, კანონმდებლობა არ განსაზღვრავს ამ პრობლემების გადაჭრის მექანიზმებს.

მესამე პრობლემა მდგომარეობს პარტიების მიერ საფინანსო დეკლარაციებისა და აუდიტორული დასკვნების ბეჭდვით ორგანოებში გამოქვეყნების მოთხოვნისა და მათი იუსტიციის სამინისტროსთვის წარდგენის ვადების დარღვევაში. მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ ორგანული კანონის 34-ე მუხლის თანახმად, თუ პარტია დადგენილ ვადაში არ გამოაქვეყნებს საფინანსო დეკლარაციას, მას არ უნდა მიეცეს სახელმწიფო დაფინანსება მომდევნო ერთი წლის განმავლობაში. თუმცა, როგორც ზემოთ უკვე აღინიშნა, პრაქტიკაში ამ დებულების გამოყენება არ ხდება. კანონი არ განსაზღვრავს პარტიების მიერ საფინანსო დეკლარაციების გამოქვეყნებაზე ზედამხედველ სუბიექტს, ისევე როგორც არ არეგულირებს პასუხისმგებლობის დაკისრების პროცედურას.

ამასთან, ყველაზე დიდ პრობლემას პარტიებისთვის კანონით დაკისრებული ვალდებულებების შესრულებაზე საზედამხედველო სუბიექტისა და მექანიზმის არარსებობა წარმოადგენს. ამ საკითხის რეგულირება უაღრესად მნიშვნელოვანია, განსაკუთრებით თუ გავითვალისწინებთ, რომ სახელმწიფო დაფინანსების მიღება გარკვეულწილად დამოკიდებულია დეკლარაციების გამოქვეყნებაზე. გამომდინარე იმ ფაქტიდან, რომ პარტიები საფინანსო დეკლარაციებსა და აუდიტორული დასკვნებს იუსტიციიის სამინისტროს წარუდგენენ და იგივე სამინისტროა პასუხისმგებელი მიწოდებული დოკუმენტაციის რეგისტრაციაზე, ამიტომ 2006 წლის 16 თებერვალს საიამ მიმართა სამინისტროს შემდეგი კითხვებით:

− ამოწმებს თუ არა იუსტიციის სამინისტრო პარტიების მიერ საფინანსო დეკლარაციების შედგენის საკითხს კანონით დადგენილი წესით?

− რა რეაგირებას ახდენს იუსტიციის სამინისტრო პარტიის მიერ საფინანსო დეკლარაციის წარუდგენლობის, ან კანონის მოთხოვნათა დარღვევით შედგენისას?

− რომელ სახელმწიფო ორგანოებს აწვდის იუსტიციის სამინისტრო სავალდებულო წესით ინფორმაციას პარტიების მიერ საფინანსო დეკლარაციების წარდგენის/წარუდგენლობის შესახებ?

იუსტიციის სამინისტროს პასუხი შემდეგში მდგომარეობდა: „საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს კომპეტენცია მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების მიერ წლიური დეკლარაციების წარდგენის საკითხთან მიმართებაში განისაზღვრება მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ საქართველოს ორგანული კანონის 32-ე მუხლით“. სამინისტროს „ყოვლისმომცველი“ პასუხიდან ჩანს, რომ იუსტიციის სამინისტრო ზედამხედველობითი ფუნქციებით არ არის აღჭურვილი.

აღნიშნული კანონის 30-ე მუხლის შესაბამისად, გამოყოფილი თანხების გადარიცხვას ცესკო ახორციელებს. საიას კითხვაზე, თუ რომელი ორგანოა ვალდებული მიაწოდოს ცესკოს ინფორმაცია საფინანსო დეკლარაციების გამოქვეყნების თაობაზე, ცესკომ შემდეგი სახით უპასუხა: „მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენს მიერ ხდება სახელმწიფო ბიუჯეტში პოლიტიკურ პარტიებზე გამოყოფილი თანხების გადარიცხვა, ისინი საფინანსო დეკლარაციას აუდიტორულ დასკვნასთან ერთად ყოველი წლის 1 თებერვლამდე აქვეყნებენ ბეჭდვით ორგანოში, ხოლო გამოქვეყნებიდან 10 დღის ვადაში წარუდგენენ საქართველოს იუსტიციის სამინისტროსა და პარტიის იურიდიული მისამართის შესაბამის ადგილობრივ საგადასახადო ინსპექციას.“ ამ პასუხიდან გაუგებარია, თუ როგორ იღებს ინფორმაციას ცესკო პარტიების მიერ მათზე დაკისრებული ვალდებულებების შესრულების შესახებ. და ბოლოს, შეიძლება ითქვას, რომ არ არსებობს კონკრეტული ორგანო, რომელიც მოვალეა, შეამოწმოს პოლიტიკური პარტიების მიერ საფინანსო დეკლარაციების გამოქვეყნების ფაქტობრივი მდგომარეობა.

ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის მიერ გამოვლენილი კიდევ ერთი პრობლემა დაკავშირებული იყო პარტიის მიერ მიღებულ შემოწირულობებთან. მაგალითად, 2004 წელს პირმა 60 000 ლარი შესწირა ერთიან ნაციონალურ მოძრაობას, რითაც დაირღვა ორგანული კანონი მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ (27-ე მუხლი), რომლის თანახმადაც, ფიზიკური პირის მიერ განხორციელებული შემოწირულობა არ შეიძლება აღემატებოდეს 30 000 ლარს.

პასუხისმგებლობა კანონით აკრძალული ფინანსური ან მატერიალური შემოწირულობების მიღებისთვის ან შემოწირულობის თაობაზე ინფორმაციის დამალვისთვის ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსში მხოლოდ 2005 წლის დეკემბერში იქნა შემოღებული (173-ე მუხლის მე-10 ნაწილი). შედეგად, ერთიან ნაციონალურ მოძრაობას რაიმე პასუხისმგებლობა არ დაკისრებია. იუსტიციისა და ფინანსთა სამინისტროებს, რომლებიც დარღვევის ოქმის შემდგენ სუბიექტებს წარმოადგენენ, სამართალდარღვევის ოქმები არ შეუდგენიათ.

რეკომენდაციები

პარტიების ფინანსური საქმიანობის გამჭვირვალობასთან მიმართებაში მოქმედი კანონმდებლობა სერიოზულ ხარვეზებს შეიცავს. მასში მოცემულია ბევრი ე.წ. „მკვდარი ნორმა“ და, ამასთან, არ მოიცავს მრავალ მნიშვნელოვან და აუცილებელ დებულებას. პოლიტიკური პარტიების დაფინანსების გამჭვირვალობის გასაუმჯობესებლად, საიას მიზანშეწონილად მიაჩნია შემდეგი ცვლილებების შეტანა მოქმედ კანონმდებლობაში:

− აუცილებელია განისაზღვროს პარტიების მიერ მათთვის კანონით დაწესებულ ვალდებულებათა შესრულების მაკონტროლებელი უწყება. ვინაიდან კანონის თანახმად, პარტიები ვალდებული არიან მიაწოდონ სათანადო დოკუმენტაცია იუსტიციის სამინისტროს, კერძოდ სახელმწიფო რეგისტრაციისა და ლიცენზირების დეპარტამენტს, ამიტომ მიზანშეწონილია, რომ სწორედ ეს უწყება განისაზღვროს შესაბამის მაკონტროლებელ სუბიექტად.

− იმისათვის, რომ იუსტიციის სამინისტრომ რეალურად განახორციელოს ზედამხედველობა, აუცილებელია აღმოიფხვრას საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსში არსებული ხარვეზი და ოქმის შემდგენ სუბიექტად განისაზღვროს იუსტიციის სამინისტრო, რომელიც 173-ე მუხლის მე-11 ნაწილის თანახმად შეადგენს სამართალდარღვევის ოქმს.

− გამომდინარე იქედან, რომ საიას მიერ დეკლარაციების შესწავლისას იუსტიციის სამინისტროსთვის დოკუმენტაციის წარდგენის ვადების ხშირი დარღვევები გამოვლინდა, საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსის 173-ე მუხლის მე-11 ნაწილი რეკომენდირებულია ჩამოყალიბდეს შემდეგი რედაქციით: „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანების მიერ საფინანსო დეკლარაციის წარდგენისა და გამოქვეყნების კანონით დადგენილი ვალდებულების შეუსრულებლობისა ან არაჯეროვანი შესრულებისთვის“.

− ვინაიდან პარტიისთვის გათვალისწინებულ ძირითად სანქციას სახელმწიფო დაფინანსების მოხსნა წარმოდგენს, ამასთან, თანხების გადარიცხვას პარტიებისთვის ახორციელებს ცესკო, ხოლო ინფორმაციას დეკლარაციების გამოქვეყნების თაობაზე ფლობს იუსტიციის სამინისტრო, ამიტომ აუცილებელია კოორდინაცია ცენტრალურ საარჩევნო კომისიასა და იუსტიციის სამინისტროს შორის. საიას მიაჩნია, რომ იუსტიციის სამინისტრო პერიოდულად უნდა აწვდიდეს ცესკოს ინფორმაციას პარტიების მიერ შესაბამისი ვალდებულების შესრულების შესახებ და მხოლოდ ამ ინფორმაციის საფუძველზე უნდა მოხდეს მათთვის დაფინანსების თანხების გადარიცხვა.

_____________________

1. წინამდებარე ნაშრომი მომზადებულია ევროკავშირის მხარდაჭერით. გამოცემაზე პასუხისმგებელია საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და მისი შინაარსი არ გამოხატავს ევროკავშირის ოფიციალურ პოზიციას.

2. მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ საქართველოს ორგანული კანონიშ 30-ე მუხლი.

3. გია ნოდია, ალვარო პინქტო სქოლტბახი (რედ.), „საქართველოს პოლიტიკური ლანდშაფტი“, მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი, 2006 წელი.

4. სახელმწიფო დაფინანსების მიღება დაკავშირებულია არჩევნების შედეგებთან, არჩევნების შესახებ ინფორმაციის ოფიციალური წყარო კი ცესკოა.

5. კონტროლის პალატის შესახებ კანონის მე-7 მუხლი.

6. კონტროლის პალატის 2006 წლის 11 აგვისტოს № გ-04/267-06 წერილი.

7. საგადასახადო ორგანოსთვის ზემოაღნიშნული დოკუმენტაციის წარდგენის ვალდებულება პარტიებს 2005 წლის 16 დეკემბრიდან დაეკისრათ.

8. თბილისის საგადასახო ინსპექციის აღნიშნული უარიდან გამომდინარე, საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციამ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიმართა კონსტიტუციური სარჩელით, რომლითაც იგი მოითხოვა საქართველოს საგადასახადო კოდექსში საგადასახადო საიდუმლოების განმსაზღვრელი ნორმების არაკონსტიტუციურად ცნობას. საკონსტიტუციო სასამართლომ 2006 წლის 4 დეკემბერს წარმოებაში მიიღო კონსტიტუციური სარჩელი.

9. საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს სახაზინო სამსახურის 2006 წლის 1 ნოემბრის 18/04-27/2036/4903 წერილი.

10. იუსტიციის სამინისტროს 2006 წლის 24 ოქტომბრის 01/23/01-10580 წერილის შესაბამისად, იუსტიციის სამინისტროს არ გააჩნია ინფორმაცია პოლიტიკური პარტიების მიერ უკანონო, ანონიმური შემოწირულობების მიღებისა და სახელმწიფო ბიუჯეტში გადარიცხვების თაობაზე.

ავტორი საერთაშორისო გამჭვირვალობა საქართველო (TI Georgia)

შესავალი

საერთაშორისო გამჭვირვალობა საქართველოს (TI Georgia) პროექტი „2006 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნების დროს ადმინისტრაციული რესურსების არამიზნობრივად გამოყენების მონიტორინგი“ მიზნად ისახავდა ხელისუფლების მიერ წინასაარჩევნო კამპანიის მიზნით, ადმინისტრაციული რესურსების გამოყენების კონკრეტული ფაქტებისა და ზოგადი ტენდენციების გამოვლენას. მონიტორინგის დროს TI Georgia-მ ყურადღება გაამახვილა „რბილი“ ადმინისტრაციული რესურსის ოთხ ძირითად ტიპზე,¹ როგორებიცაა: ა) სამართლებრივი, ბ) ინსტიტუციონალური, გ) საბიუჯეტო და დ) მედია რესურსები. პროექტი განხორციელდა საერთაშორისო გამჭვირვალობა ლატვიასთან თანამშრომლობით და ლატვიის საგარეო საქმეთა სამინისტროს ფინანსური მხარდაჭერით.

მცირე დროის გამო პროექტის ფარგლებში განხორციელებული მონიტორინგის მასშტაბები შეზღუდული იყო. დაკვირვებები მხოლოდ თბილისში ჩატარდა და რეგიონებს არ შეხებია.

ინფორმაციის შეგროვებისა და წინასაარჩევნო პერიოდში ადმინისტრაციული რესურსების არამიზნობრივად გამოყენებასთან დაკავშირებული ტენდენციების გამოვლენის პროცესში TI Georgia - მ, ლატვიელ პარტნიორებთან ერთად შეხვედრები გამართა თბილისში 2006 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნებში მონაწილე სხვადასხვა პოლიტიკური პარტიების ლიდერებთან,² ასევე არჩევნების მონიტორინგში ჩართული ქართული არასამთავრობო ორგანიზაციების წევრებთან. შეხვედრების პარალელურად TI Georgia -მ გამოითხოვა სხვადასხვა სახის ოფიციალური დოკუმენტაცია თბილისის მერიიდან და სხვა სახელმწიფო დაწესებულებებიდან, მათ შორის: 2005 და 2006 წლების თბილისის ბიუჯეტის გეგმა და ხარჯვის ანგარიშები; 2007 წლის თბილისის ბიუჯეტის პროექტი; 2006 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის ტრანსფერები თბილისის ბიუჯეტში; თბილისის მერის სარეზერვო ფონდის ხარჯვის ანგარიში; 2006 წლის საპრეზიდენტო პროგრამების ჩამონათვალი და ა.შ.

ადმინისტრაციული რესურსების არამიზნობრივად გამოყენების განმარტება

არასამთავრობო საზოგადოების „ღია საზოგადოება - სამართლიანობის ინიციატივა“³ განმარტებით, „ადმინისტრაციული რესურსის არამიზნობრივი გამოყენება“ გულისხმობს სახელმწიფო ფინანსების, ინფრასტრუქტურისა და ადამიანური რესურსების გამოყენებას საარჩევნო კამპანიის წარმოების მიზნებისთვის. მისი ტიპიური მაგალითებია საჯარო მოხელეების ჩართვა წინასაარჩევნო კამპანიასთან დაკავშირებულ ღონისძიებების ორგანიზებაში (რუსეთი), მმართველი პარტიის მიერ ფარულად გამოყოფილი სახელმწიფო თანხების ხარჯვა (ზიმბაბვე), ასევე სახელმწიფო საწარმოების თანხების გამოყენება მმართველი პარტიის ძირითადი შემოსავლის წყაროს სახით (პოლონეთი).

კორუფციის ეს ტიპი უფრო ნაკლებად გამოკვეთილია, ვიდრე შემოწირულობების პირდაპირი გადარიცხვა პარტიების ანგარიშებზე, თუმცა ბევრ ქვეყანაში ამგვარი ქმედება საარჩევნო კამპანიის დომინანტურ ნაწილს წაროადგენს და დემოკრატიას სერიოზულ საფრთხეს უქმნის. ადმინისტრაციული რესურსების არამიზნობრივი გამოყენება, გარდა იმისა, რომ უპირატეს მდგომარეობაში აყენებს მმართველ პარტიას ოპონენტებთან შედარებით, იმავე დროს მას ძალაუფლებაზე მონოპოლიის მოპოვებასა და შენარჩუნებაშიც ეხმარება.

არჩევნების თარიღის დანიშვნა

2006 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოს არჩევნების თარიღის მოულოდნელმა დანიშვნამ ერთ-ერთი ყველაზე დიდი შეშფოთება გამოიწვია დაკვირვებულ უკმაყოფილობებს შორის. 2006 წლის ივნისში პარლამენტმა მიიღო ცვლილებები: საქართველოს საარჩევნო კოდექსის 129¹-ე მუხლის თანახმად, პრეზიდენტს არჩევნებამდე არაუგვიანეს 40 დღით ადრე მიენიჭა არჩევნების დანიშვნის უფლება. იმავე კანონის თანახმად, არჩევნების დანიშვნის შესახებ ბრძანებულება მისი მიღებიდან სამი დღის განმავლობაში უნდა გამოქვეყნდეს. 2006 წლის ივნისში ცვლილება შევიდა საარჩევნო კოდექსის 108-ე მუხლში, რომლის თანახმადაც, პრეზიდენტს ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენელობითი ორგანოს - საკრებულოს არჩევნები მოქმედი საკრებულოების უფლებამოსილების ვადის გასვლამდე არაუგვიანეს 40 დღით ადრე უნდა დაენიშნა. ამ ცვლილებამდე ადგილობრივი არჩევნების თარიღი საკრებულოების უფლებამოსილების ვადის გასვლამდე სულ ცოტა 2 თვით ადრე უნდა გამოცხადებულიყო.

2006 წლის 6 ივნისს, როცა პრეზიდენტს ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნების ნოემბერში ჩატარების შესაძლებლობის შესახებ ჰკითხეს, მან საჯაროდ განაცხადა, რომ ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნები უფრო მოგვიანებით ჩატარდებოდა და ხაზგასმით აღნიშნა, რომ ხელისუფლებას არჩევნებამდე ჯერ კიდევ ბევრი სამუშაო იყო დასასრულებელი. 2006 წლის 7 აგვისტოს პრეზიდენტის ადმინისტრაციის უფროსმა ჟურნალისტებს შემდეგი განუცხადა: „ჩვენ ვიხრებით იმისკენ, რომ დეკემბერი ამ (ადგილობრივი თვითმმართველობის) არჩევნების ჩატარებისთვის ყველაზე ოპტიმალური თვე უნდა იყოს“. ამ განცხადებიდან სამი კვირაც არ იყო გასული, როცა 2006 წლის 26 აგვისტოს პრეზიდენტმა ხელი მოაწერა ბრძანებულებას (ბრძანებულება №480), რომლითაც არჩევნები ბრძანებულების ხელმოწერიდან ზუსტად მე-40 დღეს, 5 ოქტომბერს დაინიშნა.

მიუხედავად იმისა, რომ პრეზიდენტის ბრძანებულება არჩევნების თარიღის დანიშვნის შესახებ საქართველოს საარჩევნო კოდექსის მოთხოვნების სრული დაცვით იქნა ხელმოწერილი და გამოქვეყნებული, პრეზიდენტის ბრძანებულებასა და მისივე ადმინისტრაციის მიერ ადრე გაკეთებულ განცხადებებს შორის შეუსაბამობამ პრობლემები შეუქმნა არჩევნებში მონაწილეობის სურვილის მქონე ოპოზიციურ პარტიებს, ადგილობრივ და საერთაშორისო დამკვირვებლებსა და ცესკოს.

ამან ძალზედ მცირე დრო დაუტოვა პოლიტიკურ პარტიებს წინასაარჩევნო კამპანიების დაგეგმვისა და ჩატარებისთვის, ხოლო დამკვირვებელ ორგანიზაციებსა და ცესკოს - შესაბამისად, არჩევნებზე დაკვირვებისთვის და არჩევნების ჩატარებისთვის მოსამზადებლად. ცესკომ ვერ შეძლო კანონით გათვალისწინებული ყველა ვადის დაცვა და იძულებული გახდა შეეცვალა საარჩევნო პროცედურების განრიგი სპეციალური დადგენილების გამოცემის საშუალებით. ზოგიერთ შემთხვევაში ვადების გადაწევა მათი ამოწურვის შემდეგ მოხდა. OSCE/ODIHR-მა მხოლოდ არჩევნებზე შეზღუდული სადამკვირვებლო მისიის ორგანიზება შეძლო. ადგილობრივი დამკვირვებელი ორგანიზაციებიც იძულებული გახდნენ შეეცვალათ არჩევნებთან დაკავშირებული სამოქმედო გეგმები.

არჩევნების თარიღის დანიშვნა არ წარმოადგენს ტექნიკური სახის პროცედურულ გადაწყვეტილებას. მას შეუძლია მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინოს წინასაარჩევნო აგიტაციის, არჩევნებზე დაკვირვებისა და საარჩევნო პროცესის ადმინისტრირების საქმიანობებზე, როგორც ეს 2006 წლის არჩევნების დროს დამტკიცდა. ამიტომ, არჩევნების თარიღი უნდა იყოს (ა) კანონმდებლობაში დაფიქსირებული ან (ბ) პრეზიდენტი ვალდებული უნდა იყოს გამოაცხადოს არჩევნების თარიღი სამი-ოთხი თვით ადრე.

ცვლილებები საარჩევნო კოდექში

საარჩევნო კანონმდებლობაში ცვლილებების შეტანა ცოტა ხნით ადრე არჩევნების გამართვამდე გასული ათწლეულის მანძილზე საქართველოში ჩვეულებრივ მოვლენად იქცა და იგივე ტენდენცია 2006 წელსაც არ წარმოადგენდა გამონაკლისს. 2006 წლის ივნისში პარლამენტმა საარჩევნო კოდექსში ახალი ცვლილებები შეიტანა, რაც სულ ოთხი თვით ადრე მოხდა იმავე წლის ოქტომბერში დანიშნულ არჩევნებამდე.

საარჩევნო კანონმდებლობის უშუალოდ არჩევნების წინ შეცვლას ორი მნიშვნელოვანი უარყოფითი გამოხატულება გააჩნია: (ა) მმართველ პარტიას შეუძლია შეცვალოს კანონმდებლობა მომავალ არჩევნებში საკუთარ პარტიულ ინტერესებთან კანონის უკეთესად მორგების მიზნით და/ან (ბ) ასეთ ცვლილებებს შეუძლია ძალზედ მცირე დრო დაუტოვოს სხვადასხვა დონის საარჩევნო კომისიებსა და საარჩევნო პროცესით დაინტერესებულ სხვა მხარეებს შეცვლილი დებულებების გააზრებისა და საკუთარი სტრატეგიების სათანადოდ კორექტირებისთვის.

მომავალ არჩევნებზე ამგვარი მოვლენის თავიდან ასაცილებლად, პარლამენტმა საკმარისი დროით ადრე უნდა დაიწყოს საარჩევნო კანონმდებლობაზე მსჯელობა ეუთოსა და ევროპის საბჭოს რეკომენდაციების გათვალისწინებით. პარლამენტმა, სხვა დაინტერესებული ჯგუფების მონაწილეობით, უნდა შეიმუშავოს აუცილებელი საკანონმდებლო ცვლილებებისა და დამატებების სრული პაკეტი და კენჭი უყაროს მას პლენარულ სხდომაზე. შესაბამისად, პარლამენტს უნდა შეეზღუდოს საარჩევნო კანონმდებლობაში რაიმე დამატებითი შესწორებების მიღების უფლება, თუ არჩევნებამდე ექვს თვეზე ნაკლებია დარჩენილი.

საარჩევნო ადმინისტრაციის დამოუკიდებლობა

2006 წლის 9 სექტემბერს ცესკომ მიიღო დადგენილება (№28/2006), რომელიც საარჩევნო სუბიექტებს უფლებას აძლევდა პარტიის/ბლოკის სიებში შეეყვანათ ის კანდიდატები, რომლებიც საქართველოს ათ საარჩევნო ოლქში მაჟორიტარ კანდიდატებად დასახელებული არ იყვნენ. თუმცა, საარჩევნო კოდექსის 1268-ე მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად, პარტიული სია უნდა შედგებოდეს იმ კანდიდატებისგან, რომლებიც დასახელებული არიან მაჟორიტარულ არჩევნებში.

საარჩევნო ბლოკმა „დავითაშვილი, ხიდაშელი, ბერძენიშვილი“ და საიამ ეჭვქვეშ დააყენეს ცესკოს №28/2006 დადგენილების საარჩევნო კოდექსთან შესაბამისობის საკითხი. აღნიშნულმა ორგანიზაციებმა სარჩელები აღძრეს თბილისის საქალაქო სასამართლოში, თუმცა სასამართლომ არცერთი სარჩელი არ დააკმაყოფილა. სასამართლოს ასეთი გადაწყვეტილების მიუხედავად, არჩევნებში მონაწილე ოპოზიციური პარტიები და რიგი არასამთა ვრობო ორგანიზაციები ცესკოს დადგენილებას მიიჩნევდნენ კანონის მცდარი ინტერპრეტირების მცდელობად, მისი მმართველი პარტიის ინტერესებთან მორგების მიზნით. ცესკოს აღნიშნულმა დადგენილებამ საშუალება მისცა მმართველ პარტიას საკუთარ სიაში შეეყვანა თბილისის მერობაზე მისი მთავარი კანდიდატი - მოქმედი მერი, მისი თბილისის რომელიმე საარჩევნო ოლქში კანდიდატად დასახელების გარეშე.

რამდენიმე დღის შემდეგ, 11 სექტემბერს ცესკომ მიიღო კიდევ ერთი სადავო გადაწყვეტილება. ცესკოს თავმჯდომარემ განაცხადა, რომ ოპოზიციის ერთ-ერთ კანდიდატის, თინათინ ხიდაშელის მხარდამჭერთა სიაში აღმოჩენილი იყო უზუსტობები. მიუხედავად ამისა, ცესკომ არჩია არ მოეხსნა კანდიდატი არჩევნებიდან, თუმცა ცესკოს თავმჯდომარის თქმით, ამისთვის ცესკოს „კანონის ზღვარზე გავლა მოუწია“.

ცესკოს მიერ ამ საკითხზე საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებამდე ერთი დღით ადრე, პრეზიდენტის ადმინისტრაციის უფროსმა სპეციალური ბრიფინგი გამართა, რომელზეც ჟურნალისტებს აუწყა, რომ მმართველი პარტიის ეჭვით, ოპოზიციის ზოგიერთმა წარმომადგენელმა სარეგისტრაციო საბუთებში შეგნებულად დაუშვა შეცდომები, რათა ისინი ცესკოს რეგისტრაციაში არ გაეტარებინა, რის შემდეგაც ეს გამოყენებული იქნებოდა ხელისუფლების დასადანაშაულებლად ოპოზიციური კანდიდატების არჩევნებიდან მოხსნის მცდელობაში. „მმართველი პარტია ამას არ დაუშვებს“ - აღნიშნა პრეზიდენტის ადმინისტრაციის უფროსმა.

საქართველოს საარჩევნო კოდექსის 42-ე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, მხარდამჭერთა სიაში ხელმოწერების გარკვეულ რაოდენობაში უზუსტობების აღმოჩენის შემთხვევაში (სიზუსტის გადამოწმების პროცედურა კანონშია გაწერილი), საარჩევნო კომისიამ უნდა გააბათილოს მთელი სია და უარყოს შესაბამისი საარჩევნო სუბიექტის მიერ მიწოდებული განაცხადი რეგისტრაციაზე. აქედან გამომდინარე, თუ თინათინ ხიდაშელის მიერ წარდგენილი ხელმოწერები არ აკმაყოფილებდა კანონის სათანადო დებულებას, ცესკოს ავტომატურად უნდა ეთქვა უარი მისი კანდიდატურის რეგისტრაციაზე.

ცესკომ ხაზი უნდა გაუსვას მის დამოუკიდებლობას გადაწყვეტილების მიღების პროცესში. მან მეტი ყურადღება უნდა მიაქციოს საკუთარი გადაწყვეტილებებისა და მოქმედებების ნეი ტრალობის უზრუნველყოფას და მიაღწიოს არა მარტო მმართველი პარტიის, არამედ სხვა პოლიტიკური პარტიების, არჩევნებზე დამკვირვებლებისა და ფართო საზოგადოების მხარდაჭერას. ხელისუფლება არ უნდა ჩაერიოს ცესკოს საქმიანობაში და თავი შეიკავოს რაიმე განცხადებების გაკეთებისგან, რომლებიც შეიძლება განხილული იქნეს ცესკოში გადაწყვეტილების მიღების პროცესზე ზეწოლის მცდელობად.

ხელისუფლების თანამდებობის პირების მონაწილეობა წინასარჩევნო აგიტაციაში

2006 წელს საარჩევნო კოდექსში შეტანილ ცვლილებებსა და დამატებებს შორის პარლამენტმა ცვლილებები შეიტანა 73-ე მუხლში საარჩევნო კამპანიების შესახებ და სახელმწიფო აღმასრულებელი ორგანოებისა და ადგილობრივი ხელისუფლების ხელმძღვანელებს მისცა საარჩევნო აგიტაციაში მონაწილეობის უფლება. ამ ცვლილებამდე სახელმწიფო აღმასრულებელი ორგანოების ხელმძღვანელებს, ისევე როგორც საარჩევნო ადმინისტრაციის წევრებს, მოსამართლეებს, სამართალდამცავი ორგანოების საჯარო მოხელეებს, უცხოელ მოქალაქეებსა და ორგანიზაციებს და საქველმოქმედო და რელიგიურ ორგანიზაციებს საარჩევნო კამპანიაში მონაწილეობის მიღების უფლება არ გააჩნდათ.

ეს საკანონმდებლო ინიციატივა პარლამენტში პირველად 2006 წლის მარტში შევიდა. ოპოზიციური პარტიები ეწინააღმდეგებოდნენ ინიციატივას, რადგან, მათი განცხადებით, აღნიშნული ცვლილება დააკანონებდა მმართველი პარტიისა და მისი კანდიდატების მხარდამჭერ კამპანიებში მთავრობის მაღალი თანამდებობის პირების მონაწილეობის არსებულ პრაქტიკას.

აღნიშნული ცვლილებების შედეგად, 2006 წლის ადგილობრივი არჩევნების წინასაარჩევნო კამპანიის პერიოდში პრეზიდენტისა და სახელმწიფო ორგანოების მაღალი თანამდებობის პირების მხრიდან მმართველი პარტიისა და მისი კანდიდატების აქტიურმა მხარდაჭერამ მართლაც დომინირებული ხასიათი მიიღო. ამ პერიოდში პოლიტიკურ პარტიასა და სახელმწიფოს რესურსებს შორის განსხვავება თითქმის წაიშალა, რამდენადაც სახელმწიფო თანამდებობის პირები სამუშაო საათებში, მათზე დაკისრებული თანამდებობრივი მოვალეობების შესრულებასა და კამპანიური საქმიანობების წარმოებას შორის რაიმე განსხვავების გარეშე, აქტიურ აგიტაციას ეწეოდნენ სასურველი საარჩევნო სუბიექტების სასარგებლოდ. ამ პრობლემის გადასაჭრელად აუცილებელია სახელმწიფო თანამდებობის პირებს (ა) აეკრძალოთ აგიტაციის წარმოება საარჩევნო სუბიექტების სასარგებლოდ, ან (ბ) მოეთხოვოთ უხელფასო შვებულების აღება წინასაარჩევნო პერიოდში სააგიტაციო ღონისძიებებში მონაწილეობის მიღების მიზნით.

თანამდებობის პირი კანდიდატების მონაწილეობა არჩევნებში

მჭიდრო ურთიერთობები ცენტრალური და ადგილობრივი ხელისუფლების წარმომადგენლებს შორის ყველაზე აშკარა ხასიათს ატარებდა თბილისში, სადაც ერთ-ერთი კანდიდატი მოქმედი მერი იყო. ქვეყნის სხვა რეგიონებისაგან განსხვავებით, თბილისის მერსა და ქალაქის საკრებულოს წევრებს, ადგილობრივ არჩევნებზე კანდიდატებად რეგისტრირებისთვის კანონით არ მოეთხოვებოდათ თანამდებობებიდან გადადგომა. შედეგად, მოქმედი მერის, იმავდროულად მმართველი პარტიიდან მერობის კანდიდატის, წინასაარჩევნო აგიტაციის პერიოდში კამპანიური და სახელისუფლებო საქმიანობები ერთმანეთისგან პრაქტიკულად განურჩევლად წარმოებდა.

