საქართველოს სახელმწიფო ერთდროულად ძალიან ახალგაზრდაცაა და ძალიან ხანდაზმულიც. უძველეს ერად თავის გააზრება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ქართველებისთვის. ქართველი ბავშვები სკოლაში სწავლობენ საქართველოს ურთიერთობათა შესახებ ძველ საბერძნეთთან და რომთან; ყველა ქართველმა იცის, რომ მისმა ქვეყანამ ერთ-ერთმა პირველმა მიიღო ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად¹ და, რომ მას ოქროს ხანა მე-11-12 საუკუნეებში ჰქონდა. თუმცა, ამ პერიოდის შემდეგ ქვეყანა დაქუცმაცდა და თანამედროვე საქართველოს ტერიტორიის გაერთიანება ერთი პოლიტიკური ქოლგის ქვეშ მხოლოდ რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში გახდა შესაძლებელი. ხანმოკლე დამოუკიდებლობამ 1918-21 წლებში დაამკვიდრა მყარი რწმენა იმისა, რომ დამოუკიდებელი სახელმწიფო ქართველებისთვის ერთადერთი მისაღები პოლიტიკური მდგომარეობაა. მაგრამ ამ იდეას ზურგს არ უმაგრებდა შესაბამისი პოლიტიკური ან ინსტიტუციური ტრადიციები.

ამგვარად, პრაქტიკული თვალსაზრისით, საქართველო, როგორც თანამედროვე სახელმწიფო, თხუთმეტ წელზე ნაკლებს ითვლის. მისმა ახალმა პოლიტიკურმა ინსტიტუტებმა 1980-იანი წლების ბოლოს დაიწყო აღმოცენება საბჭოთა კავშირის დასუსტებისა და ნგრევის ფონზე. ამ დროს შეიქმნა პირველი პოლიტიკური პარტიები, დამოუკიდებელი მედია და ნამდვილი საზოგადოებრივი გაერთიანებები (მათ ჯერ კიდევ არ უწოდებდნენ „არასამთავრობო ორგანიზაციებს“). პირველი მრავალპარტიული არჩევნები 1990 წლის ოქტომბერში ჩატარდა, ხოლო 1991 წლის აპრილში საქართველომ დამოუკიდებლობა გამოაცხადა: ამით დაიწყო მისი ახალი სახლემწიფო ინსტიტუტების ფორმირება, თუმცა ისინი საბჭოთა კავშირის ნაწილის - საქართველოს საბჭოთა რესპუბლიკის საფუძველზე შენდებოდა. მას შემდეგ საქართველოს თხუთმეტწლიანი გზა განსაკუთრებით ფათერაკიანი აღმოჩნდა: ალბათ, უფრო მეტად, ვიდრე ეს ნებისმიერ სხვა პოსტ-საბჭოურ ქვეყანაზე ითქმის.

ამ თავში მოკლედ მიმოვიხილავთ საქართველოს ისტორიული გზის საკვანძო პუნქტებს დღემდე, თვალს გადავავლებთ არსებულ სახელმწიფო პოლიტიკურ ინსტიტუტებს, განვიხილავთ ქვეყნის ადგილს რეგიონსა და მსოფლიოში, აღვწერთ საქართველოს სახელმწიფოსა და მის მთავარ პოლიტიკურ პარტიებს შორის ურთიერთობებს.

ერის მშენებლობა და დემოკრატიაზე გადასვლის მცდელობები: ამბავი სამი რევოლუციისა

ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის ჩამოყალიბება და ძალაუფლებაში მოსვლა

ახალი საქართველო იწყება პერესტროიკისა და გლასნოსტის პერიოდით - საბჭოთა პოლიტიკური რეჟიმის ლიბერალიზაციის საბედისწერო მცდელობით, რომელიც უკანასკნელმა საბჭოთა ლიდერმა მიხაილ გორბაჩოვმა 1985 წელს წამოიწყო. ამ რეფორმებით მონიჭებული შანსი ქართველებმა გამოიყენეს საიმისოდ, რომ ეროვნულ-განმანთავისუფლებელი მოძრაობა ჩემოეყალიბებინათ და საზოგადოება საბჭოთა კავშირისგან გამოყოფის ლოზუნგის ირგვლივ გაეერთიანებინათ. ამან გამოიწვია გარდაუვალი დაპირისპირება კომუნისტურ ხელისუფლებასთან, რომელმაც პიკს 1989 წლის 9 აპრილს მიაღწია: ამ დილას საბჭოთა ჯარმა დამოუკიდებლობის მომხრეთა დიდი აქცია დაარბია და ოცი ადამიანი, უმეტესწილად, ახალგაზრდა ქალები შეიწირა.

ეს ტრაგიკული მოვლენა საქართველოში კომუნისტური რეჟიმის მორალური სიკვდილი აღმოჩნდა: მისი ლეგიტიმურობა საბედისწეროდ დაზიანდა და აღდგენა აღარ ეწერა. მართალია, კომუნისტები ფორმალურად კიდევ წელიწადნახევარს დარჩნენ ხელისუფლებაში, საკუთარ პოლიტიკას ისინი ვეღარ ატარებდნენ. კრემლი ნელ-ნელა კარგავდა კონტროლს. 1990 წლის ოქტომბერში გამართულმა პირველმა მრავალპარტიულმა არჩევნებმა გამარჯვება მრგვალი მაგიდის ნაციონალისტურ და ანტიკომუნისტურ კოალიციას მოუტანა ხმების 54 პროცენტით.² ეს მოვლენა მაშინ „მშვიდობიან რევოლუციად“ მოინათლა - ის პირველი და ყველაზე კონსტიტუციური ხელისუფლების ცვლა იყო საქართველოს უახლეს ისტორიაში. მრგვალი მაგიდის გამარჯვება 1991 წლის მაისში გამყარდა, როდესაც ზვიად გამსახურდია ხმების 86 პროცენტით პრეზიდენტად აირჩეს.

ამ პერიოდმა დიდი ხნით განსაზღვრა საქართველოს პოლიტიკური დღის წესრიგი, მისი საზოგადოებრივი დისკურსი და პოლიტიკური ინსტიტუტების ხასიათი. დღის წესრიგი ორი დომინანტური იდეით იყო გამსჭვალული: ნაციონალიზმისა და დემოკრატიისა. საქართველო უნდა გამხდარიყო დამოუკიდებელი სახელმწიფო ყოფილი საბჭოთა საქართველოს საზღვრებში; ამავე დროს, ის მისდევდა ევროპულ მოდელს, რაც გულისხმობდა, რომ ის დემოკრატიული ქვეყანა უნდა ყოფილიყო. პრაქტიკულად არ არსებობდა ალტერნატიული პოლიტიკური პროგრამა, რომელსაც სხვა პოლიტიკური ჯგუფები დაიცავდნენ. კამათი მხოლოდ სტრატეგიის საკითხებს ეხებოდა: როგორ უნდა მიეღწია საქართველოს საზოგადოების მიერ გაზიარებული ორმაგი მიზნისთვის.

ამავე პერიოდმა საქართველოში სტაბილური პოლიტიკური ინსტიტუტების შექმნის სერიოზული სირთულეები წარმოაჩინა. ეს ქვეყანაში პოლიტიკურ ჯგუფებსა და ეთნიკურ თემებს შორის კონსენსუსის მიუღწევლობასთან იყო დაკავშირებული. საერთო მიზნების ქონა ანტი-კომუნისტური პოლიტიკური ოპოზიციის კონსოლიდაციისთვის საკმარისი არ აღმოჩნდა: მისი სხვადასხვა ფრაქცია ისევე ულმობლად ებრძოდა ერთმანეთს, როგორც კომუნისტურ ხელისუფლებას. ზედაპირზე უთანხმოება სამოქმედო ტაქტიკას ეხებოდა, რეალურად კი, დაპირისპირების ძირი სხვადასხვა პოლიტიკური ლიდერის პიროვნული ამბიცია იყო. მათ შორის ყველაზე ქარიზმატული ზვიად გამსახურდია აღმოჩნდა, რომელმაც შთამბეჭდავ საარჩევნო გამარჯვებებსაც მიაღწია. მაგრამ ანტიკომუნისტური მოძრაობის სხვა ლიდერები მის უპირატესობას ლეგიტიმურად არ მიიჩნევდნენ. ამან აჩვენა, რომ ქართულმა პოლიტიკურმა პარტიებმა ვერ შეძლეს თამაშის ელემენტარულ წესებზე შეთანხმება; ისინი ერთმანეთს მტრებად მიიჩნევდნენ და არა კონკურენტებად.

გამსახურდიას მმართველობა ბევრი ახალი და უმწიფარი დემოკრატიის პარადოქსს განასახიერებდა: მას ხალხისგან ძლიერი მანდატი ჰქონდა, მაგრამ ძალიან მალე ავტორიტარიზმში დაადანაშაულეს. ეს ბრალდება, ნაწილობრივ მაინც, საფუძვლიანი იყო: მთავრობა საკუთარ სახალხო მანდატს უყურებდა როგორც უფლებას, ოპოზიცია არარელევანტურად გამოეცხადებინა და მისთვის მთავრობის კი არა, სახელმწიფოს მტრის იარლიყი მიეწებებინა. მედია ძლიერ ზეწოლას განიცდიდა; ორი დამოუკიდებელი გაზეთის გარდა სხვა გამოცემები დაიხურა.

ეთნიკურ-ტერიტორიული კონფლიქტები

პოლიტიკური პლურალიზმის მიღწევის სირთულეს ეთნიკური პრობლემები ემატებოდა. ქართული ნაციონალიზმის აღზევების პარალელურად კონტრნაციონალისტური პროგრამები შემუშავდა აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის ავტონომიურ რეგიონებში. აფხაზებმა და ოსებმა შექმნეს საკუთარი ნაციონალისტური მოძრაობები, რომლებიც საქართველოსგან გამოყოფას მოითხოვდნენ. როგორც ბევრ სხვა მულტიეთნიკურ ქვეყანაში, საქართველოშიც დემოკრატიაზე გადასვლის მცდელობამ ქვეყნის ერთიანობა ჩააგდო საფრთხეში.

1989 წლის აღწერის მიხედვით, ეთნიკური უმცირესობები საქართველოს მოსახლეობის 30 პროცენტზე ოდნავ ნაკლებს შეადგენდნენ, მათ შორის, ყველაზე დიდ ჯგუფებს წარმოადგენდნენ სომხები, რუსები და აზერბაიჯანელები (იხილეთ ცხრილი 6, გვ. 79). თუმცა, სერიოზული პრობლემები გაჩნდა არა მათთან, არამედ აფხაზებთან და ოსებთან მიმართებაში, რომლებიც საბჭოთა ეროვნული პოლიტიკის სისტემაში ტერიტორიულ-ადმინისტრაციული ავტონომიით სარგებლობდნენ. ამ სტატუსმა მათ საშუალება მისცა, შეექმნათ საკუთარი ბიუროკრატიული ელიტები და კულტურული და საგანმანათლებლო ინსტიტუტები, რამაც, თავის მხრივ, სეპარატისტული მოძრაობების საფუძველი მოამზადა. არსებობდა მესამე ავტონომიური რესპუბლიკაც - აჭარა, რომლის ავტონომიურობის საფუძველი კონფესიური იყო და არა ეთნიკური (აჭარლების უმრავლესობა მუსლიმია, მაგრამ ეს ქართველობაში არ უშლით ხელს). აჭარის პრობლემაც სირთულეებს უქმნიდა საქართველოს ერის მშენებლობას, თუმცა ამ რეგიონს არასოდეს მოუთხოვია გამოყოფა და ურთიერთობებს მასა და ცენტრს შორის 2004 წლის გაზაფხულამდე ღია კონფლიქტისთვის არასოდეს მიუღწევია.

ორ სეპარატისტულ რეგიონს შორის მნიშვნელოვანი დემოგრაფიული განსხვავება არსებობდა. ეთნიკური ოსები მათი ავტონომიური რეგიონის მოსახლეობის ორ მესამედზე მეტს შეადგენდნენ, შესაბამისად, მათ შეეძლოთ თვითგამორკვევის პრეტენზია დემოკრატიულ პროცედურებზე დაემყარებინათ. აფხაზეთის მოსახლეობის მხოლოდ 17 პროცენტი იყო ეთნიკური აფხაზი, ეთნიკური ქართველი კი - 45.6 პროეცენტი. მაგრამ როგორც „სატიტულო“ ჯგუფს, აფხაზებს პრივილეგირებული კვოტები ჰქონდათ ბიუროკრატიულ და ეკონომიკურ-მმართველობით უწყებებში. უმრავლესობის დემოკრატიული პრინციპი საფრთხეში აგდებდა ამ პრივილეგიებს; ასე რომ, აფხაზებს პრობლემები ჰქონდათ არა მხოლოდ თბილისთან, არამედ, პირველ რიგში, თავად აფხაზეთში.

ქართულ ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობას არ გააჩნდა მკაფიო წარმოდგენა იმაზე, თუ როგორ გადაეწყვიტა ავტონომიის პრობლემები. დამოუკიდებლობაზე ორიენტაცია კრემლის ხელისუფლებასთან დაპირისპირებას გულისხმობდა, ხოლო უმცირესობების პრობლემები მხოლოდ ამ კონტექსტში განიხილებოდა. ნაციონალისტები უმცირესობის ნებისმიერი მოთხოვნის უკან იმპერიის შეთქმულებას ხედავდნენ, უმცირესობების წარმომადგენლებთან დიალოგის მცდელობა საკმაოდ იშვიათი იყო. მაგრამ ახალ ქართულ ელიტებს მეტი კეთილი ნება ან პოლიტიკური ალღო რომც გამოეჩინათ, კომპრომისის მოძებნა ამ სიტუაციაში მაინც რთული იქნებოდა: რადიკალიზმი და კომპრომისის მიუღებლობა ისევე ახასიათებდა აფხაზ და ოს ნაციონალისტებს, როგორც მათ ქართველ კოლეგებს. მეტიც, კრემლის ხელისუფლება, რომელიც სამართლიანად იყო დამფრთხალი საქართველოს მზარდი ნაციონალისტური მოძრაობით დამოუკიდებლობის მოსაპოვებლად, მზად იყო წაექეზებინა და დახმარებოდა ცენტრის საწინააღმდეგო მოძრაობებს საქართველოს დასასუსტებლად.