2006 წლის აგვისტოსა და სექტემბერში ცენტრალური და თბილისის ადგილობრივი ხელისუფლების ინიციატივით განხორციელდა არაერთი სოციალური დახმარებისა თუ სხვა ტიპის პროგრამა. ქალაქის მოქმედი მერი, რომელიც იმავდროულად ადგილობრივ არჩევნებში კანდიდატად იყო დასახელებული, მონაწილეობას ღებულობდა თითქმის ყველა ამ პროგრამისა და სხვა საჯარო ღონისძიების გახსნაში და მათზე სიტყვითაც გამოდიოდა, განურჩევლად იმისა, იყო თუ არა მერია ჩართული პროგრამის შემუშავებისა და განხორციელების პროცესში (მაგალითად, აშშ-ს საერთაშორისო განვითრების სააგენტოს (USAID) დაფინანსებით, განათლების რესურს-ცენტრის გახსნა დიდუბე-ჩუღურეთის რაიონში; პოლიციის განყოფილების ახალი შენობის გახსნა თბილისში, რომელიც საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს ბიუჯეტიდან დაფინანსდა). ხელისუფლება ამგვარ მონაწილეობას პრობლემად არ მიიჩნევდა, რამდენადაც, როგორც მმართველი პარტიის წარმომადგენლები აცხადებდნენ, ამ ღონისძიებებზე რაიმე პირდაპირი საარჩევნო მოწოდებები არ გაკეთებულა. აღნიშნული პრობლემის გადაჭრა შესაძლებელი იქნება, თუ ყველა კანდიდატი, თბილისში ადგილობრივ არჩევნებში მონაწილე კანდიდატების ჩათვლით, ვალდებული იქნება დატოვოს თანამდებობა არჩევნებში მონაწილეობის დროს.

საბიუჯეტო სახსრების გამოყოფა საარჩევნო აგიტაციის პერიოდში

2006 წლის ადგილობრივი არჩევნების წინაპერიოდში ადგილი ჰქონდა სახელმწიფოს სახსრების გამოყენებას ე.წ. „ცხოვრების დონის ამაღლების“ ინიციატივების დასაფინანსებლად. არჩევნებამდე მცირე ხნით ადრე დაიწყო რამდენიმე ამბიციური პროექტის განხორციელება, წინასწარი დებატების გამართვისა და შემუშავების ფაზაში რაიმე ეკონომიკური ანალიზის წარმოების გარეშე. ეს შესაძლებელი გახდა რამდენადაც (ა) პარლამენტსა და მერიაში ერთ პარტიას ეკავა დომინირებული მდგომარეობა და (ბ) ორთავე დაწესებულების ბიუჯეტს აკლდა საკმარისი გამჭვირვალობა.

სახელმწიფო და თბილისის ბიუჯეტების თავდაპირველ ვერსიებში გათვალისწინებული პროგრამების დამატებით, წლის განმავლობაში ხელისუფლებამ წამოიწყო რამდენიმე ისეთი პროექტი, რომლებიც შემუშავების ფაზაში საჯაროდ და დამაჯერებლად დასაბუთებული არ ყოფილა. ამის ერთ-ერთი ყველაზე აშკარა მაგალითი იყო პრეზიდენტის მიერ ინიცირებული დასაქმების ახალი პროგრამა, რომელიც მიზნად ისახავდა 50 000 სამსახურის მაძიებლის კვალიფიკაციის ამაღლებას. სამთვიანი სტაჟირების პროგრამის ფარგლებში თითოეულ მონაწილეს 450 ლარი უნდა მიეღო. ახალი ფულის ასეთი რაოდენობით მიმოქცევაში გაშვება პირდაპირ წინააღმდეგობაში მოდიოდა საერთაშორისო სავალუტო ფონდის (IMF) მიერ ქვეყნის მთავრობისთვის მიცემულ რეკომენდაციასთან (მისიის 11-18 აგვისტოს ვიზიტის დროს), რომელიც გულისხმობდა სახელმწიფო ხარჯების შემცირებას 14,5 პროცენტიანი ინფლაციის მოთოკვის მიზნით (რომელიც ორჯერ უფრო მეტად გაიზარდა 2006 წლის აპრილის შემდეგ).

19 სექტემბერს თბილისის მერმა მერიის ახალი ინიციატივა წარმოადგინა, რომელიც ითვალისწინებდა უმაღლეს სასწავლებლებში სასწავლო წლის დაწყებამდე დარჩენილი ორი შაბათ-კვირის განმავლობაში სტუდენტების დასაქმებას. ამ ინიციატივის ფარგლებში დამატებით 2 000 სტუდენტს ქალაქის დასუფთავებაში დღეში თითოეულს 30 ლარი გადაუხადეს.

სექტემბერში თბილისის მერიამ თბილისის სკოლებისა და უმაღლესი სასწავლებლების პროფესორებს ას-ას ლარიანი ვაუჩერები დაურიგა მოხმარებული გაზის საფასურის გადასახდელად. ვაუჩერებზე მერის სურათი იყო დაბეჭდილი და დასმული იყო მისივე ხელმოწერა. გარდა ამისა, ვაუჩერები გაფორმებული იყო მმართველი პარტიის მიერ წინასაარჩევნო კამპანიაში გამოყენებული სააგიტაციო მასალების მსგავსი ატრიბუტიკის გამოყენებით. იმავე თვეში თბილისის მერის, გიგი უგულავას ინიციატივით, თბილისის მუნიციპალიტეტმა ქალაქის პენსიონერებს პენსიები გაუზარდა, რისი დაფინანსებაც ქალაქის ბიუჯეტიდან მოხდა.

ზემოხსენებული ღონისძიებების გარდა პრეზიდენტსა და თბილისის მერს, რომელიც იმავდროულად მმართველი პარტიის კანდიდატს წარმოადგენდა, მიეცათ ე.წ. „სარეზერვო ფონდიდან“ სახსრების საკუთარი შეხედულებით ხარჯვის უფლება. საქართველოს კანონმდებლობის საფუძველზე პრეზიდენტთან და მერთად შექმნილია სარეზერვო ფონდები, რომლებიც წარმოადგენს სახელმწიფო და თბილისის ბიუჯეტების შემადგენელ ნაწილებს და გამოყენებული უნდა იქნეს „გაუთვალისწინებელი ხარჯების“ გაწევისთვის მათ მიერ გამოშვებული განკარგულებების შესაბამისად. კანონი არ აწესებს რაიმე შეზღუდვას „გაუთვალისწინებელი ხარჯების“ მიმართებით, რის გამოც პრეზიდენტსა და მერს მოქმედების განუსაზღვრელი თავისუფლება ეძლევათ.

სარეზერვო ფონდის პირველი ექვსი თვის (2006 წლის თებერვლიდან ივნისამდე პერიოდი) ანგარიშის მიხედვით, 494 315 ლარიდან, რაც ფონდის მთელს თანხას შეადგენდა, 64 094 ლარი ერთჯერადი ფინანსური დახმარების სახით გაიცა ქალაქის ორმოცდარვა მაცხოვრებელზე (მეორე მსოფლიო ომის 12 ვეტერანის ჩათვლით); 1000 ლარი გამოეყო საფეხბურთო გუნდს „საბურთალო“; 2006 წლის აპრილში 200 000 ლარი გადაეცა ქალაქის სპორტის სამსახურს მცირე საფეხბურთო სტადიონის მოწყობისა და პერსონალის შენახვისთვის; 2006 წლის ივნისში 17 728 ლარი გამოეყო ქალაქის განათლებისა და კულტურის სამსახურს სასკოლო ფორმების შესარჩევ კონკურსში გამარჯვებულთათვის ჰონორარების გადასახდელად და იმავე თვეში 211 493 ლარი მერიის ადმინისტრაციას გადაეცა.

სახელმწიფო სახსრების საარჩევნო აგიტაციის მიზნებით გამოყენების შემთხვევების შემცირება შესაძლებელი იქნებოდა სახელმწიფო და თბილისის ბიუჯეტების გამჭვირვალობის გაუმჯობესებისა და პრეზიდენტისა და მერის სარეზერვო ფონდების მიზნობრიობის უფრო ზუსტად განსაზღვრის საშუალებით. გარდა ამისა, როგორც ცენტრალურმა, ასევე ადგილობრივმა ხელისუფლებამ უნდა უზრუნველყონ სახელმწიფო და ადგილობრივ ბიუჯეტებში ნებისმიერი ცვლილების შეტანა მხოლოდ სათანადო ეკონომიკური ანალიზების შედეგების საფუძველზე, მას შემდეგ რაც ასეთი ცვლილებები დასაბუთებული და ახსნილი იქნება უშუალოდ დაინტერესებული მხარეებისა და ფართო საზოგადოებისთვის. ზოგადად, გრძელვადიანი დაგეგმვისა და საბიუჯეტო პროცესებისადმი პატივისმცემლური დამოკიდებულება აუცილებელია არა მარტო საარჩევნო პროცესებში ადმინისტრაციული რესურსების არამიზნობრივად გამოყენების თავიდან აცილების მიზნით, არამედ საქართველოს ფინანსური სისტემის გაძლიერებისთვისაც.

სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებული წინასაარჩევნო მედია-კამპანიები

ზაფხულიდან მოყოლებული 2006 წლის წინაარჩევნო კამპანიის დაწყებამდე, თბილისის მერია რამდენიმე ეროვნულ სატელევიზიო არხზე უშვებდა საზოგადოებრივ საინფორმაციო პროგრამას „თბილისური ამბები“, რომელშიც ხელისუფლების წარმატებები შუქდებოდა. თბილისის მუნიციპალიტეტის მიერ მოწოდებული ინფორმაციის თანახმად, ამ გადაცემების მომზადებასა და ეთერში გაშვებაზე დაიხარჯა 600 000 ლარი (დაახლოებით 350 000 აშშ დოლარი). სარეკლამო რგოლებში ხშირად ჩნდებოდნენ თბილისის მერი და პრეზიდენტი, რომლებიც აჯამებდნენ მიმდინარე ხელისუფლების მმართველობაში მოსვლიდან განხორციელებული ძირითადი პროგრამებისა და საქმიანობების შედეგებს. როგორც TI Georgia-ს მიერ თბილისში ჩატარებულმა გამოკითხვამ უჩვენა, ამომრჩევლები ამ სარეკლამო რგოლებს მმართველი პარტიისა და მისი კანდიდატების მხარდაჭერისკენ მოწოდებად აღიქვამდნენ.⁴

საქართველოს კანონმდებლობის თანახმად, სახელისუფლებო ორგანოებსა და ნებისმიერ სხვა დაინტერესებულ ორგანიზაციას უფლება აქვს უსასყიდლოდ გაუშვას სოციალური რეკლამები საზოგადოებრივი მაუწყებლის ეთერში. თუმცა, კანონის თანახმად, სოციალურ რეკლამებში არ უნდა ხდებოდეს რომელიმე იურიდიული პირის ან სამთავრობო უწყების მუშაობის რეკლამირება. 2006 წლის ადგილობრივ არჩევნებამდე მცირე დროით ადრე თბილისის მერიის მიერ მომზადებული და გადაცემული რეკლამები აშუქებდა ხელისუფლების მიერ წარმოებულ საქმიანობებს და, შესაბამისად, მერია ვალდებული იყო თბილისის ბიუჯეტიდან გადაეხადა სატელევიზიო კამპანიებისთვის მათი ეთერში გაშვების ღირებულება.

გარდა ამისა, წინასაარჩევნო კამპანიის ბოლო კვირეებში მერიამ წამოიწყო და დააფინანსა საინფორმაციო ჟურნალის „თბილისური ამბები“ გამოშვება, თავფურცელზე თბილისის მერის ფოტოსურათით, რომელიც იძლეოდა ინფორმაციას საარჩევნო წლის განმავლობაში თბილისში მიმდინარე სხვადასხვა ინიციატივების შესახებ. საინფორმაციო ჟურნალი უფასოდ დაურიგდა თბილისის მოსახლეობას მმართველი პარტიის სააგიტაციო ბროშურებთან და მერ უგულავას წერილთან ერთად. ზოგიერთ ოლქში ამ გაზეთსა და ბროშურებს თავად საუბნო საარჩევნო კომისიების წევრებიც კი ავრცელებდნენ.

თუ გავითვალისწინებთ, რომ დღეისთვის საქართველოში არ არსებობს მთავრობის საინფორმაციო ბიულეტენებისა და სხვა საზოგადოებრივი მასალების შინაარსის განმსაზღვრელი წესები, ამ გზით თბილისის ბიუჯეტიდან დაფინანსებულმა სატელევიზიო რეკლამებმა და საინფორმაციო ბიულეტენმა ფაქტობრივად მმართველი პარტიის 2006 წლის საარჩევნო კამპანიის ფარგლებში წარმოებული აგიტაციის როლი ითამაშა.

ამ პრობლემების გადაჭრა შესაძლებელი გახდება მთავრობის საინფორმაციო ბიულეტენებისა და სატელევიზიო რეკლამების შინაარსის შესახებ მკაფიო წესების განსაზღვრისა და ამ წესების განუხრელი დაცვის მეშვეობით. რაც შეეხება სატელევიო რეკლამებს, მართალია, საქართველოს კანონმდებლობა ითვალისწინებს სოციალური რეკლამების ეთერში უსასყიდლოდ გაშვებას ხელმისაწვდომი სახელისუფლებო სამსახურების შესახებ საზოგადოების ინფორმირების მიზნით, მაგრამ არა ხელისუფლების მიღწევებისა და წინა პერიოდის საქმიანობების გაშუქებისათვის და ეს ნამდვილად უნდა იყოს სახელისუფლებო დაწესებულებების მიზანი. საინფორმაციო ბიულეტენებთან მიმართებაში შეიძლება ითქვას, რომ ადგილობრივ, ისევე როგორც სხვა დონის სახელისუფლებო დაწესებულებებს უნდა მოეთხოვოთ ამგვარი გამოცემების გამოყენება მოქალაქეთა ინფორმირებისთვის თავიანთი მარეგულირებელი წესების, საჯარო მოსმენების, მოქალაქეთა მიღების საათების, მათ საქმიანობებში განხორციელებული ცვლილებების, შემოსავლებისა და ხარჯების, კონკრეტული პერიოდისთვის განსაზღვრული საბიუჯეტო პრიორიტეტებისა და შესაბამის რეგიონში მცხოვრები მოსახლეობისთვის აქტუალური სხვა მონაცემების თაობაზე.

ცესკოს როლი ადმინისტრაციული რესურსების არამიზნობრივად გამოყენების აღკვეთაში

დღემდე ცესკოს წინასაარჩევნო პერიოდში ადმინისტრაციული რესურსების არამიზნობრივად გამოყენების გამოვლენის და/ან თავიდან აცილების კუთხით მინიმალური როლი ჰქონდა განკუთვნილი. კანონის თანახმად, საარჩევნო სუბიექტებს მოეთხოვებათ წარუდგინონ საარჩევნო ადმინისტრაციას საფინანსო ანგარიშები და აუდიტორული დასკვნები მათთვის შეწირული სახსრებისა და კამპანიის ხარჯების შესახებ, რაც შემდგომში დეტალურად უნდა განიხილოს საარჩევნო ადმინისტრაციის მიერ შექმნილმა სპეციალურმა კომისიამ. თუმცა, ცესკო და სხვა საარჩევნო კომისიები უწყვეტი სახით არ ახორციელებენ წინასაარჩევნო პერიოდებში ადმინისტრაციული რესურსების არამიზნობრივად გამოყენების შემზღუდავ ქმედებებს.

საარჩევნო ადმინისტრაცია ამ მიმართებით უფრო აქტიური უნდა გახდეს. რამდენადაც ადმინისტრაციული რესურსების არამიზნობრივი გამოყენების მოვლენის კონცეპტუალური გააზრება საქართველოში შეზღუდულ დონეზეა, ამიტომ ცესკომ პირველ რიგში უნდა აუხსნას საზოგადოებას, თუ რა შედეგები შეიძლება მოყვეს ადმინისტრაციული რესურსების არამიზნობრივ გამოყენებას. ამ კუთხით საზოგადოების გაცნობიერების ხარისხის გასაუმჯობესებლად მან ასევე უნდა შეადგინოს იმ საქმიანობების ნუსხა, რომლებიც კვალიფიცირდება როგორც ადმინისტრაციული რესურსების გამოყენება სააგიტაციო მიზნებისთვის. და რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, ცესკომ უნდა შექმნას მექანიზმი (ამისთვის კომისიაში უნდა გამოიყოს საკონტაქტო პირი, რომელიც ფოკუსირებული იქნება აღნიშნული მექანიზმის შექმნაზე, კომისიასთან უნდა შეიქმნას ძირითადი დაინტერესებული მხარეების წარმომადგენლებისგან ფორმირებული ჯგუფი და ა.შ.), რომლის გამოყენებითაც ნებისმიერ დაინტერესებულ მოქალაქეს ან პირთა ჯგუფს შეეძლება სათანადოდ აცნობოს ადმინისტრაციული რესურსების არასათანადოდ გამოყენების მათ მიერ დაკვირვებული შემთხვევების შესახებ. ასევე აუცილებელი იქნება დამატებითი ღონისძიებების გატარება ქვედა დონის საარჩევნო კომისიის წევრების ამ საკითხებში მომზადებისთვის.

საარჩევნო სუბიექტის კამპანიის ხარჯების მაქსიმალური დასაშვები ზღვარი

როგორც საარჩევნო ადმინისტრაციებისთვის 2006 წლის ადგილობრივი არჩევნებიდან ერთი თვის გასვლის შემდეგ მიწოდებული საფინანსო ანგარიშებიდან ჩანს, მმართველმა პარტიამ წინასაარჩევნო კამპანიაზე დახარჯა 3 667 383 ლარი, მაშინ როდესაც ყველა სხვა პოლიტიკური პარტიისა და ბლოკის ანალოგიურმა ხარჯებმა ერთობლიობაში 669 936.72 ლარი შეადგინა. გარდა ამისა, ანგარიშების განხილვისას გამოვლინდა, რომ მმართველი პარტიის კამპანიაში შემოწირულობების განმახორციელებელ საწარმოებს შორის მნიშვნელოვანი წილი 2005 და 2006 წლების მანძილზე სახელმწიფო ტენდერებში გამარჯვებულ კომპანიებზე მოდიოდა.

სხვადასხვა საარჩევნო სუბიექტებისთვის შედარებით მსგავსი შესაძლებლობების უზრუნველსაყოფად, უნდა დაწესდეს თითოეული სუბიექტის წინასაარჩევნო კამპანიის ხარჯების მაქსიმალური დასაშვები ზღვარი. დღევანდელი მდგომარეობით, საქართველოს კანონმდებლობა ადგენს პარტიისთვის ერთი ფიზიკური ან ორგანიზაციის მიერ გაღებული შემოწირულობის მაქსიმალურ დასაშვებ ოდენობას, თუმცა მთლიანობაში კამპანიის ხარჯების რაიმე შეზღუდვა გათვალისწინებული არ არის.

დასკვნები

ადმინისტრაციული რესურსების არამიზნობრივად გამოყენება დაკავშირებულია სახელმწიფოს რესურსების გამოყენებასთან წინასაარჩევნო აგიტაციის მიზნით. კორუფციის ეს ფორმა არ არის

ისევე ფართოდ აღიარებული, როგორც ფინანსური ან სხვა სახის რესურსების მიწოდება კერძო ინტერესების მატარებელი მხარის მიერ საარჩევნო სუბიექტისთვის, არჩევნების შემდეგ ამ უკანასკნელის უპირატესი დამოკიდებულებით სარგებლობის ნაცვლად, თუმცა რიგ ქვეყნებში ამგვარი მოვლენა უფრო მეტ ყურადღებას იმსახურებს, რამდენადაც დომინანტურ როლს იკავებს საარჩევნო კამპანიაში და სერიოზულ საფრთხეს უქმნის დემოკრატიას.

ადმინისტრაციული რესურსების არამიზნობრივად გამოყენების მონიტორინგი და გამოვლენა ძალზედ რთულია, რადგან ყოველთვის არ არის დაკავშირებული სამართლებრივი ნორმების დარღვევებთან. თანამდებობრივი უფლებამოსილება, რაც თავისთავად მოსდევს ხელისუფლებაში ყოფნას, უკვე ნიშნავს გარკვეულ უპირატესობას ოპონენტებზე, რამდენადაც უფრო მეტ შესაძლებლობებს იძლევა საზოგადოებაში საჯაროდ გამოჩენისა და ამომრჩევლებზე გავლენის მქონე გადაწყვეტილებების მიღების, არჩევნების წინ ახალი პროგრამების წამოწყებისა და კენჭისყრამდე მცირე ხნით ადრე პოპულარობის გაზრდის პოტენციალის თვალსაზრისით. ხელისუფლებები, რომლებსაც აღებული აქვთ დემოკრატიისა და სამართლიანი კონკურენციის ხელშეწყობის ვალდებულებები, თავადვე იზღუდავენ საკუთარ თავს არა მარტო კანონმდებლობის, არამედ მაღალი ეთიკური და დემოკრატიული სტანდარტების დაკმაყოფილების საშუალებით და ცდილობენ, უფრო მკაფიოდ გაავლონ მიჯნა სახელმწიფოებრივ საქმიანობებსა და საარჩევნო აგიტაციას შორის.

_______________________

1. საერთაშორისო პრაქტიკაში ამ ტიპის ადმინისტრაციული რესურსები განიხილება როგორც „რბილი“ რესურსები. გარდა ამ სახის რესურსებისა, არსებობს ასევე ე.წ. „ხისტი“ რესურსებიც, რაც გულისხმობს ხელისუფლების მიერ ძალადობრივი მექანიზმების გამოყენებას. „რბილი“ ადმინისტრაციული რესურსების არამიზნობრივად გამოყენება სავალდებულო წესით არ ჩაითვლება უკანონოდ.

2. შეხვედრები გაიმართა შემდეგ პირებთან: სალომე ზურაბიშვილი, პარტია „საქართველოს გზა“; თინათინ ხიდაშელი, საარჩევნო ბლოკი „დავითაშვილი, ხიდაშელი, ბერძენიშვილი“; შოთა თარხნიშვილი, საქართველოს იურიდიულ საკითხთა კომიტეტის აპარატის უფროსი; თამარ ჟვანია, არასამთავრობო ორგანიზაცია „სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება“; ზურაბ ჯიბღაშვილი, არასამთავორობო ორგანიზაცია „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“ და სხვა.

3. ღია საზოგადოება - სამართლიანობის ინიციატივა: „საარჩევნო კამპანიის დაფინანსების მონიტორინგი: გზამკვლევი არასამთავრობო ორგანიზაციებისთვის“.

4. საერთაშორისო გამჭვირვალობა საქართველოს მიერ წინასაარჩევნო პერიოდში მედიამონიტორინგის წარმოების მიზნით სუბკონტრაქტით დაქირავებულმა ორგანიზაციამ«საზოგადოებრივი კვლევებისა და მარკეტინგის ინსტიტუტი“ (IPM) ჩაატარა სატელეფონო გამოკითხვა თბილისის 500 მოსახლის მონაწილეობით. გამოკითხულთა 66,7 პროცენტმა განაცხადა, რომ მათ „თბილისური ამბები“ არჩევნებშ ერთიანი ნაციონალური მოძრაობისა და მისი კანდიდატის, გიგი უგულავას მხარდაჭერის მოწოდებად აღიქვეს.

ავტორი ნენსი ფორბორდი

შესავალი

საქართველოში ეუთოს მისიის ხელშეწყობით 2006 წლის 28 ნოემბრიდან 12 დეკემბრამდე საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისიის (ცესკო) სრულყოფილი შეფასების შესასრულებლად თბილისში იმყოფებოდა ორგანიზაციის „Diplomatic Tradecraft Associates“ წარმომადგენელი ნენსი ფორბორდი. შეფასების ამოცანას წარმოადგენდა ეუთოს მისიის ხელშეწყობა მის მიერ წარმოებული შესაძლებლობების გაუმჯობესების მხარდამჭერი პროექტის უფრო უკეთესად და მიზანდასახულად განხორციელებაში. შეფასება მიზნად ისახავდა შემდეგი კონკრეტული საკითხების გამოკვლევას:

− სამართლებრივი სტატუსი: ცესკოს უფლება-მოვალეობების ანალიზი საქართველოს კანონმდებლობის, შიდა განაწესისა და მარეგულირებელი წესების გათვალისწინებით.

− ორგანიზაციული განვითარება: ცესკოს საქმიანობის ეფექტიანობის გაუმჯობესებისა და ვერტიკალური, ჰორიზონტალური და გარე მხარეებთან კავშირების განვითარების ხელშეწყობის მიზნით, ორგანიზაციის დებულების, მმართველობითი სტრუქტურებისა და ინფორმაციის ნაკადების ანალიზი.

− შესაძლებლობების გაუმჯობესება: სამუშაო და პირადი ეთიკის ნორმების დამკვიდრების ხელშეწყობისა და დასაქმების გამჭვირვალე პრაქტიკის დანერგვის წახალისების მიზნით, სამუშაოების აღწერილობების ანალიზი და სრულყოფა.

შეფასების მომზადების პროცესში ქალბატონი ფორბორდი გაესაუბრა ცენტრალური საარჩევნო კომისიის წევრებსა და ოპოზიციური პარტიებისა და არასამთავრობო და საერთაშორისო ორგანიზაციების წარმომადგენლებს. ასევე, მან ყველა თანამშრომელს მიაწოდა წერილობითი კითხვარი, რომელიც შეეხებოდა მათ შეხედულებებს ცესკოსა და მისი მანდატის, ცესკოში მათი პროფესიონალური მოვალეობებისა და ცესკოს საქმიანობის გასაუმჯობესებელ რეკომენდაციებს.

წინამდებარე ნაშრომი დაფუძნებულია გასაუბრებების, კითხვარებისა და საარჩევნო კანონმდებლობის განხილვის შედეგებზე, რომლებიც ჩატარდა 2006 წლის დეკემბერში. შემდგომი ცვლილებები ცესკოს სტრუქტურასა და ორგანიზაციაში ამ ნაშრომში განხილული არ არის. წინამდებარე ნაშრომში დახრილი შრიფტით წარმოდგენილი ტექსტი გამოხატავს ქმედებებს, რომელთა შესრულებაც მოეთხოვება ცესკოს.

ცესკოს სამართლებრივი სტატუსი

ცენტრალური საარჩევნო კომისიის დანიშნულება, პასუხისმგებლობა და მოვალეობები განისაზღვრება საქართველოს საარჩევნო კოდექსით. ამ კოდექსში ბოლო ცვლილებები შეტანილი იქნა 2006 წლის ივლისში, უშუალოდ ოქტომბრის არჩევნების წინ. საარჩევნო კოდექსის თანახმად, „საარჩევნო კომისიების მუშაობის წესები განისაზღვრება ამ კანონით და შესაბამისი კომისიის რეგლამენტით, რომელსაც დადგენილებით იღებს საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისია“. ხსენებული რეგლამენტი - საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისიის რეგლამენტი, დამტკიცებულია ცესკოს 2004 წლის 5 ივლისის განკარგულებით. ეს დოკუმენტი განსაზღვრავს „ცესკოს მოვალეობების შესრულების წესებსა და პროცედურებს, ცესკოს აპარატის ორგანიზაციულ სტრუქტურას და მისი მოთხოვნების შესრულება სავალდებულოა კომისიის ყველა წევრისა და აპარატის ყველა მოხელისთვის, ცესკოს ყველა დაქვემდებარებულ უწყებასთან ერთად.“

ასევე, საარჩევნო კოდექსში მითითებულია სხვა კანონებიც, რომლებიც ვრცელდება ცესკოს, აფხაზეთისა და აჭარის უმაღლეს საარჩევნო კომისიების წევრებზე, მათი აპარატის თანამშრომლებზე, საოლქო კომისიების წევრებზე, გარდა დამხმარე და შტატგარეშე მოსამსახურეებისა. ასეთი სამართლებრივი აქტებია საქართველოს კანონი საჯარო სამსახურის შესახებ, რომელშიც მოცემულია საქმიანობის შეზღუდვისა და სამსახურეობრივი შეუთავსებლობის მოთხოვნები (61-ე და 64-ე მუხლები) და საქართველოს კანონი საჯარო სამსახურში ინტერესთა შეუთავსებლობისა და კორუფციის შესახებ (მე-13 მუხლის 1-ლი, მე-3 და მე-6-მე-9 პუნქტები).

საარჩევნო კოდექსი განსაზღვრავს საარჩევნო ადმინისტრაციის სტატუსს და ადგენს მის სპეციფიურ მოვალეობებს (მე-17 მუხლი). საარჩევნო კოდექსის თანახმად, საარჩევნო ადმინისტრაცია არის „საჯარო სამართლის იურიდიული პირი“, რომელიც „დამოუკიდებელია სხვა სახელმწიფო ორგანოებისაგან“. იგი წარმოადგენს „ცენტრალიზებულ სისტემას, რომელიც შედგება საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისიის (შემოკლებით - ცესკო), აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკების უმაღლესი საარჩევნო კომისიებისა და ამ კომისიათა აპარატებისაგან, საოლქო და საუბნო საარჩევნო კომისიებისგან. საქართველოს საარჩევნო ადმინისტრაციის უმაღლესი ორგანოა საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისია, რომელიც ხელმძღვანელობს და აკონტროლებს ყველა დონის საარჩევნო კომისიას საქართველოს მთელს ტერიტორიაზე“.

საარჩევნო კოდექსისა და ცესკოს რეგლამენტის თანახმად, ცესკოს ფუნქციაა უზრუნველყოს არჩევნების, რეფერენდუმის/პლებისციტის გამართვა და ყველა მოქალაქის მიერ ხმის მიცემის უფლების დაუბრკოლებლად განხორციელება. ასევე, საარჩევნო ადმინისტრაცია მისი უფლებამოსილების ფარგლებში, აკონტროლებს საარჩევნო კანონმდებლობის შესრულების მდგომარეობას და უზრუნველყოფს მის ერთგვაროვნად გამოყენებას. ამ მოვალეობების შესრულება ხდება ცესკოს თავმჯდომარისა და წევრების ხელმძღვანელობითა და ცესკოს თანამშრომლების მონაწილეობით, რომლებიც პასუხისმგებელი არიან „არჩევნების საორგანიზაციო, სამართლებრივ და ტექნიკურ უზრუნველყოფაზე“.

პერსონალის სამუშაოზე მიღება, საშტატო განრიგი და ხელფასების განაკვეთები განისაზღვრება საქართველოს კანონით საჯარო სამსახურის შესახებ. საარჩევნო კოდექსში გათვალისწინებულია წინასაარჩევნო და არჩევნების ჩატარების პერიოდებ- ში თანამშრომელთა არასამუშაო ან ზეგანაკვეთური სამუშაოების ანაზღაურება (23-ე მუხლის მე-3 პუნქტი), თუმცა ცესკოს რეგლამენტში ხელფასები მოხსენიებული არ არის. საარჩევნო კოდექსში დეტალურად არის წარმოდგენილი ცესკოს თავმჯდომარისა და წევრების არჩევის პროცედურა, კანდიდატობისთვის საჭირო საკვალიფიკაციო მოთხოვნებთან ერთად (27-ე მუხლი). საარჩევნო კოდექსში მოცემულია საარჩევნო კომისიის წევრების და აპარატის პერსონალის (რომლებიც მოიხსენიებიან როგორც „საარჩევნო ადმინისტრაციის მოხელეები“) უფლება-მოვალეობები, რომელთა შორისაა შეზღუდვა პოლიტიკური პარტიის წევრობაზე და მოთხოვნა, რომლის თანახმადაც მათ უნდა დააკმაყოფილონ საჯარო სამსახურთან და ინტერესთა კონფლიქტთან დაკავშირებით კანონმდებლობით განსაზღვრული მოთხოვნები. ასევე, საარჩევნო კოდექსში მკაფიოდ არის მოცემული ის მიზეზები, რომლებიც შეუძლებელს ხდის პირის მუშაობას საარჩევნო კომისიის წევრის თანამდებობაზე (მე-18 მუხლის მე-5 პუნქტი) და მოცემულია სავალდებულო მოთხოვნა, რომლის თანახმადაც, აპარატში მუშაობისთვის აუცილებელია საარჩევნო ადმინისტრაციის მოხელის სერთიფიკატის ფლობა, რომელიც სათანადო გამოცდის ჩაბარებას მოითხოვს.

საარჩევნო კოდექსში აღნიშნულია, რომ „საარჩევნო კომისიის წევრი არ არის მისი დამნიშვნელი/ამრჩევი სუბიექტის წარმომადგენელი. იგი თავის საქმიანობაში დამოუკიდებელია და ემორჩილება მხოლოდ საქართველოს კონსტიტუციასა და კანონს. საარჩევნო კომისიის წევრზე ზემოქმედება ან მის საქმიანობაში ჩარევა გადაწყვეტილების მიღებაზე ზეგავლენის მიზნით აკრძალულია და ისჯება კანონით“ (მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტი).

საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისიის რეგლამენტი არ არის საკმარისად ყოვლისმომცველი და საჭიროებს გაუმჯობესებას. ამ დოკუმენტში არასაკმარისი ყურადღება ეთმობა ისეთ საკითხებს, როგორებიცაა ცესკოს მისია და მოვალეობები, შიდა ორგანიზაციული სტრუქტურა, ცესკოს სხდომების მომზადება და ჩატარება და კორესპოდენციისა და საჩივრების დამუშავება და მხოლოდ ზერელად არის მოხსენიებული საჯარო ინფორმაციის მიწოდების საკითხი.

ცესკოს ორგანიზაციული მოწყობა

ორგანიზაციის მიმოხილვა

მოქმედი კანონმდებლობის შესაბამისად საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისია (ცესკო) წარმოადგენს დამოუკიდებელ საჯარო ორგანოს, რომელიც ანგარიშვალდებულია საქართველოს პარლამენტის წინაშე. როგორც ეს განმარტებულია საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისიის რეგლამენტში, ცესკო უზრუნველყოფს არჩევნებისა და რეფერენდუმის მომზადებასა და ჩატარებას, რათა თითოეულმა მოქალაქემ დაუბრკოლებლად შეძლოს ხმის მიცემის უფლების გამოყენება და აწარმოებს საარჩევნო კანონის შესრულების მინოტორინგს საქართველოს მთელს ტერიტორიაზე (I თავი, 1-ლი მუხლის 1-ლი პუნქტი). ცესკო ზედამხედველობს და აკონტროლებს საქართველოში მოქმედი ყველა დონის საარჩევნო კომისიების მუშაობას, აფხაზეთისა და აჭარის უმაღლესი საარჩევნო კომისიების, მათი პერსონალისა და 76 საოლქო და დაახლოებით 3 000 საუბნო საარჩევნო კომისიის ჩათვლით.

ცესკოსა და მისი პერსონალის მუშაობის ძირითადი კანონები და მარეგულირებელი აქტებია საქართველოს კონსტიტუცია, საქართველოს საარჩევნო კოდექსი, საქართველოს კანონი საჯარო სამსახურის შესახებ, საქართველოს კანონი საჯარო სამსახურში ინტერესთა შეუთავსებლობისა და კორუფციის შესახებ და ცენტრალური საარჩევნო კომისიის რეგლამენტი. საარჩევნო კოდექსის თანახმად, ცესკო უფლებამოსილია მიიღოს დადგენილებები საარჩევნო პროცედურების შესახებ, რომლებიც არ არის გათვალისწინებული კანონმდებლობით (25-ე მუხლის მე-2 პუნქტი).

ცენტრალური საარჩევნო კომისიის წევრები

კომისიის შემადგენლობა

ცესკო შედგება 7 წევრისგან (საარჩევნო კოდექსის 27-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი), რომელთა შორისაა თავმჯდომარე, თავმჯდომარის მოადგილე, მდივანი და კომისიის 4 წევრი, რომლებიც ირჩევიან 6 წლის ვადით (მე-20 მუხლის 1-ლი პუნქტი). დღეისთვის კომისიის ერთი წევრის ვაკანსია შეუვსებელია. კომისიის წევრებს ირჩევს საქართველოს პარლამენტი საქართველოს პრეზიდენტის მიერ წარდგენილი კანდიდატების სიიდან. პრეზიდენტის მიერ კანდიდატების შერჩევამდე ტარდება საჯარო კონკურსი, რომელშიც საკონკურსო კომისია შეაფასებს კონკურსანტებს, რის შემდეგაც მოამზადებს წარმატებულ კონკურსანტთა სიას, რომელიც ეგზავნება პრეზიდენტს. ამ სიიდან პრეზიდენტი ასახელებს ერთ კანდიდატს ცესკოს თავმჯდომარის თანამდებობაზე და ორ-ორ კანდიდატს ცესკოს ყველა დანარჩენი ვაკანსიის შევსებისთვის. თავმჯდომარის მოადგილე და კომისიის მდივანი აირჩევიან კომისიის წევრების მიერ მას შემდეგ რაც პარლამენტი აირჩევს კომისიის შემადგენლობას. საარჩევნო კოდექსში განსაზღვრულია კომისიის სამი პრინციპული თანამდებობის პირის უფლება-მოვალეობები (30-ე მუხლი) და კომისიის მუშაობის წესები (22-ე მუხლი). ცესკოს წევრები და პერსონალი წარმოადგენენ საჯარო მოხელეებს და, ამდენად, ექვემდებარებიან საქართველოს კანონს საჯარო სამსახურის შესახებ.

კომისიის თითოეულ წევრს გააჩნია ზოგადი და კონკრეტული უფლება-მოვალეობები, მათზე მიმაგრებულ ოლქებში გასვლების მოწყობის ჩათვლით. ისინი ასრულებენ მრჩევლების როლს ცესკოს სამსახურებისთვის და თავმჯდომარის მიერ მათ შორის განაწილებულ პროექტებთან მიმართებაში, როგორებიცაა ამომრჩეველთა სიის გაუმჯობესება, ინფორმაციული უზრუნველყოფა და საკანონმდებლო ინიციატივების შემუშავება. თანამშრომლები კომისიის წევრებს აღიქვამენ როგორც დამხმარეებს, ვიდრე „გადაწყვეტილების მიმღებ პირებს“. მართალია, პერსონალი ზოგადად აღნიშნავს, რომ კომისიის წევრები აქტიურ მონაწილეობას ღებულობენ ცესკოს მუშაობაში, ზოგიერთი გამოკითხული თანამშრომლის აზრით, საჭიროა ისინი უფრო მეტად პასუხისმგებელი იყვნენ ორგანიზაციის მუშაობაზე.

გარკვეულწილად საიდუმლოდ რჩება, თუ რატომ არ ივსება კომისიის ერთი წევრის ვაკანსია, რომელიც შეიქმნა 2005 წლის ბოლოს, ცესკოს ყოფილი თავმჯდომარის გია ქავთარაძის გადადგომის შემდეგ. საარჩევნო კოდექსის 27-ე მუხლის თანახმად, ეს ვაკანსია დიდი ხნის წინ უნდა შევსებულიყო. რაიმე ოფიციალური განმარტება ამ თემაზე არ გაკეთებულა. კონკურსი გამოცხადდა 2006 წლის 18 აპრილს, რის შემდეგაც საკონკურსო კომისიამ მიიღო 5 განაცხადი. როგორც ამბობენ, „კონკურსანტების მონაცემები არ იყო საკმარისად დამაჯერებელი გადაწყვეტილების მიღებისთვის“. ზოგიერთის აზრით, „შესაფერისი, კვალიფიცირებული კანდიდატის გამოძებნა ვერ მოხერხდა“, ან ცესკოს არ ძალუძს სხვა წევრის მიღება.

კომისიის სხდომები

ცესკოს რეგლამენტის თანახმად, კომისია განსაზღვრავს ცესკოს სხდომების სიხშირეს, რომლებზეც განიხილება საკითხები, ინფორმაცია, ანგარიშები, განკარგულებებისა და გადაწყვეტილებების პროექტები და ტარდება სათანადო კენჭისყრები. ცალკეუ ლი სამსახურებისა და სამუშაო ჯგუფების უფროსები ესწრებიან სხდომებს, თუმცა არ გააჩნიათ ხმის მიცემის უფლება.

ადმინისტრაციული ორგანოების სხდომების გამჭვირვალობის საკითხები რეგულირდება საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსით. ამ კოდექსის 32-ე მუხლის შესაბამისად, თითოეული კოლეგიური საჯარო დაწესებულება ვალდებულია ღიად და საჯაროდ წარმართოს თავისი სხდომები, გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც ამგვარი საჯაროობა საფრთხეს უქმნის ეროვნულ უსაფრთხოებას. ამავე კანონის 34-ე მუხლის თანახმად, საჯარო დაწესებულება ვალდებულია ერთი კვირით ადრე საჯაროდ გამოაცხადოს მომავალი სხდომის შესახებ შესაბამის დღის წესრიგთან ერთად, ხოლო სათანადო შემთხვევებში - დაუყოვნებლივ გამოაცხადოს სხდომის დახურვის თაობაზე გადაწყვეტილების მიღების ან სხდომის დღის წესრიგის, ჩატარების ადგილისა და დროის ცვლილების შესახებ. კოლეგიური საჯარო დაწესებულება ასევე ვალდებულია გამოაქვეყნოს სხდომის დახურვის შესახებ გადაწყვეტილების მისაღებად გამართული სახელობითი კენჭისყრის შედეგები და გადაწყვეტილების ოქმი.

პოლიტიკური ოპოზიციის ჯგუფები ჩივიან, რომ „ცესკოს სხდომები აღარ ატარებს საჯარო ხასიათს“. მათ შემდეგი განაცხადეს: „ეს სხდომები ოფიციალურად ღიაა, მაგრამ ჩვენ არ გვეძლევა დროული ინფორმაცია, რათა შევძლოთ მათზე დასწრება. ზოგჯერ ისინი სხდომის დაწყებამდე 15-20 წუთით ადრე გვირეკავენ. ადრე სხდომებზე დასწრება ჩვეულებრივი ამბავი იყო, თუმცა ახლა ასე აღარ არის. ფაქტობრივად, რეალურ სხდომაზე მხოლოდ ექვსი წევრი მონაწილეობს, ხოლო შემდგომში ტარდება „ყალბი სხდომა“, რომლის დანიშნულებაც მხოლოდ საჯაროობის მოთხოვნის ფორმალური დაკმაყოფილებაა“.

ცესკოს აპარატი (ძირითადი პერსონალი)

აპარატში შედიან თანამდებობის პირები და დამხმარე და ტექნიკური პერსონალი, რომლებიც პასუხისმგებელი არიან არჩევნების საორგანიზაციო, სამართლებრივი და ტექნიკური მხარდაჭერის უზრუნველყოფაზე. აპარატის ორგანიზაციული სტრუქტურა და საქმიანობის წესები განისაზღვრება ცესკოს რეგლამენტით (საარჩევნო კოდექსის 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტი). ყველა თანამშრომელს, მძღოლებისა და ტექნიკური პერსონალის გარდა, სავალდებულოა გააჩნდეთ საარჩევნო ადმინისტრაციის მოხელის სერთიფიკატი, რომელიც გაიცემა ცესკოს მიერ საჯარო გამოცდების ჩატარების საშუალებით.

ცესკოს აპარატის შემადგენლობაში შედის 8 მუდმივმოქმედი სამსახური, რომელთა საქმიანობაც უშუალოდ თავმჯდომარის მიერ წარიმართება. ესენია საერთო/საოქმო/სარეგისტრაციო, იურიდიული, საორგანიზაციო, საზოგადოებასთან ურთიერთობის, საკადრო საკითხთა და ტრენინგების, ეკონომიკური, სამეურნეო უზრუნველყოფისა და პროგრამული უზრუნველყოფის სამსახურები.

შიდა მენეჯმენტი

თავმჯდომარე ჩალაგაშვილი უშუალოდ მართავს და აკონტროლებს ცესკოს საქმიანობას. კომისიის სხვა წევრებსა და აპარატის უფროსს გააჩნიათ შეზღუდული საზედამხედველო და საკონსულტაციო ფუნქციები. თავმჯდომარე გამოდის ცესკოს სპიკერის როლში და თავად ახმოვანებს ცესკოს ყველა განცხადებას. იგი ასევე ღებულობს უმრავლესობა ადმინისტრაციული სახის გადაწყვეტილებებს. იგი აცხადებს, რომ ეს კანონით დადგენილია და მას საკმარისი ენერგია გააჩნია ამის ეფექტიანად განხორციელებისთვის. ცესკოს რეგლამენტში აღნიშნულია, რომ „აპარატის ზოგად ხელმძღვანელობას ცესკოს თავმჯდომარე ასრულებს“. ამ კუთხით, ცესკოს გადაწყვეტილებების მიღების მექანიზმი ცენტრალიზებული ხასიათისაა. ცესკოს მოხელეები, არასამთავრობო ორგანიზაციები და ოპოზიციის წევრები, რომლებიც ყურადღებით აკვირდებიან ცესკოს საქმიანობას, მაღალ შეფასებას აძლევენ თავმჯდომარეს ცესკოს საქმიანობისადმი თავდადების, უაღრესი შრომისმოყვარეობისა და სამართლიანი და ღია დამოკიდებულებისთვის, თუმცა ასევე აღნიშნავენ, რომ თავმჯდომარე გადაჭარბებულად ბევრს აკეთებს და უპრიანია მოხდეს მოვალეობების გადანაწილება კომისიის სხვა წევრებსა და ცესკოს თანამშრომლებზე.

სამსახურების უფროსები წარმართავენ თავიანთი დანაყოფების საქმიანობას მუშა ჯგუფების სახით და თავად გეგმავენ და ორგანიზებას უწევენ საკუთარ სამუშაოს, ხოლო სამსახურების თანამშრომლებს საკმარისი თავისუფლება ეძლევათ მათი მოვალეობების დაგეგმვასა და შესრულებაში. კვირაში ორჯერ სამსახურების უფროსები ხვდებიან თავმჯდომარესა და კომისიის წევრებს მათი გეგმებისა და მიღწევების თაობაზე მოხსენების მიზნით. სამსახურებისა და მათი თანამშრომლების ოფიციალურად განცხადებული შეფასების სისტემა არ გამოიყენება.

თუმცა თავმჯდომარის განზრახვა დამოუკიდებლად უზრუნველყოს სწორი გადაწყვეტილებების მიღება, ართულებს პერსონალის მუშაობას, განსაკუთრებით არჩევნების ჩატარებისას. მაგალითისთვის, 2006 წლის ოქტომბრის არჩევნების დროს თავმჯდომარე მოითხოვდა თავად მიეღო გადაწყვეტილებები ისეთ უმნიშვნელო საკითხებზეც კი, როგორიც იყო ვიდეოკამერების განთავსება საოლქო კომისიებში. ის რომ თავმჯდომარე წარმოადგენს ცესკოს ერთადერთ გამხმოვანებელ პირს - არაეფექტიანია. არასამთავრობო ორგანიზაციები ჩიოდნენ, რომ მათ უჭირდათ პასუხების მიღება თავიანთ შეკითხვებზე არა იმიტომ, რომ თავმჯდომარეს უნდოდა ინფორმაციის დაკავება, არამედ იმ მიზეზით, რომ იგი ყელამდე იყო ჩაფლული მსგავს თხოვნებში და თავად სურდა, მოეხდინა ყველა მათგანზე რეაგირება, ნაცვლად იმისა, რომ ნება მიეცა თანამშრომლებისთვის, დამოუკიდებლად მოეგვარებინათ ზოგიერთი პრობლემა. ერთ-ერთი არასამთავრობო ორგანიზაციის განცხადებით, მათ 3 წერილის გაგზავნა და სამჯერ დარეკვა დასჭირდათ ამომჩეველთა სიების შესახებ კითხვაზე პასუხის მისაღებად. რამდენადაც თავმჯდომარე მოითხოვს, რომ ყველა შემომავალი და გამავალი კორესპოდენცია მისი გავლით მოძრაობდეს, ამიტომ იქმნება მასალების ჩახერგვისა და მათზე დაგვიანებულად რეაგირების შესაძლებლობა. ეს საკითხი შეიძლება საკმაოდ პრობლემური აღმოჩნდეს 2008 წლის არჩევნებზე. თავმჯდომარემ მეტი ნდობა უნდა გამოავლინოს თავისი ხელქვეითების მიმართ და მეტი თავისუფლება მისცეს თანამშრომლებს ცესკოს ისეთი საკითხების გადაწყვეტაში, როგორიცაა ინფორმაციის მოთხოვნებზე რეაგირება. ბევრი თანამშრომელი გამოირჩევა ძალზედ მაღალი პროფესიონალიზმით, ცოდნითა და უნარ-ჩვევებით და ადეკვატურად შეუძლიათ მეტი უფლებამოსილების განხორციელება, მათ შორის, ცესკოს სახელით იმ დროს გამოსვლა, როდესაც ეს ყველაზე ეფექტიან საშუალებას წარმოადგენს.

მიმდინარე შემადგენლობით, დღემდე კომისიას მცირე დრო აქვს დახარჯული გრძელვადიანი სტრატეგიული გეგმის შემუშავებაზე, ხოლო ცესკოს საქმიანობა უფრო წარმოშობილ საკითხებზე ან კრიზისულ მოვლენებზე სპონტანურ რეაქციას წააგავს, ვიდრე ორგანიზაციის პროაქტიულ რეაგირებას. ეს მნიშვნელოვანი ფაქტორია და საჭიროებს თავმჯდომარის უშუალო ჩარევასა და სადავეების ხელში აღებას. ცენტრალური, საოლქო და საუბნო საარჩევნო კომისიების 2008 წლის არჩევნებისთვის მომზადების მიზნით, თავმჯდომარემ უნდა უზრუნველყოს ინტენსიური მუშაობა სტრატეგიული გეგმის შემუშავებაზე და ამ პროცესში აქტიურად ჩართოს კომისიის წევრები და აპარატი. ბევრი მათგანი კომისიაში 10 წელზე მეტია მუშაობს და ამ მხნის განმავლობაში არაერთ არჩევნებში მიიღეს მონაწილეობა, შესაბამისად, მათ გააჩნიათ ღირებული გამოცდილება და საქმის არსში ჩაწვდომის უნარი. ახალი მიზნებისა და ამოცანების განსაზღვრის შემდეგ, კარგი იქნება თუ თავმჯდომარე შესაძლებლობას მისცემს სამსახურებს წარმოადგინონ თავიანთი კალენდარული გრაფიკები და კონკრეტული განხორციელების გეგმები. ამ პერიოდში შესაძლოა გამოვლინდეს პერსონალის შესაბამისობა ცესკოს მიზნებთან მიმართებაში და განისაზღვროს, თუ როგორ უნდა იქნეს ყველაზე საუკეთესოდ გამოყენებული არსებული საკადრო რესურსები დასახული ამოცანების შესრულების მიზნით.

კომისიის წევრებს სხვადასხვა მოსაზრებები გააჩნიათ რესტრუქტურიზაციის შესახებ, რომელთა შორისაა მონათესავე საკითხებზე მომუშავე სამსახურების გაერთიანება, როგორებიცაა ეკონომიკური, სამეურნეო და ინფორმაციული უზრუნველყოფის ან იურიდიული, საკადრო საკითხთა და ტრენინგების სამსახურები. შესაძლოა, ამგვარი გადაწყვეტა სასარგებლო აღმოჩნდეს, მაგრამ ეს გამოიწვევს მართვის ახალი დონის შექმნას და მოითხოვს ანაზღაურების ახალ სტრუქტურას, რაც პირველ რიგში უნდა იქნეს განხილული ცესკოს მიერ. მეორე მხრივ, ასეთმა გაერთიანებებმა შეიძლება ხელი შეუწყოს თავმჯდომარეს უფრო თავდამშვიდებით გადასცეს უფლებამოსილებები, რადგან ახალი გაერთიანებული დეპარტამენტების უფროსებს მნიშვნელოვანი პასუხისმგებლობები ექნებათ. ახალი სტრუქტურის ჩამოყალიბების დაწყებამდე ცესკომ უნდა განიხილოს სხვადასხვა საკითხები, რომლებიც გავლენას იქონიებს რეორგანიზების შედეგებზე, კადრების, ხელფასების, პასუხისმგებლობების, ზედამხედველობისა და ოფისის ფართობის ჩათვლით.

ასევე, ცესკომ ყურადღება უნდა მიაქციოს სათანადო სისტემების მზადყოფნას მისი მანდატის სხვადასხვა ასპექტების გაანალიზებისთვის. მაგალითად, დღეისთვის არჩევნების შედეგების რაიმე ანალიზი არ სრულდება და არც ცესკოშია არჩევნების ჩატარების შეფასების სისტემა, როგორიცაა „დაგროვილი გამოცდილების“ გათვალისწინება, არ მოქმედებს. ამავე დროს, ეს ის აუცილებელი საქმიანობაა, რომელიც უნდა განახორციელოს ცესკომ შემდგომი არჩევნების დაგეგმვამდე. ფინანსირებისა და შესყიდვების სფეროებში ანალიზი უნდა შესრულდეს დანახარჯებისა და საბიუჯეტო მაჩვენებლებთან მიმართებაში.

კავშირები

ვერტიკალური

კომისიის წევრები რეგულარულად ხვდებიან ერთმანეთს საკითხების განხილვისა და აუცილებელი გადაწყვეტილებების მიღების მიზნით. თავმჯდომარე კვირაში ორჯერ მართავს შეხვედრებს ყველა სამსახურის უფროსთან. შეხვედრებზე მონაწილეები მსჯელობენ კომისიის გადაწყვეტილებების შესახებ და პერსონალთან დაკავშირებულ და სხვა მნიშვნელოვან საკითხებზე. თანამშრომლების შეხედულებით, სამსახურების უფროსები მზად არიან მათთვის ინფორმაციის მისაწოდებლად და „ცესკოში ინფორმაციის მიღება პრობლემას არ წარმოადგენს“.

ცესკოში ფუნქციონირებს ელექტრონული ფოსტის ქსელი, რომელიც საშუალებას აძლევს თანამშრომლებს მარტივად დაუკავშირდნენ ერთმანეთს და იძლევა სამსახურებს შორის ინფორმაციის მოთხოვნისა და გაზიარების შესაძლებლობას. ცესკოს ვებ-გვერდი, რომლის წარმოებაზეც საზოგადოებასთან ურთიერთობის სამსახურია პასუხისმგებელი, სავარაუდოდ, ყოველდღიურად ახლდება ცესკოს საქმიანობებთან დაკავშირებული ინფორმაციით. თუმცა, საერთაშორისო და არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და ოპოზიციური პოლიტიკური პარტიების განცხადებებით, ეს ასე არ არის და საჭიროა მეტი ყურადღება დაეთმოს ვებ-გვერდზე უწყვეტად განახლებული და სრული ინფორმაციის განთავსების უზრუნველყოფას.

ხშირად დაკავშირება საოლქო და საუბნო საარჩევნო კომისიებთან გართულებულია, რადგან ისინი მდებარეობენ მოშორებულ რეგიონებში, სადაც საკაბელო და მობილური სატელეფონო კავშირი ხელმიუწვდომელია. რიგ შემთხვევებში, ცესკოს ასეთ ადგილებში დაკავშირება მხოლოდ კურიერის საშუალებით შეუძლია, რომლის როლსაც ჩვეულებრივ იმ მხარეს მიმავალი კოლეგა ასრულებს.

ჰორიზონტალური

სამსახურები თავისუფლად ურთიერთქმედებენ და თანამშრომლობენ ერთმანეთთან. ინფორმაციის გაცვლას არაფორმალური ხასიათი აქვს. თუმცა მაინც შეიძლება სასარგებლო იყოს ინფორმაციის მიწოდების პროცედურების ფორმალიზება ცესკოს ელ. ფოსტის გამოყენებით, როგორიცაა „დილის ბიულეტენის“ დაგზავნა, რომელშიც მოცემული იქნება მნიშვნელოვანი და დროული ინფორმაცია. სასარგებლოდ გამოიყურება ცესკოში ყველა სამსახურის საკონტაქტო პირებისა და მათი პასუხისმგებლობის ძირითადი სფეროების ამსახველი სიის წარმოება იმისთვის, რათა მინიმუმამდე იქნეს დაყვანილი გაურკვევლობა, თუ ვის უნდა მიემართოს კონკრეტული სახის ინფორმაციის მისაღებად. ეს განსაკუთრებით ეფექტიანი იქნება არჩევნების დროს, როდესაც პერსონალს უხდება მრავალ საკითხზე და ინფორმაციის მიწოდების ან დახმარების გაწევის თაობაზე გარე მხარეებისგან მიღებულ მიმართვებზე რეაგირება.

გარე

სულ უფრო პოზიტიურად ყალიბდება ურთიერთობები იუსტიციის სამინისტროსა და სხვა დაწესებულებებთან, რომლებიც პასუხისმგებელი არიან ამომრჩეველთა სიებთან დაკავშირებულ ასპექტებზე, რაც განაპირობებს სიების შესახებ ინფორმაციის უფრო ეფექტინად გაცვლას სამთავრობო დაწესებულებებს შორის. არჩევნების პერიოდში ცესკომ გამოყო „ცხელი ხაზი“, რომლითაც ამომრჩევლებს შესაძლებლობა მიეცათ გადაემოწმებინათ მათი რეგისტრაციის მონაცემები.

ცესკოს გააჩნია გარე მხარეებთან კომუნიკაციის პრობლემები, რომლებიც საჭიროებს გადაწყვეტას. ყველაზე გადაუდებელ რეაგირებას საჭიროებს ცესკოს დამოკიდებულება ოპოზიციასა და არასამთავრობო ორგანიზაციებთან. ოპოზიციური პარტიების წარმომადგენლები უკმაყოფილო არიან ცესკოს რეაგირების დეფიციტით მათ შეშფოთებებზე და უკეთესი ინფორმირებულობის მოთხოვნებზე. როგორც უკვე აღინიშნა, ოპოზიციური პარტიებისა და არასამთავრობო ორგანიაციების განცხადებებით, ცესკოს გადაწყვეტილებები კერძო ხასიათის შეხვედრებზე მიიღება, ხოლო კანონით მოთხოვნილი საჯარო სხდომები გამოიყენება მხოლოდ „დეკორატიული“ მიზნით, კერძო შეხვედრაზე მიღებული გადაწყვეტილებების გახმოვანებისთვის. მართალია, ცესკო ატყობინებს ოპოზიციურ პარტიებს და არასამთავრობო ორგანიზაციებს საჯარო სხდომების შესახებ, ასეთი შეტყობინებები ძალზედ დაგვიანებულად - ხშირად სხდომის დაწყებამდე მხოლოდ 15-20 წუთით ადრე კეთდება.

2006 წლის დეკემბერში ოპოზიციური პარტიები, კანონით მათთვის მინიჭებული უფლებების შესაბამისად, მოითხოვდნენ თავმჯდომარე ჩალაგაშვილისგან პარლამენტში მისვლასა და მოხსენების გაკეთებას ბოლო არჩევნების შესახებ. მართალია, თავმჯდომარე დათანხმდა მისვლაზე, მაგრამ შეხვედრის დაწყების წინ დარეკა, რათა ეცნობებინა, რომ შეთანხმებულ დროს ქალაქში არ იქნებოდა. თუ ცესკოს სურს საზოგადოების ნდობის მოპოვება და შენარჩუნება, მან დაუყოვნებლივ უნდა გადადგას ქმედითი ნაბიჯები ოპოზიციასთან თანაბარ თანამშრომლობასთან მიმართულებაში. რამდენადაც მოქმედი კანონმდებლობა მმართველ პარტიას საარჩევნო პროცესის ყველა დონეზე მეტი წარმომადგენლობის ყოლის უპირატესობას ანიჭებს, ამიტომ მჭიდრო კავშირის დამყარებას ოპოზიციასთან ცესკოსთვის კრიტიკული მნიშვნელობა აქვს. ცესკომ საკმარისად ადრე უნდა გამოაცხადოს საჯარო სხდომების ჩატარების შესახებ და უზრუნველყოს მათი ორგანიზება ისეთი სახით, რაც ხელს შეუწყობს დისკუსიებისა და დებატების გამართვას ოპოზიციისა და საზოგადოების წარმომადგენლების მონაწილეობით.

რაც შეეხება გარე მხარეების მიერ მოთხოვნილ ინფორმაციას, თავმჯდომარის სამსახურმა უნდა დააფუძნოს უფრო ეფექტიანი შიდა პროცესი გარე მხარეებისგან ინფორმაციის მიღების, ამ ინფორმაციაზე რეაგირებისა და მოთხოვნილი მონაცემების მიწოდების მიზნით. როგორც უკვე აღინიშნა, ბოლო არჩევნებზე რამდენიმე არასამთავრობო ორგანიზაცია ჩიოდა, რომ მათ კითხვებზე, რომლებიც გაგზავნილი იყო წერილობით, კორესპოდენციის ზემოთ მოხსენიებული ცენტრალიზებული განაწილების პროცედურის გავლით პასუხები არ იქნა გაცემული. თუმცა, როდესაც ისინი პირდაპირ ურეკავდნენ თავმჯდომარეს, მათ დაუყოვნებლივ ეძლეოდათ პასუხები. ეს ადასტურებს, რომ თავმჯდომარის სამსახური გადატვირთულია დაწესებულებაში შესული დოკუმენტაციითა და მოთხოვნებით, განსაკუთრებით არჩევნების ჩატარების დროს. ამდენად, საჭიროა უფრო ეფექტიანი სისტემის მიზანშეწონილების განხილვა, მათ შორის, მეტი უფლებამოსილების დელეგირება შესაბამისი პერსონალისთვის, რათა მათ შეძლონ უშუალოდ უპასუხონ ცესკოსთვის გაგზავნილ საინფორმაციო მოთხოვნებს.

კომისიამ აქტიური როლი უნდა შეასრულოს მოსახლეობის გათვითცნობიერებაში არჩევნების ყველა ასპექტის შესახებ. წინა არჩევნების დროს ელექტორატის საგანმანათლებლო კამპანია მინი მალური მოცულობით განხორციელდა, რისი მიზეზიც ნაწილობრივ სათანადო კამპანიის ჩატარებისთვის საჭირო დროისა და თანხების სიმწირეში მდგომარეობდა. ასეთი კამპანია უნდა ჩატარდეს საოლქო საარჩევნო კომისიების მონაწილეობით და საქართველოში მცხოვრებ ყველა ეთნიკურ ჯგუფს სათანადო ენებზე უნდა მიეწოდოს შესაბამისად მორგებული, სპეციფიური საგანმანათლებო მოთხოვნების შესაბამისი ინფორმაცია. ცესკომ უნდა აცნობოს მოსახლეობას დემოკრატიული საზოგადოების განვითარების ხელშეწყობაში არჩევნების როლის შესახებ და განმარტოს მოქალაქეების მიერ არჩევნებში მონაწილეობის მოვალეობის მნიშვნელობა. ცესკოს მიერ ჩატარებული საგანმანათლებლო კამპანიით მოქალაქეებს შეიძლება ეცნობოთ მასზედ, თუ როგორ მუშაობს არჩევნები, როგორია ცენტრალური, საოლქო და საუბნო საარჩევნო კომისიების როლი და თუ სად შეუძლიათ მოქალაქეებს მიიღონ დამატებითი ინფორმაცია. საგანმანათლებლო კამპანია ასევე ფოკუსირებული უნდა იყოს ჟურნალისტებზე და უზრუნველყოს ისინი სათანადო ტრენინგებით პოლიტიკური და საარჩევნო მონაცემების გაანალიზებასა და საზოგადოებისთვის ინფორმაციის უფრო ეფექტიანად მიწოდებაში. ზოგიერთი პროგრამა სპეციფიურად ახალგაზრდობაზე უნდა იყოს ორიენტირებული. ამის მიღწევა კი შესაძლებელი იქნება საქართველოს მასშტაბით მოქმედ სკოლებთან თანამშრომლობის საშუალებით.

სამუშაო გარემო

ცესკოს შენობაში ერთადერთი საერთო დანიშნულების ოთახი სარდაფის დონეზეა და გამოიყენება კომისიის სხდომებისა და პრეს-კონფერენციების ჩატარებისთვის. რამდენადაც ეს ოთახი მიწისქვეშ მდებარეობს, ამიტომ მობილური სატელეფონო კავშირი სუსტი ან საერთოდ მიუწვდომელია, რაც არჩევნების დროს კორესპოდენტების გულისწყრომას იწვევდა. შენობაში არ არის სამზარეულო და სასადილო ოთახი. მომდევნო არჩევნების დაწყებამდე ცესკომ უნდა შეარჩიოს უფრო მოსახერხებელი ადგილი პრეს-კონფერენციების მოწყობისთვის, რომელი ადგილიც ნაკლებად უნდა იყოს გადატვირთული და ჟურნალისტებს უზრუნველყოფდეს მობილური კავშირის უკეთესი ხელმისაწვდომობით.

უმრავლესობა სამუშაო ოთახებში დადგმულია ტელევიზორები, რომლებიც ზოგიერთ ოთახში ცენტრალურ ადგილებში არის განთავსებული და მუშაობის ხელისშემშლელ ფაქტორს წარმოადგენს. ზოგიერთი სამსახურის უფროსის გადაწყვეტილებით, ტელევიზორები გამოტანილია ოთახებიდან. ასევე, ტელევიზორი დადგმულია და მუდმივად არის ჩართული შენობის შესასვლელში მდებარე დაცვის პუნქტში. უფრო მეტად პროფესიონალური სამუშაო გარემოს შექმნის მიზნით, ცესკომ უნდა გამოიტანოს ტელევიზორები ყველა სამუშაო ოთახიდან. ცესკოს შეუძლია სპეციალურად გამოყოს ერთი ოთახი ტელეფიზორისთვის, არჩევნების მსვლელობის დროს არჩევნების ტელევიზიაში გაშუქებაზე თვალის მიდევნების მიზნით. ცესკოს ემსახურება 9 ავტომობილი, ერთი ორ-ხიდიანი მანქანის ჩათვლით.