იმ ფაქტმა, რომ ზვიად გამსახურდია გამოკვეთილი ეთნიკური ნაციონალისტი იყო და ეთნიკური უმცირესობების დიდ ნაწილს ერის რეალურ ან პოტენციურ მოღალატეებს უწოდებდა, დიდად შეუწყო ხელი დაძაბულობის გაძლიერებას. კრიზისულ ფაზას კონფლიქტმა ჯერ სამხრეთ ოსეთში მიაღწია. 1990 წლის 9 დეკემბერს ახლად არჩეულმა ოსეთის უზენაესმა საბჭომ სამხრეთ ოსეთის რესპუბლიკა გამოაცხადა, რაც საქართველოსგან გამოყოფად ან ამ მიმართულებით ნაბიჯის გადადგმად იქნა აღქმული. საპასუხოდ, გამსახურდიას უზენაესმა საბჭომ ერთხმად დაუჭირა მხარი სამხრეთ ოსეთის ავტონომიის გაუქმებას. რეგიონზე სამხედრო გზით კონტროლის დამყარების მცდელობა წარუმატებელი აღმოჩნდა და დაბალი ინტენსივობის ომში გადაიზარდა, რომელიც რამდენიმე წელი გაგრძელდა. ოსეთის კრიზისიდან გამსახურდიამ გაკვეთილი გამოიტანა: 1991 წლის შემოდგომაზე მან კომპრომისს მიაღწია აფხაზებთან ძალაუფლების გაყოფის თაობაზე. მაგრამ ამ კომპრომისს დიდი დღე არ ეწერა: მას მეორე ქართულმა რევოლუციამ გამოაცალა საფუძველი.

საშობაო გადატრიალება და მისი შედეგები

გამსახურდიას პრობლემების ძირი მოსკოვთან ან ეთნიკურ სეპარატისტებთან კი არა, ქვეყნის შიდა ოპოზიციასთან ურთიერთობა იყო. რადიკალურ ოპონენტებს მისი ლეგიტიმურობა არასოდეს უღიარებიათ და მუდმივად ჯიბრში ედგნენ მას. გამსახურდიას ავტორიტარიზმის ბრალდებებს საზოგადოების სულ უფრო დიდი ნაწილი ეთანხმებოდა, არამდგრადმა ხასიათმა მას ზოგიერთი უახლოესი თანამოსაგრე დააშორა, ხოლო უკიდურესმა ეთნიკურმა ნაციონალიზმა დასავლეთში ცუდი რეპუტაცია შესძინა. 1991 წლის აგვისტოში ეროვნული გვარდია - მომავალი ქართული ჯარის პროტოტიპი - მის ლიდერ თენგიზ კიტოვანთან და პრემიერ-მინისტრ სიგუასთან ერთად აჯანყდა. რამდენიმე თვის გაურკვევლობისა და მრავალგზის ჩაშლილი მოლაპარაკების შემდეგ აჯანყებულებმა 22 დეკემბერს პარლამენტს შეუტიეს. 6 იანვარს გამსახურდია და მისი მომხრეები პარლამენტის შენობიდან გაიქცნენ. ამ ორკვირიანი საომარი მოქმედებების შედეგად ას ადამიანზე მეტი დაიღუპა, თუმცა უარესი ჯერ წინ იყო.

როგორც არ უნდა შევაფასოთ საშობაო გადატრიალების (როგორც ამ მოვლენას ხანდახან უწოდებენ ხოლმე) ლიდერები ან მათი მოტივები, მისმა მომხრეებმა ეს მოვლენა ტირანიის წინააღმდეგ სახალხო აჯანყებად გამოაცხადეს. გამსახურდიას გაძევება ბევრმა ადამიანმა საქართველოში დემოკრატიის ახალ დასაწყისად ჩათვალა. იმავე წლის მარტში აჯანყების ლიდერებმა ედუარდ შევარდნაძეს სთხოვეს ხელისუფლებაში მოსვლა: მართალია, იგი საქართველოს ყოფილი კომუნისტი ლიდერი იყო, მას მაინც ჰქონდა ნდობის მანდატი ქართველ ლიბერალებსა და საერთაშორისო თანამეგობრობაში იმ პოზიციის გამო, რამაც ხელი შეუწყო აღმოსავლეთ და ცენტრალურ ევროპაში ხავერდოვან რევოლუციებს და გერმანიის გაერთიანებას. 1992 წლის ოქტომბერში მეტ-ნაკლებად დემოკრატიული საპარლამენტო არჩევნები გაიმართა. პარალელური პირდაპირი ხმის მიცემით შევარდნაძე დიდი უპირატესობით აირჩიეს პარლამენტის თავმჯდომარედ და სახელმწიფოს მეთაურად. პარლამენტი ერთობ დანაწევრებული იყო, თუმცა მისი უმრავლესობა შევარდნაძეს უჭერდა მხარს.

გარკვეული ზომით, გამსახურდიას გაძევებამ მართლაც ახალი ბიძგი მისცა დემოკრატიულ გარდაქმნებს. ეთნიკური უმცირესობებისადმი აგრესიული რიტორიკა შეჩერდა ან შერბილდა,

პოლიტიკური დისკურსი გაცილებით უფრო ტოლერანტული გახდა ყველა ტიპის განსხვავებისადმი, ფეხი მოიკიდა თავისუფალმა მედიამ, შევარდნაძის კრიტიკა არ იზღუდებოდა და პოლიტიკურ პარტიებს საშუალება ჰქონდათ თავისუფლად ემოქმედათ, თუ ახალი მთავრობის ლეგიტიმურობას ცნობდნენ.

ამის მიუხედავად, ქვეყანაში არეულობა იყო, რაც ანარქიას უახლოვდებოდა. გამსახურდიას მხარდამჭერები არ დანებდნენ და სამეგრელოზე, გაძევებული პრეზიდენტის მშობლიურ კუთხეზე, დაამყარეს კონტროლი. გამარჯვებულ სამხედრო შენაერთებს არ სურდათ შევარდნაძის სამოქალაქო ადმინისტრაციისთვის რეალური ძალაუფლების დელეგირება, მაგრამ თავად მათაც არ ჰქონდათ ეფექტური კონტროლის განსახორციელებლად საჭირო შიდა ერთიანობა და დისციპლინა. სამეგრელოზე სამხედრო გზით კონტროლის დამყარების ცდები წარუმატებელი გამოდგა და ადგილობრივი მოსახლეობის კიდევ უფრო მეტ გაღიზიანებას უწყობდა ხელს. ქვეყანა, ფაქტობრივ, დანაწევრებული იყო შეიარაღებული დაჯგუფებების ლიდერებსა და კრიმინალურ ავტორიტეტებს შორის. ეს იყო კლასიკური „არშემდგარი სახელმწიფო“.

ეთნიკურ-ტერიტორიული კონფლიქტების ესკალაციამ სიტუაცია კიდევ უფრო კრიტიკული გახადა. 1992 წლის ივლისში რუსეთის შუამდგომლობით დამყარებულმა სამშვიდობო შეთანხმებამ სამხრეთ ოსეთში სამხედრო მოქმედებები დაასრულა და საქართველოში პირველი „გაყინული კონფლიქტი“ შექმნა: სამხერთ ოსეთის ძირითადი ნაწილი სეპარატისტული მთავრობის კონტროლქვეშ რჩებოდა, ხოლო ცეცხლის შეჩერებაზე მონიტორინგი სამმხრივი საქართველო-რუსეთ-სამხრეთ ოსეთის სამშვიდობო ძალების მიერ ხორციელდებოდა. მას შემდეგ, რაც 1992 წლის 19 აგვისტოს აფხაზეთში ქართული ჯარები შევიდნენ - ოფიციალური ვერსიით, მათი მიზანი რკინიგზისა და ავტომაგისტრალების დაცვა იყო - იქ სამხედრო ქმედებები დაიწყო. ფსონს ამ კონფლიქტში შეადგენდა არა მხოლოდ აფხაზეთი, არამედ სამეგრელოც, რომელიც გამსახურდიას მომხრეების მიერ კონტროლდებოდა. ორივე თბილისის ახალ მთავრობას მტრობდა და მათ ბუნებრივი საფუძველი ჰქონდათ, ერთმანეთთან შეთანხმებით ემოქმედათ. აფხაზურმა შეიარაღებულმა რაზმებმა სამხედრო წინააღმდეგობა გაწიეს; მათ მხარი დაუჭირეს შეიარაღებულმა მოხალისე ჯგუფებმა ჩრდილო კავკასიიდან და, როგორც ქართული მხარე ამტკიცებდა, რუსეთის ჯარმაც. ეს სამხრეთ ოსეთის ომზე უფრო სისხლიანი ომი აღმოჩნდა და ისიც საქართველოს დამარცხებით დასრულდა 1993 წლის სექტემბერში. აფხაზეთის მთელი ქართული მოსახლეობა (დაახლოებით 300 ათასი ადამიანი) რეგიონიდან გამოიქცა. 1994 წლის აპრილში რუსეთის შუამდგომლობით შედგა ცეცხლის შეწყვეტის შეთანხმება, რომლის დაცვა დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობას დაეკისრა; სინამდვილეში, ეს უკანასკნელი რუსეთის ჯარით იყო წარმოდგენილი. მშვიდობის შენარჩუნების ოპერაციის მონიტორინგს გაერო-ს დამკვირვებელთა მისია ახორციელებდა.

მას შემდეგ ეს ორი რეგიონი, ჩვეულებრივ, „გაყინული კონფლიქტების ზონებად“ მოიხსენიება: საბოლოო შეთანხმება არ არსებობს, ხოლო არამყარ მშვიდობას დროდადრო მცირე მასშტაბიანი ძალადობა ენაცვლება (როგორც ეს მოხდა 1998 წლის მაისში აფხაზეთში და 2004 წლის ივლის-აგვისტოში სამხრეთ ოსეთში). თუმცა კონფლიქტის შედეგად თითქმის ყველა ეთნიკურად ქართველმა დატოვა აფხაზეთი და მრავალმა მათგანმა - სამხრეთ ოსეთი, დღეს ამ ტერიტორიებზე ჯერ ისევ შერეული მოსახლეობა ცხოვრობს (ათი ათასობით ქართველი დაბრუნდა აფხაზეთის გალის რაიონში, რომელიც ომამდე თითქმის მთლიანად ქართული იყო). სეპარატისტულ რაიონებში ზოგიერთი ინსტიტუტი მეტ-ნაკლებად გამყარებულია, მაგრამ მათ არც ერთი აღიარებული სახელმწიფო ლეგიტიმურად არ ცნობს. „გაყინული კონფლიქტების“ გაჭიანურება მომავლის გაურკეველი პერსპექტივით ადამიანური ტრაგედიაა მათთვის, ვინც იქ ცხოვრობს ან იქიდან გამოაძევეს, და ამავე დროს ყველაზე დიდი დაბრკოლებაა საქართველოს სახელმწიფოს განვითარების გზაზე.

შევარდნაძის სტაბილიზაცია

აფხაზეთში დამარცხებას მოჰყვა კონფლიქტის კულმინაცია თბილისსა და აჯანყებულ „ზვიადისტებს“ შორის. 1993 წლის ოქტომბერში ეს უკანასკნელნი შეტევაზე გადმოვიდნენ, მაგრამ ხელისუფლება მათ შედარებით ადვილად გაუმკლავდა. ეს იყო შემობრუნების მომენტი, რომლის შემდეგაც საქართველოს მთავრობამ, ედუარდ შევარდნაძის ლიდერობით, დაიწყო ძალების კონსოლიდირება მთელი ქვეყნის ტერიტორიაზე სეპარატისტული და ნახევრად სეპარატისტული ზონების გამოკლებით (უკანასკნელში აჭარა იგულისხმება).

მისი უდიდესი წარმატება რამდენიმე კარგად გათვლილი მანევრის შედეგად ეროვნული გვარდიისა და მხედრიონის გაუვნებელყოფა იყო. ისინი ნახევრად სამხედრო ჯგუფებს წარმოადგენდნენ თენგიზ კიტოვანისა და ჯაბა იოსელიანის ლიდერობით. ეს ამოცანა 1995 წლის ზაფხულსა და შემოდგომაზე დასრულდა. 1995 წლის აგვისტოში ახალი კონსტიტუცია იქნა მიღებული, რომელიც, ძირითადად, ამერიკულ თარგზე იყო გამოჭრილი. იმავე შემოდგომაზე გამართულ არჩევნებში შევარდნაძე დიდი უპირატესობით პრეზიდენტად აირჩიეს, ხოლო 1993 წელს შექმნილმა მისმა პარტიამ, საქართველოს მოქალაქეთა კავშირმა (სმკ), ახალ პარლამენტში უმრავლესობა მოიპოვა (დამოუკიდებელ პარლამენტართა ჯგუფთან კოალიციაში). პარლამენტში შესული ორი სხვა პარტია - აღორძინების კავშირი და ეროვნული დემოკრატები - ძნელად თუ აღიქმებოდა რეალურ ოპოზიციად.

ამ გამარჯვების შედეგად შევარდნაძემ შექმნა ჰიბრიდული პოლიტიკური სისტემა, რომელიც გარკვეულ სივრცეს ტოვებდა სამოქალაქო და პოლიტიკური თავისუფლებისათვის, მაგრამ ნაკლებად ქმნიდა პირობებს ნამდვილი პოლიტიკური კონკურენციისა და მონაწილეობისთვის. რეალური ძალაუფლება მეტად ვიწრო ძალაუფლებრივ ელიტაში იყო კონცენტრირებული. სმკ, სამთავრობო პარტია, ფორმალურ ქოლგას ქმნიდა ამ ელიტისთვის, მაგრამ ძალიან სუსტად იყო ინსტიტუციონალიზებული. ამას ადასტურებს თუნდაც ის, რომ პარტია გაუქმდა, როგორც კი ედუარდ შევარდნაძემ ხელისუფლება დატოვა.

სახელისუფლებო ელიტა ამ სისტემაში შეიძლება აღვწეროთ როგორც კლიენტელისტური ქსელების ქსელი, რომლის ცენტრიც პრეზიდენტის პიროვნება იყო. რაკი შევარდნაძე ქაოტურ, დანაწევრებულ, უკიდურესად კონფრონტაციული პოლიტიკით დაღდასმულ საქართველოში სტაბილურობის დასამყარებლად მოიწვიეს, მისი მმართველობის მეთოდები ამ ამოცანის შესაბამისი იყო: ის ცდილობდა სხვადასხვა ინტერესთა ჯგუფის წარმომადგენელთა გაერთიანებას სახელისუფლებო ელიტაში და მათ შორის ბალანსის შენარჩუნებას. ამან იგი სუსტ და, ერთდროულად, შეუცვლელ ლიდერად აქცია: პოლიტიკური სისტემა ინარჩუნებდა თავს, მაგრამ მას მეტად შეზღუდული უნარი ჰქონდა, საზოგადოებისთვის მომსახურება გაეწია.

პოლიტიკური ბალანსის შევარდნაძისეულ სისტემაში ძალაუფლების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ცენტრს შეადგენდა „ახალგაზრდა რეფორმატორთა“ გუნდი ზურაბ ჟვანიას ხელმძღვანელობით. ეს იყო ახალგაზრდა ადამიანთა ჯგუფი, ვინც პოლიტიკაში ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის ზომიერი ფრთიდან მოვიდა. 1995 წელს ზურაბ ჟვანია პარლამენტის სპიკერი გახდა, მისი გუნდი კი სმკ-ის აპარატს აკონტროლებდა.³ ამან იგი საქართველოს მეორე უძლიერეს ლიდერად აქცია და ზოგიერთი დამკვირვებელი (განსაკუთრებით, დასავლელი) მას შევარდნაძის მემკვიდრედ მიიჩნევდა. შეიძლებოდა მათ შორის ამოცანების ერთგვარ არაფორმალურ განაწილებაზე საუბარი: შევარდნაძე სტაბილობას უზრუნველყოფდა, ხოლო ჟვანიას გუნდი რეფორმების გატარებას ცდილობდა. რეფორმატორული დღის წესრიგის გასაძლიერებლად ჟვანია შეეცადა, მთავრობაში მოეზიდა ის ქართველები, ვინც დასავლეთში სწავლობდა ან მუშაობდა. ერთ-ერთი მათგანი მიხეილ სააკაშვილი იყო, საქართველოს მომავალი პრეზიდენტი. ეს ახალგაზრდა იურისტი პარლამენტში აირჩიეს, როცა ის ჯერ კიდევ ამერიკის ჯორჯ ვაშინგტონის უნივერსიტეტის დოქტორანტურაში სწავლობდა, და მას ჩააბარეს საპარლამენტო კომიტეტი, რომლის ფუქნციას სამართლებრივი რეფორმების დაგეგმვა შეადგენდა.⁴ მისი მოადგილე ამ კომიტეტში იყო კიდევ ერთი ახალგაზრდა იურისტი, საქართველოს პარლამენტის მომავალი სპიკერი ნინო ბურჯანაძე, რომელსაც განათლება ელიტურ რუსულ უნივერსიტეტში ჰქონდა მიღებული.

ცხრილი 1. საპარლამენტო არჩევნების შედეგები დამოუკიდებელ საქართველოში

1990-ანი წლების მეორე ნახევარში საქართველოს პარლამენტმა მიიღო მნიშვნელოვანი ახალი კანონები, რომლებიც დასავლეთის მოდელებსა და რჩევებს ითვალისწინებდა: სამოქალაქო კოდექსი, სამოქალაქო საპროცესო კოდექსი, კრიმინალური საპროცესო კოდექსი, საგადასახადო კოდექსი, ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსი და ა.შ. ამ კანონმდებლობის ზოგიერთი ასპექტი შეიძლება კრიტიკას იმსახურებდეს, მაგრამ მთლიანობაში ამ რეფორმებმა საქართველო ევროპულ სტანდარტებს დაახლოვა.

„ახალგაზრდა რეფორმატორებმა“ გაიტანეს საფუძვლიანი სასამართლო რეფორმა, რომელმაც მოსამართლეების დანიშვნის მერიტოკრატიული კრიტერიუმი შემოიღო და საბჭოთა დროის მოსამართლეების უმეტესი ნაწილი შეცვალა. 1999 წელს საქართველო გახდა პირველი ქვეყანა სამხრეთ კავკასიაში, რომელიც ევროპის საბჭოში მიიღეს. ეს განიხილებოდა არა მხოლოდ როგორც შევარდნაძის ხელისუფლების ქვეშ მყოფი ქვეყნის უდიდესი გამარჯვება, არამედ როგორც ჟვანიას „რეფორმატორთა“ ძალისხმევის აღიარებაც.

ამ პერიოდის კიდევ ერთი მიღწევა სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტების, კერძოდ, დამოუკიდებელი მედიისა და არასამთავრობო ორგანიზაციების განვითარება იყო. ეს დემოკრატიული პროგრესის ყველაზე თვალსაჩინო ნიშნად მიიჩნეოდა: მათი არსებობა უზრუნველყოფდა საკმაოდ ცოცხალ საჯარო დებატებს პოლიტიკურ საკითხებზე და ხელისუფლების საქმიანობაზე ზედამხედველობის გარკვეულ დონესაც. სამაუწყებლო კომპანია რუსთავი 2-მა მოკლე დროში მოიპოვა ცნობადობა და პოპულარობა, როგორც დამოუკიდებელი მედიის ფლაგმანმა. სამოქალაქო საზოგადოების ამ ინსტიტუტებმა თანდათანობით მიაჩვია საზოგადოება და მთავრობა იმ აზრს, რომ მოქალაქეებს შეუძლიათ ეჭვის ქვეშ დააყენონ მთავრობის ქმედებები, ხოლო თავისუფალი დებატები საზოგადოების ნორმალური მდგომარეობაა. თუმცა, საზოგადოების მხოლოდ მცირე ნაწილი იღებდა მონაწილეობას ამ დებატებში; უდიდესი უმრავლესობა მაყურებლის როლში რჩებოდა. არასამთავროები, ძირითადად, ახალგაზრდა ქალაქელ განათლებულ ელიტას წარმოადგენდნენ, ხოლო საზოგადოებრივად აქტიური ორგანიზაციების წრე ერთობ ვიწრო იყო. ახალი სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციები, ძირითადად, საპარლამენტო „ახალგაზრდა რეფორმისტების“ თანამოაზრეებად აღიქმებოდნენ.

შევარდნაძე-ჟვანიას მმართველობას ვერ ვუწოდებთ დემოკრატიულს ამ სიტყვის მართებული გაგებით, მაგრამ მან ქართულ საზოგადოებაში პლურალიზმის სული შემოიტანა. დემოკრატიის მიღწევების არეალი შედარებით მცირერიცხოვანი ელიტით შემოიფარგლებოდა, ხოლო ადამიანთა დიდი უმრავლესობა პოლიტიკურ პროცესებში ქმედითი მონაწილეობის მიღმა რჩებოდა. ასეთი პოლიტიკური რეჟიმის ერთ დეფინიციად შეიძლება „შეჯიბრებითი ავტორიტარიზმი“ მივიჩნიოთ.⁵ კონკურენცია და პლურალიზმი ნებადართულია შეზღუდულ ჩარჩოებში, მაგრამ ძალაუფლების რეალურ სადავეებს ვიწრო ელიტა ფლობს, რომელიც არ აძლევს საშუალებას სხვა ჯგუფებს, პოლიტიკური კონკურენციის ფორმალური მექანიზმები რეალურ ინსტრუმენტებად აქციონ.

სტაბილურობიდან სტაგნაციამდე: არჩევნების გაყალბება, კორუფცია და სახელმწიფოს უუნარობა

შევარდნაძის პერიოდის ქართულ პოლიტიკურ რეალობაში გამოიკვეთა ორი ნიშანი, რომელიც მისი რეჟიმის არადემოკრატიულობის განსაკუთრებით მკაფიო გამოხატულებად იქცა: არჩევნების გაყალბება და კორუფცია, გაგებული როგორც „სახელმწიფოს მიტაცება.“ საქართველოს საპარლამენტო და საპრეზიდენტო არჩევნებს საერთაშორისო დამკვირვებლები, არსებითად, დადებითად აფასებდნენ, მაგრამ მათი დამოკიდებულება სულ უფრო კრიტიკული ხდებოდა; შიდა დამკვირვებლების და ქართული მედიის განწყობა საარჩევნო პროცესების მიმართ გაცილებით უფრო ნეგატიური იყო. ახლა შეუძლებელია ზუსტად შევაფასოთ საარჩევნო გაყალბების ხარისხი 1992-2001 წლებში,⁶ მაგრამ თითქმის ყველა იზიარებდა იმ აზრს, რომ საარჩევნო პროცესის ხარისხი და სამართლიანობა ბოლო ათწლეულში თანდათან უარესდებოდა; მაგრამ 2003 წლამდე ვერავის მოჰყავდა სარწმუნო არგუმენტი, რომ არჩევნები იმდენად სერიოზულად ყალბდებოდა, რომ გამარჯვებული შეეცვალა. ტიპური საარჩევნო დარღვევები მოიცავდა მრავალჯერად ხმის მიცემას, საარჩევნო ყუთების ბიულეტენების უკანონო ჩაყრას, ამომრჩევლებზე ზეწოლას, საარჩევნო მონაცემების დათვლის გაყალბებას სხვადასხვა დონის საარჩევნო კომისიების მიერ. საზოგადო აღქმა ასეთი იყო: მთავრობა აიტანდა ოპოზიციის მხრიდან კონკურენციას, თუ ეს უკანასკნელი პრეტენზიას არ განაცხადებდა იმაზე, რომ მართლა დაემარცხებინა სამთავრობო პარტია ან საპრეზიდენტო კანდიდატი (ეს შეიძლება „შეჯიბრებითი ავტორიტარიზმის“ დეფინიციადაც გამოდგეს). „სახელმწიფოს მიტაცება“ შეიძლება გავიგოთ როგორც მექანიზმი, რომლითაც გადაწყვეტილების მიღების პროცესები სახელმწიფოში, უპირატესად, მცირე სახელისუფლებო ელიტის პირად ან ჯგუფურ კეთილდღეობას ემსახურება.⁷ საქართველოს მთავრობაში დომინირებდა კლიენტელისტური ქსელები - ან, როგორც ქართველები უწოდებენ, „კლანები“ (ამაზე უფრო ვრცლად იხილეთ თავში საზოგადოება და მოქალაქეობა). საქართველოს მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე კორუმპირებული ქვეყნის იმიჯი ჰქონდა: 2002 წელს „საერთაშორისო გამჭვირვალობამ“ 102 გამოკვლეული ქვეყნიდან მას 85-ე ადგილი მიუჩინა, 2003 წელს კი 133 ქვეყნიდან 124-ე ადგილზე გაიყვანა, შესაბამისად 2.4 და 1.8 ქულით.

„სახელმწიფოს მიტაცების“ პრობლემა დაკავშირებული იყო სახელმწიფოს სისუსტის, ან - უფრო რადიკალური ფორმულირებით - სახელმწიფოს უუნარობის პრობლემასთანაც.⁸ შევარდნაძის დროს, განსაკუთებით კი, მისი მმართველობის ბოლო პერიოდში, საქართველოს ხშირად „არშემდგარ სახელმწიფოს“ უწოდებდნენ. ტერიტორიული კონტროლის არქონა ამ უუნარობის ყველაზე აშკარა გამოვლინება იყო. „გაყინული კონფლიქტების“ არსებობის გარდა, ამ პრობლემის არსებობას აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის გაურკვეველი იურისდიქციაც ადასტურებდა. მისმა ლიდერმა, ასლან აბაშიძემ, 1990-იანი წლების ქაოსური მდგომარეობა საკუთარ რეგიონში პერსონალური დიქტატურის რეჟიმის შესაქმნელად გამოიყენა. ფორმალურად, მას არასდროს გაუხდია სადავოდ საქართველოს სუვერენიტეტი აჭარასთან მიმართებაში - პირიქით, საქართველოს ერთობის დამცველადაც კი აცხადებდა თავს. მაგრამ, სინამდვილეში, ის საკუთარ ტერიტორიას დამოუკიდებლად მართავდა და ხშირად ღიად უარყოფდა თბილისის ლეგიტიმურ მოთხოვნებს. აჭარის მთავრობა თითქმის სრულად კომპლექტდებოდა მისი ოჯახური კლანით; რეგიონი უარს აცხადებდა ცენტრალური ბიუჯეტისთვის გადასახადების გადახდაზე. აბაშიძემ ბათუმის პორტისა და თურქეთისკენ ძირითადი გასასვლელის, სარფის სასაზღვრო პუნქტის, მონოპოლიზირება მოახდინა. ის საკუთარ საგარეო პოლიტიკას აწარმოებდა, რომელიც თბილისისაზე გაცილებით უფრო პრორუსული იყო და ცალკე კონტაქტები ჰქონდა საქართველოს სეპარატისტ მთავრობებთან. 1990-იანი წლების შუახანებში აღორძინების კავშირი ფორმალურად თანხმობაში იყო სმკ-თან, მაგრამ ათწლეულის ბოლოსკენ იგი შევარდნაძის მიმართ ღია ოპოზიციაში გადავიდა და 1999 წლის საპარლამენტო არჩევნებში უკვე ყველაზე დიდ ოპოზიციურ ბლოკს ედგა სათავეში.

1999 წლის შემდეგ საქართველომ, ფაქტობრივ, დაკარგა კონტროლი ჩეჩნეთის მოსაზღვრე პანკისის ციცქნა რეგიონზე, სადაც ჩეჩნეთის მონათესავე ტომი, ქისტები ცხოვრობენ. პრობლემის ძირი იყო ომი, რომელსაც რუსეთი ჩეჩნეთში აწარმოებდა: ამ ომს ათასობით ჩეჩენი ლტოლვილი პანკისში გამოექცა და იქ უკვე მცხოვრებ დაახლოებით შვიდი ათას ქისტს შეუერთდა. ამ ხალხს რუსეთთან მებრძოლებიც ერია: შედეგად, მოსკოვმა ტერორისტების მფარველობაში დასდო ბრალი საქართველოს. პანკისი თანდათანობით სახელმწიფოს რეალური კონტროლიდან გამოვიდა და იარაღით, ნარკოტიკებით არალეგალური ვაჭრობისა და ადამიანების გამოსასყიდად გატაცების ცენტრად იქცა. სინამდვილეში, საქართველოს სამართალდამცავებმა ხელი აიღეს ამ რეგიონში წესრიგის დაცვაზე.

და მაინც, თუნდაც ადამიანის გატაცებების გამო, პანკისის სრული იზოლაცია შეუძლებელი აღმოჩნდა. მეზობელი რეგიონის, ახმეტის, მოსახლეობამ შექმნა შეიარაღებული ლაშქარი, რომელიც საკუთარი ძალებით წესრიგის დამყარებას აპირებდა. ამ დაჯგუფების არსებობა თავისთავად იქცა პრობლემად. 2001 წლის ოქტომბერში პანკისში დაბანაკებული ჩეჩენი მებრძოლების ჯგუფი რაღაც მანქანებით (გავრცელებული აზრით, მათ ქართველი სამართალდამცავები დაეხმარნენ), აფხაზეთის სიახლოვეს აღმოჩნდა და წარუმატებლად შეეცადა განდგომილ პროვინციაში შეჭრას.

საქართველოს ცენტრალური მთავრობის მწირი შესაძლებლობები მხოლოდ ნაწილობრივ ხსნიდა ხელისუფალთა უუნარობას, გაეკონტროლებინათ სიტუაცია პანკისში; ისიც აშკარა იყო, რომ კორუმპირებულ სამართალდამცავებს ხელს აძლევდა ისეთი გარემოს არსებობა, რომელშიც ისინი ადვილად მოითბობდნენ ხელს რეგიონის კრიმინალური ბიზნესით.