2006 წლის არჩევნები

ცესკოს წევრებისა და თანამშრომლების შეხედულებით 2006 წლის არჩევნები წარმატებულად ჩატარდა. აპარატის მუშაკები, რომლებსაც გააჩნიათ წინა არჩევნების გამოცდილება აღნიშნავდნენ, რომ ეს არჩევნები მნიშვნელოვნად უკეთესად მიმდინარეობდა წინა არჩევნებთან შედარებით და ისინი გრძნობენ, რომ ამ კუთხით დიდი წინსვლაა მიღწეული. ცესკომ შეისყიდა და მიაწოდა მოწყობილობა საოლქო და საუბნო საარჩევნო კომისიებს, ხოლო ამ კომისიების მრავალ წევრს ჩაუტარდათ ტრენინგები, რამაც მათ მისცა სამუშაოს უკეთესად შესრულების შესაძლებლობა. კომისიის თანამშრომლები სიამაყით აღნიშნავდნენ, რომ ცესკომ უჩვეულოდ მცირე რაოდენობის, მხოლოდ სამი თუ ოთხი საჩივარი მიიღო, მაშინ როდესაც მათი რიცხვი წინა არჩევნებზე რამდენიმე ასეულს შეადგენდა. მათი თქმით, მიმდინარე წელს შემოსული საჩივრები ძირითადში მოდიოდა იმ საარჩევნო უბნებიდან, სადაც ადამიანებმა არ იცოდნენ, თუ სად უნდა მიეცათ ხმა.

არჩევნების დროს გამოვლენილი პრობლემების უმრავლესობა დაკავშირებული იყო ამომრჩეველთა სიებთან, რომლებიც კვლავ არათანმიმდევრულ და არასრულ ხასიათს ატარებს. პრობლემა კიდევ უფრო რთულდება ქვეყანაში მიგრაციის მაღალი დონის გამო. ქართველები არამარტო ემიგრირებენ უცხოეთში, არამედ ასევე გადაადგილდებიან ქვეყნის მასშტაბით. სოფლებში მოსახლეობის დიდ ნაწილს არ გააჩნია მოქალაქის პირადობის მოწმობა და არ შეუძლია დაფაროს მის ასაღებად საჭირო მგზავრობის ხარჯები. თუმცა ცესკომ, იუსტიციის სამინისტროს საჯარო რეესტრისა და საოლქო საარჩევნო კომისიებთან ერთად შექმნილი ახალი სისტემის მეშვეობით, გარკვეულ წარმატებას მიაღწია ამ მიმართულებით. საარჩევნო კოდექსით იუსტიციის სამინისტროსა და სხვა უწყებებს უნდა მოეთხოვოთ ცესკოსთან თანამშრომლობა და მისი ყველა მონაცემებით უზრუნველყოფა, რაც საჭიროა ამომრჩეველთა სიების სიზუსტის შენარჩუნებისა და დროული განახლებისთვის.

კიდევ ერთი ძირითადი პრობლემური სფერო დაკავშირებული საარჩევნო კანონმდებლობასთან, რომელიც უამრავი ცვლილების შეტანის შედეგად არათანმიმდევრული, დამაბნეველი და ტექნიკური პრობლემებით სავსე ხასიათისაა. ცესკოს იურიდიული სამსახურის განცხადებით, „დეფექტები მკაფიოდ გამოვლინდა არჩევნების დროს“, რასაც ცესკოს აპარატის პერსონალი, არასამთავრობო ორგანიზაციები და ოპოზიციური პარტიებიც ეთანხმებიან. ევროპის საბჭო და ეუთო ასევე აღნიშნავდნენ საარჩევნო კანონმდებლობის ჰარმონიზაციის აუცილებლობის შესახებ. ამჟამად ამ პრობლემების გადაჭრაზე ფოკუსირებული არიან იურიდიული, ფინანსური, საორგანიზაციო და საოქმო-სარეგისტრაციო სამსახურები. ცესკომ უნდა წარუდგინოს პარლამენტს შესაბამისი წინადადებები საარჩევნო კანონმდებლობის რაციონალიზაციის, განმარტებისა და ჰარმონიზაციის მიზნით.

ცესკოს საზოგადოებასთან ურთიერთობის სამსახურმა არჩევნების პერიოდში მაღალი შეფასებები ვერ დაიმსახურა. არჩევნები არასაკმარისად იყო გაშუქებული. ცესკო ამას იმით ხსნის, რომ წარსულში საჯაროობისთვის საჭირო ფინანსირების გამოყოფა საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ ხდებოდა, რაც ამ არჩევნებზე არ განმეორდა. სამსახურის უფროსი უშუალოდ არჩევნების წინ დაბრუნდა დეკრეტული შვებულებიდან, რის გამოც, არჩევნების დანიშვნის შესახებ განცხადების გვიან გამოქვეყნებასთან ერთად, სამსახურს არასაკმარისი დრო მიეცა მომზადებული გეგმის განხორციელებისთვის. საზოგადოებასთან ურთიერთობის სამსახურმა დაუყოვნებლივ უნდა დაიწყოს გრძელვადიანი გეგმის შემუშავება მომდევნო არჩევნებისთვის მზადყოფნის უზრუნველყოფის მიზნით.

გარე მხარეების შეხედულებები ცესკოზე

ოპოზიციური პარტიების კომენტარები ცესკოს შესახებ¹

ოპოზიციის მთავარ შეშფოთებას იწვევს საარჩევნო კანონმდებლობა (საარჩევნო კოდექსის 26-ე და 27-ე მუხლები), რომელიც საქართველოს პრეზიდენტს ცესკოს თავმჯდომარეობისა და წევრობის კანდიდატების შერჩევის უფლებას აძლევს და ახალი ცვლილებები (32-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი), რომელი ცვლილებებიც ცესკოს წევრებს უფლებას აძლევს, შეარჩიონ საოლქო საარჩევნო კომისიის წევრები და განსაზღვრონ საუბნო საარჩევნო კომისიების დაკომპლექტების წესი (36-ე მუხლი). ეს ცვლილებები დამტკიცებული იქნა ოპოზიციის მწვავე პროტესტის მიუხედავად. ოპოზიცია დარწმუნებულია, რომ ასეთი სისტემა უპირატეს მდგომარეობაში აყენებს მმართველ პარტიას და ნაკლებად სავარაუდოს ხდის არჩევნების სამართლიანად და გამჭვირვალედ ჩატარებას. მათი აზრით, მმართველი პარტია ფაქტობრივად ყველა საარჩევნო კომისიას აკონტროლებს.

ოპოზიციას მიაჩნია, რომ დემოკრატიის წარმატებისთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს ცესკოში ოპოზიციის წარმომადგენლობის აღდგენას. მათ მოჰყავთ შემთხვევები, როდესაც საოლქო საარჩევნო კომისიაში არჩეულ იქნენ კანდიდატები, რომელთა მიერ დაგროვილი ქულებიც გაცილებით დაბალი იყო უფრო კვალიფიციურ კანდიდატებთან შედარებით. როგორც მათ უთხრეს, ცესკომ მიიღო კანდიდატების სია, რომლებიც აუცილებლად უნდა ყოფილიყვნენ შერჩეული საოლქო კომისიებში შესაყვანად. იმგვარი სტანდარტებისა და ნორმების მიღება არის აუცილებელი, რაც უზრუნველყოფს ყველა დონის საარჩევნო კომისიების წევრობის კანდიდატების დასახელებას სამართლიანობისა და გამჭვირვალობის პრინციპების დაცვით. ოპოზიციამ უფრო აქტიური მონაწილეობა უნდა მიიღოს ყველა დონის საარჩევნო კომისიების წევრების შერჩევაში.

ოპოზიცია არ არის დარწმუნებული, რომ ამომრჩეველთა სია ზუსტად და პატიოსნად იქნება განახლებული და ნაკლებად სჯერათ, რომ კომისიის წევრების უმრავლესობა სათანადოდ მოტივირებულია, რათა აღმოფხვრილ იქნეს ამომრჩეველთა სიაში არსებული სიყალბეები.

ისინი ასევე უკმაყოფილო არიან ცესკოს საქმიანობით, რადგან კომისია არ უჭერს მხარს კანონის დაცვას, თუ ეს მისთვის მოსახერხებელი არ არის და გამოსცემს ისეთ ნორმატიულ აქტებს, რომლებიც წინააღმდეგობაში მოდის კანონმდებლობასთან. მათი თქმით, ცესკო აღარ ანხორციელებს კანონის დარღვევის შემთხვევების მონიტორინგს, როგორიცაა „საბიუჯეტო სახსრების არჩევნებზე დახარჯვა, როგორც ეს გააკეთა მმართველმა პარტიამ მერის არჩევნების დროს“. საჭიროა, ცესკო შეხვდეს ოპოზიციას ამ საკითხებთან დაკავშირებით, რისთვისაც უნდა მოხდეს ყველა ნორმატიული აქტის განხილვა და ცესკოს მონიტორინგით გამოვლენილი კანონდარღვევების იდენტიფიცირება, მის მიერ გატარებულ რეაგირების ზომებთან ერთად. როგორც ეს ზემოთ იყო აღნიშნული, კიდევ ერთი საკვანძო პრობლემა იმაში მდგომარეობს, რომ ცესკოს სხდომები საჯაროდ აღარ ტარდება. ოპოზიციას დროულად არ ეცნობება სხდომების ჩატარების შესახებ, რის გამოც სხდომები აზრთა გაცვლა-გამოცვლის გარეშე მიმდინარეობს. რეალური სხდომები დახურულ კარს მიღმა იმართება. ისინი ამბობენ, რომ თავმჯდომარეს არ გამოუმჟღავნებია ოპოზიციურ პარტიებთან შეხვედრის რაიმე მცდელობა, მიუხედავად იმისა, რომ ეს მისგან კანონით მოითხოვება. ოპოზიციას მიაჩნია, რომ ცესკო განიცდის ზეწოლას მმართველი პარტიის მხრიდან ხოლო, სანამ ასეთი გავლენა გრძელდება, ცესკოს არ შეუძლია იმოქმედოს დამოუკიდებელი საჯარო დაწესებულების სახით და სამართლიანად და გამჭვირვალედ ჩაატაროს არჩევნები, რაც მის კანონით განსაზღვრულ ვალდებულებას წარმოადგენს. ეს სერიოზული შეშფოთებებია, რომლებიც საჭიროებს რეაგირებას ცესკოს მხრიდან. პრობლემის გადაჭრა უნდა დაიწყოს სხდომების განრიგის საკმარისად ადრე გამოქვეყნებით. ოპოზიციურ პარტიებს, არასამთავრობო ორგანიზაციებსა და საზოგადოებას საკმარისად ადრე უნდა ეცნობოთ სხდომის გამართვის დროის, ადგილისა და დღის წესრიგის შესახებ. დღის წესრიგი უნდა დაეგზავნოთ ყველა დაინტერესებულ მხარეს, ხოლო ინფორმაცია უნდა განთავსდეს ცესკოს ვებ-გვერდზე, ოქმში შეტანილი ან სხვაგვარად წარმოშობილი საკითხების განხილვისა და აზრთა გაზიარებისთვის ყველა მხარის მოწვევასთან ერთად.

არასამთავრობო ორგანიზაციის კომენტარები ცესკოს შესახებ²

არასამთავრობო ორგანიზაციების შეხედულებით, ცესკოს ხელმძღვანელობას არ გააჩნია მკაფიო სტრატეგია, რის გამოც „პრობლემებზე რეაგირება სპონტანური ხასიათისაა“. ისინი ამბობენ, რომ ცესკოსთან ურთიერთობის გამოცდილებიდან მათთვის გაურკვეველი რჩება პასუხისმგებლობის გადანაწილების საკითხი. მათი აზრით, იურიდიული სამსახურის გარდა, რომელიც ძალზედ ეფექტიანად იძლევა პასუხებს შეკითხვებზე, ხელმძღვანელობა არ მოითხოვს აპარატის თანამშრომლებისგან პრობლემებზე ან ინფორმაციის გაცემის მოთხოვნებზე დროულად რეაგირებას. „არჩევნების დროს ჩვენ მუდმივად თავმჯდომარესთან გვიხდებოდა დაკავშირება, რადგან არცერთ თანამშრომელს არ ჰქონდა ჩვენს შეკითხვებზე პასუხების გაცემის უფლება“. მათი შეხედულებით, 2008 წლის არჩევნების მომზადებულად დახვედრისთვის აუცილებელია ცესკომ მეტი ყურადღება მიაქციოს საკუთარი საქმიანობის დაგეგმვას.

მიუხედავად ზემოხსენებულისა, არასამთავრობო ორგანიზაციების ერთ წარმომადგენელს მაინც მიაჩნია, რომ ცესკოს საქმიანობა გაუმჯობესდა: „ისინი მნიშვნელოვნად უკეთესები გახდნენ, მიუხედავად იმისა, რომ მკაფიოდ არ აქვთ წარმოდგენილი თუ რისი მიღწევა სურთ“. მან მაგალითად მოიყვანა ერთი ეპიზოდი, როდესაც საოლქო საარჩევნო კომისიის თანამდებობის პირები ცდილობდნენ გადაეჭარბებინათ საკუთარი უფლებამოსილებისათვის, მაგრამ ცესკოს ჩარევის შემდეგ ისინი იძულებული შეიქმნენ დაეცვათ კანონის მოთხოვნები. ასევე, როდესაც არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლებს უარი ეთქვათ ერთ-ერთ საარჩევნო უბანზე დაშვებაზე, ისინი დაუკავშირდნენ ცესკოს, რომელიც დაუყოვნებლივ ჩაერია და დაეხმარა მათ დაშვების მიღებაში.

ისევე როგორც ოპოზიცია, არასამთავრობო ორგანიზაციებიც ჩივიან კომისიის სხდომებთან დაკავშირებით და აცხადებენ, რომ მათ მხოლოდ 15 წუთით ადრე ურეკავდნენ და ატყობინებდნენ სხდომის ჩატარების შესახებ. უმრავლესობა ასპექტებთან მიმართებაში, ისინი თვლიან, რომ კომისიის საქმიანობა უფრო გამჭვირვალე უნდა იყოს. ასე მაგალითად: „მათ უნდა გამოეცხადებინათ, რომ საოლქო საარჩევნო კომისიების წევრებს მიეცათ ჯილდოები კარგი მუშაობისთვის, მათ შორის მარნეულში, სადაც ამას ნამდვილად არ იმსახურებდნენ“.

არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლები უკმაყოფილო არიან ცესკოს მიერ აპარატის თანამშრომელთა სამუშაოზე მიღების პროცესით და მიაჩნიათ, რომ საჭიროა სერთიფიკაციის გამოცდის შესახებ ინფორმაციის უფრო ფართოდ გავრცელება. სწორედ არასაკმარისი საჯაროობის შედეგია, რომ საოლქო საარჩევნო კომისიების თანამდებობებზე კონკურსში სულ რამდენიმე შესაფერისი კვალიფიკაციის მქონე განმცხადებელი მონაწილეობდა. ასევე, მათი აზრით გამოცდა დამოუკიდებელმა ორგანომ უნდა ჩაატაროს. საოლქო საარჩევნო კომისიებთან მიმართებაში რესპოდენტები შემდეგს ამბობდნენ: „მათი შემადგენლობის მონიტორინგის წარმოებისას, აღმოვაჩინეთ, რომ ამ კომისიების უმრავლესო ბას მმართველი პარტიის წარმომადგენლები ხელმძღვანელობდნენ, რომელთაგან ბევრს მნიშვნელოვნად დაბალი ქულები ჰქონდათ მიღებული სერთიფიცირების გამოცდაზე“. ცესკომ პრიორიტეტი უნდა მიანიჭოს საოლქო და საუბნო საარჩევნო კომისიების მოხელეების შერჩევის პროცესის გამჭვირვალობის უზრუნველყოფას. მათ უნდა შეიმუშავონ თანამდებობრივი მოვალეობების აღწერების სისტემა და დაადგინონ შეფასების სტანდარტები, რომელთა საშუალებითაც განისაზღვრება კანდიდატის ამა თუ იმ თანამდებობებისთვის განსაზღვრულ მოთხოვნებთან შესაბამისობის დონე. ამგვარი მიდგომა განაპირობებს კანდიდატების უფრო ობიექტურად შეფასებას.

ცესკოს შესაძლებლობების გაუმჯობესების საჭიროებები

პერსონალით დაკომპლექტება

ცესკოს პერსონალი დაკომპლექტებულია თანამშრომლებით, რომელთა ცესკოში მუშაობის გამოცდილება რამდენიმე თვიდან 17 წლამდე ცვალებადობს. მთლიანობაში, პერსონალი პროფესიონალური საქმისადმი თავდადებული და შრომისმოყვარეა. თანამ- შრომლების განცხადებებით, მათ სჯერად, რომ სასარგებლო საქმეს აკეთებენ ცესკოში და გრძნობენ ამ დაწესებულების გადამწყვეტ მნიშვნელობას საქართველოში დემოკრატიისა და სამართლიანი არჩევნების დამკვიდრებაში. ისინი თვლიან, რომ ცესკოს ერთ-ერთი მთავარი მიზანი უნდა იყოს საზოგადოების ნდობის გაუმჯობესება არჩევნების პროცესის მიმართ.

თანამშრომელთა უმრავლესობას, ვისთანაც გასაუბრება შევძელი, მიაჩნიათ, რომ არჩევნებს შორის პერიოდში ცესკოს ამხელა პერსონალი არ ესაჭიროება. არჩევნების დროს ცესკო იყვანს დამატებით თანამშრომლებს არსებული შუალედების შევსებისა და ზეგანაკვეთური სამუშაოს საჭიროების დაკმაყოფილების მიზნით. მართალია, არცერთმა რესპოდენტმა არ დააკონკრეტა, თუ რომელი თანამდებობა უნდა შეიკვეცოს, მთლიანობაში ისინი აღნიშნავდნენ, რომ შედარებით გამოცდილი პერსონალი უფრო სანდო, სერიოზული და ღირებულია ცესკოსთვის.

სამუშაოს აღწერილობები

ცესკოს სამსახურების ზოგადი მოვალეობები სრულად არის აღწერილი ცესკოს რეგლამენტში, ხოლო მიმდინარე ამოცანებისა და როექტების მოთხოვნების დაკმაყოფილებისთვის ამ მოვალეობების გაფართოება სამსახურის უფროსების მიერ ხდება. სამსახურების უფროსები ანაწილებენ მოვალეობებს თანამშრომლებს შორის და წარუდგენენ აპარატის ხელმძღვანელს დოკუმენტს, რომელშიც აღწერილია მათი ფუნქციური მოვალეობები. აპარატის თითოეულ თანამშრომელს შეუძლია მკაფიოდ განსაზღვროს თავისი მოვალეობები, თუმცა სამუშაოს აღწერილობები ზოგადი ხასიათისაა და არსად არის განსაზღვრული, თუ როგორ ხდება სამუშაოს შესრულების შეფასება. გარდა ამისა, თანამშრომლებთან არ იდება ოფიციალური ხელშეკრულებები და არ არის გამოყოფილი ზედამხედველი პირი, რომელიც განსაზღვრავს საქმიანობის დამაკმაყოფილებლად ან საუკეთესოდ შესრულების შეფასებისთვის საჭირო სტანდარტებს.

ასევე, არ არსებობს შეფასების ფორმალიზებული სისტემა. საქართველოს კანონი საჯარო სამსახურის შესახებ (VIII თავი) მოითხოვს ყოველ სამ წელიწადში ერთხელ საჯარო მოხელეების საქმიანობის შეფასებას („ატესტაცია“), რაც ახალი თანამშრომლის შემთხვევაში უნდა შესრულდეს მუშაობის დაწყებიდან 6 თვის შემდეგ, თუმცა ცესკოს რეგლამენტში ამის შესახებ არაფერია ნათქვამი და არც ამგვარი შეფასების ფაქტობრივად ჩატარების რაიმე ნიშნები ჩანს.

ცესკოში თანამშრომელთა საქმიანობის შეფასება არაოფიციალურად და უწყვეტი სახით წარმოებს. მაგალითად, ერთ-ერთი თანამშრომელი ასე აღწერს შეფასების პროცესს: „შეფასება სრულდება სამსახურის უფროსის მიერ შესრულებული დავალების საფუძველზე“. მეორე თანამშრომელი აღნიშნავს, რომ საქმიანობის შეფასების გამოხატულებაა „მადლობის გამოცხადება და სხვა წამახალისებელი ღონისძიებების გატარება“. ცესკოში სამართლიანი და წამახალისებელი დასაქმების პრაქტიკის დამკვიდრებისთვის, ორგანიზაციას ესაჭიროება ობიექტურ სტანდარტებზე დაფუძნებული შეფასების სისტემის შემოღება. ამის განხორციელება შესაძლებელია თანამდებობრივი მოვალეობების აღწერილობების მომზადებით, რომელშიც განმარტებული იქნება ხელმძღვანელებსა და თანამშრომლებს შორის შეთანხმებული პასუხისმგებლობები, მოვალეობები და მუშაობის სტანდარტები.

ხელფასები

ცესკოს თანამშრომლების უკმაყოფილების ყველაზე მნიშვნელოვან წყაროს ხელფასების საკითხი წარმოადგენს, განსაკუთრებით როდესაც საუბარია სპეციალისტების შრომის ანაზღაურებაზე. ბევრი თვლის, რომ ხელფასები ძალზედ დაბალია და არ ხდება გამოცდილების გათვალისწინება. ცესკოში 15-წლიანი სტაჟის მქონე და ახალბედა, გამოცდილების არმქონე თანამშრომლების ხელფასები ერთმანეთისგან არ განსხვავდება. იურისტებს, პროგრამული უზრუნველყოფის სპეციალისტებსა და ფინანსურ მუშაკებს იგივე ხელფასი აქვთ, რაც კანცელარიის თანამშრომლებს. საორგანიზაციო სამსახური დაკომპლექტებულია 10-20 წლიანი გამოცდილების მქონე პერსონალით, თუმცა მათი ხელფასების გაზრდის შანსი მაინც მცირეა. ხელფასის გაზრდის ერთადერთ შესაძლებლობას სამსახურის უფროსის თანამდებობაზე დანიშვნა წარმოადგენს, რაზეც განცხადების შეტანა მხოლოდ სათანადო ვაკანსიის გაჩენის შემდეგ შეიძლება. აპარატის სპეციალისტების ხელფასები ბოლო ორი წელია არ შეცვლილა, მაშინ როდესაც სამსახურის უფროსების თვიური ხელფასები 2006 წლის ივლისში 695 ლარიდან 980 ლარამდე (41%-ით) გაიზარდა.

ასეთი მდგომარეობა ცესკოში ქმნის პრობლემებს, რაც კიდევ უფრო შეიძლება გამწვავდეს კერძო სექტორში ხელმისაწვდომი სამუშაო ადგილების რაოდენობის გაზრდასთან ერთად. სრულებით სავარაუდოა, რომ მოკლე მომავალში ქვეყანაში იარსებებს უფრო მაღალი ანაზღაურების მქონე სამუშაო ადგილები პროგრამული უზრუნველყოფისა და ფინანსური სპეციალისტებისთვის. იურიდიული სამსახური უკვე გრძნობს კადრების გადინების სირთულეებს, რადგან იურისტები მეტ გასამრჯელოს იღებენ არასახელისუფლებო ორგანიზაციებში მუშაობისას. ამ სამსახურში მხოლოდ უფროსი მუშაობს ორ წელზე მეტი პერიოდის განმავლობაში, ხოლო ყველა სხვა თანამშრომელი ახალბედაა.

თავმჯდომარე ჩალაგაშვილი აცნობიერებს ამ პრობლემას. მან ამ საკითხთან დაკავშირებით შემდეგი განაცხადა: „ჩემთვის ცნობილია, რომ არსებობს გარკვეული განსხვავებები ხელფასებში. თანამშრომლებს შორის დამოკიდებულების გაუმჯობესების მიზნით, შემოღებული იქნება ანაზღაურების ახალი შედარებით დაბალანსებული სისტემა“. საჯარო სამსახურის შესახებ კანონის (მე-9 მუხლის მე-2 პუნქტი და იმავე მუხლის მე-3 პუნქტის „ნ“ ქვეპუნქტი) თანახმად, ცესკოს თავმჯდომარეს, საქართველოს პრეზიდენტის მიერ დაწესებული მინიმალური და მაქსიმალური დასაშვები განაკვეთების ფარგლებში, უფლება აქვს თავად განსაზღვროს თანამდებობები და სახელფასო განაკვეთები მის დაწესებულებაში. ცესკომ დაუყოვნებლივ უნდა განიხილოს ეს პრობლემა და მოამზადოს წინადადებები გარანტიების შესახებ, რაც უნდა მოიცავდეს შრომის ანაზღაურების სტრუქტურის ცვლილებას გამოცდილების, პასუხისმგებლობისა და სამუშაოს შესრულების ხარისხის გათვალისწინებით.³

სამუშაოზე მიღება

როგორც გამოიყურება, ახალი თანამშრომლების მიღება ცესკო-ში კონკურენტული პროცესის საშუალებით წარმოებს. ეს პროცესი საჯარო სამსახურის შესახებ საქართველოს კანონში (II თავი) განსაზღვრული ანალოგიური პროცედურის მსგავსია. ცესკოს რეგლამენტში არაფერია ნათქვამი სამუშაოზე მიღების პროცესთან მიმართებაში, გარდა იმისა, რომ თავმჯდომარე ნიშნავს და სამსახურიდან ათავისუფლებს აპარატის თანამშრომლებს (მე-3 მუხლი). საარჩევნო კოდექსის თანახმად დაუშვებელია აპარატის შემადგენლობაში პროფესიონალურ თანამდებობებზე ისეთი პირის მიღება, რომელსაც ცესკოს მიერ არა აქვს მინიჭებული საარჩევნო ადმინისტრაციის მოხელის სერთიფიკატი (31-ე მუხლის მე-3 პუნქტი). ცესკოს ორჯერ აქვს ჩატარებული სერთიფიკატის მოსაპოვებელი გამოცდები, რომელშიც მონაწილეობა აქვს მიღებული დაახლოებით 2500 ადამიანს, საიდანაც 1500-მა გამოცდა წარმატებით ჩააბარა.

მიუხედავად იმისა, რომ დაქირავების პროცესი გამჭვირვალედ გამოიყურება, არასამთავრობო ორგანიზაციები მაინც ჩივიან, რომ სამუშაოზე აყვანისას უპირატესობა მეგობრებს, ნათესავებსა და მმართველი პარტიის მხარდამჭერებს ენიჭებათ. ისინი ამბობენ, რომ გარკვეულ შემთხვევებში კომისიამ გამონაკლისები დაუშვა კანონმდებლობის მოთხოვნებთან მიმართებაში და სამუშაოზე მიიღო არასათანადო კვალიფიკაციის მქონე პირები. კონკრეტულად სახელდება საოლქო საარჩევნო კომისიების მოხელეებად დანიშვნის შემთხვევა. რამდენადაც კანდიდატის შეფასებისთვის რაიმე ობიექტური კრიტერიუმები დადგენილი არ არის, ამგვარი დასკვნის გამოტანა მარტივად შეიძლება. საოლქო კომისიებში თანამშრომლების დანიშვნებთან მიმართებაში, არასამთავრობო ორგანიზაციები და ოპოზიციური პარტიები აცხადებენ, რომ მათთვის ცნობილია უამრავი შემთხვევა, როდესაც სამუშაოზე მიღებისას უპირატესობა მიენიჭათ საარჩევნო ადმინისტრაციის მოხელის სერტიფიცირების გამოცდაზე გაცილებით დაბალ ქულებიან და ნაკლებად კვალიფიცირებულ კანდიდატებს, ხოლო უფრო მაღალი ქულებისა და კვალიფიკაციის მქონე კანდიდატები სამუშაოს გარეშე დარჩნენ. მათი მტკიცებით, ეს ასაბუთებს იმას, რომ მმართველი პარტია ხელს უწყობს პარტიის მხარდამჭერებს საოლქო საარჩევნო კომისიებში მოხვედრაში, ხოლო შემდგომში ამ კომისიების წევრები მსგავი სახით არჩევენ კანდიდატებს საუბნო საარჩევნო კომისიების დაკომპლექტებისთვის.

ცესკომ უნდა გამოიყენოს თანამშრომლების შერჩევისა და დანიშვნის გამჭვირვალე პროცედურები, თუ მას სურს საზოგადოების ნდობის მოპოვება და შენარჩუნება. ამ მიზნით, შესაძლებელია უფრო სამართლიანი და ობიექტური პროცედურების შემუშავება. ეს მოიცავს სამუშაოების მკაფიო აღწერილობების შედგენასა და კანდიდატების შეფასების ობიექტური სისტემის გამოყენებას, რომელიც დაფუძნებული იქნება მათ გამოცდილებასა და თანამდებობისთვის შესაფერისობაზე, სავალდებულო გამოცდაზე მიღებული ქულების ჩათვლით.

ტრენინგი

აპარატის თანამშრომელთა უმრავლესობას ტრენინგი არასდროს გაუვლია, ხოლო რამდენიმე მათგანს გავლილი აქვს ტექნიკური მომზადების კურსი ისეთ საკითხებში, როგორიცაა ტექნიკის მართვა. 2005 და 2006 წლებში ტრენინგები ჩატარდა საზოგადოებასთან ურთიერთობის სამსახურში. ტრენინგის სამსახურის თანამშრომლებს გავლილი აქვთ ინსტრუქტორების მოსამზადებელი კურსები. ისინი ძალზედ აქტიურად მუშაობდნენ 2006 წლის მანძილზე კოორდინატორებისა (26) და ინსტრუქტორების (292) მომზადებაზე, რომლებმაც თავის მხრივ უნდა მოამზადონ საოლქო და საუბნო საარჩევნო კომისიების მოხელეები.

ფინანსებისა და მატერიალურ-ტექნიკური უზრუნველყოფის სფეროებში მომუშავე თანამშრომლები საჭიროებენ მომზადებას ბიუჯეტის დაგეგმვის, კომპიუტერთან და პროგრამებთან (როგორიცაა Excel) მუშაობის უნარ-ჩვევების გასაუმჯობესებლად, რაც აამაღლებს მათი მუშაობის ეფექტიანობას. ყველას უნდა ჰქონდეს გავლილი საბაზისო კომპიუტერული ტრენინგი, რომლის გარკვეული ნაწილიც პროგრამული უზრუნველყოფის სამსახურის პერსონალსაც შეუძლია ჩაატაროს, რამდენადაც მათ იციან, თუ რა სირთულეებს განიცდიან ამ მიმართებით თანამშრომლები და რომელ ყველაზე მნიშვნელოვან უნარ-ჩვევებს საჭიროებენ მუშაობაში ხელშეწყობისთვის. კომისიის წევრებმა და სხვა თანამშრომლებმა, რომლებმაც შეიძლება საზოგადოების წინაშე წარმოადგინონ ცესკო, უნდა გაიარონ საბაზისო დონის ტრენინგი მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების წარმომადგენლებთან ურთიერთობის კუთხით. კომისიის წევრები და სამსახურების უფროსები ასევე უნდა მომზადნენ სტრატეგიული დაგეგმვის, პრობლემების გადაწყვეტის, კრიზისულ ვითარებაში მართვისა და ხელმძღვანელობის უნარ-ჩვევების საკითხებში.

პროფესიონალური შესაძლებლობების გაუმჯობესების მიზნით, ცესკომ უნდა უზრუნველყოს კომისიის წევრებისა და აპარატის პერსონალის მიერ ტრენინგების გავლა შემდეგ დისციპლინებში: სტრატეგიული დაგეგმვა, პრობლემების გადაჭრა, მედიასთან ურთიერთობები, საკომუნიკაციო და მოლაპარაკების წარმოების ჩვევები, საზოგადოებისთვის დახმარების გაწევის ჩვევები, კრიზისულ ვითარებაში მართვა, ეთიკური ნორმების დაცვა საჯარო სამსახურში, საზედამხედველო ჩვევები, დროის მართვა, საბიუჯეტო ანალიზი და მონაცემთა აღრიცხვა და პროგრამული უზრუნველყოფა.