2001 წლის 11 სექტემბრის შემდეგ, როცა ტერორიზმის საკითხი გლობალურად გადმოვიდა წინა პლანზე, როგორც ქართულმა საზოგადოებამ, ისე საერთაშორისო თანამეგობრობამ შეცვალა დამოკიდებულება პანკისის ხეობისმაგვარი რეგიონების მიმართ. არშემდგარი სახელმწიფოების შიგნით არაკონტროლირებადი ანკლავების არსებობა - განსაკუთრებით, თუ მისი მოსახლეობა მუსლიმური იყო - ტერორიზმის შესაძლო წყაროდ მიიჩნეოდა. საქართველო, ერთდროულად, რუსეთისა და ამერიკის შეერთებული შტატების მხრიდან ზეწოლის ქვეშ აღმოჩნდა: მას რაღაც უნდა მოემოქმედა. ზეწოლამ შედეგი გამოიღო: საქართველოს სამართალდამცავმა ორგანოებმა რამდენიმე ოპერაცია ჩაატარეს პანკისში და, საბოლოოდ, რაღაც ზომით გამოასწორეს სიტუაცია⁹ - მაგრამ ეს მხოლოდ მას შემდეგ მოხდა, რაც შინაგან საქმეთა და უსაფრთხოების სამინისტროების ხელმძღვანელები დაითხოვეს. პანკისის პრობლემამ უბიძგა შეერთებულ შტატებს, 2002 წელს საქართველოში წვრთნისა და აღჭურვის პროგრამა წამოეწყო, რომლის ფარგლებშიც ამერიკის სპეციალური დანიშნულების ძალების ორასამდე სამხედრო პირი ქართული ჯარის გასაწვრთნელად გამოაგზავნეს.

შევარდნაძის მმართველობის ბოლო აღინიშნა სახელმწიფოს მიერ ტერიტორიული კონტროლის უნარის შესუსტებით, რითაც 1990-იანი წლების შუახანების პოზიტიური ტენდენცია შეტრიალდა. სახელმწიფო ვერ უზრუნველყოფდა საკუთარ მოქალაქეებს საზოგადო სიკეთეებით, როგორიცაა უსაფრთხოება, ეკონომიკური ზრდის პირობები, საჯარო ინფრასტრუქტურის განვითარება და ა. შ. ყოველივე ამან მთავრობის პოპულარობის კატასტროფული ვარდნა გამოიწვია. ქართველებმა დაასკვნეს, რომ შევარდნაძის „დაბალანსების“ გენიამ თავი ამოწურა.

შევარდნაძის ხანის დასასრული და ვარდების რევოლუცია

ცვლილების მომასწავებელი პირველი ნიშანი იყო ბზარი, რაც შევარდნაძის მმართველობის ქოლგის ქვეშ ჩამოყალიბებულ „ახალგაზრდა რეფორმატორთა“ და ამავე ხელისუფლების უფრო კონსერვატიულ ნაწილს შორის გაჩნდა. მან პირველად 2000 წლის საპრეზიდენტო არჩევნების შემდეგ იჩინა თავი, რომელიც შევარდნაძემ მოიგო. „რეფორმატორები“, თავის მხრივ, რამდენიმე ჯგუფად გაიყვნენ. პოლიტიკოსთა ჯგუფი, რომელიც პარლამენტში 1999 წელს ბიზნესიდან მოვიდა, უმრავლესობის ფრაქციას უკვე 2000 წელს გამოეყო და ახალ მემარჯვენეთა პარტია შექმნა. 2001 წლის სექტემბერს იუსტიციის მინისტრი მიხეილ სააკაშვილი გადადგა და ოპოზიციური ნაციონალური მოძრაობა შექმნა. ზურაბ ჟვანიას და ნინო ბურჯანაძეს თანდათანობითი დისტანცირება პრეზიდენტის გუნდთან მხოლოდ 2002 წლის გაზაფხულზე დასრულდა, როდესაც მათ გაერთიანებულ დემოკრატთა პარტია შექმნეს. ოპოზიციაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა აგრეთვე ლეიბორისტული პარტიაც, რომელიც ელექტორატის უღარიბესი ნაწილის ხმებს იზიდავდა. კიდევ ერთი საგულისხმო მოთამაშე იყო მრეწველობა გადაარჩენს საქართველოს, ბიზნესმენთა პარტია, რომელმაც მოღვაწეობა 1999 წლის არჩევნებში შედარებითი წარმატებით დაიწყო და ცდილობდა შუალედური გზა მოეძებნა მთავრობასა და ოპოზიციას შორის.¹⁰

2002 წლის ადგილობრივი არჩევნები მთავრობასა და ახალ ოპოზიციას შორის ძალების მოსინჯვა იყო. ის ხელისუფლების სრული კრახით დასრულდა: პროპორციულ არჩევნებში თბილისის საკრებულოსთვის სმკ-მა ხმების 2%25-ზე ნაკლები დააგროვა. თუმცა, ოპოზიციაც დაქსაქსულად გამოიყურებოდა: თბილისის არჩევნებში უპირატესობა ლეიბორისტულმა პარტიამ და ნაციონალურმა მოძრაობამ მოიპოვეს - თითოეულმა ხმების დაახლოებით მეოთხედით, ხოლო მიხეილ სააკაშვილი ქალაქის საკრებულოს თავმჯდომარე გახდა. თბილისის გარეთ (სადაც არჩევნები მაჟორიტარულ სისტემაზე იყო დაფუძნებული) ახალმა მემარჯვენეებმა და კონსერვატორებმა მიაღწიეს სხვებზე მეტ წარმატებას.

ადგილობრივი არჩევნების შედეგებმა აჩვენა, რომ მთავრობას არ ჰქონდა შანსი (ან ძალიან მცირე შანსი ჰქონდა), 2003 წლის ნოემბრის საპარლამენტო არჩევნები მოეგო, თუ ისინი სამართლიანად ჩატარდებოდა. მეორე მხრივ, ოპოზიციის გაერთიანების მცდელობები ჩავარდა და ნაციონალურმა მოძრაობამ, გაერთიანებულმა დემოკრატებმა და ახალმა მემარჯვენეებმა მხოლოდ იმაზე შეძლეს შეთანხმება, საჯაროდ არ გაელაშქრათ ერთმანეთის წინააღმდეგ და წინასაარჩევნო კამპანია მთლიანად მთავრობის დისკრედიტაციაზე მიემართათ. ლეიბორისტებმა არჩიეს როგორც ხელისუფლებისგან, ისე მისგან ახლად განდგომილი ჯგუფებისაგან თანაბარი დისტანცია შეენარჩუნებინათ და ორივე ერთნაირად მწვავედ გაეკრიტიკებინათ.

ორი ნოემბრის არჩევნებმა აჩვენა, რომ მთავრობა მზად იყო, ძალაუფლების შესანარჩუნებლად მასობრივი გაყალბებისთვის მიემართა. ცხრილი 2 აჩვენებს სერიოზულ განსხვავებებს, ერთი მხრივ, ხმების პარალელური დათვლის შედეგებს, რომლებიც ამერიკის ნაციონალურ დემოკრატიულ ინსტიტუტთან მომუშავე სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადეობამ ჩაატარა, და ოფიციალურ შედეგებს შორის. პარალელურმა ხმების დათვლამ გამოავლინა ოთხი ოპოზიციური პარტიის ცხადი და დამაჯერებელი გამარჯვება სამთავრობო პარტიებზე. ამათში იგულისხმებოდა შევარდნაძის მომხრეთა ბლოკი „ახალი საქართველო“ და ასლან აბაშიძის „აღორძინება,“ რომელიც მათთან თანამშრომლობდა.

ცხრილი 2.2 ნოემბრის არჩევნების საპარლამენტო სიების ცესკო-სა და პარალელური ხმების დათვლის შედეგები

შესაძლოა, ასეთ პარლამენტში ადვილი არ ყოფილიყო შეთანხმების მიღწევა სხვადასხვა ოპოზიციურ ძალას შორის, მაგრამ ნაციონალური მოძრაობა მაინც გამოიკვეთა, როგორც მათ შორის აშკარა ლიდერი, ხოლო წინა თბილისის საკრებულოს არჩევნების პრეცედენტი მიანიშნებდა, რომ ოპოზიცია შეძლებდა პარლამენტის ერთობლივ კონტროლს. სანამ ცესკო ხმებს ითვლიდა (ოფიციალური შედეგები მხოლოდ 20 ნოემბერს გამოქვეყნდა) მასობრივი დემონსტრაციები მიმდინარეობდა. ისინი მოითხოვდნენ, მთავრობას ან ოპოზიციის გამარჯვება ეღიარებინა, ან გადამდგარიყო.¹¹ მასობრივი გამოსვლები ნაციონალური მოძრაობისა და ბურჯანაძე-დემოკრატების ლიდერობით მიმდინარეობდა; ლეიბორისტებმა და მემარჯვენეებმა არჩიეს არ შეერთებოდნენ მათ. როცა ცესკო-მ შედეგები გამოაცხადა და პარლამენტის პირველი სესია 22 ნოემბრის შუადღისთვის დაინიშნა, ცხადი გახდა, რომ ღია დაპირისპირება გარდუვალი იყო. ახალი პარლამენტის სესიის დაწყებიდან რამდენიმე წუთის შემდეგ დარბაზში ოპოზიციის დემონსტრანტები შეიჭრნენ და აიძულეს პარლამენტარები და პრეზიდენტი, რომელიც სესიას ხსნიდა, იქაურობა დაეტოვებინათ. მეორე დღეს პრეზიდენტი გადადგა. კონსტიტუციის ძალით, პარლამენტის მოქმედი სპიკერი და იმავდროულად ოპოზიციის ერთ-ერთი ლიდერი ნინო ბურჯანაძე პრეზიდენტის მოვალეობის შემსრულებელი გახდა. მალე, ამის შემდეგ, საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ ორი ნოემბრის პროპორციული არჩევნები ბათილად ცნო.

ვარდების რევოლუცია იყო ერთდროულად მარცხიც იყო და უდიდესი გამარჯვებაც ქართველი ხალხისა და მისი ინსტიტუტებისა. ამ უკანასკნელებმა ვერ შეძლეს ძალაუფლების კანონიერი და კონსტიტუციური გადაცემის უზრუნველყოფა ისეთ პირობებში, როდესაც მთავრობამ აშკარად დაკარგა პოპულარობა და ხალხმა მისი შეცვლა მოითხოვა. მეორე მხრივ, 2003 წლის ნოემბრის მოვლენებმა აჩვენა, რომ ქართველი ხალხი დემოკრატიული ღირებულებების ერთგულია და მისი პოლიტიკური უფლებების გათელვას ვერ აიტანს. საზოგადოებამ გამოიმუშავა საკუთარი უფლებების დასაცავად მშვიდობიანი და კანონიერი პროტესტის მობილიზების უნარი. პრეზიდენტის გადადგომის შემდეგ მოვლენები საკმაოდ მალე დაუბრუნდა კონსტიტუციურ კალაპოტს. ყოველივე ეს თვალშისაცემ კონტრასტს ქმნიდა 1992 წელთან შედარებით, როდესაც პრეზიდენტი ასევე აიძულეს გადამდგარიყო - მაგრამ ამას სისხლისღვრა დასჭირდა და შიდა არეულობის გრძელი და დრამატული პერიოდი მოჰყვა.

რევოლუციამ მიხეილ სააკაშვილი და მისი ნაციონალური მოძრაობა უკონკურენტო ლიდერებად აქცია. რევოლუციამდე სამი ლიდერი და მათი შესაბამისი პარტიები - მიხეილ სააკაშვილი და ნაციონალური მოძრაობა, ნინო ბურჯანაძე და გაერთიანებული დემოკრატები, შალვა ნათელაშვილი და ლეიბორისტული პარტია დაახლოებით ერთ დონეზე იდგნენ პოპულარობის მხრივ; გამოკვეთილი ლიდერი მათ შორის არ იყო. ორი ნოემბრის არჩევნების გაუქმებულმა შედეგებმა აჩვენა, რომ ბევრმა ადამიანმა თავისი არჩევანი ბოლო მომენტში ნაციონალურ მოძრაობაზე შეაჩერა; თუმცა, თუნდაც არჩევნების შედეგები ხმების პარალელური დათვლის მონაცემებს დამთხვეოდა, სააკაშვილი პირველი იქნებოდა თანასწორთა შორის. მაგრამ მასობრივი პროტესტების დღეებში მან ისეთი თვისებები გამოავლინა, რამაც დაარწმუნა ქართველების უმრავლესობა, რომ ის ყველაზე კარგად შეძლებდა ერის გაძღოლას. ოთხ იანვარს მან, ფაქტობრივ, უკონკურენტო საპრეზიდენტო არჩევნები მოიგო (არც ერთ სხვა მნიშვნელოვან ლიდერს მათში მონაწილეობა არ მიუღია) და ხმების 96.27%25-ით გაიმარჯვა. მარტში ნაციონალური მოძრაობა და გაერთიანებული დემოკრატები ჩამოყალიბდნენ გაერთიანებულ ნაციონალურ მოძრაობად, რომელმაც 66.24%25-ით მოიგო საპარლამენტო არჩევნები. ქართველი პოლიტიკოსების ახალმა თაობამ უპრეცედენტო პოპულარობის მანდატი მოიპოვა. ახლა მათ ხელახლა უნდა დაეწყოთ ქვეყნის მშენებლობა.

დემოკრატიაზე გადასვლის მესამე მცდელობა: სახელმწიფოსა და ერის მშენებლობა, როგორც ახალი დღის წესრიგი

როგორც ითქვა, დამოუკიდებლობის ხანიდან საქართველოს მუდამ თან სდევს „სუსტი“ ან, უფრო რადიკალური ფორმულირებით, „არშემდგარი“ სახელმწიფოობის პრობლემა. როგორც ჩანს, საქართველოს ახალმა ხელისუფლებამ ამ მხრივ მდგომარეობის გაუმჯობესება იმთავითვე უპირატეს მიზნად გაიხადა.

სახელმწიფოს სისუსტეს ორი მხარე აქვს. ერთია ტერიტორიული კონტოლი და ერის მშენებლობა, სხვა სიტყვებით - ტერიტორიული მთლიანობა და ეროვნული ინტეგრაცია; მეორე უკავშირდება სახელმწიფო ბიუროკრატიის კონტროლს (სწორედ ამას განეკუთვნება „სახელმწიფოს მიტაცების“ საკითხი) და სახელმწიფოს ქმედითუნარიანობას.

რაც შეეხება ტერიტორიულ კონტროლს, ახალ ხელისუფლებას სამი მთავარი გამოწვევა ჰქონდა: აფხაზეთის და ოსეთის არაღიარებული სეპარატისტული რეჟიმები და აჭარის გაურკვეველი სტატუსი. შევარდნაძის მთავრობის ნაბიჯები ამ საკითხების გადასაწყვეტად უშედეგო გამოდგა. შეიძლება ითქვას, რაღაც მომენტიდან მან მათზე ხელიც კი აიღო, როგორც იმ დროისთვის მოუგვარებადზე.