დასკვნები და რეკომენდაციები

ცესკოს საქმიანობაში შეიმჩნევა მრავალი დადებითი ასპექტი, როგორებიცაა კომისიის წევრების საქმისადმი თავდადება და ერთგულება. ამასთან ერთად, კომისიას გააჩნია არჩევნების ეფექტიანად ჩატარების შესაძლებლობა, რაც 2006 წლის არჩევნებმაც უჩვენა. თუმცა, არსებობს კონკრეტული საკითხები, რომლებიც უნდა გადაიჭრას კომისიის მიერ საარჩევნო პროცესისადმი საზოგადოების ნდობის უზრუნველყოფისთვის უფრო რთული არჩევნების ჩატარებამდე, რაც 2008 წლისთვის არის დაგეგმილი.

− პრიორიტეტი უნდა მიენიჭოს კონტაქტების დამყარებასა და თანამშრომლობას ოპოზიციასა და არასამთავრობო ორგანიზაციებთან, მათ შორის, წინასწარ დაგეგმილი საჯარო სხდომების მოწყობის საშუალებით დღის წესრიგის ადრეულად გამოცხადებასა და ღია დისკუსიების გამართვასთან ერთად.

− ცესკოს საქმიანობა პერსონალის სამუშაოზე მიღების სფეროში უფრო გამჭვირვალე უნდა გახდეს და დაფუძნებული იყოს კან დიდატების შეფასებაზე სამართლიანი და ზუსტი სტანდარტული კრიტერიუმების გამოყენებით.

− ცესკომ უნდა გაანათლოს ამომრჩევლები არჩევნების საკითხებში მასშტაბური საჯარო კამპანიების ჩატარების საშუალებით, რომლებიც უნდა მოიცავდეს მოსახლეობის ინფორმირებას მასზედ, თუ როგორ უნდა მიიღონ მონაწილეობა კენჭისყრაში და თუ რატომ არის არჩევნები მნიშვნელოვანი დემოკრატიული საზოგადოებისთვის.

− შემდგომ არჩევნებში გაუგებრობების თავიდან აცილების მიზნით, კომისიამ უნდა იაქტიუროს და მიაწოდოს პარლამენტს რეკომენდაციები საარჩევნო კანონში არსებული ხარვეზების გამოსწორებისა და მის სხვა კანონებთან და საერთაშორისო სამართლებრივ ნორმებთან ჰარმონიზაციის თაობაზე.

− პარლამენტმა უნდა გადახედოს მოქმედ კანონში კომისიის წევრების კანდიდატურების დასახელებისა და არჩევის მარეგულირებელ დებულებებს, რომლებიც ისეთი მოცულობის უპირატეს პირობებს უქმნის მმართველი პარტიების წარმომადგენლობას, რომ საერთოდ კითხვის ქვეშ დგება არჩევნების სამართლიანად და გამჭვირვალედ ჩატარების შესაძლებლობა

ასევე, ცესკოს ხელმძღვანელობას შეუძლია გამოიჩინოს ინიციატივები კომისიის ფუნქციონირების გაუმჯობესებისა და რთული ამოცანებისთვის მომზადების მიზნით, რომელთა შესრულებაც საჭირო გახდება 2008 წელს:

− ცესკომ ყურადღება უნდა გაამახვილოს შიდა, გარე და საზოგადოებასთან ურთიერთობების მართვის საკითხებზე, ამომრჩეველთა განათლების, საზოგადოებისთვის დახმარების გაწევის, ვებგვერდზე განახლებული და სრული ინფორმაციის განთავსებისა და ინფორმაციის ყველა მოთხოვნაზე რეაგირების ჩათვლით.

− ასევე, ცესკომ აქტიური მონაწილეობა უნდა მიიღოს საარჩევნო კანონმდებლობის რეფორმაში.

− ცესკომ უნდა დააფუძნოს საარჩევნო პროცესების ანალიტიკური სისტემები.

− უახლოესი მომავლისთვის, ცესკომ ყურადღება უნდა გაამახვილოს ამომრჩეველთა სიების სრულყოფასა და სიებში ფაქტობრივი განახლებული მონაცემების უზრუნველსაყოფი სისტემის დანერგვაზე.

__________________

1. გამოკითხვა მოეწყო შემდეგ პირებთან: გიორგი მოსიძე და ირაკლი იაშვილი (ახალი მემარჯვენეები), კახა კუკავა (კონსერვატორები) და ზურაბ ტყემალაძე (მრეწველობა გადაარჩენს საქართველოს).

2. გამოკითხვაში მონაწილეობა მიიღეს შემდეგმა არასამთავრობო ორგანიზაციებმა: „სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება“ (ISFED) და „ახალი თაობა - ახალი ინიციატივა“ (nGnI).

3. მოცემეული მომენტისთვის კომისიის წევრების ხელფასები შედარებით მეტია ვიდრე ადრე. ცესკოს სრულ სახელფასო ხარჯებში კომისიის წევრების ხელფასები 29 პროცენტს შეადგენენ, მაშინ როდესაც ადრე ეს მაჩვენებელი 17 პროცენტი იყო

ავტორი სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება (ISFED)

შესავალი

საქართველოს საარჩევნო ადმინისტრაციის მთავარ პრობლემას, რომელიც საფრთხის ქვეშ აყენებს სამართლიანი არჩევნების ჩატარებას, ამომრჩეველთა სიების უზუსტობა წარმოადგენს. ეს პრობლემა ყოველთვის ერთ-ერთ ყველაზე მეტად დამახასიათებელ და სერიოზულ ხასიათს ატარებდა გასული ათწლეულის მანძილზე ჩატარებულ არჩევნებზე. ამომრჩეველთა ერთიან სიაში შეყვანილი ამომრჩევლების რაოდენობა ერთი არჩევნებიდან მეორემდე იცვლებოდა. ქვემოთ მოყვანილ ცხრილში ნაჩვენებია ამომრჩეველთა ერთიან სიაში რეგისტრირებული ამომრჩევლების რაოდენობა წლების მიხედვით.

წყარო: ცენტრალური საარჩევნო კომისიის არჩევნების შემაჯამებელი ოქმები

ამომრჩეველთა სია, რომელიც სამართლიანი არჩევნების კრიტიკულ ელემენტს წარმოადგენს, რამდენჯერმე იქნა განახლებული საარჩევნო პროცესების განვითარების სხვადასხვა ეტაპებზე ერთმანეთისგან განსხვავებული სტრატეგიებისა და მეთოდოლოგიების გამოყენებით. ამ პროექტთან მიმართებაში ISFED-ის ძირითადი მიზანი იყო საჭირო დახმარების გაწევა, რათა სათანადო უფლების მქონე ქართველი ამომრჩევლების მაქსიმალურ რაოდენობას მისცემოდა არჩევნების დღეს საარჩევნო ყუთთან მისვლის შესაძლებლობა.

2003 წლის 2 ნოემბრის საპარლამენტო არჩევნების დროს ამომრჩეველთა ერთიან სიებში უამრავი შეუსაბამობა გამოვლინდა. შედეგად, მრავალ მოქალაქეს უსამართლოდ მიეცა ან არ მიეცა ხმის მიცემის შესაძლებლობა. საარჩევნო კანონმდებლობა ამომრჩეველთა სიების შედგენასა და გადამოწმებას სხვადასხვა სახელისუფლებო ორგანოებს ავალებდა, ამიტომ ISFED-ისთვის ძნელი იყო გარკვევა, თუ რომელი ორგანო რა ამოცანის შესრულებაზე იყო პასუხისმგებელი. „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ, ხელისუფლების დღის წესრიგში დადგა ვადამდებლი საპრეზიდენტო და, შემდგომში, ხელახალი საპარლამენტო არჩევნების სამართლიან და დემოკრატიულ საწყისებზე ჩატარების საკითხი.

2004 წლის 4 იანვრის საპრეზიდენტო არჩევნებისთვის მზადების პერიოდში, ამომრჩეველთა სიების გაუმჯობესების მიზნით, საარჩევნო ადმინისტრაციამ შექმნა ახალი სია, რომელიც შედგენილი იყო ამომრჩეველთა რეგისტრაციის საფუძველზე. ქვეყნის მასშტაბით ჩატარდა ამომრჩეველთა სარეგისტრაციო მედია-კამპანია, რის შედეგადაც ამომრჩეველთა სარეგისტრაციო სიებში დაემატა ორ მილიონზე მეტი ამომრჩევლის მონაცემები. იმავდროულად, საქართველოს საარჩევნო კოდექსი უშვებდა ამომრჩეველთა რეგისტრაციას არჩევნების დღეს, რათა საქართველოში მცხოვრებ ხმის მიცემის უფლების მქონე თითქმის ყველა მოქალაქეს მისცემოდა ამ უფლების გამოყენების შესაძლებლობა. არსებითად, ეს ღონისძიებები გამიზნული იყო საარჩევნო სიების მაქსიმალურად შესაძლებელი სისრულის უზრუნველყოფის ხელშესაწყობად.

საპრეზიდენტო არჩევნების შემდეგ ცენტრალურმა საარჩევნო კომისიამ (ცესკო) დაიწყო ამომრჩეველთა ხელნაწერი სიების გაერთიანება ერთი კომპიუტერიზებული მონაცემთა ბაზის სახით. ცესკო ამოწმებდა ამ მონაცემების სიზუსტეს, რის შედეგადაც მრავალი შეცდომა აღმოფხვრილი იქნა 2004 წლის 28 მარტის ხელმეორე საპარლამენტო არჩევნებამდე. იმავდროულად, წინასაარჩევნო პერიოდში ამომრჩეველთა რეგისტრაციამ არ განაპირობა რეგისტრირებული ამომრჩევლების რაოდენობის მნიშვნელოვანი ზრდა. რეალობაში, წინასაარჩევნო და არჩევნების დღეს რეგისტრაციის პროცედურები ვერ უზრუნველყოფდა ხმის მიცემის უფლების მქონე ყველა ამომრჩევლის შეყვანას სიებში. რამდენადაც სიები შედგენილი იყო მხოლოდ წინასაარჩევნო პერიოდში და არჩევნების დღეს დარეგისტრირებული ამომრჩევლების მონაცემების საფუძველზე, ამიტომ ის ამომრჩევლები, რომლებიც არც წინასწარ დარეგისტრირდნენ და არც კენჭისყრაში მიუღიათ მონაწილეობა, ამომრჩეველთა სიებში ვერ მოხვდნენ.

ამომრჩეველთა რეგისტრაცია არჩევნების დღეს წარმოადგენდა შეშფოთების მიზეზს ამომრჩეველთა სიაში მონაცემების ხელმეორედ შეყვანის შესაძლებლობის გამო, რაც გამოწვეული იყო ერთიანი მონაცემთა ბაზის არარსებობით. იმავდროულად, საპრეზიდენტო და განმეორებითი საპარლამენტო არჩევნების დროს სიებში შედარებით დიდი რაოდენობის არასრულ მონაცემებიანი ჩანაწერები, „გარდაცვლილი“ ამომრჩევლები და ამომრჩევლების საარჩევნო უბნებზე არაადეკვატური მიწერები გამოვლინდა.

იგივე პრობლემებს ჰქონდა ადგილი 2005 წლის 1 ოქტომბრის ნაწილობრივ და ხელახალ არჩევნებში. ამ არჩევნების დროს საარჩევნო კანონმდებლობა აღარ იძლეოდა არჩევნების დღეს ამომრჩეველთა რეგისტრაციის უფლებას. საარჩევნო კოდექსის თანახმად, ამომრჩეველთა სიები შედგენილი უნდა ყოფილიყო მხოლოდ საარჩევნო ციკლების დაწყებამდე საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს მიერ მოწოდებული მონაცემების საფუძველზე დარეგისტრირებული ამომრჩევლების მონაცემების გამოყენებით. თუმცა ყველა ამომრჩევლის შეყვანა სიებში ვერც ამგვარმა პირობამ ვერ უზრუნველყო და, ISFEDის დამკვირვებელთა მისიის მონაცემების თანახმად, ამომრჩეველთა ერთიანი სიებიდან გამოტოვებული დარჩა სრული ელექტორატის ოცი პროცენტი. შედეგად, ამომრჩეველთა სიების ხარისხის გაუმჯობესება აღიარებული იქნა ცესკოს ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ამოცანად და 2005 წლის ბოლოს ცესკომ ამომრჩეველთა სიების განახლება და გაუმჯობესება 2006 წლის ადგილობრივი არჩევნებისთვის თავის ყველაზე პრიორიტეტულ მიზნად გამოაცხადა.

ამომრჩეველთა ერთიანი სიების სამართლებრივი საფუძველი

საქართველოს საარჩევნო კოდექსი (მე-9 მუხლი) ადგენს ამომრჩეველთა სიების შედგენისა და განახლების წესებსა და იმ პარამეტრებს, რომელთა საშუალებითაც უნდა განისაზღვროს, თუ რომელი ამომრჩევლები უნდა იქნენ შეყვანილი ამ სიებში. ამ კანონით ასევე განსაზღვრულია, რომ ამომრჩეველთა მონაცემები ერთიან სიაში შეტანილი უნდა იქნეს მათი რეგისტრაციის ადგილების მიხედვით. მე-9 მუხლი ამ პირობის შესრულებაზე პასუხისმგებლობას ამომრჩეველთა ერთიანი სიების შედგენასა და გამომზეურებასთან ერთად, საუბნო საარჩევნო კომისიებს აკისრებს. თუმცა, კანონი არ განსაზღვრავს, თუ ვინ არის პასუხისმგებელი ამომრჩეველთა სიებისთვის მონაცემთა დამუშავებაზე.

ამავე მუხლის შესაბამისად, საქართველოს იუსტიციის სამინისტრო, ადგილობრივი თვითმმართველობის და/ან მმართველობის ორგანოები, ლტოლვილთა და განსახლების სამინისტრო, თავდაცვისა და შინაგან საქმეთა სამინისტროები და საგარეო დაზვერვისა და სახელმწიფო უშიშროების სპეციალური სამსახურები ვალდებული არიან წელიწადში ორჯერ (1 თებერვალსა და 1 აგვისტოს) მიაწოდოს ცესკოს ამომრჩეველთა განახლებული მონაცემების ამსახველი სიები. ცესკო მოვალეა, ამ ორგანოების მიერ გადმოგზავნილი მონაცემების საფუძველზე, დაამუშავოს და წესრიგში მოიყვანოს ამომრჩეველთა ჩანაწერები და, ამის შემდეგ, შეადგინოს ამომრჩეველთა ერთიანი სიები.

საარჩევნო კოდექსის თანახმად, ამომრჩეველთა საერთო სიის საჯაროობა და ხელმისაწვდომობა უზრუნველყოფილი უნდა იყოს საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი პროცედურების შესაბამისად, სამ-დონიანი საარჩევნო ადმინისტრაციის მიერ, რომელიც შედგება ცენტრალური, საოლქო და საუბნო საარჩევნო კომისიებისგან. აკრძალულია ამომრჩეველთა სიაში რაიმე ცვლილების შეტანა არჩევნების დღემდე ბოლო 12 დღის განმავლობაში, სასამართლოს წესით შეტანილი ცვლილებების გარდა.

2006 წლის მაისში ISFED-მა მოამზადა საარჩევნო კოდექსში შესატანი ცვლილებების პაკეტი, რისი მთავარი მიზანიც იყო საარჩევნო კოდექსში ამომრჩეველთა სიების გაუმჯობესების მექანიზმების ქმედითობის ხელშეწყობა და სიების დამოწმების პროცედურების შეცვლა. ეს წინადადება განსაზღვრავდა ამომრჩეველთა სიების შედგენაზე პასუხისმგებელ კონკრეტულ ორგანოებს, სიების შედგენის ვადებსა და საარჩევნო ადმინისტრაციის ფუნქციებსა და მოვალეობებს. სამწუხაროდ, პარლამენტის რეგლამენტის დარღვევით, ISFED-ის საკანონმდებლო ინიციატივა განხილული არ ყოფილა.

ცესკოს სტრატეგია ამომრჩეველთა სიების განახლებასთან მიმართებაში

2006 წლის არჩევნებამდე ამომრჩეველთა ერთიანი სიის გაუმჯობესების პროცესის პირველი საფეხურის სახით, ცესკომ გამოაცხადა ტენდერი ამ პროექტისთვის სპეციალურად შემუშავებული პროგრამული უზრუნველყოფის შემუშავებაზე. პროგრამის მთავარი მიზანი იყო ამომრჩეველთა მონაცემების ისეთი კომბინირება, რომ შესაძლებელი გამხდარიყო დუბლირებებისა და არასრული მონაცემების გამოვლენა. 2006 წლის 27 მარტს ტენდერში მონაწილე ხუთი ორგანიზაციიდან 67 000 ლარის (დაახლოებით 38 000 აშშ დოლარი) ღირებულების კონტრაქტი პროგრამის შემუშავებაზე გადაეცა შპს „ჯეოანალიტიკა“-ს. 2006 წლის ივნისის ბოლოსთვის კომპანია აგრძელებდა პროგრამაზე მუშაობას.

ცესკოს მოთხოვნების თანახმად, ახალ პროგრამულ უზრუნველყოფას უნდა შეექმნა ამომრჩეველთა მონაცემების ერთიანი დირექტორია (საარჩევნო კოდექსის მე-9 მუხლით მოცემული ყველა რეკვიზიტით), რომელიც ამომრჩეველთა სიაში მონაცემების ხელმეორედ შეყვანას აღკვეთავდა. იმავდროულად, პროგრამას უნდა უზრუნველყო თითოეული ამომრჩევლის მიწერა მხოლოდ მის შესაბამის ოლქზე და უბანზე, სათანადო (გეოგრაფიული საინფორმაციო სისტემის ბაზაზე შედგენილი) რუკის მიხედვით. შპს „ჯეოანალიტიკა“-მ მიზნად დაისახა ორ-დონიანი კომპიუტერული პროგრამის შემუშავება, შესაბამისად, ცენტრალური და საოლქო საარჩევნო კომისიებისთვის. ასეთი სისტემის საშუალებით პროგრამის ქვედა დონეზე საოლქო კომისიის წევრის მიერ შეყვანილი ნებისმიერი ცვლილება კონტროლდება და საბოლოოდ ფიქსირდება ცესკოს ზედა დონის კომპიუტერული პროგრამით, ადმინისტრატორის საშუალებით.

ასევე, შესაბამისი სახელმწიფო უწყებებიდან მიღებული ჩანაწერების გამოყენებით, ცესკომ შეადგინა წინასწარი მონაცემთა ბაზის სამუშაო ვარიანტი. ცესკოსთვის წელიწადში ორჯერ (1 თებერვალსა და 1 აგვისტოს) განახლებული მონაცემების მიწოდების თაობაზე კანონის მოთხოვნის მიუხედავად, მისი შესრულება ვერცერთმა სამინისტრომ ან დაწესებულებამ ვერ შეძლო. ამგვარად, ცესკომ 2006 წლის ადგილობრივი არჩევნებისთვის შესადგენ ამომრჩეველთა ერთიან სიებს საფუძვლად დაუდო 2004 წლის 28 მარტის ხელახალი საპარლამენტო არჩევნების დროს გამოყენებული სიები და იუსტიციის სამინისტროს სამოქალაქო რეესტრის სააგენტოსგან მიღებული მონაცემები ამომრჩევლების შესახებ.

2006 წლის მაისში ცესკომ მიაწოდა ISFED-ის ამომრჩეველთა წინასწარი სიის სამუშაო ვარიანტის (შემდგომში „წინასწარი სიების პროექტი“) არასრული ვერსია, რომელიც მოიცავდა ქვეყნის სხვადასხვა რეგიონის 13 საარჩევნო ოლქისთვის მომზადებულ სიებს. ცესკოს ოფიციალური განცხადების თანახმად, ამ სიების დამოწმება თითოეული ოლქის მიხედვით დასრულებული უნდა ყოფილიყო 2006 წლის 5 ივნისისთვის, მაგრამ აღნიშნული ვადა გადაწეული იქნა 2006 წლის 19 ივნისამდე. იმ დროისთვის ცესკომ დაასრულა მუშაობა წინასწარი სიების პროექტზე, რომელიც უკვე მოიცავდა საქართველოს ყველა საარჩევნო ოლქს. შესაბამისად, ცესკოს მიერ მოწყობილ შეხვედრაზე, პოლიტიკურ პარტიებსა და არასამთავრობო ორგანიზაციებს მიეცათ 3,2 მილიონი ამომრჩევლისგან წინასწარი სიების პროექტი, საიდანაც 922 000 ამომრჩეველი თბილისზე მოდიოდა. ამ რიცხვების შესაბამისად ხმის მიცემის უფლების მქონე ამომრჩეველთა რაოდენობა წინა არჩევნებთან შედარებით მნიშვნელოვნად (856 913 ამომრჩეველი) გაიზარდა. ამომრჩეველთა წინასწარი სიების პროექტი კვლავ შეიცავს რიგ ძირეული ხასიათის პრობლემებს, როგორებიცაა:

− ერთი და იგივე ამომრჩევლისთვის სამოქალაქო რეესტრით განსაზღვრული სხვადასხვა სარეგისტრაციო ადგილების შეყვანა;¹

− ამომრჩევლების შეყვანა საქართველოს მოქალაქის პირადობის მოწმობის ერთი და იგივე ნომრით;²

− მნიშვნელოვანი რაოდენობის „გარდაცვლილი“ ამომრჩევლების შეყვანა;³

− ამომრჩევლების შეყვანა არასრული მისამართით ან მისამართის გარეშე;

− ამომრჩეველთა შეყვანა ე.წ. „საბჭოთა პასპორტებით“ (საქართველოს მოსახლეობის 5-7 პროცენტი)⁴.

რადგან ამომრჩეველთა წინასწარი სიის პროექტი ვერ უზრუნველყოფდა ამომრჩეველთა ერთიანი სიის ხარისხსა და სიზუსტეს, ამიტომ ცესკომ შეცვალა თავდაპირველი სტრატეგია. მან თითოეულ საოლქო საარჩევნო კომისიაში დააგზავნა ამომრჩეველთა ერთიანი სიის ბეჭდვითი ვარიანტები, შესაბამისი ოლქების მიხედვით და მოითხოვა ამ კომისიებისგან თითოეული ამომრჩევლის მონაცემების შემოწმება იუსტიციის სამინისტროს სამოქალაქო რეესტრის ტერიტორიული ერთეულების „საბარათო სისტემებში“, სადაც თითოეული ამომრჩევლის პირადი მონაცემები ხელითაა ჩაწერილი სპეციალურ სააღრიცხვო ბარათებში.⁵

ამგვარად, თითოეულმა საოლქო საარჩევნო კომისიამ მნიშვნელოვანი ძალისხმევა დახარჯა თავისი ოლქის საარჩევნო სიების სიზუსტის გაუმჯობესებაზე. ცესკოს პროგრამული უზრუნველყოფის სამსახურმა შეაგროვა საოლქო საარჩევნო კომისიების მიერ შემოწმებული სიები და მათი საშუალებით შეადგინა ამომრჩეველთა ერთიანი სიის ელექტრონული ვერსია. თუმცა, იუსტიციის სამინიტროს ტერიტორიულ უწყებებში ამომრჩეველთა მონაცემების შემოწმება მხოლოდ ამომრჩეველთა სიებში არსებული ცარიელი მინდვრების შევსებას მოცავდა, რაც არ განაპირობებდა მთლიანობაში სიების სიზუსტის გაუმჯობესებას.

რადგან სამოქალაქო რეესტრის მონაცემები ამომრჩეველთა სიების სიზუსტის უზრუნველყოფისთვის ვერ გამოდგა, აუცილებელი გახდა სიების კარდაკარ გადამოწმება. საარჩევნო კოდექსის დასვნით დებულებებში შეტანილი ცვლილებები ითვალისწინებდა „სპეციალური ჯგუფების“ შექმნას. საუბნო საარჩევნო კომისიების შემადგენლობის განმსაზღვრელი წესი ასევე გულისხმობდა სპეციალური ჯგუფების ფორმირებას, რომელთაც მკაფიოდ ჰქონდათ განსაზღვრული ამომრჩეველთა მონაცემების კარდაკარ გადამოწმების უფლებამოსილება. სპეციალური ჯგუფების უფლებამოსილების პერიოდი ვრცელდებოდა 2006 წლის 23 აგვისტოდან 12 სექტემბრამდე. თუმცა 2006 წლის 26 აგვისტოს პრეზიდენტის მიერ ადგილობრივი არჩევნების თარიღის (2006 წლის 5 ოქტომბერი) უეცარი გამოცხადების შედეგად სპეციალური ჯგუფების უფლებამოსილება 1 სექტემბერს ნაადრევად შეწყდა. კარდაკარ შემოწმებების ჩატარებისთვის დარჩენილი დროის არასაკმარისობის გამო ამ კამპანიას აღარ შეეძლო ამომრჩეველთა სიების სიზუსტის სრულყოფილად გადამოწმების უზრუნველყოფა.

საკანონმდებლო მოთხოვნების შესაბამისად ამომრჩეველთა სიების შედგენის შემდეგი საფეხური კარდაკარ შემოწმებების საშუალებით საუბნო საარჩევნო კომისიებმა განაგრძეს. სამწუხაროდ, ეს საქმიანობები არაეთგვაროვნად წარიმართა და თან ახლდა ძალზედ მჭიდრო ვადები და ყველა სხვა წინასაარჩევნო პროცედურისთვის დამახასიათებელი სირთულე.

2006 წლის აგვისტოდან სექტემბრამდე ცესკომ შესთავაზა მოქალაქეებს შეემოწმებინათ ამომრჩევლის პირადი მონაცემები სატელეფონო ცხელი ხაზის გამოყენებით.⁶ თუ მოქალაქეები აღმოაჩენდნენ, რომ არ იყვნენ შეყვანილი ამომრჩეველთა ერთიან სიაში, მათ შეეძლოთ დაუყოვნებლივ მიეღოთ იურისტის კონსულტაციები რეგისტრაციასთან დაკავშირებულ საკითხებზე. დამატებით, ამომრჩეველთა სიების ელექტრონული ვერსია განთავსებული იქნა ცესკოს ვებ-გვერდზე და ამომრჩევლებს შეეძლოთ დამოუკიდებლად გაეგოთ იყვნენ თუ არა შეყვანილი სიაში.

ამომრჩევლების მონაცემთა ბაზის აუდიტი

2006 წლის ივლისში საერთაშორისო ურთიერთობათა ეროვნულდემოკრატიულმა ინსტიტუტმა (NDI) უშუალოდ ISFED-თან ერთად, ამომრჩეველთა სიების აუდიტზე მუშაობისთვის მოავლინა ექსპერტი არჩევნებისა და საარჩევნო პროცესის საკითხებში. აუდიტს შემდეგი ორი ძირითადი მიზანი ჰქონდა:

− ამომრჩევლების მონაცემთა ბაზის მართვა და ზედამხედველობა, მონაცემთა შეყვანის, ჩანაწერების ცვლილებების თვალმიდევნების, მონაცემთა ბაზის ტექნიკური მომსახურებისა და დაზიანებული ჩანაწერების მართვის ჩათვლით.

− ამომრჩეველთა მონაცემების აუდიტი, რაც მოიცავდა ამომრჩეველთა რაოდენობის საერთო მოსახლეობასთან შედარებასა და მონაცემთა ბაზის დაზიანებულ, დუბლირებულ და ხმის მიცემის არმქონე ამომრჩევლების მონაცემების შემოწმებას.

შედეგი იყო შემდეგნაირი:

− ცესკომ წამოიწყო ამომრჩევლების ახალი მონაცემთა ბაზის შექმნა და შესაბამისი კომპიუტერული პროგრამის შემუშავების მიზნით დაიქირავა შპს „ჯეოანალიტიკა“. მიუხედავად იმისა, რომ შპს „ჯეოანალიტიკა“-მ შეადგინა მონაცემთა ბაზა, მან პროცესის დასრულება ვერ მოახერხა. სხვადასხვა სახელმწიფო უწყებებისგან მიწოდებული მონაცემების გამოყენებით, ცესკომ უზრუნველყო წინასწარი მონაცემთა ბაზის შექმნა. აღსანიშნავია, რომ საწყისი მონაცემები სხვადასხვა ფორმატში იქნა შედგენილი და მათი მოწოდება მნიშვნელოვანი დაყოვნებებით მიმდინარეობდა. მონაცემების თავმოყრა და წინასწარი მონაცემთა ბაზის მომზადების ადმინისტრირება ცესკოს პროგრამული უზრუნველყოფის სამსახურმა განახორციელა.

− ცესკომ კომპიუტერული პროგრამისთვის შექმნა მონაცემთა ახალი ბაზა. აღნიშნული ბაზის ორ ძირითად კომპონენტს შეადგენდა ამომრჩეველთა საერთო სიის მონაცემთა ბაზა და საოლქო მონაცემთა ბაზა. სპეციფიური ჩანაწერები გამიზნული იყო ოლქებში დასაგზავნად, რის შემდეგაც ამომრჩეველთა ასეთი ელექტრონული ჩანაწერების მოვლაზე საოლქო საარჩევნო კომისიები ხდებოდნენ პასუხისმგებელი.

− დამატებით, შპს „ჯეოანალიტიკა“-მ შეადგინა მთავარი ქალაქების ელექტრონული რუკები (გეოგრაფიული საინფორმაციო სისტემის ბაზაზე).

− 2006 წლის ივლისის დასაწყისში ცესკო ჯერ კიდევ აგრძელებდა მუშაობას წინასწარი მონაცემთა ბაზის შედგენაზე. ამ ბაზის შექმნა ორ ეტაპად მიმდინარეობდა. პირველ ეტაპზე, ცესკო ერთმანეთთან აერთიანებდა სხვადასხვა უწყებებიდან მოსულ ჩანაწერებს და ადგენდა წინასწარი სიების პროექტს. ამის შემდეგ, ამობეჭდილი წინასწარი სიების პროექტები დაიგზავნა შესაბამის საოლქო საარჩევნო კომისიებში, სადაც ამობეჭდილი სიიდან აღებული ამომრჩევლების მონაცემები ხელის რეჟიმში ედარებოდა იუსტიციის სამინისტროს სამოქალაქო რეესტრის სააგენტოს რაიონულ დანაყოფებში შენახულ ამომრჩეველთა სააღრიცხვო ბარათებში ხელით ჩაწერილ ანალოგიურ მონაცემებს. თუმცა, საოლქო საარჩევნო კომისიები ერთმანეთთან ადარებდნენ მხოლოდ აშკარად დამახინჯებულ მონაცემებს ან ამოწმებდნენ ისეთ ჩანაწერებს, რომელთაც აკლდა შევსებული მინდვრები, ან რომლებიც შეიცავდა აშკარა შეცდომებს. ორი ჩანაწერის შედარებისას რაიმე შეუსაბამობის აღმოჩენის შემთხვევაში, საოლქო კომისიები წინასწარი სიის პროექტის ბეჭდვით ვარიანტებში აკეთებდნენ სათანადო მინიშნებებს და უბრუნებდნენ მათ ცესკოს. ცესკომ ივლისის თვის განმავლობაში დაამუშავა მიღებული შესწორებები, რის შემდეგაც წინასწარი სიების პროექტი გარდაიქმნა ამომრჩეველთა წინასწარ სიებად და შესწორებული მონაცემები მიაწოდა შპს „ჯეოანალიტიკა“-ს ამომრჩევლების მონაცემთა ბაზის განახლებისთვის.

ISFED-ის წარმომადგენლებმა რამდენჯერმე მიმართეს თხოვნით ცესკოს პროგრამული უზრუნველყოფის სამსახურს, მიეცათ მათთვის ამომრჩეველთა სიების მონაცემთა ბაზის შექმნის აუდიტორული შემოწმება, ხოლო ამომრჩეველთა წინასწარი სიებისთვის მონაცემთა მომზადებისა და შეყვანის კრიტერიუმებისა და პროცედურების გადახედვა. სახელდობრ, ISFED-ის ასეთი თხოვნები მიზნად ისახავდა სისტემაში არსებული მინდვრების სტრუქტურისა და მათ შორის კავშირის გაცნობას. თუმცა პროგრამული უზრუნველყოფის სამსახურმა ყველა ჯერზე უარი განაცხადა აღნიშნული თხოვნების დაკმაყოფილებაზე. შესაბამისად, ISFED-ის არ მიეცა შესაძლებლობა შეეფასებინა ცესკოს მიერ სახელისუფლებო უწყებებიდან მიღებული მონაცემების გამოყენების პროცესის შემოწმების საშუალება, რაც გამიზნული იყო როგორც ამომრჩეველთა წინასწარი სიების პროექტის (რომელიც ეგზავნებოდა საოლქო საარჩევნო კომისიებს ხელით შევსებულ სააღრიცხვო ბარათებიან სისტემასთან შედარებისთვის), ასევე ამომრჩეველთა წინასწარი სიების შედგენისთვის.