ახალმა მთავრობამ ტერიტორიული საკითხები გადაუდებელთა კატეგორიაში გადმოიტანა და იმის ამბიციაც აჩვენა, რომ ამ მიმართულებით სწრაფ შედეგებს მიაღწევდა. პირველი და ერთობ შთამბეჭდავი გარღვევა აჭარაში მოხდა. ამის წინაპირობა ის იყო, რომ კავშირი აჭარასა და საქართველოს შორის ბოლომდე არც არასდროს გამწყდარა: აჭარის მაცხოვრებლები თავს ყოველთვის საქართველოს ორგანულ ნაწილად მიიჩნევდნენ, აჭარის ეკონომიკა საქართველოს ეკონომიკაში იყო ჩართული, ხოლო ამომრჩევლები საქართველოს არჩევნებში იღებდნენ მონაწილეობას. მხოლოდ ასლან აბაშიძის რეჟიმი ედგა ჯიბრში საქართველოს მთავრობას. როცა თბილისში ახალი და ძლიერი ნების მქონე ხელისუფლება მოვიდა, ღია კონფლიქტი გარდაუვალი გახდა. თუმცა, მკაცრად რომ ვთქვათ, კონფლიქტის მხარეებს თბილისი და ბათუმი არ შეადგენდნენ: თავად აჭარის მოსახლეობა, ვარდების რევოლუციისგან მიღებული შთაგონებითა და ახალი ხელისუფლების წახალისებითა და მხარდაჭერით, აუჯანყდა აბაშიძეს და იგი 2004 წლის მაისის დასაწყისში მასობრივი პროტესტების შედეგად გააძევა. ეს ორმაგ გამარჯვებად ჩაითვალა: ერთი მხრივ, დემოკრატიის გამარჯვებად, ვინაიდან ხალხმა ავტორიტარ ლიდერს საკუთარი ძალა აჩვენა და გააგდო, და ამავე დროს - წინსვლად ერის მშენებლობის თვალსაზრისით: აჭარის მიწა და ხალხი საქართველოს უფრო დემოკრატიულ პოლიტიკურ სივრცეს დაუბრუნდა.

აჭარაში განვითარებული მოვლენებით გათამამებულმა პრეზიდენტ სააკაშვილის მთავრობამ გადაწყვიტა შემდეგი ნაბიჯი სამხრეთ ოსეთისკენ გადაედგა. ათწლიანი „ცივი მშვიდობის“ შემდეგ ურთიერთმტრობის მკაფიო გამოვლინებები აღარ ჩანდა, ადამიანები თავისუფლად მოძრაობდნენ კონფლიქტის ზონასა და დანარჩენ საქართველოს შორის და სავაჭრო ურთიერთობებს ამყარებდნენ. ამან გააჩინა აზრი, რომ პრობლემა სამხრეთ ოსეთის მმართველის, ედუარდ კოკოითის, კორუმპირებული კლანის ინტერესებზე დაიყვანებოდა: საკმარისი იყო ოსი ხალხისთვის რამდენიმე იმედის მომცემი მესიჯის გაგზავნა და ცხინვალის სეპარატისტული ხელისუფლება დაეცემოდა. თბილისის მთავრობამ დახურა სამხრეთ ოსეთში ერგნეთის ბაზრობა, რომელიც მანამდე კონტრაბანდის უზარმაზარი ხვრელი იყო რუსეთსა და საქართველოს შორის. იმედი ჰქონდათ, მისი დახურვით ცხინვალისთვის ეკონომიკური საფუძველი გამოეცალათ. პარალელურად, თბილისმა დაიწყო „ჰუმანიტარული შეტევა“ ოსი ხალხის გულის მოსაგებად გამიზნული ღონისძიებების სახით. ამას დაემატა ძალის დემონსტრირება რეგიონში ჯარის შეყვანით, რაც სეპარატისტული მთავრობის დასაშინებლად იყო გამიზნული (ეს ფორმალურად არ ეწინააღმდეგებოდა 1993 წლის ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ შეთანხმებას). მაგრამ შედეგი გეგმის საპირისპირო აღმოჩნდა: ოსები გაერთიანდნენ სეპარატისტული მთავრობის გარშემო, ხოლო სამხედრო მანევრებმა შეირაღებული შეჯახებები და ადამიანთა მსხვერპლი გამოიწვია. საქართველოს მთავრობა საკმარისად კეთილგონიერი აღმოჩნდა საიმისოდ, რომ გამოეყვანა ჯარები, როგორც კი სტრატეგიის წარუმატებლობა აშკარა გახდა, რითაც ნამდვილი ომი თავიდან აიცილა.¹²

ამრიგად, აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის კონფლიქტები ძირითად გამოწვევად რჩება საქართველოს სახელმწიფო მშენებლობის პროცესში. არც ქართველ ხელისუფალთ და არც საერთაშორისო თანამეგობრობას საკითხის გადაწყვეტის ცხადი სტრატეგია არ გააჩნია.

ეს უკანასკნელი ამტკიცებს, რომ მხოლოდ მშვიდობიანი საშუალებების გამოყენებაა დასაშვები, მაგრამ არავინ იცის, რამდენი ხანი დასჭირდება მშვიდობიან დიპლომატიას ან, თუ არსებობს ოდესმე ამ გზით საკითხის გადაწვეტის შანსი. საქართველოს მთავრობა ეთანახმება, რომ მხოლოდ მშვიდობიანი დიპლომატია უნდა იყოს გამოყენებული, მაგრამ სამხედრო ჩარევის პრინციპულ შესაძლელობასაც არ გამორიცხავს. როგორც ჩანს, საქართველოს მთავრობის სტრატეგია ისაა, გადაუწყვეტელი კონფლიქტები საერთაშორისო თანამეგობრობის ყურადღების ცენტრში მოაქციოს და დაარწმუნოს ის, რომ საკითხის გაუთავებლად გადადება დაუშვებელია. 2005 წლის იანვარში ხელისუფლებამ წარადგინა სამხრეთ ოსეთთან დაკავშირებული სამშვიდობო გეგმა, რომელმაც საერთაშორისო მოწონება მოიპოვა ეუთო-ს 2005 წლის დეკემბერის კონფერენციაზე ლიუბლიანაში. დამკვირვებლებმა ყურადღება გაამახვილეს რუსეთის მხრიდან ამ გეგმის მოწონებაზე: ეს მნიშვნელოვანია, ვინაიდან იგი მთავარი აქტორია ამ კონფლიქტების გადაწყვეტისას და იმიტომაც, რომ საქართველოსა და რუსეთის მიდგომა აფხაზეთისა და ოსეთის საკითხზე ხშირად ეწინააღმდეგება ერთმანეთს. ეს შესაძლოა პატარა დიპლომატიური წარმატება იყოს საქართველოსთვის, მაგრამ არსებობს უდიდესი დისტანცია ამ გეგმასა და რეალურ განხორციელებას შორის.

სახელმწიფოს ქმედითუნარიანობის გაზრდა ახალი მთავრობის მეორე უმნიშვნელოვანესი პრიორიტეტია. ეს გულისხმობს მთავრობის უნარს, გააკონტროლოს სახელმწიფოს ბიუროკრატია და უზრუნველყოს საზოგადოებისთვის სასარგებლო მომსახურების გაწევა. პირველი აშკარად გადასადგმელი ნაბიჯი საჯარო მოხელეებისათვის ხელფასის გაზრდა იყო. შევარდნაძის დროს მინისტრების ხელფასებიც კი ოდნავ თუ აღემატებოდა საცხოვრებელ მინიმუმს, მოხელეთა უდიდეს უმრავლესობას კი ჰქონდა გასამრჯელო, რითაც თეორიულად ვერ უნდა ეარსება. გამოდიოდა, რომ მათ საჯარო თანამდებობები პირადი გამორჩენისთვის უნდა გამოეყენებინათ: აეღოთ ქრთამი, გასულიყვნენ წილში ბიზნესის მფარველობისთვის და სხვა. რეალური ცვლილება მხოლოდ ხელფასების მრავალჯერად ზრდას უნდა მოეტანა (მაგალითად, 100%25-იანი ზრდა ბევრს არაფერს შეცვლიდა), ეს კი, ცხადია, ყველასთვის ვერ გაკეთდებოდა. შეიქმნა რეფორმებისა და განვითარების ფონდი უმაღლესი სამთავრობო მოხელეებისთვის ხელფასების გადახდის უზრუნველსაყოფად. იგი უცხოელი დონორების და ქართველი ბიზნესმენების მიერ ფინანსდებოდა. ამ გზის გამოყენება საკმაოდ საკამათო იყო, რადგან ხელფასებს შორის უზარმაზარ განსხვავებებს სამართლიანი ნამდვილად არ ეთქმოდა, ხოლო მთავრობის ხარჯების სახელმწიფო ბიუჯეტის გარეთ გატანა არ იძლეოდა მათი ნორმალური მონიტორინგის შესაძლებლობას. სამაგიეროდ, შეიქმნა სახელმწიფო მოხელეების გარკვეული კატეგორია, რომელსაც შეეძლო, საკუთარი ხელფასით ეარსება. აქ შედიოდნენ საჯარო მოხელეების უმაღლესი ფენა, აგრეთვე სამხედროები და სამართალდამცველები. ამან საშუალება მისცა მთავრობას, საჯარო სექტორში მიეზიდა კვალიფიცირებული ახალგაზრდები, რომელთა შორის ბევრს სამუშაო გამოცდილება ჰქონდა მიღებული უცხოეთში, საერთაშორისო ორგანიზაციებში, არასამთავრობო ორგანიზაცებსა თუ კერძო სექტორში.

გადასახადების აკრეფის უუნარობა ერთ-ერთი გამორჩეული ინდიკატორი იყო ქართული სახელმწიფოს სისუსტისა. სხვადასხვა შეფასებით, საქართველოს ეკონომიკის 70%25-ამდე „ჩრდილოვნად“ ითვლებოდა, ხოლო მთავრობა გადასახადების სახით საერთო ეროვნული პროდუქტის მხოლოდ დაახლოებით 10%25-ის შეგროვებას ახერხებდა, რაც ყოფილი საბჭოთა კავშირის მასშტაბებითაც კი უაღრესად დაბალი მაჩვენებელი იყო. მეტად მწირი ბიუჯეტიც კი ვერასოდეს სრულდებოდა და ყოველი წლის ბოლოს ხელისუფლება, საერთაშორისო სავალუტო ფონდის ზეწოლით, იძულებული იყო ბიუჯეტის სეკვესტრი მოეხდინა. ეს ის სფეროა, რომელსაც ახალი მთავრობა თავის ყველაზე დიდ წარმატებად მიიჩნევს: მან მოკლე ვადაში გადასახადების გადახდა მრავალჯერად გაიზარდა.¹³

თვალსაჩინოდ გაზრდილმა ბიუჯეტმა საშუალება მისცა მთავრობას, გაეკეთებინა ის, რისი გაკეთებაც აქამდე არ შეეძლო. საჯარო მოხელეების ხელფასების ზრდის გარდა, მან ინვესტირება მოახდინა ქვეყნის ინფრასტრუქტურაში. გზების შეკეთება, შენობების ფასადების განახლება, უფასო სასწრაფო სამედიცინო დახმარების აღდგენა ის წარმატებებია, რითაც ხელისუფლება განსაკუთრებით ამაყობს.

კორუფციისა და ორგანიზებული დანაშაულის წინააღმდეგ ბრძოლა მთავრობის კიდევ ერთი პრიორიტეტია. ეს სახელმწიფო მშენებლობის მნიშვნელოვანი ნაწილია, რადგან უკონტროლო კორუფცია და ორგანიზებული დანაშაულის დიდი გავლენის გამო საქართველოს ხანდახან „მაფიით დომინირებულ სახელმწიფოს“ უწოდებდნენ. სამართალდამცავ სისტემას „დაუსჯელობის სინდრომი“ უნდა აღმოეფხვრა, პარალელურად კი ჩატარებულიყო სტრუქტურული რეფორმები კორუფციული პრაქტიკის პრევენციისათვის. ერთ-ერთი პირველი ნაბიჯი იყო ახალი კანონმდებლობის შემოღება კორუფციის შემთხვევების დროულად და ეფექტურად გამოსაძიებლად. ეს შეიცავდა „საპროცესო გარიგებებს“, რითაც ეჭვმიტანილებს შეეძლოთ თავისუფლება მოეპოვებინათ, თუ დანაშაულს აღიარებდნენ და, ამავე დროს, საჭირო ინფორმაციას მიაწვდიდნენ პროკურატურას, ხოლო სახელმწიფოს უკანონოდ მითვისებულ ფულს დაუბრუნებდნენ. ეს პროცედურა შევარდნაძის რეჟიმის რამდენიმე მაღალჩინოსანს მიუყენეს: ისინი კორუფციის ბრალდებით დააპატიმრეს და მალევე გაათავისუფლეს, ოღონდ ჯერ ხაზინისთვის სოლიდური თანხები გადაახდევინეს. ამ პრაქტიკამ ფართო კრიტიკა გამოიწვია, მათ შორის ევროპის საბჭოსგან,¹⁴ რადგან ამით პროკურატურას თვითნებობის და სათანადო პროცედურებისგან გადახვევის ზედმეტი უფლებები ენიჭებოდა. გახმაურებული დაპატიმრებების უმეტესი წილი 2004 წლის პირველ ნახევარში მოხდა; მოგვიანებით კორუფციის ბრალდებით უფრო საშუალო დონის საჯარო მოხელეებს სჯიდნენ.

განხორცილდა კორუფციის აღმოფხვრაზე გამიზნული გარკვეული სტრუქტურული რეფორმები. 2004 წლის ივლისში საერთოდ გაუქმდა ყველას მიერ მეტად კორუმპირებულად აღიარებული საგზაო პოლიცია და მის მაგივრად ახალი საპატრულო პოლიცია შეიქმნა, რომელიც გაცილებით უფრო პოპულარული გახდა. მთავრობამ გაამარტივა ქონების რეგისტრაციის საკითხები, ასევე სარეგისტრაციო პროცესები საგადასახადო და საბაჟო სამსახურებში. 2005 წლის ზაფხულში განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს მიერ ორგანიზებულ იქნა უმაღლეს სასწავლებელში მისაღები პირველი ეროვნული გამოცდები - მხოლოდ აქ მიღებული ქულებით შეიძლებოდა ამა თუ იმ ქართულ უნივერსიტეტში სწავლების დაწყება. მანამდე უნივერსიტეტის მისაღები გამოცდები განსაკუთრებულად კორუმპირებულ სფეროდ მიიჩნეოდა, ეროვნული გამოცდები კი, არსებითად, სამართლიანადაა აღიარებული. ზოგიერთ სფეროში, სადაც არ ყოფნიდა რესურსები კორუფციის აღმოსაფხვრელად, მთავრობამ მიიღო გაბედული, მაგრამ საკამათო გადაწვეტილება, საერთოდ გაეუქმებინა ზოგიერთი სამთავრობო ფუნქცია. მაგალითად, გაუქმდა მანქანების სავალდებულო ტექნიკური დათვალიერება.