ამასთან, ცესკოს მიერ თავისი მონაცემთა ბაზის პრეზენტაციისა და ISFED-ის კომპიუტერული ქსელის ადმინისტრატორთან გასაუბრების დროს, ISFED გაეცნო ცესკოს ამომრჩეველების მონაცემთა ბაზის კონკრეტულ პარამეტრებსა და სტრუქტურას. გაირკვა, რომ მონაცემთა ბაზის შედგენისას, ცესკოს პროგრამული უზრუნველყოფის სამსახური ახალი სახის მონაცემის გამოჩენისთანავე რეგულარულად უმატებდა მონაცემთა ბაზას ახალ მინდვრებსა და კავშირებს. ასეთი მიდგომა პრობლემებს ქმნიდა მონაცემთა მართვას, რადგან ცესკოს პროგრამის შემმუშავებელ კონტრაქტორს დავალებული ჰქონდა ამომრჩევლების საბოლოო მონაცემეთა ბაზის შედგენისას საფუძვლად გამოყენებინა ცესკოს მონაცემთა ბაზა. გარდა ამისა, გაურკვეველი იყო, თუ რატომ დაიქირავა ცესკომ შპს „ჯეოანალიტიკა“ მეორე ფაზის სამუშაოებისთვის და თუ რაში მდგომარეობდა ამ კომპანიის ზუსტი მოვალეობები.

ამომრჩეველთა წინასწარი სიების აუდიტი

დაწყებული 2006 წლის მარტიდან პროექტის „2006 წლის ადგილობრივი არჩევნები: საარჩევნო პროცესისადმი ნდობის ჩამოყალიბება - ამომრჩეველთა სიის აუდიტი“ შემადგენელი ნაწილის სახით, ISFED-მა გულმოდგინედ შეისწავლა საარჩევნო ადმინისტრაციის სტრატეგიები და საქმიანობები, რომლებიც გამიზნული იყო ამომრჩეველთა სიების გაუმჯობესებისა და განახლებისთვის. პროექტი განხორციელდა ეუთოს ფინანსური მხარდაჭერით, ხოლო ტექნიკურ დახმარებას, როგორც ზემოთ უკვე აღინიშნა, უზრუნველყოფდა NDI. პროექტის მთავარი მიზანი იყო ნდობის გაზრდა საარჩევნო პროცესის მიმართ ამომრჩეველთა ერთიანი სიების ხარისხისა და სიზუსტის შემოწმებისა და შეფასების საშუალებით.

2006 წლის 24 აგვისტოდან 1 სექტემბრამდე და 2006 წლის 22 ოქტომბრიდან 3 ნოემბრამდე ISFED-ის 75-მა საოლქო კოორდინატორმა საქართველოს ყველა რეგიონში, კონფლიქტის ზონების გარდა, ჩაატარეს საველე ანალიტიკური სამუშაოები ამომრჩეველთა წინასწარი სიების აუდიტორული შემოწმების მიზნით. აღნიშნული სამუშაოები ISFED-ის მიერ შესრულდა რამდენიმე ეტაპიანი სტრატიფიცირებული შერჩევის საფუძველზე, ხოლო ამომრჩეველთა საბოლოო სიების აუდიტორული შემოწმება ჩატარდა ამომრჩევლების სიითი და ფაქტობრივი მონაცემების ჯვარედინი გადამოწმებებით. ჯამში, ISFED-მა გამოკითხა 2 067 რესპოდენტი, საიდანაც 1 895 შემთხვევით შერჩეულ ამომრჩევლებს წარმოადგენდნენ.

ორთავე აუდიტორული შემოწმების შედეგების მიხედვით, ISFED- ის მიერ მონაცემთა შერჩევისთვის გამოყენებული მეთოდოლოგიით მიღებული შედეგების სარწმუნოების დონე 95 პროცენტს შეადგენდა. ცდომილების ზღვარი (ანუ სტანდარტული გადახრა) წინასწარი სიების აუდიტორული შემოწმებისათვის ერთ პროცენტს უდრიდა, ხოლო ამომრჩეველთა საბოლოო სიების აუდიტორული შემოწმებისათვის 0,5%-2,0% შუალედში იყო.

ორივე აუდიტის ძირითადი მონაცემები:

ამომრჩეველთა საბოლოო სიების წინასწარი ტესტირება

2006 წლის 27 სექტემბერს ISFED-მა მოიპოვა ამომრჩეველთა საბოლოო სიის ელექტრონული ვერსია, რომლის ზედაპირული პროგრამული შემოწმებით მრავალი შეცდომა გამოვლინდა. მაგალითად, 3 415 მონაცემში იყო მინიშნება „მისამართის გარეშე“ და ამომრჩეველთა სიაში უამრავი ცარიელი (შეუვსებელი) ადგილი იყო დატოვებული, მათ შორის:

ა. გვარები - 224;
ბ. სახელები - 68;
გ. დაბადების თარიღი - 2 725;
დ. იძულებით გადაადგილებული პირები (ლტოლვილები) მისამართის გარეშე - 763;
ე. ამომრჩევლები მისამართის გარეშე (ლტოლვილების გარდა) - 303;
ვ. ამომრჩევლები სამ ასოიანი გვარებით (ამგვარი გვარები საქართველოში ძალზედ იშვიათია) - 261.

სხვა შეცდომებს შორის იყო უზუსტობები გლდანისა და ნაძალადევის ოლქების ამომრჩეველთა მონაცემებში, რომელთა მისამართებშიც მინიშნებული იყო მხოლოდ კორპუსები, ბინების ნომრების გარეშე. ასეთი ამომრჩევლების რაოდენობამ გლდანის ოლქში 1 223 შეადგინა, ხოლო ნაძალადევში - 3 117. ყოველივე ზემოაღნიშნულის გარდა გლდანის ოლქში 25 ამომრჩეველი საბოლოო სიებში შეყვანილი იყო მხოლოდ მიკრორაიონების მითითებით, კორპუსისა და ბინის ნომრების გარეშე.

დასკვნები და რეკომენდაციები

ISFED-ის მიერ ჩატარებული საარჩევნო ადმინისტრაციის საქმიანობების მონიტორინგი მიზნად ისახავდა ამომრჩეველთა სიის გაუმჯობესების ხელშეწყობას, არჩევნების დღეს საარჩევნო ყუთთან მაქსიმალურად მეტი ხმის უფლების მქონე ამომრჩევლის დაშვების უზრუნველყოფის მიზნით. აღნიშნული მონიტორინგის შედეგების საფუძველზე, ISFED-მა დაასკვნა, რომ:

− ამომრჩეველთა წინასწარი სიების განახლება ცესკოს მიერ გაჭიანურდა იუსტიციის სამინისტროსგან მიღებულ ამომრჩეველთა მონაცემებში მრავალი ხარვეზის არსებობის გამო. კონკრეტულად, უზუსტობები გამოიხატებოდა დუბლირებულ ჩანაწერებში, არასრულად მითითებულ მისამართებსა და სახელებსა და გვარებში გაპარულ შეცდომებში.

− ცესკოს რამდენჯერმე მოუხდა ამომრჩეველთა სიების განახლების მიზნით მომზადებული სტრატეგიის შეცვლა, რამაც შეუძლებელი გახადა მკაფიო გეგმის შემუშავება წინასაარჩევნო საქმიანობების წარმოებისთვის, რის შედეგადაც თავდაპირველი ვადები შეიცვალა ან იგნორირებული იქნა.

− ცესკოს მიერ ამომრჩევლების მონაცემთა ბაზის შექმნისთვის დაქირავებულმა კომპანიამ, მის მიერ მომზადებულ კომპიუტერულ პროგრამაში შეიყვანა საარჩევნო ტერიტორიების რუკის კომპონენტი, რაც შედგენილი იქნა გეოგრაფიული საინფორმაციო სისტემის გამოყენებით. თუმცაღა, ISFED-ის შეხედულებით, ეს ფუნქცია ნაკლებად შესაფერისია ამომრჩეველთა სიის ხარისხის გაუმჯობესების ამოცანის გადასაწყვეტად. უფრო მეტიც, იგი შეიძლება არაპროდუქტიულიც კი იყოს, რამდენადაც ამ ფუნქციის გამოყენებისთვის აუცილებელია მონაცემთა ნაკრებების შედგენა, რომლებიც შეძლებს ამომრჩევლების მონაცემთა ბაზის ინფორმაციის დაკავშირებას გეოგრაფიულ მონაცემთა ბაზასთან.

− სხვადასხვა ეტაპებზე საარჩევნო ადმინისტრაციამ მნიშვნელოვანი საქმიანობები განახორციელა ამომრჩეველთა სიების განახლებისთვის. თუმცა 2006 წლის 1 სექტემბერს საარჩევნო ოლქებში გამოკრულ ამომრჩეველთა სიებში აღმოჩენილი უზუსტობები მკაფიოდ მიანიშნებს, რომ ამომრჩეველთა სიების გადამოწმება სამოქალაქო რეესტრის სააგენტოს ტერიტორიული ოფისებიდან მიღებული მონაცემების საფუძველზე ვერ უზრუნველყოფს საკმარისი სიზუსტის მიღწევას.

− პრეზიდენტის 2006 წლის 26 აგვისტოს ბრძანებულებით ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნების უცაბედმა და მოულოდნელმა გამოცხადებამ და 2006 წლის 5 ოქტომბრის არჩევნების თარიღად გამოცხადებამ გამოიწვია სპეციალური ჯგუფების უფლებამოსილების ნაადრევი შეწყვეტა, რომელთაც ევალებოდათ 2006 წლის 23 აგვისტოდან 12 სექტემბრამდე კარდაკარ შემოწმებების საშუალებით გადაემოწმებინათ ამომრჩეველთა სიების მონაცემები. არჩევნების თარიღის დაფიქსირების შემდეგ შექმნილმა საუბნო საარჩევნო კომისიებმა, რომელთაც კარდაკარ შემოწმებების გაგრძელება დაევალათ, ვერ შეძლეს ამ ამოცანის შესრულება, რადგან ამომრჩეველთა სიების გადამოწმების კამპანია დაიჩრდილა საარჩევნო ადმინისტრაციის წინაშე იმავე დროს დაყენებული მნიშვნელოვანი პრობლემებით, რომელთა გადაჭრაც აუცილებელი იყო შეზღუდულ ვადებში არჩევნებისთვის ადეკვატურად მომზადებისთვის.

− 2006 წლის ადგილობრივი არჩევნების გამოცხადებიდან არჩევნების დღემდე ვადაში, რომელიც საარჩევნო კოდექსის თანახმად არ შეიძლება იყოს 40 დღეზე ნაკლები, შეუძლებელი გახადა ამომრჩეველთა სიების სრულფასოვანი გაუმჯობესება.

მთლიანობაში, ISFED-ის მიაჩნია, რომ ამომრჩეველთა სიების ადეკვატური ხარისხის უზრუნველყოფა ვერ მოხდა საარჩევნო ად მინისტრაციის მიერ წარმოებული უმნიშვნელოვანესი ღონისძიებებისა და კანონით ამომრჩეველთა ერთიანი სიების განახლების ვალდებულების ცალსახად ცესკოსთვის დაკისრების მიუხედავად.

რეკომენდაციები

ISFED-ის მიაჩნია, რომ ამომრჩეველთა საბოლოო სიების აუდიტის დროს გამოვლენილი უზუსტობები მნიშვნელოვანია და, ამიტომ, ეს სიები განსაკუთრებული ყურადღების მიქცევას საჭიროებს მომავალ საპარლამენტო და საპრეზიდენტო არჩევნებამდე. ISFED-მა მოამზადა რეკომენდაციები ცესკოს საქმიანობებისთვის დაწყებული 2007 წლის იანვრიდან, რომლებიც შემუშავებულია იმ დაშვებით, რომ მოსალოდნელი ერთდროული საპარლამენტო და საპრეზიდენტო არჩევნები ჩატარდება 2008 წლის სექტემბრიდან დეკემბრამდე პერიოდში. ეს რეკომენდაციებია:

− ამომრჩეველთა სიების გაუმჯობესებისა და სიზუსტის უზრუნველყოფა უნდა წარმოადგენდეს ცესკოსა და საარჩევნო ადმინისტრაციის სხვა შესაბამისი ორგანოების რეგულარული და უწყვეტი ზრუნვის საგანს.

− ამომრჩეველთა სიების რეგულარული განახლების მოთხოვნა გათვალისწინებული უნდა იყოს კანონით და განეკუთვნებოდეს საარჩევნო ადმინისტრაციის (ცესკოსა და მუდმივმოქმედი საოლქო საარჩევნო კომისიების) კომპეტენციას.

− კანონმდებლობაში მკაფიოდ უნდა ჩამოყალიბდეს ამომრჩეველთა ერთიანი სიების გაუმჯობესების ვალდებულების განმსაზღვრელი წესები და შეტანილი უნდა იქნეს მოთხოვნა ამომრჩეველთა საბოლოო სიების დამტკიცებამდე მათი სიზუსტის კარდაკარ სიარულით გადამოწმების შესახებ.

− კანონმდებლობაში მკაფიოდ უნდა გაიმიჯნოს ერთმანეთისგან ამომრჩევლების მონაცემთა ბაზა და ამომრჩეველთა სიები; შესაბამისად, უნდა განისაზღვროს ამომრჩეველთა სიების სიზუსტეზე პასუხისმგებელი სახელისუფლებო ორგანოები.

− ცესკომ უნდა შეიმუშავოს საარჩევნო სიების განახლების სტრატეგია, გრძელვადიანი გეგმისა და ერთგვაროვანი ინსტრუქციების შედგენისა და საარჩევნო კომისიებისთვის დაგზავნის ჩათვლით.

− კანონმდებელმა უნდა განსაზღვროს საკმარისი ხანგრძლივობის პერიოდი, ამომრჩევლების მიერ ამომრჩეველთა სიაში საკუთარი მონაცემების შემოწმებისა და დადასტურების მიზნით.

− ამომრჩეველთა ყველა კონკრეტული მონაცემი, რომლებიც გათვალისწინებულია კანონით და შეტანილია ამომრჩეველთა სიებში, ხელმისაწვდომი უნდა იყოს რეგისტრირებული საარჩევნო სუბიექტებისა და არჩევნებზე დამკვირვებელი ორგანიზაციებისთვის.

− საარჩევნო ადმინისტრაციამ არჩევნების დღემდე საკმარისად ადრე, სხვადასხვა სახის მედიის გამოყენებით, უნდა ჩაატაროს საზოგადოების ინფორმირების ეფექტიანი კამპანია ამომრჩეველთა სიებთან დაკავშირებით.

− არსებული კომპიუტერული პროგრამა უნდა გაუმჯობესდეს, რათა შესაძლებელი გახდეს მონაცემთა ელექტრონული დამუშავება და გადამოწმება.

− ცენტრალურ და საოლქო დონეებზე უნდა შეიქმნას ამომრჩეველთა სიების განახლებული მონაცემების დამუშავებაზე პასუხისმგებელი მუდმივმოქმედი ორგანოები და განისაზღვროს განახლებული მონაცემების გადამოწმების ვალდებულებები.

ISFED-ის სჯერა, რომ საქართველოს ამომრჩეველთა სიების გაუმჯობესება მუდმივი ყურადღების საგანი გახდება და უწყვეტი ძალისხმევები იქნება მიმართული არსებული პრობლემების გადაჭრის მიზნით.

___________________

1. ასეთი ამომრჩევლების მონაცემები მოწმდებოდა მათი საბოლოო რეგისტრაციის ადგილების მიხედვით და ხდებოდა მონაცემთა დუბლირებების გამოსწორება.

2. საქართველოს მოქალაქის პირადობის მოწმობის ნომერი ერთ-ერთი რეკვიზიტია ამომრჩევლების მონაცემებიდან, რომელიც გაუქმებული იქნა საარჩევნო კოდექსის ცვლილებების მიღების შემდეგ.

3. ამომრჩეველთა სიიდან „გარდაცვლილების“ ამოღება საკმაოდ გაურკვეველი და არაეფექტიანია, რადგან იუსტიციის სამინიტროსთვის ხელმისაწვდომი მონაცემებიარ ასახავს „გარდაცვლილთა“ რეალურ რაოდენობას. უმრავლესობა რაიონებში ადამიანის გარდაცვალება არ საჭიროებს სავალდებულო რეგისტრაციას.

4. ამ პრობლემის გადაჭრა დავალებული ჰქონდათ იუსტიციის სამინისტროსა და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებს.

5. თითოეული ამომრჩევლის მონაცემები რეგისტრირდება იუსტიციის სამინისტროს ტერიტორიულ უწყებებში შენახულ სპეციალურ სააღრიცხვო ბარათებში.

6. ცესკო თავად ფარავდა ცხელ ხაზზე დარეკვის ხარჯებს.

ავტორები აკო მინაშვილი და სანდრო ჭიაურელი

თავისუფლების ინსტიტუტი

შესავალი

2006 წლის 5 ოქტომბერს საქართველოს ხელისუფლებამ ჩაატარა ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნები. ქვეყნის 76 რაიონში, ხუთი თვითმმართველი ქალაქის (ბათუმი, რუსთავი, ფოთი, ქუთაისი და თბილისი) ჩათვლით, შერეული მაჟორიტარულ-პროპორციული სისტემით არჩეული იქნა საკრებულოები. არჩევნებში მონაწილეობას ღებულობდა ხუთი პარტია, ერთი საარჩევნო ბლოკი და მრავალი დამოუკიდებელი კანდიდატი. არჩევნებზე ხმის მისაცემად გამოცხადდა 1 515 944 ამომრჩეველი, რაც აღემატებოდა 2004 წლის საპარლამენტო არჩევნების ანალოგიურ მაჩვენებელს (1 498 012).¹

არჩევნების მთელ პერიოდში ამომრჩეველთა შორის საგანმანათლებლო საქმიანობას ეწეოდნენ სამ-დონიანი საარჩევნო ადმინისტრაცია და სამოქალაქო საზოგადოების რიგი ორგანიზაციები. წინამდებარე ანგარიშის მიზნებისთვის, გამოთქმა „ამომრჩეველთა განათლება“ მოიცავს ორ ელემენტს:

− ამომრჩეველთა ინფორმირება, რაც გულისხმობს ინფორმაციის მიწოდებას ხმის მიცემის პროცედურების ახსნა-განმარტების მიზნით, როგორებიცაა კენჭისყრის თარიღი, დრო და ადგილი, არჩევნების ტიპი, ხმის მიცემის უფლების განმსაზღვრელი კრიტერიუმები, რეგისტრაციის მოთხოვნები და ხმების დათვლის მექანიზმები.

− ამომრჩეველთა განათლება, რაც გულისხმობს არჩევნების, დემოკრატიისა და საკუთარი წარმომადგენლის არჩევის ფუნდამენტური უფლების ძირითადი პრინციპების შესახებ მოსახლეობის გათვითცნობიერების დონის ასაწევად გამიზნულ საქმიანობებს, რომელთა დანიშნულებაა მოქალაქეთა მოტივაციის გაზრდა ამ პროცესში სრულყოფილ მონაწილეობასთან მიმართებაში. ეს საქმიანობები მოიცავს ისეთ კონცეფციებს, როგორებიცა: ამომრჩევლების ფუნქციები, პასუხისმგებლობები და უფლებები, არჩევნებისა და თითოეული ხმის მნიშვნელობა გადაწყვეტილების მიღებისთვის და არჩევნების გავლენა ხელისუფლების ანგარიშვალდებულებაზე. ასეთი საქმიანობის კლასიკური მაგალითია ამომრჩეველთა საარჩევნო უბანზე მოყვანისთვის გამიზნული სააგიტაციო კამპანია.

ამომრჩეველთა ინფორმირებისა და განათლებისკენ მიმართულ ძალისხმევებს დიდი მნიშვნელობა ენიჭება საქართველოს მსგავსი გარდამავალი დემოკრატიის მქონე ქვეყნებში, სადაც ჯერ კიდევ არ არის ბოლომდე ჩამოყალიბებული საზოგადოების ნდობა არჩევნების პროცესის მიმართ. ცოდნისა და ინფორმაციის უკმარისობა წინასწარვე წინააღმდეგობრივად განაწყობს მოქალაქეებს ხმის მიცემისადმი და ქმნის არჩევნებისადმი გულგრილობის ატმოსფეროს. ამომრჩეველთა დაბალი აქტივობა ამცირებს არჩეული ლიდერებისა და ინსტიტუტების ლეგიტიმურობის, წარმომადგენლობითობისა და რეაგირების ხარისხს, აყოვნებს საზოგადოების დემოკრატიულ განვითარებას და ნოყიერ ნიადაგს უქმნის უკანონო ქმედებებსა და გაყალბების მცდელობებს. მეორე მხრივ, ამომრჩეველთა ინფორმირება და განათლება წამახალისებლად მოქმედებს საზოგადოების მიერ აქტიური და რეაგირებადი მონაწილის ფუნქციების შესრულებაზე. უფლებებით აღჭურვილი და ინფორმირებული მოქალაქეები, რომლებიც წარმოადგენენ დემოკრატიული საზოგადოების საფუძველს, აღარ არიან საარჩევნო პროცესის პასიური მონაწილეები, არამედ ასრულებენ არჩევნების თავისუფლებისა და სამართლიანობის დამცველი ეფექტიანი დამკვირვებლებისა და მეთვალყურის ფუნქციას.

ამ ანგარიშის მიზანია ადგილობრივი თვითმმართველობის პერიოდში წარმოებული ამომრჩეველთა ინფორმირებისა და განათლების კამპანიის აღწერა და შეფასება, ისევე როგორც რეკომენდაციების წარმოდგენა მომავალში მსგავსი კამპანიების უფრო ეფექტიანად განხორციელებისთვის. ანგარიში დაფუძნებულია გამოკითხვებზე, რომლებიც მოეწყო ამომრჩეველთა ინფორმირებასა და განათლებაზე მომუშავე ორგანიზაციების წარმომადგენლებთან, შესაბამისი დონორული ორგანიზაციების ჩათვლით; შესაფერისი კვლევების, ანგარიშებისა და სხვა წერილობითი მასალების მიმოხილვებზე და სტატისტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობით. თუმცა, რამდენადაც ზოგიერთმა ორგანიზაციამ ვერ მოახერხა მონაცემების შეგროვება, რიგ შემთხვევებში სათანადო სტატისტიკური ინფორმაციის მოპოვება შეუძლებელი აღმოჩნდა. მაგალითად, სამაუწყებლო კომპანიები (საზოგადოებრივი მაუწყებლის გარდა) არ აღრიცხავენ ამომრჩეველთა განათლებაზე დახარჯულ საეთერო დროს, პარტიების პოლიტიკური რეკლამებისთვის გამოყოფილი დროისგან განცალკევებულად.

ანგარიში შედგება სამი ნაწილისგან, რომლებიცაა: მოქმედი კანონმდებლობის მიმოხილვა, ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნების პერიოდის მოვლენების მიმოხილვა და რეკომენდაციები, რომლებიც მომზადებულია საარჩევნო სფეროში არსებული ტენდენციებისა და საჭიროებების შეფასებისა და ანალიზის შედეგებზე.

საკანონმდებლო ბაზა

ამომრჩეველთა განათლებასთან დაკავშირებული ნორმატიული დებულებები მოცემულია ორ სამართლებრივ აქტში - საარჩევნო კოდექსი და კანონი მაუწყებლობის შესახებ.

საარჩევნო კოდექსი

საარჩევნო კოდექსი ადგენს არჩევნების წარმოების წესებს და განსაზღვრავს საარჩევნო ადმინისტრაციის ვალდებულებებს, რომელთა შორისაა საზოგადოების ზუსტი ინფორმირება ხმის მიცემის ადგილის, თარიღისა და პროცედურების შესახებ. კანონის 2001 წელს მიღების შემდეგ მასში შეტანილი იქნა ოცდაერთი ცვლილება,² რის გამოც ამ ცვლილებების შესახებ მოსახლეობის ინფორმირება გადამწყვეტი მნიშვნელობის ამოცანას წარმოადგენს.

ცენტრალურ საარჩევნო კომისიას (ცესკო) დაკისრებული აქვს საერთო პასუხისმგელობა მოსახლეობის ინფორმირებასა და საარჩევნო ორგანოებისა და მედიის მიერ შესაბამისი ნორმების დაკმაყოფილების ზედამხედველობაზე (საარჩევნო კოდექსის 56-ე მუხლი). საოლქო და საუბნო საარჩევნო კომისიები, შესაბამისად, მოვალენი არინ თავიანთ სამოქმედო ტერიტორიებზე ინფორმირებისა და მედიის მონიტორინგის წარმოებაზე (საარჩევნო კოდექსის 34-ე და 38-ე მუხლები).

საარჩევნო კანონმდებლობის ერთ-ერთ ძირითად ქვაკუთხედს არჩევნების პროცესის გამჭვირვალობისა და საჯაროობის უზრუნველყოფა შეადგენს. კოდექსის 66-ე მუხლის შესაბამისად, ყველა დონის საარჩევნო კომისიებს ევალებათ გამოაქვეყნონ შემდეგი ინფორმაცია:

გარდა ამისა, ცესკო და საოლქო და საუბნო საარჩევნო კომისიები ვალდებული არიან თვალსაჩინო ადგილზე გამოაკრან შემდეგი ინფორმაცია:

1. ამომრჩეველთა სიები და ამ სიებში უზუსტობების გასაჩივრების წესი და ვადები;

2. რეგისტრირებული პარტიების/კანდიდატების სიები და იმ სუბიექტების სია, რომელთაც უარი ეთქვათ არჩევნებში რეგისტრაციაზე, სათანადო მიზეზებთან ერთად;

3. საარჩევნო სუბიექტების საარჩევნო პროგრამები;

4. ცესკოსა და შესაბამისი საოლქო საარჩევნო კომისიის გადაწყვეტილებები.

კანონის შესაბამისად, ამომრჩეველთა სიები და მონაცემები თითოეულ საარჩევნო ოლქში რეგისტრირებულ ამომრჩეველთა რაოდენობის შესახებ, ასევე წინასწარ უნდა გავრცელდეს მას-მედიისა და ინტერნეტის გამოყენებით. ეს საშუალებას მისცემს მოქალაქეებს დროულად გადაამოწმონ სიები და გამოავლინონ უზუსტობები (საარჩევნო კოდექსის მე-9 მუხლი).

საარჩევნო კოდექსის 66-ე მუხლის მე-5 პუნქტის თანახმად, ცესკო ვალდებულია პრესისა და მას-მედიის საშუალებით გაავრცელოს შემდეგი ინფორმაცია:

საარჩევნო კოდექსში (მე-14 მუხლი) მოხსენიებულია „ამომრჩევლის ბარათი“, რომელიც, ხმის მიცემამდე არანაკლებ 2 დღით ადრე უნდა გადაეცეს თითოეულ დარეგისტრირებულ ამომრჩეველს. ამ ბარათებზე მოცემული უნდა იყოს შემდეგი მონაცემები: 1) კენჭისყრის თარიღი და დრო; 2) კენჭისყრის შენობის მისამართი, სართულისა და ოთახის ნომრები; 3) ამომრჩევლის ნომერი ამომრჩეველთა სიაში; 4) კენჭისყრაში გადასატანი საარჩევნო ყუთის მეშვეობით მონაწილეობის მიღების თაობაზე განცხადების ან განაცხადის გაკეთების წესი; 5) საარჩევნო უბნის ნომერი; 6) ამომრჩევლის რეგისტრაციის ადგილი. ეს ბარათი ამომრჩეველს აძლევს კენჭისყრაში მონაწილეობისთვის აუცილებელ ძირითად ინფორმაციას.

საარჩევნო კოდექსში მოცემულია უმცირესობებისა და შეზღუდული ფიზიკური შესაძლებლობების მქონე პირთა ინტერესების დაცვასთან დაკავშირებული ნორმები. საჯარო მაუწყებლის მიერ ზემოაღნიშნული ინფორმაციის გავრცელებისას, მას მოეთხოვებოდა ისეთი სამაუწყებლო მეთოდების გამოყენება, რომლებიც გადაცემულ ინფორმაციას ხელმისაწვდომს გახდის სმენადაკარგული მოსახლეობისთვის. კოდექსის 50-ე მუხლი მოითხოვს საუბნო საარჩევნო კომისიებისგან თვალსაჩინო ადგილზე გამოაკრან საარჩევნო ბიულეტენის ნიმუში, ბიულეტენის შევსების წესები და მისი გაბათილების მიზეზები. უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში ცესკო მოვალეა უზრუნველყოს საარჩევნო ბიულეტენებისა და სიების რუსულ და, შესაბამისად, სომხურ და აზერბაიჯანულ ენებზე თარგმნა. უმცირესობის წარმომადგენლის მიერ საჩივრის აღძვრის შემთხვევაში, მას უსასყიდლოდ უნდა მოემსახუროს თარჯიმანი.

საარჩევნო კოდექსის თანახმად, ცესკოს არ მოეთხოვება ამომრჩეველთა საგანმანათლებლო კამპანიის წარმოება საინფორმაციო კამპანიისგან განცალკევებულად. ამგვარი კამპანიის ჩატარება მხოლოდ ცესკოს წევრების კეთილ ნებაზეა მინდობილი და რაიმე ინსტიტუციურად ორგანიზებული სახით არ ხორციელდება. შესაბამისად, ამომრჩეველთა საგანამნათლებლო საქმიანობები არც სახელმწიფო ბიუჯეტშია ცალკე გაწერილი. იმავდროულად, ჩვენს მიერ გამოკითხული ყველა რესპოდენტი ეთანხმება აზრს, რომ კანონში არაფერია ისეთი, რაც პირდაპირ ზღუდავს ამომრჩეველთა საგანმანათლებლო კამპანიის, როგორც ასეთის, ჩატარებას. თუმცა, გამოკითხულთაგან ყველამ, ერთის გარდა, აღნიშნა, რომ მათი აზრით, ამომრჩეველთა ეფექტიანი საგანმანათლებლო კამპანიის წინაშე მდგარ ძირითად დაბრკოლებას ქმნის არჩევნების გამოცხადებასა და არჩევნების დღეს შორის თავად საარჩევნო კოდექსით განსაზღვრული 40-დღიანი პერიოდის არასაკმარისობა.

კანონი მაუწყებლობის შესახებ

მაუწყებლობის შესახებ კანონი საერთაშორისო ნორმებით აღიარებული სიტყვისა და აზრის თავისუფლებისა და თავისუფალი მეწარმეობის პრინციპების შესაბამისად განსაზღვრავს მაუწყებლობის განხორციელების წესს. ამ კანონის მიზანია სახელმწიფო ჩარევისა და კომერციული ინტერესებისაგან დამოუკიდებელი საზოგადოებრივი მაუწყებლობის ფორმირება.

ამომრჩეველთა განათლებასთან მიმართებაში ყველა ვალდებულება საქართველოს საზოგადოებრივ მაუწყებელზეა დაკისრებული. მაუწყებლობის შესახებ კანონის (მე-16 მუხლი) თანახმად, „საზოგადოებრივი მაუწყებელი ვალდებულია უზრუნველყოს აუდიტორიის დროული და ყოველმხრივი ინფორმირება საქართველოში, მის რეგიონებსა და მსოფლიოში მიმდინარე მნიშვნელოვანი მოვლენების შესახებ“. ასეთი ფორმულირება, დეკლარაციული ხასიათის მიუხედავად, მკაფიოდ მიუთითებს, რომ საზოგადოებრივმა მაუწყებელმა უნდა უზრუნველყოს არჩევნების სრულყოფილი საინფორმაციო დაფარვა, რამდენადაც ეს პროცესი წარმმართველი მნიშვნელობისაა დემოკრატიული სახელმწიფოსთვის. იგი ვალდებულია სრული მოცულობით მიაწოდოს საზოგადოებას ინფორმაცია, რომელიც აუცილებელია ხმის მიცემის ფუნდამენტური უფლების განხორციელებისათვის.

კანონის 65-ე მუხლის შესაბამისად, საზოგადოებრივი მაუწყებელი და სათემო მაუწყებლობის ლიცენზიის მფლობელი „ვალდე ბულნი არიან ეთერში განთავსების მიზნით წარმოდგენილ სოციალურ რეკლამას უსასყიდლოდ და არადისკრიმინაციულად დაუთმონ 1 საათში არანაკლებ 60 წამისა და მათი მომსახურების ზონაში მიმდინარე საარჩევნო კამპანიის დროს ... მიაწოდონ საზოგადოებას ინფორმაცია საარჩევნო სუბიექტებისა და მნიშვნელოვანი საარჩევნო პროცედურების შესახებ“. ინფორმაცია უნდა იყოს ზუსტი და მოიცავდეს შემდეგ მონაცემებს: ა) საარჩევნო უბნის მისამართები; ბ) არჩევნების თარიღი; გ) საარჩევნო საპროცედურო უფლებები და მოვალეობები.