მთავრობას სჯერა, რომ მან წარმატებით მოშალა კორუფციული სისტემები ძირითად საჯარო უწყებებში. ჯერ კიდევ ადრეა იმაზე მსჯელობა, რამდენად ღრმა და მდგრადი აღმოჩნდება ეს ცვლილებები გრძელვადიან პერსპექტივაში. საერთაშორისო სამონიტორინგო ორგანიზაციებს, როგორიცაა, მაგალითად, საერთაშორისო გამჭვირვალობა, საქართველო ჯერ კიდევ მეტად კორუმპირებულ ქვეყანათა სიაში შეჰყავს. მრავალი პროცედურა ჯერ კიდევ არასაკმარისად გამჭვირვალეა, კერძოდ, სახელმწიფო შესყიდვების დარგში. მრავალი მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილება სპონტანურად მიიღება და ნაუცბათევად ხორციელდება, რასაც მიზნის სწრაფად მიღწევის აუცილებლობით ამართლებენ.

ახალი მთავრობა ორგანიზებული დანაშაულის ქსელების მორღვევასაც თავის პრიორიტეტად მიიჩნევს და ამ სფეროშიც გარკვეულ წარმატებებზე საუბრობს. თუმცა, ეს საკითხი მხოლოდ 2005 წლის ბოლოდან აღმოჩნდა სამთავრობო დღის წესრიგის წინა პლანზე. პრეზიდენტმა ხელი მოაწერა ახალ კანონებს ორგანიზებული დანაშაულის წინააღმდეგ, რომლებმაც დანაშაულად აღიარა დანაშაულებრივი ორგანიზაციისადმი კუთვნილება და ახალი კამპანია წამოიწყო პენიტენციარულ სისტემაში ორგანიზებული დანაშაულის დომინირების წინააღმდეგ.

შემდგომი გამოწვევები

საერთაშორისო დამკვირვებელთა უმეტესობა აღიარებს, რომ ახალმა მთავრობამ შესამჩნევ წარმატებებს მიაღწია ქართული სახელმწიფოს ქმედითუნარიანობის გაზრდაში, მაგრამ იგი ჯერ კიდევ მრავალი გამოწვევის წინაშე დგას. ხელისუფლების ქმედებები ხშირად კრიტიკასაც იწვევს. გადაუჭრელი პრობლემები აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთში მთავარ სტრატეგიულ წინაღობად რჩება ქართული სახელმწიფოს ნორმალიზებისთვის. ამ სფეროში მთავრობა მნიშვნელოვანი დილემების წინაშე დგას. საქართველოს მთავრობამ პირობა დადო, რომ კონფლიქტის გადაწყვეტის მხოლოდ მშვიდობიან გზებს მიმართავდა; თუმცა, თუ ის მხოლოდ დიპლომატიისა და ნდობის მშენებლობის გრძელვადიან მეთოდებს დაეყრდნობა, ამ პრობლემებმა შეიძლება კვლავ დაკარგოს აქტუალობა საერთაშორისო თანამეგობრობის თვალში, როგორც „გაყინული კონფლიქტების“ რიგითმა შემთხვევებმა, და არსებული ვითარება განუსაზღვრელი ვადით გაგრძელდეს (როგორც ეს მსოფლიოს ბევრ მსგავს რეგიონში ხდება). განმეორებითი განცხადებები ხელისუფლების მხრიდან, რომ კონფლიქტი რამდენიმე წელიწადში გადაწყდება (სამხრეთ ოსეთის შემთხვევაში, ჩვეულებრივ, ერთი წლის ვადას იღებენ ხოლმე), როგორც ჩანს, იმისათვისაა გამიზნული, რომ პრობლემას მეტი დინამიზმი და აქტუალობა შესძინოს.

რაც შეეხება სამთავრობო ინსტიტუტების გაძლიერებას, აღიარებულია, რომ სახაზინო შემოსავლების მკვეთრი ზრდა ვეღარ გაგრძელდება და მეტი დატვირთვა სახელმწიფო ინსტიტუტების მეტ ეფექტიანობას უნდა მიენიჭოს. საამისოდ გადამწყვეტია კარგად ანაზღაურებადი, პროფესიული საჯარო სამსახურის განვითარება. 2004 წელს მთავრობას რევოლუციური სტილის ქმედებებს აბრალებდნენ, რაშიც სხვასთან ერთად მთავრობის წევრების ხშირი ცვლა და საჯარო უწყებებში პერიოდული ძირფესვიანი წმენდები იგულისხმებოდა. ბევრმა მნიშვნელოვანმა პოლიტიკურმა ფიგურამ წელიწადნახევრის განმავლობაში სამი ან ოთხი უმაღლესი სამთავრობო თანამდებობა გამოიცვალა. კრიტიკოსები იმასაც ამბობენ, რომ მთავრობა უფრო სპონტანურ გადაწყვეტილებებს ეფუძნება, ვიდრე კარგად გათვლილ სტრატეგიას. ამ მხრივ, 2005 წლიდან სიტუაციის გაუმჯობესება დაიწყო: როგორც ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეამ აღნიშნა, „პოსტრევოლუციურმა ეიფორიამ პრაგმატიზმს დაუთმო გზა, რეფორმებისადმი ნაუცბათევმა, ხშირად ქაოტურმა დამოკიდებულებამ კი - პრიორიტეტების ნათელ გამოკვეთას და უკეთ გათვლილ სტრატეგიას“.¹⁵

2005 წელს მთავრობამ რამდენიმე ნაბიჯი გადადგა ამ მიმართულებით, მიიღო რა ისეთი დოკუმენტები, როგორიცაა ანტიკორუფციული სტრატეგია და სამოქმედო გეგმა და ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფცია. სახელმწიფო მინისტრის, კახა ბენდუქიძის ოფისმა მოამზადა საჯარო ინსტიტუტების რეფორმების საკუთარი გეგმა. თუმცა, კვალიფიციური კადრების ნაკლებობა მნიშვნელოვანი პრობლემაა, რომელიც სერიოზულად აფერხებს საჯარო სამსახურის განვითარებას.

დემოკრატიის შენება

როდესაც ახალ ქართულ მთავრობას აკრიტიკებენ, კრიტიკის ყველაზე ხშირი სამიზნე დემოკრატიაა. ეს შეიძლება პარადოქსადაც ჩავთვალოთ, რადგან ვარდების რევოლუციის განწყობა აშკარად დემოკრატიული იყო და ახალ მთავრობაში ბევრია ისეთი ადამიანი, ვინც საზოგადოებამ თავდაპირველად დემოკრატიისა და ადამიანის უფლებების დამცველად გაიცნო. ხანდახან ხუმრობენ, რომ თუ შევარდნაძის დროს საქართველოს ჰქონდა „დემოკრატია დემოკრატების გარეშე“, ახლა ჰყავს „დემოკრატები დემოკრატიის გარეშე“. თუმცა, ამ პარადოქსში ლოგიკაც შეიძლება ვიპოვოთ. რაკი დღის წესრიგში რეფორმების სწრაფად გატარება დგას, მთავრობას არ სურს ტემპი დაკარგოს და გადაწყვეტილების მიღების მექანიზმებს ერთი სულისკვეთბის მქონე ადამიანთა ვიწრო წრეში აქცევს. მაგრამ ასეთი მიდგომა ხელს არ უწყობს გადაწყვეტილების მიღების მონაწილეობითი და ფართო განხილვაზე დამყარებული პროცესის განვითარებას, რითაც მიიღწეოდა წონასწორობა განსხვავებული სოციალური ჯგუფების მოსაზრებებსა და ინტერესებს შორის.

თუმცა, ეს არ ნიშნავს, რომ ახალ მთავრობას არაფერი აქვს დასაკვეხნი დემოკრატიისა და ადამიანთა უფლებების დაცვის სფეროში. 2004 წლის საპრეზიდენტო და საპარლამენტო არჩევნები (შემდეგში დამატებითი არჩევნებიც) სრულყოფილი არ იყო, მაგრამ მაინც გაცილებით სჯობდა წინა არჩევნებს: ეუთო და დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და ადამიანთა უფლებების ოფისი აღწერენ მათ, როგორც „ყველაზე დემოკრატიულს დამოუკიდებლობის შემდეგ“.¹⁶ ახალმა კანონმა მედიის შესახებ გაცილებით უფრო რთული გახადა ჟურნალისტზე ჩივილი. სახელმწიფო ტელევიზია და რადიო საზოგადოებრივი გახდა. რელიგიურ უმცირესობათა მიმართ ძალადობა შეწყდა. მიღებულ იქნა ახალი მნიშვნელოვანი კანონმდებლობა ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ. თუმცა, არსებობს მნიშვნელოვანი სირთულეები დემოკრატიის მშენებლობის სფეროში და, ზოგიერთი ექსპერტის აზრით, ისინი წარმატებებს გადასწონიან.

ჯერ კიდევ ჩამოუყალიბებელი ქართული დემოკრატიის ყველაზე სუსტი წერტილი ხელისუფლების სხვადასხვა შტოსა და საზოგადოებრივ ინსტიტუტებს შორის წონასწორობის არარსებობაა. ზოგი ამ პრობლემათაგანი შეიძლება ახალი მთავრობის კონკრეტულ გადაწყვეტილებებს დაბრალდეს, მაგრამ მათი უმეტესობა სტრუქტურული ხასიათისაა. 2004 წლის თებერვალში ახალი მთავრობის ერთ-ერთი პირველი ნაბიჯი კონსტიტუციის განახლება იყო, რამაც მნიშვნელოვნად გაზარდა პრეზიდენტის ძალაუფლება პარლამენტთან შედარებით (იხ. ჩანართი, გვ. 31).

საქართველოს არასდროს ჰქონია ძლიერი სასამართლო სისტემა, მაგრამ დღეს ფართოდაა გაზიარებული აზრი, რომ ახალი მთავრობის ხელში სასამართლოებზე ზეწოლა გაიზარდა და ეს უკანასკნელი ერიდება პროკურატურის ნების წინააღმდეგ წასვლას. წინა ხელისუფლების კორუმპირებულად მიჩნეულ წარმომადგენელთა წინააღმდეგ გამოყენებულ ზომებს ხშირად კანონის პროცედურის უგულებელყოფით განხორციელებულ „რევოლუციურ სამართლად“ ნათლავენ. მთავრობა არ უარყოფს დღევანდელი სასამართლო სისტემის უვარგისობას, მაგრამ, როცა ცდილობს, ამის შესაცვლელად ენერგიული ზომები გაატაროს, სწორედ ამას უთვლიან ოპონენტები სასამართლოზე ზეწოლად. ორივე მხარე აღიარებს, რომ საქართველოს სასამართლო სისტემა სრულიად შეუსაბამოა დემოკრატიული ქვეყნისთვის და ის შეიძლება ქართული დემოკრატიის ყველაზე სუსტ წერტილადაც კი ჩაითვალოს.

სიცოცხლისუნარიანი ადგილობრივი თვითმმართველობის არარსებობა კიდევ ერთი აშკარა დისბალანსია. 2005 წლის ბოლოს მიიღეს ახალი კანონი ადგილობრივი მმართველობის შესახებ. ადგილობრივი არჩევნები, სავარაუდოდ, 2006 წლის შემოდგომაზე გაიმართება. კანონმა დააწესა ადგილობრივი თვითმმართველობის ერთადერთი საფეხური - რაიონი. მთავრობას სჯერა, რომ რაიონი შეიძლება ადგილობრივი მმართველობის ქმედითუნარიან ერთეულად იქცეს, თუმცა ახალ კანონმდებლობას ხშირად აკრიტიკებენ იმისათვის, რომ მან არ მისცა ადგილობრივ მმართველობას საკმარისი რესურსები ძლიერი ინსტიტუტების შესაქმნელად.

ოპოზიციის სისუსტე კიდევ ერთი დიდი წუხილია. პოსტ-რევოლუციურ პარლამენტში ერთი პარტია დომინირებს; მხოლოდ ერთმა ოპოზიციურმა პარტიამ შეძლო შვიდპროცენტიანი ბარიერის გადალახვა 2004 წლის არჩევნებში. გაერთიანებული ნაციონალური მოძრაობა პარლამენტში, ფაქტობრივ, ხმათა ორ მესამედს აკონტროლებს, რაც საშუალებას აძლევს, საკუთარი ნებით შეცვალოს საქართველოს კონსტიტუცია. რევოლუციიდან ორი წლის შემდეგ ოპოზიცია ჯერ კიდევ ძალიან სუსტია. 2005 წლის ოქტომბრის არჩევნებში გამოკლებული დეპუტატების ადგილებისთვის პარლამენტში ხუთივე ადგილი ისევ გაერთიანებულმა ნაციონალურმა მოძრაობამ მიიღო, თუმცა ხმების დათვლის უსამართლობის შესახებ რაიმე საჩივრები არ ყოფილა.

შეშფოთებას იწვევს მედიის მდგომარეობაც. პრობლემები ეხება როგორც მედიის რეალურ დამოუკიდებლობას, ისე მის კომპეტენტურობას და პროფესიულ სტანდარტებს. ვარდების რევოლუციის შემდეგ ორმა მნიშვნელოვნმა ტელეკომპანიამ (რუსთავი 2 და მზე) მფლობელები გამოიცვალა და ახალ მთავრობასთან დაახლოებული პირების მფლობელობაში გადავიდა (2006 წლის იანვარში ორივე ტელეკომპანიის ძირითადი მფლობელი ერთი ადამიანი გახდა). ზოგიერთი პოლიტიკური ტოკ-შოუ, რომლებიც ოპოზიციურ პარტიებს აძლევდნენ ტრიბუნას, ეთერიდან მოიხსნა, კრიტიკოსთა აზრით, მთავრობის ფარული ზეწოლის შედეგად. როგორც წესი, დამოუკიდებელი მედია საქართველოში მომგებიანი ბიზნესი არ არის: გავრცელებული აზრით, მისი მფლობელები სხვა ბიზნესის ხარჯზე ახდენენ მედია-ერთეულების სუბსიდირებას. ამგვარად, მედია-ორგანიზაციების შექმნა და შენახვა შეიძლება სხვა - პოლიტიკური ან ეკონომიკური ინტერესებით იყოს მოტივირებული. 2005 წლის იანვარში ევროსაბჭოს საპარლამენტო ასამბლეამ ჩათვალა, რომ „თვითცენზურა მედიაში“ საქართველოს უმნიშვნელოვანეს პრობლემათა შორისაა.¹⁷ 2006 წლის იანვარში მანვე აღნიშნა, რომ „მედია ფინანსურად სუსტია და ჯერ კიდევ განიცდის დემოკრატიული კულტურის ნაკლებობას, რაც საშუალებას მისცემდა, უფრო დამაჯერებლად შეესრულებინა დემოკრატიული ზედამხედველის (watchdog) როლი“.¹⁸

ყოველივე ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ ქართული მედია, მთავარი სატელევიზიო კომპანიების ჩათვლით, მთავრობას არ აკრიტიკებს ან მის ოპონენტებს ეთერს არ უთმობს. ქართული მედია-კანონმდელობა საკმაოდ ლიბერალურია. თუმცა, საჯარო დებატების ხარისხი ქართულ ტელეარხებზე ერთობ დაბალია. ის, რასაც ქართველი მაყურებელი ხედავს, როგორც წესი, უფრო პირადი თავდასხმებია, ვიდრე საჯარო პოლიტიკის განხილვა. ქართული მედია ეკონომიურად და პროფესიულად უნდა მოძლიერდეს, რათა დემოკრატიის ძლიერი და სანდო საყრდენი გახდეს.

ვარდების რევოლუციამდე სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტები საქართველოში საკმაოდ სწრაფად ვითარდებოდა: ბევრი ამას მისი წარმატების ერთ-ერთ მიზეზად მიიჩნევს. თუმცა, მას შემდეგ, რაც სათავეში პოპულარული და ენერგიული მთავრობა მოვიდა, სამოქალაქო საზოგადოება ისეთი ძლიერი აღარ ჩანს. მართალია, სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციებმა მნიშვნელოვანი ორგანიზაციული და საექსპერტო უნარები განავითარეს, მისი სოციალური ბაზა მაინც, ძირითადად, ახალგაზრდა ქალაქური ელიტის ვიწრო წრით შემოიფარგლება. საქართველოში თითქმის არ არსებობს წევრობაზე დაფუძნებული დიდი ორგანიზაციები; არსებული ორგანიზაციები, მეტწილად, უცხოელ დონორებზე არიან დამოკიდებული. სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციები აქტიურად ერთვებიან საჯარო დებატებში, მაგრამ მათ ჯერ კიდევ უნდა ისწავლონ, როგორც გახდნენ დამოუკიდებელი სოციალური მოქმედი პირები.

მთავარი კითხვა საქართველოს დემოკრატიული განვითარების შესახებ შეიძლება ასე ჩამოვაყალიბოთ: იყო თუ არა ძალაუფლების ცვლა 2003 წლის ნოემბერში „რევოლუცია ყველა რევოლუციის დასასრულებლად“, რომელიც შექმნის დემოკრატიული ინსტიტუტების კონსოლიდირებულ სისტემას და შესაძლებელს გახდის ძალაუფლების რუტინულ კონსტიტუციურ გადაცემას. უფრო სკეპტიკური თვალთახედვით, ვარდების რევოლუცია მხოლოდ ახალი პოლიტიკური ციკლის დასაწყისია; არაპოპულარულ მთავრობას აძევებენ მასობრივი საჯარო პროტესტების შედეგად, იქმნება დომინანტური პარტია, რომელიც - წინამორბედის მსგავსად - სახელმწიფო უწყებებს ერწყმის, ხოლო სუსტი და მარგინალური ოპოზიცია მთავრობას კი აკრიტიკებს, მაგრამ მის სიცოცხლისუნარიან ალტერნატივას ვერ ქმნის. ეს სცენარი შეიცავს იმის საფრთხეს, რომ პოლიტიკური კონკურენცია კვლავ გასცდება კონსტიტუციურ ჩარჩოს, ხოლო ხელისუფლების შეცვლა მხოლოდ რევოლუციის, გადატრიალების ან სხვა ძალადობრივი ქმედებით იქნება შესაძლებელი.

კონსოლიდირებულ დემოკრატიებში მთავარი მოქმედი პირები ძალაუფლებისთვის ბრძოლაში პოლიტიკური პარტიები არიან. საქართველოში სტაბილური დემოკრატიის შექმნა, პრაქტიკულად, წარმოუდგენელია, თუ სიცოცხლისუნარიანი და მდგრადი პოლიტიკური პარტიები არ განვითარდა. პოლიტიკური პარტიები ის ორგანიზაციებია, რომლებიც სოციალური ინტერესების სიმრავლესა და საჯარო პოლიტიკის პრობლემებისადმი განსხვავებულ მიდგომებს წარმოადგენენ, მაგრამ, ამავე დროს, ერთმანეთს შორის კონფლიქტებს მოწესრიგებულ და კონსტრუქციულ კალაპოტში აქცევენ.

პოლიტიკურ პარტიებს მხოლოდ სათანადო გარემოში შეუძლიათ განვითარება. სახელმწიფომ უნდა შექმნას მათი ფუნქციობის იურიდიული და ინსტიტუციური საფუძვლები; მაგრამ პარტიებიც საზოგადოებრივი ჯგუფებისა და ინტერესების სიმრავლეს უნდა გამოხატავდნენ. შემდეგ თავებში განხილული იქნება სამართლებრივი და საზოგადოებრივი გარემო, რომელშიც ქართული პოლიტიკური პარტიები ფუნქციობენ.

_____________________

¹ ეს მე-4 საკუნეში მოხდა.

² მეტი სიზუსტისთვის: არჩევნები დასრულდა ნოემბერში, როდესაც არჩევნების მეორე რაუნდი ჩატარდა იმ ერთმანდატიან ოლქებში, სადაც პირველ რაუნდში ვერც ერთმა კანდიდატმა ვერ მიიღო ხმების 50 პროცენტზე მეტი.

³ ჟვანია სმკ-ის პირველი გენერალური მდივანი იყო.

⁴ ეს იყო კონსტიტუციური, სამართლებრივი საკითხების და კანონის უზენაესობის კომიტეტი.

⁵ Stephen Levitsky, Lucan A. Way, “The Rise of Competitive Authoritarianism”, Journal of Democracy, 13-24/02; გვ. 51-65.

⁶ იხილეთ დავით უსუფაშვილი და გია ნოდია: საარჩევნო პროცესები საქართველოში, საერთაშორისო იდეა, დემოკრატიის შენება საქართველოში, სადისკუსიო სტატია 4, საარჩევნო პროცესები საქართველოში, მაისი, 2003, გვ. 8-15.

⁷ ამასთან დაკავშირებით იხ. Joel Hellman, “Winners Take All: The Politics of Partial Reforms in Post-Communist Transitions” World Politics #50, January 1998; Robin S. Bhatty, “Touch Choices: Observations on the Political Economy of Armenia, Azerbaijan and Georgia”, მსოფლიო ბანკისთვის მომზადებული მასალა.

⁸ ამაზე უფრო ვრცლად იხილეთ დავით დარჩიაშვილი, გია ნოდია, სუსტი სახელმწიფოს სინდრომი და კორუფცია, საერთაშორისო იდეა, დემოკრატიის შენება საქართველოში, სტატია 5: ძალაუფლების სტრუქტურები საქართველოში, სუსტი სახელმწიფოს სინდრომი და კორუფცია საქართველოში, 2003 წლის მაისი, გვ. 16-22.

⁹ იხილეთ ევროპის კავშირის საქართველოსთან ურთიერთობების მიმოხილვა: http://europa.eu.int/comm/external_relations/georgia/intro/, შემოწმებულია 2006 წლის 7 თებერვალს.

¹⁰ დამატებითი ინფორმაციისთვის საქართველოს სხვადასხვა პოლიტიკური პარტიის შესახებ იხ. ამ წიგნის დანართი.

¹¹ ბურჯანაძე-დემოკრატებს რამდენადმე განსხვავებული მოთხოვნები ჰქონდათ: არჩევნების შედეგების გაუქმება და ახალი არჩევნების გამოცხადება.

¹² 2004 წლის სამხრეთ ოსეთის კრიზისის შესახებ უფრო ვრცელი ანალიზი იხილეთ: Georgia: Avoiding War in South Ossetia, International Crisis Group, Europe Report No. 159, Tbilisi-Brussels, November 2004.

¹³ 2003 წელს, რეალურად, საბიუჯეტო შემოსავალი 932 მილიონ ლარს შეადგენდა, 2005 წელს მან 3.26 მილიარდი ლარი შეადგინა - Galt and Taggart Securities, საქართველოს ყოველკვირეული საბირჟო კომენტარები, 2004 წლის 26 იანვარი და 2006 წლის 23 იანვარი.

¹⁴ Honouring of obligations and commitments by Georgia, Parliamentary Assembly of the Council of Europe, Resolution 1415 (2005).

¹⁵ Implementation of Resolution 1415 (2005) on the honouring of obligations and commitments by Georgia, Resolution 1477 (2006) of PACE.

16 საქართველო: ნაწილობრივ განმეორებითი საპარლამენტო არჩევნები 2004 წლის 28 მარტს: ეუთო-ს დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და ადამიანთა უფლებების ოფისის სადამკვირვებლო მისიის ანგარიში, მეორე ნაწილი, ვარშავა, 2004 წლის 23 ივნისი.

17 Honouring of obligations and commitments by Georgia, Parliamentary Assembly of the Council of Europe, Resolution 1415 (2005).

18 Implementation of Resolution 1415 (2005) on the honouring of obligations and commitments by Georgia, Resolution 1477 (2006) of PACE.

საქართველოს საგარეო პოლიტიკის ზოგადი მიმართულებები

საქართველოსთვის, ყველა პატარა სახელმწიფოს მსავსად, საერთაშორისო ურთიერთობების ქსელში საკუთარი ადგილის დამკვიდრება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია. საჯარო დისკუსიებში საქართველოს საგარეო პოლიტიკის დილემა ხშირად წარმოდგება როგორც არჩევანი: „რუსეთთან ვიყოთ თუ დასავლეთთან.“ საკითხის ასე დაყენება, ცხადია, სათუოა: საქართველოს სჭირდება კარგი ურთიერთობა როგორც რეგიონის ქვეყნებთან, ისე ძირითად საერთაშორისო ორგანიზაციებთან და ძლიერ სახელმწიფოებთან, რომლებიც საერთაშორისო პოლიტიკის მიმართულებებს განსაზღვრავენ. საერთაშორისო ანალიტიკოსები ხშირად განიხილავენ სამხრეთ კავკასიას, როგორც ასპარეზს, სადაც გავლენის მოსაპოვებლად ერთმანეთს ებრძვიან, ერთი მხრივ, რუსეთი, მეორე მხრივ კი, დასავლეთის წამყვანი ქვეყნები. გარდა ამისა, საქართველოს ორი მნიშვნელოვანი მეზობელი - სომხეთი და აზერბაიჯანი - მთიანი ყარაბახის გამო გაჭიანურებულ კონფლიქტში არიან ჩართულნი. ამგვარად, საქართველოს საკმაოდ დაძაბულ გარემოში უწევს თავისი საგარეო პოლიტიკის განსაზღვრა.

შიდა პოლიტიკური კონფლიქტებისა და ხელისუფლების ცვლის მიუხედავად, დამოუკიდებლობის შემდეგ საქართველოს საგარეო პოლიტიკის ზოგადი მიმართულებები უცვლელია. ზვიად გამსახურდიას, რეალურად, არ ჰქონია საერთაშორისო პოლიტიკის განსაზღვრის და გატარების დრო: მისი ხელისუფლება საქართველოს მიერ საერთაშორისო აღიარების მოპოვებამდე დაამხეს. რაც შეეხება ედუარდ შევარდნაძეს და მიხეილ სააკაშვილს, ორივე მათგანის უმთავრეს პრიორიტეტს წარმოადგენდა საერთაშორისო დონეზე შეერთებული შტატებისა და ევროპის პოლიტიკური და ეკონომიკური მხარდაჭერის მოპოვება და საერთაშორისო ინსტიტუტებთან მჭიდრო თანამშრომლობა; მთავარი ამოცანა კი ნატო-სა და ევროკავშირის წევრობის მოპოვებაა. ზოგადად, მთავრობაც და პოლიტიკური ელიტაც დასავლურ ინსტიტუტებში გაერთიანებას ქვეყნის უსაფრთხოების და განვითარების უმნიშვნელოვანეს გარანტად მიიჩნევს. ეს საკითხი მჭიდროდ უკავშირდება ქვეყნის იდენტობას: ქართველები თავს ევროპელებად აღიქვამენ და სხვებისგანაც ამის აღიარებას ითხოვენ.

მეორე მხრივ, ძალზე მნიშვნელოვანია რუსეთთან და რეგიონის სხვა სახელმწიფოებთან კეთილმეზობლური ურთიერთობაც. რუსეთი საქართველოს უმთავრესი ეკონომიკური პარტნიორია და მასთან კავშირების გარეშე საქართველოს ეკონომიკური განვითარება მნიშვნელოვან სირთულეებს წააწყდება. რუსეთის პოლიტიკაზე მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული საქართველოს შიდა - აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთთან დაკავშირებული - კონფლიქტების გადაწყვეტაც.

ედუარდ შევარდნაძემ საკმაოდ წარმატებით შეძლო საქართველოსთვის საერთაშორისო პოლიტიკური და ეკონომიკური მხარდაჭერის მოპოვება. მისი მმართველობის დროს საქართველო ერთ სულ მოსახლეზე შეერთებული შტატებისგან მიღებული დახმარების რაოდენობის მიხედვით მსოფლიოს ქვეყნებს შორის ერთ-ერთი პირველი იყო. შევარდნაძის მიერ გერმანიის გაერთიანებაში გაწეული წვლილის გამო საქართველოს ამ ქვეყანასთან გამორჩეულად კარგი ურთიერთობები ჩამოუყალიბდა.

საქართველოში მნიშვნელოვანი პროგრამები განახორციელა ევროკავშირმაც. მათ შორისაა ECHO-ს ჰუმანიტარული დახმარება, საკვების უსაფრთხოების პროგრამა, ტასის-ის ეროვნული პროგრამა. ჯამში, ევროკავშირის მიერ 1992-2003 წლებში გაწეულმა დახმარებამ დაახლოებით 370 მილიონი ევრო შეადგინა^.1 ევროკომისიის მიერ განხორციელებულ პროექტებს შორის უმნიშვნელოვანესია 1993 წელს ინიცირებული ტრასეკ-ის (ევროპის, კავკასიისა და აზიის სატრანსპორტო დერეფნის) პროგრამა, რომელიც მიზნად ისახავდა სამხრეთ კავკასიასა და ცენტრალურ აზიაში სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურის განვითარებას. ამ პროექტის ფარგლებში ინფრასტრუქტურის რეკონსტრუქციის მიზნით მთელი რიგი ტექნიკური დახმარების და ინვესტირების პროგრამები დაფინანსდა (პროექტის განხორციელება ახლაც გრძელდება).