სოციალური რეკლამები ეფექტიან საშუალებას წარმოადგენს არა მარტო ამომრჩეველთა ინფორმირებისთვის საარჩევნო წესებისა და პროცედურების შესახებ, არამედ ხელს უწყობს ამომრჩეველთა განათლებას, საზოგადოების მიერ დემოკრატიისთვის არჩევნების როლის უკეთესი გაცნობიერების დონის აწევის გზით. ამომრჩეველთა საგანმანათლებლო გადაცემების მაუწყებლობის მოცულობა შედარებით გაიზრდება დაწყებული 2009 წლიდან, როდესაც კერძო სამაუწყებლო კომპანიები, კანონის შესაბამისად, ვალდებული გახდებიან ყოველ ერთ საათში 90 წამი უსასყიდლოდ დაუთმონ სოციალურ რეკლამებს (მაუწყებლობის შესახებ კანონის 65-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი და 75-ე მუხლის მე-15 პუნქტი).

კანონი რამდენიმე დებულებას შეიცავს უმცირესობებისა და შეზღუდული შესაძლებლობების პირებისთვის ამომრჩეველ- თა განათლების ხელმისაწვდომობის საკითხთან მიმართებაში. საქართველოს საზოგადოებრივი მაუწყებელი ყველა მიმართულების გადაცემების მომზადებისას, ამომრჩეველთა საგანმანათლებლო გადაცემების ჩათვლით, ვალდებულია თავის პროგრამებში ასახოს ქვეყნის ეთნიკური და ენობრივი მრავალფეროვნება და, ასევე, მხედველობაში მიიღოს შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა ინტერესები (მაუწყებლობის შესახებ კანონის მე-16 მუხლი). ამ ვალდებულების შესრულების მიზნით იქმნება ფართო წარმომადგენლობის მქონე საზოგადოებრივი საბჭოები, რომლებმაც უნდა წარმოადგინონ უმცირესობების ინტერესები და მოთხოვნილებები საზოგადოებრივი მაუწყებლის მმართვალობითი საბჭოს წინაშე (მაუწყებლობის შესახებ კანონის 31-ე მუხლი).

ამომრჩეველთა საგანმანათლებლო და საინფორმაციო კამპანიები

გამოკითხული რესპოდენტების ერთ-ერთ მთავარ შეშფოთებას იწვევდა 2006 წლის ამომრჩეველთა საგანმანათლებლო და საინფორმაციო კამპანიების მცირე მოცულობები როგორც რაოდენობრივი, ასევე გეოგრაფიული დაფარვის კუთხით. მათი სურვილია ეს ხარვეზი გამოსწორებული იქნეს მომავალში, თუმცა არსებობს სხვა უფრო მნიშვნელოვანი პრობლემებიც. ამომრჩეველთა საგანმანათლებლო და საინფორმაციო კამპანიებში ძალზედ ცოტა არასამთავრობო ორგანიზაცია იყო ჩართული. შედეგად, არჩევნების წინ ასეთი კამპანიები ძალზედ შეზღუდული რაოდენობის აუდიტორიას მოიცავდა. რესპოდენტები ასევე წუხილით აღნიშნავდნენ, რომ ის კამპანიებიც კი, რომლებიც ჩატარდა ამომრჩეველთა ინფომირებისა და განათლების მიზნით, არ ატარებდა მასობრივ ხასიათს და ვერ მოიცავდა ყველა სოციალურ ჯგუფსა და რეგიონს. უმრავლესობა ასეთი კამპანიებისა უფრო საინფორმაციო ხასიათის იყო, ვიდრე ასრულებდა ამომრჩეველთა გათვითცნობიერების ფუნქციას. სავარაუდოდ ეს გამოწვეული იყო „ამომრჩეველთა განათლების“ ცნების არასწორი ინტერპრეტირებით და/ან რესურსების სიმწირით, რაც პირველ რიგში გამოიხატებოდა დაფინანსების უკმარისობაში.

ამომრჩეველთა არასაკმარისი გათვითცნობიერება უარყოფითად აისახა ამომრჩეველთა აქტივობაზე. ეროვნულ-დემოკრატიული ინსტიტუტის (NDI) საპარლამენტო პროგრამაში მომუშავე ხათუნა ხვიჩიამ შემდეგი განაცხადა: „ადამიანებს არ ესმით, თუ რატომ ირჩევენ ადგილობრივ ხელისუფლებას და რა კავშირშია ეს ამომრჩეველთა პრობლემებზე ზრუნვასთან. და რამდენადაც მათ არ იციან ამის შესახებ, ამიტომ გულგრილი რჩებიან ადგილობრივი არჩევნების მიმართ. ამომრჩევლები ვერ ანსხვავებენ ერთმანეთისგან ადგილობრივი და ცენტრალური ხელისუფლების კომპეტენციებს“. ამომრჩეველთა განათლებას შეუძლია გადამწყვეტი როლი ითამაშოს ასეთი ვითარების შეცვლაში, რამდენადაც მას გაცილებით ფართო ჰორიზონტი აქვს ამომრჩეველთა ინფომირებასთან შედარებით. ამიტომ უდავოა, რომ ამომრჩეველთა გათვითცნობიერებულობასთან დაკავშირებული ძირითადი პრობლემების გადაჭისთვის მხოლოდ ტექნიკური ინფორმაციის მიწოდება საკმარისი არ არის.

თუმცა ხაზი უნდა გავუსვათ, რომ ამომრჩეველთა განათლების დიდი მნიშვნელობა არ აკნინებს ამომრჩეველთა ინფომირების აზრს. ამომრჩეველთა ინფორმირებაზე აქცენტის გაკეთების ერთერთი ძირითადი მიზეზი განპირობებული იყო იმ წინააღმდეგობებით, რომლებსაც აწყდებოდნენ ამომრჩევლები საკუთარი ძალებით ინფორმაციის მოპოვების დროს. ცესკოს არ გააჩნდა საშუალება პასუხი გაეცა ამომრჩეველთა მიერ არჩევნების წინ დასმულ შეკითხვებზე. ცესკოს აპარატის უფროსმა, ბატონმა კუპრეიშვილმა აღიარა, რომ ცესკოს პრობლემები შეექმნა საინფორმაციო კამპანიასთან დაკავშირებით და მათი ცხელი ხაზი ვერ უზრუნველყოფდა თბილისის გარეთ მყოფი ამომრჩევლებისთვის დეტალური ინფორმაციის მიწოდებას რეგიონებში, ქალაქებსა და სოფლებში არსებული სიტუაციის შესახებ. ამასთან ერთად, ამომრჩევლებისთვის საკმარისი ინფორმაციის მიწოდების შესაძლებლობა არც საოლქო საარჩევნო კომისიებს გააჩნდათ. ამიტომ, ყოველი არჩევნების წინ მნიშვნელოვანია უზრუნველყოფილი იქნეს ამომრჩეველთა საინფორმაციო კამპანიების ჩატარება.

მიუხედავად იმისა, რომ საარჩევნო კოდექსში ადგილობრივი თვითმმართველობის საარჩევნო სისტემის მარეგულირებელი დებულებები ძირეულად შეიცვალა, ამას არ გამოუწვევია მნიშვნელოვანი ცვლილებების შეტანა საინფორმაციო კამპანიებში. ერთადეთი განსხვავება ის იყო, რომ ზოგიერთი ორგანიზაცია ამომრჩევლებს აწვდიდა ინფორმაციას ადგილობრივ თვითმმართველობის ორგანოებში წარმომადგენლების არჩევის სისტემის შესახებ და, შესაბამისად, მრავალი საკითხი ამომრჩევლებისთვის გაურკვეველი დარჩა.

შემსრულებელი ორგანოები და ორგანიზაციები

მიუხედავად იმისა, რომ ამომრჩეველთა საგანმანათლებლო და საინფორმაციო კამპანიების ჩამტარებელი ორგანიზაციების რაოდენობა შეზღუდული იყო, მკაფიოდ შეინიშნებოდა კამპანიების ტიპებისა და მათი გზავნილების, მიზნების, სამიზნე ჯგუფებისა და მასალის მიწოდების მეთოდების მრავალფეროვნება. ადგილობრივ არჩევნებამდე რაიმე ერთიანი ან ეროვნული საგანმანათლებლო და საინფორმაციო საქმიანობები ორგანიზებული არ ყოფილა, თუმცა ზოგიერთი ადგილობრივი არასამთავრობო და საერთაშორისო ორგანიზაცია და, გარკვეული მოცულობით, ცესკოც, ცდილობდნენ ეთანამშრომლათ ერთმანეთთან მათი საგანმანათლებლო და საინფორმაციო კამპანიების წარმოებისას ურთიერთგადაფარვის უარყოფითი ეფექტების თავიდან აცილების მიზნით. შესაძლოა სწორედ ასეთი თანამშრომლობის, ან რაიმე სხვა მიზეზებით, თითოეულ ორგანიზაციას შემუშავებული ჰქონდა საკუთარი მკაფიო და სხვა ორგანიზაციებისგან გამოკვეთილი სტრატეგია. ის რომ ორგანიზაციები ცდილობდნენ და ახერხებდნენ კიდეც მათი საქმიანობების ურთიერთგადაფარვის თავის არიდებას, არჩევნების წინ წარმოებული საგანმანათლებლო და საინფორმაციო კამპანიების რეალურად პოზიტიურ ასპექტს წარმოადგენდა.

ცენტრალური საარჩევნო კომისია (ცესკო)

გარკვეული მოცულობით, ამომრჩეველთა საგანმანათლებლო კამპანია ცესკომაც ჩაატარა, მაგრამ ამას ძირითადში „მიეცი ხმა“ (GOTV) კამპანიის სახე ჰქონდა. ცესკო ძირითადში იყენებდა კომერციულ სატელევიზიო არხებს, თუმცა მისი წარმომადგენლის განცხადებით, მათ ასევე მოამზადეს და ეთერში გაუშვეს რადიო რგოლები და დაბეჭდეს საინფორმაციო ფურცლები, ბუკლეტები და პლაკატები. ცესკოს საინფორმაციო კამპანია მიზნად ისახავდა ამომრჩეველთა სიების ოპტიმიზირებასა და ამომრჩეველთა ინფორმირებას კანდიდატების ვინაობის, საარჩევნო ოლქებისა და უბნების მდებარეობებისა და კენჭისყრის დღის პროცედურების შესახებ.

სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება (ISFED)

ISFED ორი ძირითადი პროექტის სახით ახორციელებდა ამომრჩეველთა საგანმანათლებლო კამპანიას.

პროექტის „საქართველო: 2006 წლის თავისუფალი და სამართლიანი თვითმმართველობის არჩევნების“ ფარგლებში, ISFED-მა ჩაატარა 190 „მე ხმას ვაძლევ პირველად“ სამუშაო შეხვედრა უმაღლესი სასწავლო დაწესებულებების საარჩევნო ასაკს მიღწეული სტუდენტებისთვის, რომელთაც პირველად მიეცათ უფლება მონაწილეობა მიეღოთ არჩევნებში. მათ შორის იყვნენ ეროვნულ უმცირესობათა ახალგაზრდობის წარმომადგენლები.

ISFED-მა მოაწყო 246 „საარჩევნო საგანმანათლებლო სამუშაო შეხვედრა“ ყველა ასაკის საარჩევნო უფლების მქონე საქართველოს მოქალაქეთათვის, განსაკუთრებული ყურადღების დათმობით ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენლების მიმართ. ISFED-ის დირექტორის, ქალბატონი თამუნა ჟვანიას თანახმად, ტრენინგების შემადგენლობა სცდებოდა ამომრჩეველთა ჩვეულებრივი ინფორმირების ფარგლებს და მოიცავდა ამომრჩეველთა უფლებებისა და მოვალეობების, ისევე როგორც კენჭისყრის პროცედურის განხილვებსა და განმარტებებს.

ასევე, ISFED-მა ჩაატარა რადიო კამპანიები და ორგანიზება გაუწია სპეციალურ ღონისძიებებს, რომლებიც გამიზნული იყო ამომრჩეველთა შორის ბეჭდვითი მასალის გასავრცელებლად.

საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია

საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციამ (საია) მოამზადა რგოლი, რომელიც ეთერში გადიოდა წინასაარჩევნო პერიოდში. რგოლი აუდიტორიას უხსნიდა წინასაარჩევნო აგიტაციის წარმოების, განსაკუთრებით საარჩევნო კამპანიებში საჯარო მოხელეების მონაწილეობასთან დაკავშირებულ წესებს. ასევე, რგოლი მოუწოდებდა ამომრჩევლებს შეეტყობინებინათ ცესკოსთვის ან საიასთვის ამ წესების დარღვევის შემთხვევების შესახებ. მთლიანობაში, საიას ყურადღება ძირითადად გამახვილებული იყო წინასაარჩევნო კამპანიასა და მისი წარმოების წესებზე. ორგანიზაციის თავმჯდომარის, გიორგი ჩხეიძის განცხადებით, „არჩევნები არ იწყება არჩევნების დღეს, არამედ იწყება, მაშინ როდესაც ხდება ამ დღის დაფიქსირება და მთავრდება მხოლოდ არჩევნების დღის შემდეგ. ამიტომ, გადამწყვეტი მნიშვნელობისაა საზოგადოებამ, მედიამ, კანდიდატებმა და არასამთავრობო ორგანიზაციებმა განსაკუთრებული ყურადღება დაუთმონ წინასაარჩევნო კამპანიასა და ამ სფეროში დამკვიდრებულ წესებს“.

ახალი თაობა - ახალი ინიციატივა

არასამთავრობო ორგანიზაციამ „ახალი თაობა - ახალი ინიციატივა“ (nGnI) თავის კამპანიაში გამოიყენა ბეჭდვითი მასალები და სარეკლამო დაფები. ამ ორგანიზაციის საგანმანათლებლო კამპანია ორი ძირითადი ეტაპისგან შედგებოდა. პირველ ეტაპზე, 6-დან 10 სექტემბრამდე წარმოებული ამომრჩეველთა საინფორმაციო კამპანიის დანიშნულებას წარმოადგენდა ამომრჩეველთა მოტივირება ამომრჩეველთა სიებში საკუთარი მონაცემების გადამოწმებისთვის 2006 წლის 12 სექტემბრამდე. მეორე ეტაპი მოიცავდა პერიოდს 30 სექტემბრიდან 3 ოქტომბრამდე და დაეთმო ინტენსიურ საინფორმაციო და საგანმანათლებლო კამპანიას, რომლის მიზანიც იყო:

− ადგილობრივ არჩევნებში ამომრჩეველთა აქტივობის გაზრდა;

− საარჩევნო პროცედურების განმარტება ამომრჩევლებისთვის;

− გამარჯვებული კანდიდატის გამოსავლენი ფორმულის განმარტება ამომრჩევლებისთვის.

სხვა ორგანიზაციები

ასევე უპრიანია ამომრჩეველთა განათლებასთან დაკავშირებული ზოგიერთი სხვა „კამპანიის“ მოხსენიებაც, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი არ შეიძლება განხილული იქნენ სრულყოფილი კამპანიის სახით, ამ კუთხით მათი არასაკმარისი მიზანდასახულობის ან ადგილობრივ არჩევნებთან უშუალო კავშირის არქონის გამო.

განათლების სამინისტრომ შეიტანა სამოქალაქო განათლების კურსი მეათე კლასის სასწავლო პროგრამაში, რომლის ერთი ნაწილიც სწორედ ამომრჩეველთა განათლების საკითხებს ეთმობა. დამატებით სამოქალაქო განათლების ელემენტები შეტანილი იქნა სხვა სასკოლო საგნებშიც, მაგალითისთვის, საქართველოს ისტორიის კურსში, რომლის სწავლებაც მეშვიდე კლასიდან იწყება. მართალია, ამ მოსწავლეებს არ მიუღწევიათ ხმის მიცემის ასაკისათვის, ეს მაინც მნიშვნელოვან ინვესტიციას წარმოადგენდა მომავალი არჩევნებისთვის.

სამოქალაქო განათლების საკითხების შეტანა სასკოლო პროგრამებში მიზნად ისახავდა გრძელვადიანი ამოცანების გადაწყვეტას, ვიდრე ამომრჩეველთა განათლებას კონკრეტული არჩევნებისთვის. სინამდვილეში, არჩევნებში დამოკრატიული მონაწილეობისა და მისგან გამომდინარე კულტურული ეფექტების მისაღწევად საჭიროა ამომრჩეველთა განათლება შეივსოს უწყვეტი სამოქალაქო საგანმანათლებლო ღონისძიებებით.

პოლიტიკური პარტიებიც მოუწოდებდნენ ხალხს არჩევნებში მონაწილეობისკენ, თუმცა ეს არ იყო ამომრჩეველთა განათლების ან ინფორმირების დაგეგმილი კამპანია, არამედ უფრო წარმოადგენდა მათი წინასაარჩევნო კამპანიების შემადგენელ ნაწილს

კამპანიები უმცირესობებისა და შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირებისთვის

თავისუფლების ინსტიტუტს მიაჩნია, რომ უმცირესობები და შეზღუდული ფიზიკური შესაძლებლობების მქონე მოქალაქეები საჭიროებენ სპეციალურ საგანმანათლებლო და საინფორმაციო კამპანიების ჩატარებას. ამ კუთხით, საკითხავია, თუ რამდენად მოესწრო ასეთი კამპანიების ჩატარება 2006 წლის არჩევნებამდე. ISFED-მა ჩაატარა ტრენინგები ყველა რეგიონში. ეთნიკური უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში ასეთი ტრენინგები ჩატარდა რუსულ ენაზე, თარჯიმნების გარკვეული დახმარების გამოყენებით, რამდენადაც უმცირესობების ზოგიერთმა წარმომადგენელმა მოაწყო სპეციალური ტრენინგები ეთნიკური უმცირესობებისთვის და, შესაბამისად, მისი ძალისხმევა გაერთიანებული იყო nGnI-ს ანალოგიური მიმართულების ღონისძიებებთან. ამ უკანასკნელმა საერთაშორისო რესპუბლიკური ინსტიტუტის (IRI) მხარდაჭერით, დაბეჭდა ბროშურები და ბუკლეტები სომხურ და აზერბაიჯანულ ენებზე. ჩვენს მიერ გამოკითხული რესპოდენტების უმრავლესობის აზრით, ეს უაღრესად მნიშვნელოვანი იყო, რადგან ბეჭდვითი მასალები საუკეთესო საშუალებას წარმოადგენს ასეთი რეგიონებისთვის, თუ გავითვალისწინებთ ამ რეგიონებში ელექტრონული საინფორმაციო საშუალებების ხელმისაწვდომობასთან დაკავშირებულ პრობლემებს.

ცესკომ მოამზადა სატელევიზიო რგოლები საქართველოში მცხოვრები ეთნიკური უმცირესობებისთვის სომხურ, აზერბაიჯანულ, აფხაზურ, ოსურ და რუსულ ენებზე, თუმცა ეს რგოლები ეთერში სულ რამდენიმეჯერ გადაიცა და ისიც არა საუკეთესო საეთერო დროს. ქართულ და არაქართულ ენებზე მომზადებული რგოლების ეთერში გაშვების ხანგრძლივობების შედარების შედეგად დადგინდა, რომ ქართულ ენოვანი რგოლები ეთერში ექვსჯერ უფრო მეტი ხნით იყო განთავსებული ყველა სხვა ენაზე მომზადებული რგოლებისთვის გამოყოფილ ჯამურ საეთერო დროსთან შედარებით.³ ეთნიკური უმცირესობების ენებზე მომზადებული რგოლები გადაიცემოდა საზოგადოებრივი მაუწყებლის არხზე, მათ ენებზე გასული ახალი ამბების დაწყებამდე და დასრულების შემდეგ, რომლებიც ყოველდღიურად გადის ეთერში დღის ოთხ საათზე და ხუთის ნახევარზე. მიუხედავად იმ ფაქტისა, რომ უმცირესობებისთვის ეთერით გადაცემული ინფორმაცია ძალზედ შეზღუდული მოცულობის იყო, ცესკოს რაიმე სხვა ბეჭდვითი თუ სხვა სახის ინფორმაცია ასეთი ამომრჩევლებისთვის მათ მშობლიურ ენებზე არ მიუწოდებია.

მდგომარეობა კიდევ უფრო სავალალო აღმოჩნდა შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ამომრჩევლებთან მიმართებაში. მიუხედავად იმისა, რომ რამდენიმე არასამთავრობო ორგანიზაციამ ჩაატარა სპეციალური კამპანიები ეთნიკური უმცირესობებისთვის, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ამომრჩეველთათვის საინფორმაციო ან საგანმანათლებლო კამპანიები საერთოდ არ განხორციელებულა. ცესკომ არ დაბეჭდა საარჩევნო ბიულეტენები ბრაილის შრიფტით (უსინათლოებისთვის მხოლოდ საარჩევნო კოდექსის ბეჭდვითი ვარიანტი მომზადდა), ისევე როგორც უსინათლოებისთვის არ ჩაუტარებია რაიმე კარდაკარ სიარულის ან სატელეფონო სახის სააგიტაციო კამპანიები.

საშუალებები

სხვადასხვა ორგანიზაციებმა სხვადასხვა სახის საშუალებები აირჩიეს ამომრჩეველთა საგანმანათლებლო და საინფორმაციო გზავნილების გავრცელებისთვის, თუმცა ოთხ მთავარ საშუალებას წარმოადგენდა ბეჭდვითი მასალები, რეკლამა, უშუალო საუბრები და მასობრივი საინფორმაციო საშუალებები. ბეჭდვითი მასალები ამომრჩეველთა საგანმანათლებლო და საინფორმაციო კამპანიების წარმოების დროს, ჩამტარებელი ორგანიზაციები ყველაზე ხშირად იყენებდნენ ბეჭდვით მასალებს. თუმცა ზოგიერთი ორგანიზაცია ამ საშუალებებს ადგილობრივი არჩევნებისთვის მხოლოდ დამხმარე წამახალისებელი მასალების სახით იყენებდა. მაგალითისთვის, ISFED, რომელიც ძირითადში ფოკუსირებული იყო სტუდენტებისა და უფროსი ასაკის ამომრჩევლებისთვის ტრენინგების მოწყობაზე, ასევე ამომრჩევლებს შორის ბეჭდვით მასალებსაც ანაწილებდა.

მოქალაქეთა საარჩევნო და ადგილობრივი თვითმმართველობის საკითხებში განათლების მიზნით, ISFED-მა დაბეჭდა და უფასოდ გაავრცელა საინფორმაციო ჟურნალის „მოქალაქე და ხელისუფლება“ სამი ნომერი (28 500 ეგზემპლარი). დამატებით, ამავე ორგანიზაციამ ქართულ და რუსულ ენებზე გამოსცა საინფორმაციო ბიულეტენი „მე ხმას ვაძლევ პირველად“ (1 300 ეგზემპლარი). 2006 წლის 28 სექტემბერს ISFED-მა მოაწყო სპეციალური „საჯარო სტენდები“ 75 საარჩევნო ოლქის ტერიტორიებზე მოქალაქეთა თავშეყრის ადგილებში, სადაც გავრცელდა საგანმანათლებლო მასალები, რომელთა მიზანი იყო მოქალაქეთა ცოდნისა და ხმის მიცემისადმი და არჩევნების პროცესისადმი ინტერესის ამაღლება.

ადგილობრივი არჩევნების დღემდე, ISFED-მა საქართველოს მასშტაბით გაავრცელა შემდეგი საგანმანათლებლო მასალები:

- საარჩევნო საგანმანათლებლო ბროშურა ქართულ − ენაზე - 8 300 ეგზემპლარი;

− საარჩევნო საგანმანათლებლო ბროშურა რუსულ ენაზე - 2 300 ეგზემპლარი;

− ბროშურა „მე ხმას ვაძლევ პირველად“ ქართულ ენაზე - 5 500 ეგზემპლარი;

− ბროშურა „მე ხმას ვაძლევ პირველად“ რუსულ ენაზე - 1 400 ეგზემპლარი;

− საარჩევნო საგანმანათლებლო ბუკლეტი ქართულ ენაზე - 10 000 ეგზემპლარი;

− საარჩევნო საგანმანათლებლო ფურცელი ქართულ ენაზე - 15 000 ეგზემპლარი;

− საგანმანათლებლო ბუკლეტი საარჩევნო და თვითმმართველობის საკითხებში ქართულ ენაზე - 22 500 ეგზემპლარი.

არასამთავრობო ორგანიზაციამ „nGnI“ ამომრჩეველთა საგანმანათლებლო კამპანიის წარმოებისას აქცენტი ბეჭდვით მასალებზე გააკეთა. მისი კამპანია ორ ნაწილად იყო დაყოფილი. პირველი ნაწილი ჩატარდა 6-დან 10 სექტემბრამდე, ხოლო მეორე - 30 სექტემბრიდან 3 ოქტომბრამდე. კამპანიის ფარგლებში ორგანიზაციამ გაავრცელა 100 000 საინფორმციო ფურცელი, ხოლო კიდევ 150 000 ფურცელი 3 და 4 ოქტომბერს ჩამოარიგა თბილისში მოქალაქეების ბინების კარებებთან.

ცესკომ ჩაატარა კამპანია დევიზით „მიეცი ხმა“ („GOTV“) და, სატელევიზიო სარეკლამო რგოლების გარდა, მოამზადა სხვადასხ ვა წამახალისებელი მასალები საინფორმაციო ფურცლების, ბუკლეტებისა და ბროშურების შემადგენლობით.

პირისპირ შეხვედრები

ISFED ერთადერთი ორგანიზაცია გამოდგა, რომელმაც თავისი საგანმანათლებლო კამპანიის ფარგლებში პირისპირ შეხვედრები ჩაატარა ამომრჩევლებთან. სხვა ორგანიზაციებს ამ ურთიერთობის საშუალების მნიშვნელობა ან საერთოდ არ გაუცნობიერებიათ ან, მათი აზრით, ამგვარი კამპანიის ჩატარებისთვის მათთვის უზომოდ დიდი რესურსები იყო საჭირო. თავისი ორი უმთავრესი კამპანიის ფარგლებში, ISFED-მა მოაწყო სამუშაო შეხვედრები საქართველოს სხვადასხვა რეგიონებში, რომელთა შორის იყო 190 შეხვედრა სტუდენტებთან დევიზით - „მე ხმას ვაძლევ პირველად“ და 246 საარჩევნო საგანმანათლებლო სამუშაო შეხვედრა საარჩევნო უფლების მქონე ყველა ასაკის მოქალაქეებისთვის.

მედია (სატელევიზიო და რადიო კამპანიები)

ერთადერთ ორგანიზაციას, რომელმაც თავის საგანმანათლებლო კამპანიის ნაწილის სახით გამოიყენა მედია, წარმოადგენდა ISFED, რომელმაც მოამზადა და სხვადასხვა რადიოსადგურებიდან ქვეყნის მასშტაბით ეთერში გაუშვა შვიდი საგანმანათლებლო რადიო თოქ-შოუ. რადიო თოქ-შოუები მიზნად ისახავდა არჩევნებთან დაკავშირებული საკითხების განხილვას საქართველოს მოქალაქეებთან ერთად.

რეკლამა

სააგიტაციო რეკლამები, რომლებიც მოიცავდა სატელევიზიო და რადიო რგოლების გაშვებასა და პლაკატებისა და სარეკლამო დაფების („ბილბორდების“) გამოყენებას, ამომრჩეველთა საინფორმაციო და საგანმანათებლო კამპანიების დროს გამოყენებულ ერთერთ ძირითად საშუალებას წარმოადგენდა. საიამ სატელევიზიო სარეკლამო რგოლები მისი კამპანიის ერთადერთი საშუალების სახით გამოიყენა. მისი რგოლებით ამომრჩეველს ეძლეოდა ინფორმაცია წინასაარჩევნო პროცესის წარმოების წესების შესახებ და მოუწოდებდა მათ ეცნობებინათ ამ წესების დარღვევების თაობაზე.

ISFED-მა მოამზადა საგანმანათლებლო აუდიო რგოლი საარჩევნო პროცედურების შესახებ, რომელიც 23-ჯერ გავიდა რადიოს „იმედი“ ეთერში. ასევე, ცესკომ მოამზადა და გადასცა სხვადასხვა სატელევიზიო სარეკლამო რგოლები ქართულ და საქართველოში მცხოვრები უმცირესობების სასაუბრო ენებზე. nGnI-მა მისი კამპანიის „მიეცი ხმა“ ფარგლებში, დაბეჭდა და გაავრცელა სხვადასხვა პლაკატები. იმავე კამპანიაში მათ ასევე გამოიყენეს თბილისში განთავსებული 8 დიდი ბილბორდი.

ძირითადი გზავნილები

კამპანიების უმრავლესობა საინფორმაციო ხასიათს ატარებდა და მიზნად ისახავდა ამომრჩეველთათვის ძირითადი საარჩევნო თარიღებისა და პროცედურების გაცნობას. გამოიყენებოდა ისეთი დევიზები, როგორებიცაა „მე მივდივარ არჩევნებზე, შენ?“ და „გადაამოწმე შენი მონაცემები ამომრჩეველთა სიაში 12 სექტემბრამდე!“ ზოგიერთი კამპანიის მთავარი გზავნილი მიზნად ისახავდა ამომრჩეველთა კენჭისყრაში მონაწილეობის წახალისებას, რისთვისაც ახსენებდა მათ, რომ ხმის მიცემა ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებასა და მოქალაქეობრივ პასუხისმგებლობას წარმოადგენს. თუმცა, ამომრჩეველთა საგანამანათებლო კამპანიების ასეთ გზავნილებს თან არ ახლდა ამ უფლებისა და პასუხისმგებლობების საკმარისი განმარტებები, რაც იწვევდა თავად გზავნილების ეფექტიანობის დაქვეითებას, რადგან ადამიანებს ნაკლებად ესმოდათ, თუ რისთვის სჭირდებოდათ ასეთი უფლება ან პასუხისმგებლობა. მეორე მხრივ, ზოგიერთი საგანმანათლებლო კამპანია იმავდროულად ამომრჩეველთა საინფორმაციო კამპანიასაც წარმოადგენდა. ეს ღონისძიებები მოუწოდებდა რა მოქალაქეებს კენჭისყრაში მონაწილეობისკენ და ამარაგებდა მათ ინფორმაციით საარჩევნო პროცედურების შესახებ, ამასთან ერთად ათვითცნობიერებდა ამომრჩევლებს მათი უფლებებისა და პასუხისმგებლობების საკითხებში.

რესურსები

ის ფაქტი, რომ სხვადასხვა ორგანიზაციები განსხვავებულ საშუალებებს იყენებდნენ და სხვადასხვა სამიზნე ჯგუფებზე იყვნენ ორიენტირებული, ადგილობრივი არჩევნების ძალზედ პოზიტიურ ასპექტს წარმოადგენს. თუმცა, ამომრჩეველთა განათლებისა და ინფორმირების მიზნით ძალიან მცირე რაოდენობის საშუალებები და მეთოდები იქნა გამოყენებული. ადგილობრივ არასამთავრობო ორგანიზაციებს, ისევე როგორც ცესკოს, მასშტაბურად არ მიუმართავთ ისეთი საშუალებებისთვის, როგორებიცაა კარდაკარ აგიტაციის, ინფორმაციის თვალსაჩინო ადგილებზე გამოკვრის, ქუჩაში შეკრებების გამართვისა და სატელეფონო აგიტაციის მეთოდები. თუმცა, ყველა ორგანიზაციას გააჩნდა ცხელი ხაზი, ან მათ საინფორმაციო ბარათებსა და ბროშურებში მითითებული იყო ცესკოს ცხელი ხაზის სატელეფონო ნომერი.

თავისუფლების ინსტიტუტის მიერ წარმოებული გამოკითხვების დროს რამდენჯერმე იქნა ნახსენები, რომ ისეთი სააგიტაციო მეთოდი, როგორიცაა კარდაკარ აგიტაციის მეთოდი, შესაძლოა ძალზედ ეფექტიანი ყოფილიყო, მაგრამ ადგილობრივი არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და ცესკოსთვის შეუძლებელი იყო მათი გამოყენება ხელმისაწვდომი რესურსების სიმწირის გამო. რესურსების დეფიციტი საქართველოში ზოგადად მოიცავდა სამ ძირითად ელემენტს, რომლებიცაა ფინანსური სახსრები, ადამიანური რესურსები და დრო. ადგილობრივ არჩევნებში მთავარ პრობლემას მესამე ელემენტის უკმარისობა ქმნიდა. სწორედ დროის დეფიციტის შედეგად მოუხდა თავისი კამპანიების გაუქმება ზოგიერთ ორგანიზაციას. მაგალითად, ეუთოს მისიამ საქართველოში და nGnI-ამ ვერ შეძლეს სტუდენტობაზე გამიზნული კამპანიების წარმოება, რადგან იმ დროს ყველა სტუდენტი საზაფხულო არდადეგებზე იმყოფებოდა. იმ ორგანიზაციებსაც კი, რომლებმაც თავიანთი კამპანიები ადრე დაიწყეს, როგორებიცაა საია და ISFED, სერიოზული პრობლემები შეექმნათ კამპანიის წარმოების პროცესში.

მეორე მიზეზს, რომლის გამოც არასამთავრობო ორგანიზაციებმა ვერ შეძლეს მეტი კამპანიების ჩატარება და უფრო დიდი რესურსების საჭიროების მქონე სხვა საშუალებების გამოყენება, უსახსრობა წარმოადგენდა. დონორული ორგანიზაციებიდან დაფინანსების მოპოვების მიზნით, არასამთავრობო ორგანიზაციებს უნდა შეემუშავებინათ მკაფიოდ დაგეგმილი და დროში სრულად გაწერილი საქმიანობები, რაც ძალზედ რთული იყო, რადგან საარჩევნო კანონის თანახმად, არჩევნების თარიღი არჩევნებამდე არაუგვიანეს 40 დღით ადრე უნდა გამოცხადდეს. მთავრობამაც ეფექტიანად გამოიყენა ეს უფლება, რათა გაერთულებინა ცხოვრება არასამთავრობო ორგანიზაციებისთვის. მართალია, ცესკოს გამოეყო ფულადი სახსრები სახელმწიფო ბიუჯეტიდან, მაგრამ მათი ხარჯვის მიზნობრიობის განსაზღვრა თავად ცესკოზევე იყო მინდობილი, ხოლო კანონი არ ავალდებულებდა ცესკოს საგანმანათლებლო და საინფორმაციო კამპანიების ჩატარებას.

დონორი ორგანიზაციები

ფინანსური სახსრების დეფიციტის ერთ-ერთი მიზეზი გარკვეულად განპირობებული იყო დონორი ორგანიზაციების მცირე რაოდენობით, რომლებიც ძირითადში წარმოდგენილი იყვნენ რამდენიმე საერთაშორისო და საერთაშორისო მხარდაჭერის მქონე ადგილობრივი ორგანიზაციით. ადგილობრივი არასამთავრობო ორგანიზაციებისთვის ეს ორგანიზაციები კამპანიების წარმოების მიზნით ფინანსირების მოპოვების ერთადერთ ხელმისაწვდომ ინსტიტუციურ წყაროს წარმოადგენდნენ. სახელმწიფო ბიუჯეტი მხოლოდ ცესკოს საქმიანობებს აფინანსებდა. nGnI-ს ხელმძღავნელის, ბატონი იონათამიშვილის თქმით, „ქართული ბიზნესი მართლაც გულგრილი რჩება ამ საკითხებთან მიმართებაში“.

ჩვენს მიერ ჩატარებული გამოკითხვის დროს ძირითადად მოიხსენიებოდნენ შემდეგი საერთაშორისო დონორი ორგანიზაციები: აშშ-ს საერთაშორისო განვითარების სააგენტო (USAID), ეროვნული წვლილი დემოკრატიაში, ურბანული ინსტიტუტი, მოქმედება შიმშილის წინააღმდეგ და ევროპული ცენტრი უმცირესობების საკითხებში. საგანმანათლებლო და საინფორმაციო კამპანიების დაფინანსებაში ასევე აქტიურად იყვნენ ჩართული სხვადასხვა ქვეყნების საელჩოები და მთავრობები. ერთ-ერთ ასეთ კამპანიას მხარს უჭერდა დანიის მთავრობა. გარდა ამისა, საგანმანათლებლო კამპანიების დაფინანსებაში აქტიურად მონაწილეობდა საქართველოში მოქმედი ორი ორგანიზაცია: „ფონდი ღია საზოგადოება - საქართველო“ და „ევრაზიის ფონდი“.

რეკომენდაციები

საკანონმდებლო ცვლილებები

− ცვლილებები კანონში მაუწყებლობის შესახებ: პარლამენტმა უნდა მიიღოს ცვლილებები საქართველოს კანონში მაუწყებლობის შესახებ, რომელი ცვლილებებითაც კერძო სამაუწყებლო კომპანიებს დაეკისრებათ სოციალური რეკლამების ეთერში უსასყიდლოდ გაშვების ვალდებულება 2009 წლამდე. ეს შესაძლებელს გახდის ამომრჩეველთა უწყვეტ განათლებას მედიის საშუალებით 2008 წლის საპრეზიდენტო და საპარლამენტო არჩევნების პერიოდში.

− ცესკოსთვის ამომრჩეველთა საგანმანათლებლო საქმიანობების წარმოების ვალდებულების დაკისრება: საარჩევნო კოდექსში ცესკოს მკაცრად უნდა განესაზღვროს არა მარტო ამომრჩეველთა ინფორმირების უზრუნველყოფა, არამედ საზოგადოების გათვითცნობიერების ამაღლებისა და ამომრჩეველთა საგანმანათლებლო მასშტაბური კამპანიების წარმოება მრავალფეროვანი მეთოდოლოგიების გამოყენებით და, ამასთან, სახელმწიფო ბიუჯეტში გათვალისწინებული უნდა იქნეს ამგვარი საქმიანობების წარმოებისთვის საჭირო ხარჯების დაფინანსება.

− უმცირესობებისა და შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა მხარდაჭერა: საარჩევნო კოდექსში მკაფიოდ უნდა განისაზღვროს უმცირესობებისა და შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ამომრჩეველთათვის საინფორმაციო და საგანმანათლებლო კამპანიების ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფის ვალდებულება. აქცენტი უნდა გაკეთდეს კონკრეტულად თითოეული ეთნიკური უმცირესობის ენაზე (სომხული, აზერბაიჯანული, აფხაზური, ოსური და რუსული ენები) და არა მხოლოდ რუსულზე.

რეკომენდაციები საარჩევნო ადმინისტრაციის, სამოქალაქო საზოგადოებისა და დონორი ორგანიზაციებისთვის

− ამომრჩეველთა საგანმანათლებლო კამპანიის წარმოება უწყვეტ საფუძველზე: წარსულში, ამომრჩეველთა საგანმანათლებლო საქმიანობები დროის თვალსაზრისით არჩევნების პერიოდით იყო შემოსაზღვრული. თუ ასე გაგრძელდა, მსგავსი კამპანიები მომავალშიც ისეთივე უშედეგო იქნება, როგორც ეს იყო 2006 წლის ადგილობრივი არჩევნების დროს. ამომრჩეველთა გათვითცნობიერება და ფართო დემოკრატიული მშენებლობის საქმიანობები მოითხოვს გრძელვადიანი ძალისხმევის გამოყენებას, რომელიც არ იქნება შემოსაზღვრული კონკრეტული არჩევნების დროითი ჩარჩოებით.

− საგანმანათლებლო პროგრამის შემუშავება: 2006 წლის ადგილობრივი არჩევნების გამოცდილებამ მკაფიოდ უჩვენა, რომ თანმიმდევრული სტრატეგიის უქონლობა ამცირებს კამპანიის საერთო ეფექტიანობას. კამპანიის წარმატებით წარმოების მიზნით, აუცილებელია იგი შემუშავებული იყოს სათანადო ხედვისა და მისიის, სტრატეგიული მიზნებისა და რესურსების, შესაძლებლობების, საფრთხეების, ძლიერი და სუსტი მხარეების, შედეგების, ინდიკატორებისა და დაშვებების შეფასების საფუძველზე. სამუშაო პროგრამაში გათვალისწინებული უნდა იყოს ყველა დაინტერესებული მხარის საქმიანობები, საარჩევნო ადმინისტრაციის, სამოქალაქო საზოგადოების, პოლიტიკური პარტიებისა და დონორი ორგანიზაციების ჩათვლით. ერთიანი გეგმის შედგენა შესაძლებელს გახდის სათანადო საჭიროებების იდენტიფიცირებას ყველა მონაწილის მიერ და შესაძლო შეცდომების თავიდან აცილებას. ამგვარი პროგრამის განხორციელებისთვის საჭირო მაკოორდინირებელი და სამართლებრივი სტატუსის უზრუნველმყოფი ორგანოს როლი უნდა შეასრულოს ცენტრალურმა საარჩევნო კომისიამ.

− ამომრჩეველთა წინა საგანმანათლებლო კამპანიების შეფასება: უნდა ჩატარდეს წინა პერიოდის გამოცდილებით გამოვლენილი ხარვეზებისა და საუკეთესო პრაქტიკების ანალიზი, დაგროვილი გამოცდილება ხელს შეუწყობს ეფექტიანი, მოთხოვნილებაზე ორიენტირებული სტრატეგიების შემუშავებას;

− ამომრჩეველთა განათლებისთვის შედარებით ინოვაციური და პროაქტიური საგანმანათლებლო მეთოდების გამოყენება, მოწინავე საკომუნიკაციო, საინფორმაციო და მეთოდოლოგიური საშუალებების გათვალისწინებით. ასეთი საშუალებები კეძოდ მოიცავს ინოვაციურ ბეჭდვით მასალებს, როგორებიცაა: კომიქსები და ილუსტრაციები, მისაწებებელი ეტიკეტები, კალენდრები, სასკოლო და საუნივერსიტეტო გაზეთები, ნახატები და კულტურული ღონისძიებები; თეატრალური დადგმები, ქუჩის წარმოდგენები, პირისპირ შეხვედრები, კარდაკარ აგიტაციისა და ერთმანეთის ინდივიდუალური სწავლებების ჩათვლით, პირდაპირი საფოსტო და სატელეფონო აგიტაციები და სხვ. გარდა ამისა, უნდა მოეწყოს იმიტაციური და საცდელი არჩევნები, განსაკუთრებით კენჭისყრაში პირველად მონაწილე ამომრჩევლებისთვის.

− რადიომაუწყებლობისა და პრესის, მათ შორის, რეგიონალური ელექტრონული და ბეჭდვითი მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების უფრო აქტიურად გამოყენება საზოგადოების გაცნობიერების დონის გასაუმჯობესებელ კამპანიებში, ინფორმაციის მოქალაქეებამდე დაყვანისა და მათი განათლების მიზნით.

− ეთნიკური უმცირესობებისა და შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა უფრო აქტიური ჩართვა ამომრჩეველთა საგანმანათლებლო კამპანიებში.

− კერძო სექტორთან მუშაობის გაუმჯობესება, ბიზნესის მხრიდან ამომრჩეველთა კამპანიებისთვის რესურსების გამოყოფის წახალისების მიზნით.

ინფორმაციის წყაროები

− ცენტრალური საარჩევნო კომისია (ცესკო), ბ-ნი ნუგზარ კუპრეიშვილი

− საქართველოს საზოგადოებრივი მაუწყებელი, ქ-ნი ნატო ტყეშელაშვილი

− საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია (საია), ბ-ნი გიორგი ჩხეიძე

− საერთაშორისო რესპუბლიკური ინსტიტუტი (IRI), ბ-ნი მარკ ლენზი

− თავისუფალი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება (ISFED), ქ-ნი თამუნა ჟვანია

− განათლების სამინისტრო, ბ-ნი სიმონ ჯანაშია

− ეროვნულ-დემოკრატიული ინსტიტუტე (NDI), ქ-ნი ხათუნა ხვიჩია

− ახალი თაობა - ახალი ინიციატივა (nGnI), ბ-ნი კოკი იონათამიშვილი

− ეუთოს მისია საქართველოში, დოქტორი მარი-კარინ ვონ გუმპენბერგი

− ცესკოს ვებ-გვერდი: http://www.cec.gov.ge/

− ISFED-ის ვებ-გვერდი: http://www.isfed.ge/

− nGnI-ს ვებ-გვერდი: http://www.nGnI.net/

__________________

1. იხ. ცენტრალური საარჩევნო კომისიის ვებ-გვერდი: http://www.cec.gov.ge/index. php?lang_id=GEO&sec_id=33& info_id=2162

2. იხ. საქართველოს პარლამენტის ვებ-გვერდი: http://www.parliament.ge/index. php?lang_id=GEO&sec_id= 69&kan_det=det&kan_id=256

3. საქართველოს საზოგადოებრივი მაუწყებლისგან მიღებული ოფიციალური სტატისტიკური მონაცემები.

ავტორი შორენა რატიანი

ომისა და მშვიდობის გაშუქების საერთაშორისო ინსტიტუტი (IWPR)

შესავალი

დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას, რომ 2006 წლის ადგილობრივი არჩევნები, საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, საქართველოში ჩატარებულ თითქმის ყველა სხვა არჩევნებთან შედარებით, მედიის აქტიურობის თვალსაზრისით, ყველაზე სუსტი გამოდგა.

ეს რამდენიმე მიზეზით იყო განპირობებული. პირველ რიგში, მედია მეტ ყურადღებას უთმობდა არჩევნების პერიოდში საქართველოსა და რუსეთს შორის უაღრესად დაძაბულ ურთიერთობებს, ვიდრე თავად არჩევნებს. იმავდროულად, არჩევნების შედეგები მარტივად პროგნოზირებადი იყო. ამიტომ, არჩევნების აქტუალობამ უკანა პლანზე გადაიწია სხვა უფრო დამაინტრიგებელი ადგილობრივი თუ საერთაშორისო პრობლემების ფონზე. არჩევნები იშვიათად თუ წარმოადგენდა ცენტრალური სატელევიზიო პროგრამების ახალი ამბების მნიშვნელოვან თემას და ასევე წინა არჩევნებთან შედარებით, მას ნაკლები ყურადღება ჰქონდა დათმობილი დედაქალაქის პრესაში.

ასევე არასაკმარისად გაშუქდა საარჩევნო უბნებზე განვითარებული მოვლენები. არჩევნების დღეს მედია, უმთავრესად ტელევიზიების ჟურნალისტების სახით, ძირითადად დაკავებული იყო იმ უბნების მონახულებით, რომლებშიც ხმას აძლევდნენ საქართველოს პოლიტიკური ელიტის წარმომადგენლები. ყველა წინა არჩევნებისგან განსხვავებით, ძალზედ ცოტა ჟურნალისტი აკვირდებოდა თავად ხმის მიცემის პროცესს, განსაკუთრებით კი თბილისში.

საერთაშორისო და ადგილობრივი დამკვირვებლების ანგარიშების მიხედვით, 2006 წლის ადგილობრივი არჩევნები გადამწყვეტი მნიშვნელობის მქონე დარღვევების გარეშე ჩატარდა. ამასთან ერთად, ადგილი ჰქონდა რამდენიმე სერიოზულ ხარვეზს, თუმცა მათ მიმართებაში რაიმე გამოკვლევა არც ბეჭდვით და არც ელექტრონულ მედიას უწარმოებია. არჩევნების დროს ცალკეული არასამთავრობო ორგანიზაციების მიერ გამოვლენილი დარღვევების ამსახავი ინფორმაციის გავრცელება, ძირითადად, თავად ამ ორგანიზაციების ძალისხმევაზე იყო მინდობილი.

არჩევნებთან დაკავშირებული დეტალური ინფორმაციის მიწოდებამ ძალზედ სწრაფად დაკარგა აქტუალობა და მედიაც მარტივად გადაერთო სხვა უფრო მიმზიდველ თემებზე, რომლებიც მათ მიერ უფრო მნიშვნელოვნად იყო მიჩნეული. ამ მიმართებით განსხვავებული სიტუაცია შეიმჩნეოდა რეგიონალურ მედიაში, რომელმაც გაცილებით მეტი მოცულობით გააშუქა როგორც წინასაარჩევნო კამპანია, ასევე თავად კენჭისყრის პროცესი და არჩევნების შედეგები. ზოგადად, მედიის მეტი ინტერესი დაიკვირვებოდა ხმის მიცემის დღემდე. თუმცა, უმრავლესობა პოლიტიკური სუბიექტების წინასაარჩევნო კამპანიები ისეთი პასიური იყო, რომ მათ მიმართ მედიის ყურადღება არჩევნებს შორის პერიოდში გამომჟღავნებული დაინტერესებისგან არ განსხვავდებოდა.

ხელისუფლების მაღალი რანგის მოხელეებმა უარი განაცხადეს არჩევნების წინ სატელევიზიო დებატებში მონაწილეობაზე, რის შედეგადაც თოქ-შოუებში დომინანტური მდგომარეობა ოპოზიციის წარმომადგენლებს ეკავათ. თუმცა, ასეთი გადაცემების დამონტაჟებისა და ხელისუფლებისა და მმართველი პარტიის წინააღმდეგ ოპოზიციის ემოციური განცხადებების მიუხედავად, დებატები ძირითადში ცალმხრივ და მოსაწყენ ხასიათს ატარებდა, რის შედეგადაც ნაკლებად ახერხებდნენ საკმარისი ტელეაუდიტორიის მოზიდვას.

მედიის როლი 2006 წლის ადგილობრივ არჩევნებში

მედიის აქტიურობისა და გაშუქების ინტენსიურობის ხარისხის მიხედვით 2006 წლის ადგილობრივი არჩევნებისა და 2002 წლის ივნისის ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნების ერთმანეთთან შედარება საშუალებას იძლევა აიხსნას ბოლო არჩევნებზე მედიის აშკარა პასიურობის მიზეზები. საქმე ის არის, რომ 2002 წლის ადგილობრივი არჩევნები ჩატარდა პოლიტიკურ პარტიებს შორის გაცხოველებული პაექრობის პირობებში, რომელშიც ერთმანეთს რამდენიმე დიდი პარტია უპირისპირდებოდა. პოლიტიკური პარტიების მაღალი კონკურენტუნარიანობა განაპირობებდა მოსახლეობის გაზრდილ მოთხოვნას ინფორმაციის მიმართ. შესაბამისად, მედიაც მეტ ინტერესს იჩენდა არჩევნებისადმი, რამდენადაც მისი აქტიურობა საზოგადოების მოთხოვნის პირდაპირპროპორციულია. გარდა ამისა, ქვეყანაში არსებობდა გარდამავალი პერიოდის სიახლოვის მოლოდინი, რადგან აშკარა იყო, რომ იწყებოდა შევარდნაძის ეპოქის დასასრული. ამიტომ, 2002 წლის ადგილობრივ არჩევნებს მკაფიო პოლიტიკური ქვეტექსტი გააჩნდა და, ფართოდ გავრცელებული აზრით, უნდა შეესრულებინა ქვეყანაში რევოლუციური ცვლილებების ლოკომოტივის ფუნქცია.

შედეგად, 2002 და 2006 წლების ადგილობრივი არჩევნები რადიკალურად განსხვავდებოდა ერთმანეთისგან მნიშვნელობის კუთხით. მედია დიდ ყურადღებას უთმობდა 2002 წლის არჩევნების გაშუქებას, რადგან ნებისმიერ უმნიშვნელო დარღვევასაც კი შეეძლო მასობრივი პროტესტების გამოწვევა. შესაბამისად, ახალი ამბების პროგრამებში საარჩევნო პროცესი განსაკუთრებული ყურადღების ქვეშ იყო მოქცეული.

2006 წელს სრულიად განსხვავებული პოლიტიკური სიტუაცია შეიქმნა, რაც პირველ რიგში განპირობებული იყო აშკარა არაპროპორციულობით მოსახლეობის მხრიდან მმართველი პარტიისა და ოპოზიციის მხარდაჭერის დონეებს შორის. ამიტომ, არჩევნებს აკლდა დამაინტრიგებელი ელემენტი და, შესაბამისად, საზოგადოებაც და მედიაც ნაკლებ ინტერესს ამჟღავნებდა მის მიმართ. რიგი მიზეზების გამო, ოპოზიციამ არჩევნების წინ ვერ მოახერხა გაერთიანება და ერთი საარჩევნო ბლოკის შექმნა, რის შედეგადაც ხუთი ოპოზიციური გაერთიანებიდან თითოეული მმართველ პარტიას ცალ-ცალკე დაუპირისპირდა, ხოლო რამდენიმე პარტიამ საერთოდ უარი განაცხადა არჩევნებში მონაწილეობის მიღებაზე. გარდა ამისა, ოპოზიციურმა პარტიებმა ვერც თბილისის მერის საერთო კანდიდატურაზე შეძლეს შეთანხმების მიღწევა.

შედეგად, 2006 წლის ადგილობრივ არჩევნებში ერთმანეთის პირისპირ დადგნენ ძლიერი საერთო მხარდაჭერის მქონე ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა და დაბალი საზოგადოებრივი რეიტინგის მქონე დაქსაქსული ოპოზიცია. ამ პირობებში, წინასწარ აშკარა იყო, რომ არჩევნების დღეს დამაჯერებელ გამარჯვებას მმართველი პარტია მოიპოვებდა. ყოველიმე ამან განაპირობა საარჩევნო პროცესის წინა არჩევნებთან შედარებით ინდეფერენტულად გაშუქება,

2006 წლის ადგილობრივი არჩევნების გაშუქებისას, მედია მეტწილად ნეიტრალურ პოზიციას ინარჩუნებდა, რამდენადაც, ერთი შეხედვით, მომზადებული რეპორტაჟები თანაბარი მოცულობით წარმოადგენდა არჩევნებში მონაწილე სხვადასხვა პარტიებს. ცხადია, როგორც ცენტრალურ, ასევე ადგილობრივი მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებში იყო მიკერძოების რამდენიმე შემთხვევა, თუმცა ამას მასიური ხასიათი არ მიუღია.

2006 წლის არჩევნების გაშუქება მედიის საშუალებებში

საარჩევნო კამპანიების გაშუქებისას გამოვლინდა ქართული მედიისთვის ზოგადად დამახასიათებელი ხარვეზები. კერძოდ, მიუხედავად იმისა, რომ მოსახლეობის ინფორმირება საარჩევნო სუბიექტების პროგრამებისა და სოციალურ და სხვა საკითხებზე მათი პოზიციების შესახებ მედიის კონკრეტულ მოვალეობას წარმოადგენს, საზოგადოებას არ მიეცა პარტიების საარჩევნო პლატფორმების გაცნობის საშუალება, რადგან მედია საარჩევნო პროცესს ამ კუთხით შუზღუდულად აშუქებდა.

ამასთან, არჩევნებში მონაწილე პარტიების პროგრამების არასაკმარისად გაშუქებაში მხოლოდ მედიის დადანაშაულება არაკორექტული იქნებოდა, რადგან თავად პარტიებსაც ბევრი არაფერი გაუკეთებიათ საზოგადოებისთვის მათი საარჩევნო პლატფორმებისა და დაპირებების განხორციელების გეგმების გასაცნობად. ნაცვლად ამისა, საგაზეთო სტატიებსა და სატელევიზიო გადაცემებში ყურადღება ყველაზე მეტად გამახვილებული იყო ცალკეული პოლიტიკოსების ხმამაღალ განცხადებებსა და მეტოქე პარტიების მოქმედებებზე. რადგან აქცენტი გაკეთებული იყო პოლიტიკურ პარტიებს შორის კონფრონტაციაზე, ამიტომ საარჩევნო პროცესის გაშუქება ძირითადად ზედაპირულ ხასიათს ატარებდა. ამ ფონზე, მედიის ბეჭდვით და სატელევიზიო რეპორტაჟებში ნაკლები ყურადღება ეთმობოდა არჩევნებისთვის მზადების ტექნიკურ მხარეს, მიუხედავად იმისა, რომ ამას კრიტიკული მნიშვნელობა აქვს არჩევნების გამართულად ჩატარებისთვის.

საარჩევნო ადმინისტრაციის საქმიანობის მედია-მონიტორინგი

არჩევნების თარიღის დაფიქსირებისა და საარჩევნო ღონისძიებების განრიგის გამოცხადების შემდეგ, ჟურნალისტებმა დაუყოვნე ბლივ უნდა მიადევნონ თვალი, თუ რამდენად დროულად სრულდება ყველა საარჩევნო პროცედურა. თუმცა, მთლიანობაში მედიამ ეს ამოცანა ბოლომდე ვერ შეასრულა. ჟურნალისტები მხოლოდ მას შემდეგ იწყებდნენ პასუხისმგებელი პირების ძებნას, როდესაც რაიმე არაორდინალური მოხდებოდა. სწორედ ამიტომ არის აუცილებელი, რომ ჟურნალისტებმა არჩევნების დღის გამოცხადებისთანავე მოიპოვონ საარჩევნო პროცედურების განრიგი და უწყვეტად ადევნონ თვალყური თითოეული პროცედურის ფაქტობრივი შესრულების ვადებს. თუ ჟურნალისტები სათანადო ყურადღებას მიაქცევენ ამ საკითხს, საარჩევნო ადმინისტრაციები უფრო მოტივირებული იქნებიან განრიგის დაცვისა და სავალდებულო ვადების დარღვევის თავიდან აცილების კუთხით, რადგან მათ ეცოდინებათ, რომ მედია „ჩასაფრებულია“, რათა დააფიქსიროს თითოეული დარღვევა.

საარჩევნო პროცესის მსვლელობის გამშუქებელი ჟურნალისტები უნდა დაესწრონ ცენტრალურ საარჩევნო კომისიის სხდომებს, ისევე როგორც ცესკოც უფრო აქტიურად უნდა უწყობდეს ხელს ჟურნალისტებს ამ შეხვედრებზე დასასწრებად. საარჩევნო კოდექსის 67-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის თანახმად, ცესკოს სხდომა ღიაა. შესაბამის კომისიაში აკრედიტირებულ ჟურნელისტებს უფლება აქვთ დაესწრონ საარჩევნო კომისიის სხდომებს. თუმცა, მედიის წარმომადგენლები ხშირ შემთხვევებში არ იყენებენ ამ უფლებას და, ამიტომ, ვერ ახერხებენ არჩევნებისთვის მზადების პროცესის სათანადოდ და საკმარისი მოცულობით გაშუქებას. ზოგჯერ ცესკოს სხდომების დღის წესრიგში მხოლოდ ტექნიკური ხასიათის საკითხებია დაყენებული, მაგრამ ხშირად ასეთი საკითხების მიღმა მნიშვნელოვანი დეტალები დგას. თუ ჟურნალისტებს სურთ სრულფასოვნად გააშუქონ საარჩევნო პროცესი, ისინი უნდა დაესწრონ ცესკოს სხდომებს.

განხილულ არჩევნებზე საკმაოდ საინტერესოდ გამოიკვეთა საოლქო საარჩევნო კომისიების წევრების დანიშვნის საკითხი. მიუხედავად იმისა, რომ ეს კომისიები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ არჩევნების ადმინისტრირების პროცესში, ამ საკითხზე მხოლოდ რამდენიმე ზედაპირული საგაზეთო წერილი და სატელევიზიო გადაცემა მომზადდა, ხოლო სრულყოფილი ანალიზი საერთოდ არ გაკეთებულა. ასევე, ძალზედ ზერელედ იყო გაშუქებული ისეთი მნიშვნელოვანი საკითხები, როგორებიცაა პოლიტიკური პარტიების დაფინანსება და ცესკოს ბიუჯეტი.

მედიის საქმიანობის ხელშეწყობა საარჩევნო ადმინისტრაციების მხრიდან

მოქმედი კანონმდებლობა საკმაოდ ადეკვატურად არეგულირებს არჩევნების გაშუქებისა და ჟურნალისტებისთვის ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის საკითხებს. საარჩევნო კოდექსის თანახმად, საარჩევნო დოკუმენტაცია საჯაროდ ხელმისაწვდომი უნდა იყოს. დაინტერესებული პირის ოფიციალური მოთხოვნის საფუძველზე, ცესკო ვალდებულია ორ დღეში მიაწოდოს მას საარჩევნო დოკუმენტაცია და არჩევნების შესახებ ინფორმაცია. იმავე დროს, საარჩევნო კოდექსი (66-ე მუხლი) ავალდებულებს ცენტრალურ საარჩევნო კომისიას გამოაქვეყნოს მედია საშუალებებით არჩევნებში მონაწილე პარტიებისა და ბლოკების სია, მათ საარჩევნო პროგრამებთან და პლატფორმებთან ერთად.

ცესკოს გახსნილობა მედიის მიმართ, უმეტესწილად დადებითად შეიძლება შეფასდეს. ცესკოს მიერ მიწოდებული ინფორმაციის თანახმად, საარჩევნო ადმინისტრაციებს არ მიუღიათ საჩივრები მედიისგან საოლქო საარჩევნო კომისიებში დაშვებასთან დაკავშირებული პრობლემების შესახებ. ცესკოს, საოლქო და საუბნო საარჩევნო კომისიების მიერ ინფორმაციის დაბლოკვის შემთხვევებს მართლაც იშვიათად ჰქონდა ადგილი წინასაარჩევნო პერიოდში.

თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ საარჩევნო ადმინისტრაციას არ გამოუჩენია განსაკუთრებული აქტიურობა მედიის საქმიანობის ხელშეწყობაში. საარჩევნო კომისიების მიერ ინფორმაციის დაბლოკვის რამდენიმე მცდელობა ძირითადად განპირობებული იყო საარჩევნო კოდექსის არასრულყოფილი ცოდნით. მაგალითად, თეთრიწყაროს საოლქო სააჩევნო კომისიის თავმჯდომარემ უარი განუცხადა ქვემო ქართლის სამხარეო გაზეთის „ტაიმერი“ ჟურნალისტს საარჩევნო სუბიექტების სიის მიწოდებაზე. პრობლემის გადაჭრა მხოლოდ ცესკოს ჩარევისა და საოლქო კომისიისთვის ჟურნალისტის თხოვნის დაკმაყოფილების შესახებ მითითების გაცემის შემდეგ მოხერხდა. მოგვიანებით, კომისიის თავმჯდომარემ განაცხადა, რომ მისი უარი განპირობებული იყო იმით, რომ მას „აზრადაც არ მოსვლია, რომ გააჩნდა ინფორმაციის გამჟღავნების უფლება“.

ანალოგიური პრობლემები შეექმნა გურჯაანის გაზეთს „სპექტრი“, როდესაც მან წერილობით მიმართა კახეთის მხარის რვა საოლქო საარჩევნო კომისიას საარჩევნო სუბიექტების სიების მიწოდების თხოვნით. გაზეთმა ყველა კომისიისგან მიიღო მოთხოვნილი სიები, სიღნაღის საარჩევნო კომისიის გარდა, რომლის თავმჯდომარემაც ელექტრონული ფოსტითა და ფაქსით აცნობა „სპექტრს“, რომ იგი არ გასცემდა შესაბამის ინფორმაციას, რადგან „მან არ იცოდა, იყო თუ არა ეს ინფორმაცია საჭირო გაზეთისთვის“.

საარჩევნო ადმინისტრაცია იშვიათად იჩენდა ინიციატივას მედიასთან თანამშრომლობის მიმართულებით. ბრიფინგები ჟურნალისტებისთვის მხოლოდ რამდენიმე ქალაქში ჩატარდა და ისიც კენჭისყრის დღის შემდეგ. ძირითადში, ინიციატივა საარჩევო ინფორმაციის მოპოვების შესახებ ყველა რეგიონში ყოველთვის თავად ჟურნალისტებისგან მოდიოდა. ამიტომ, მართალია, საარჩევნო ადმინისტრაციამ შეასრულა მისი მინიმალური ვალდებულება, მაგრამ არ იყო აქტიური მედიის საინფორმაციო უზრუნველყოფაში.

ჟურნალისტთა აკრედიტაცია

საარჩევნო კოდექსის თანახმად, საარჩევნო კომისიები ვალდებული არიან ჟურნალისტები გაატარონ აკრედიტაციაში, რათა მათ მიეცეთ არჩევნების პროცესის მსვლელობის გაშუქების შესაძლებლობა. კოდექსის 72-ე მუხლის შესაბამისად, კონკრეტულ საარჩევნო კომისიებში აკრედიტებულ ჟურნალისტებს გააჩნიათ კენჭისყრის შენობაში ყოფნის უფლება. განაცხადები მედიის წარმომადგენლების აკრედიტაციაზე შესაბამის საარჩევნო კომისიებში წარდგენილი უნდა იქნეს არჩევნების დღემდე არანაკლებ 10 დღით ადრე. კომისიის მდივანმა განაცხადის წარდგენიდან სამი დღის ვადაში უნდა მიიღოს გადაწყვეტილება მედიის წარმომადგენლების აკრედიტაციის შესახებ და გადასცეს აკრედიტირებულ ჟურნალისტებს შესაბამისი მოწმობები. ამ დებულებასთან მიმართებაში რაიმე მნიშვნელოვანი დარღვევები ქვეყნის მასშტაბით არ მომხდარა, თუმცა ზოგჯერ ადგილი ჰქონდა უმნიშვნელო გაუგებრობებს.