საქართველოში განხორცილებული ყველაზე მსხვილი საერთაშორისო ეკონომიკური პროექტები (მათი რეალობად ქცევისთვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა შეერთებული შტატების მთავრობის მხარდაჭერას) ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის ნავთობსადენის (საქართველოს მონაკვეთი დამთავრდა 2005 წელს) და ბაქო-თბილისი-ერზრუმის გაზსადენის (დასრულდება 2006 წელს) მშენებლობაა. ამ პროექტებმა არა მარტო ხელი შეუწყო ქვეყანაში სერიოზული უცხოური ინვესტიციების მიზიდვას, არამედ საქართველოს უსაფრთხოების მიმართ ინტერესი გაუღრმავა მნიშვნელოვან საერთაშორისო აქტორებს, უპირველესად, შეერთებულ შტატებს, და ქვეყნის ენერგეტიკული უსაფრთხოებაც განამტკიცა.

1999 წლის აპრილში საქართველო ევროპის საბჭოში მიიღეს, რაც ქართულმა საზოგადოებამ ქვეყნის ევროპული ორიენტაციის მნიშვნელოვან აღიარებად შეაფასა. ზურაბ ჟვანიას იმდროინდელი ფრაზა: „მე ვარ ქართველი, მაშასადამე, ვარ ევროპელი“ -საქართველოს ევრო-ენთუზიაზმის ტევად გამოხატულებად იქცა. თუმცა შევარდნაძის მთავრობა თანდათან ავითარებდა ნატო-სთან ურთიერთობას, საქართველომ ფორმალურად მხოლოდ 2002 წლის ნოემბერში განაცხადა ამ ორგანიზაციის წევრობის სურვილი. რაც შეეხება ევროკავშირს, შევარდნაძის მმართველობის პერიოდში საქართველოს ფორმალურად არასდროს განუცხადებია მის წევრობაზე პრეტენზია.

„ტერორის წინააღმდეგ ომის“ კონტექსტში საქართველოსა და შეერთებულ შტატებს შორის თანამშრომლობამ ახალი, სამხედრო განზომილება შეიძინა. ამერიკის მთავრობა სერიოზულად შეშფოთდა, რომ პანკისის ხეობა შეიძლებოდა ალ-ქაიდასთან დაკავშირებული ისლამისტი ტერორისტების თავშესაფრად ქცეულიყო. ამ ფონზე 2002 წლის აპრილში შეერთებული შტატების მთავრობამ დაიწყო წრთვნისა და აღჭურვის 64 მილიონ-დოლარიანი პროგრამა, რომელიც ქართული სამხედრო შენაერთების სწავლებას ითვალისწინებდა.

1990-იანი წლების შუახანებში საქართველო დემოკრატიული რეფორმების გატარების მხრივ პოსტ-საბჭოთა სახელმწიფოებს შორის ერთ-ერთ მოწინავე ქვეყნად ჩაითვალა, ხოლო შევარდნაძეს შეექმნა რეპუტაცია ლიდერისა, რომელიც თანმიმდევრულად აშენებდა დემოკრატიულ ინსტიტუტებს. ნავთობსადენის მიმართ არსებულ ინტერესთან ერთად, ეს იმიჯი ხელს უწყობდა საქართველოს მიმართ საერთაშორისო თანამეგობრობის პოლიტიკური მხარდაჭერისა და ფინანსური დახმარების ზრდას. შევარდნაძის მმართველობის ბოლო წლებში უცხო დონორებს თანდათან იმედგაცრუება დაეუფლათ; მათ თვალში საქართველო კიდევ ერთი სუსტი და კორუმპირებული სახელმწიფო იყო, რომელიც არამიზნობრივად ხარჯავდა საერთაშორისო დახმარების დიდ ნაწილს.

ამის მიუხედავად, შევარდნაძემ მემკვიდრეობად დასავლეთის მთავარ სახელმწიფოებთან და საერთაშორისო ორგანიზაციებთან დამყარებული მჭიდრო თანამშრომლობა და მხარდაჭერის მაღალი დონე დატოვა. ნაკლებად წარმატებული აღმოჩნდა მისი ურთიერთობა რუსეთთან. შეიძლება ითქვას, რომ ყოფილ საბჭოთა სახელმწიფოებს შორის რუსეთთან ყველაზე ცუდი ურთიერთობა, სწორედ, საქართველოს ჰქონდა. ის ბოლო სახელმწიფო იყო, რომელიც დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობაში გაწევრიანდა. ეს 1993 წელს, აფხაზეთში დამარცხების შემდეგ, მოხდა, გავრცელებული აზრით, რუსეთის ზეწოლის შედეგად. ამის შემდეგ საქართველო რუსეთთან „სტრატეგიულ თანამშრომლობაზე“ ალაპარაკდა. პრაქტიკულად, ეს გამოიხატა იმაში, რომ საქართველომ რუსეთი აღიარა ერთადერთ სამშვიდობო ძალად აფხაზეთის კონფლიქტში (ფორმალურად, რუსეთის სამშვიდობო ძალები დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობის მანდატით მოქმედებენ) და ხელი მოაწერა ხელშეკრულებას თავის ტერიტორიაზე რუსეთის სამხედრო ბაზების კანონიერად ცნობის შესახებ (ოღონდ, მისი რატიფიკაცია პარლამენტს არ გაუკეთებია). საპასუხოდ, საქართველო რუსეთის შუამდგომლობით აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის კონფლიქტების სწრაფ მოგვარებას ელოდა. რაკი ეს არ მოხდა, საქართველომ პრიორიტეტი დასავლეთთან ურთიერთობას მიანიჭა, რითაც რუსეთის პოლიტიკური ელიტის გაღიზიანება გამოიწვია.

მას შემდეგ საქართველო-რუსეთის ურთიერთობები უარესობისკენ უფრო იხრება, ვიდრე უკეთესობისკენ. რუსი პოლიტიკოსები არ იწონებენ საქართველოს უკიდურესად „პრო-დასავლურ ორიენტაციას“ და უსამართლოდ მიიჩნევენ მისი მთავრობის „ანტი-რუსულ“ რიტორიკას. საქართველო, თავის მხრივ, რუსეთს აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის სეპარატისტული რეჟიმების მხარდაჭერაში დებს ბრალს. ორმხრივმმა ურთიერთობებმა კრიტიკულ წერტილს მაშინ მიაღწიეს, როდესაც რუსეთმა საქართველოს პანკისის ხეობაში ჩეჩენი ტერორისტების მფარველობა დასდო ბრალად.²

გზა ევროპისკენ: საქართველოს რეგიონული იდენტობის გადახედვა ვარდების რევოლუციის შემდეგ

ვარდების რევოლუციის შემდეგ მოსულმა ახალმა ხელისუფლებამ კიდევ უფრო გაააქტიურა საქართველოს ევრო- და ევრო-ატლანტიკურ სივრცეში ინტეგრაციის მცდელობები. ამ მხრივ, ახალი ლიდერები იმით განსხვავდებიან, რომ უფრო მკაფიოდ აყალიბებენ საგარეო პოლიტიკის მიზნებს, უფრო აგრესიულად ცდილობენ მათ განხორციელებას და უფრო მეტად აღიარებენ, რომ ამ საგარეო პოლიტიკური მიზნების მიღწევა მჭიდროდ უკავშირდება შიდა რეფორმების გატარებას.

ახალმა ხელისუფლებამ ნათლად თქვა, რომ ნატო-სა და ევროკავშირში გაერთიანება ქვეყნის საგარეო პოლიტიკის სტრატეგიული მიზნებია. პრეზიდენტ სააკაშვილის ხშირი დასავლური ვიზიტებიც, უპირველეს ყოვლისა, ქვეყნის ევროპისკენ სწრაფვის წარმოჩენას ემსახურება. 2004 წლის იანვარში პრეზიდენტის საინაუგურაციო ცერემონიიდან მოყოლებული, ყველა ოფიციალური მოვლენის დროს საქართველოს სახელმწიფო დროშასთან ერთად ევროკავშირის დროშაც აღიმართება ხოლმე. ახალმა ხელისუფლებამ მნიშვნელოვან წარმატებებს მიაღწია როგორც ევროკავშირთან, ისე ნატო-სთან ურთიერთობებში. 2004 წლის მაისში ევროკავშირის საერთო ურთიერთობების საბჭომ გადაწყვიტა, სამხრეთ კავკასიის სამი სახელმწიფო ევროპის სამეზობლო პოლიტიკაში ჩაერთო. ითვლება, რომ ამას მნიშვნელოვნად შეუწყო ხელი ვარდების რევოლუციამ და ახალი ქართველი ლიდერების აქტიურმა დიპლომატიამ. ახალი სამოქმედო გეგმა, რომლის მიღებას 2006 წელს მოელიან, ახალ საფეხურზე აიყვანს ურთიერთობებს საქართველოსა და ევროკავშირს შორის. 2004 წლის ოქტომბერში მიღებულ იქნა ნატო-სთან ინდივიდუალური პარტნიორობის სამოქმედო გეგმა.

ევროკავშირის წევრობასთან დაკავშირებული ენთუზიაზმი დროთა განმავლობაში რამდენადმე მინელდა. ეს, ძირითადად, ბრიუსელის განწყობამ განაპირობა. თუ ქართველები ევროპის სამეზობლო პოლიტიკაში ჩართვას საბოლოოდ წევრობისკენ გადადგმულ ნაბიჯად აღიქვამდნენ, ბრიუსელში ამას უფრო უარის თქმის ზრდილობიან ფორმად მიიჩნევდნენ. ბრიუსელში ხშირმა ვიზიტებმა ქართველი პოლიტიკოსები დაარწმუნა, რომ კავშირის „გაფართოებით გადაღლის“ სინდრომმა და ევროპის კონსტიტუციის ჩავარდნით მიყენებულმა ფსიქოლოგიურმა ტრავმამ დიდი ხნით გადადო საქართველოს ამ ორგანიზაციაში გაწევრიანების პერსპექტივა.

სამაგიეროდ, გაძლიერდა ნატო-ში გაწევრიანების ენთუზიაზმი. საქართველოს ხელისუფლება იმედოვნებს, რომ 2006 წელს, ინდივიდუალური პარტნიორობის სამოქმედო გეგმის შესრულების შემდეგ, ის წევრობის სამოქმედო გეგმის (MAP) განხორციელებას დაიწყებს და 2008 წლისთვის ნატო-სგან წევრობის შემოთავაზებასაც მიიღებს. თავად ორგანიზაცია ერიდება კონკრეტული თარიღის დასახელებას, თუმცა ამ ეტაპზე წევრობის მიღების პერსპექტივა გაცილებით უფრო რეალურია, ვიდრე რამდენიმე წლის წინ.

სხვა საგარეო პოლიტიკური ძალისხმევა ამავე ამოცანებს უკავშირდება. საქართველო, უპირველეს ყოვლისა, ისეთ მოკავშირეებს ეძებს, ვინც ევროპული და ევრო-ატლანტიკური ინტეგრაციის გზაზე გაუწევს მხარდაჭერას. 2005 წელს მიღებული ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფცია ქვეყნის სამ სტრატეგიულ პარტნიორად განსაზღვრავს ამერიკის შეერთებულ შტატებს, უკრაინას და თურქეთს. რამდენადაც ევროკავშირი შედარებით პასიურობს რეგიონში, საქართველო საკუთარი უსაფრთხოების გარანტად, პირველ რიგში, შეერთებულ შტატებს მიიჩნევს. საქართველო შეერთებული შტატების აქტიური სამხედრო პარტნიორია ერაყში, სადაც ის საკმაოდ დიდი სამხედრო შენაერთით (850 ჯარისკაცით) არის წარმოდგენილი და კოალიციური ჯარების შემადგენლობაში ერთ სულ მოსახლეზე გაგზავნილი ჯარისკაცების რაოდენობით ერთ-ერთ პირველ ადგილზეა. საქართველო უკანასკნელ მომენტში ჩაერთო შეერთებული შტატების საუკუნის გამოწვევის პროგრამაში, რაც მის მიმართ ამერიკის მთავრობის კეთილი ნების სიმბოლური გამოხატვაც იყო. ამ პროგრამის ფარგლებში საქართველო შეერთებული შტატებისგან მიიღებს 295 მილიონი დოლარის დახმარებას, რაც ინფრასტრუქტურის განვითარების, მცირე ბიზნესის მხარდაჭერის და ქვეყანაში სიღარიბის დაძლევის სხვა პროგრამებზე დაიხარჯება.

უკრაინასა და თურქეთთან გამორჩეული სიახლოვე ნაწილობრივ იმით შეიძლება აიხსნას, რომ ახალ ხელისუფლებას საქართველოს რეგიონული კუთვნილების გადასინჯვა სურს. ერთ-ერთი მიზეზი, რის გამოც საქართველოს ევროპული ამბიციები ვერ კმაყოფილდება, ისიცაა, რომ მას უყურებენ სამხრეთ კავკასიის, კონფლიქტებითა და უწესრიგობით ცნობილი რეგიონის, კონტექსტში. მართალია, საქართველო ვერ უარყოფს თავის კავკასიურ იდენტობას და არც ცდილობს ამას, მას სურს, უფრო ფართო რეგიონის წევრად წარმოადგინოს თავი და აქტიური როლიც ითამაშოს მასში. საერთაშორისო ფორუმებზე საქართველო შავი ზღვის რეგიონის ცნების წინ წამოწევას ცდილობს; მეორე მხრივ, მას სურს, კიდევ უფრო დიდი რეგიონის კონტექსტში დაინახონ, რომელშიც ბალტიის, შავი და კასპიის ზღვის ქვეყნები ერთიანდებიან.

უკრაინასთან მჭიდრო ურთიერთობა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ამ მხრივ. მისი განვითარება შეიძლება ყველაზე თვალსაჩინო ახალი ნიშანი იყოს პრეზიდენტ სააკაშვილის საგარეო პოლიტიკისა. უკრაინის „ნარინჯისფერი“ რევოლუცია საქართველოს ხელისუფლებამ ლამის საკუთარ წარმატებად მიიჩნია. უკრაინული რევოლუცია მსოფლიოში აღიქვეს, როგორც პოსტ-საბჭოთა სივრცეში დემოკრატიის აღმავლობის ახალი ტალღის ნაწილი: ამით საქართველომ ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებს შორის დემოკრატიზაციის ახალი ეტაპის დამწყების არაფორმალური სტატუსი დაიმკვიდრა. ეს ძალიან მნიშვნელოვანია საქართველოს საერთაშორისო იმიჯისთვის და ახალი ხელისუფლება მაქსიმალურად ცდილობს ამის გამოყენებას. უკრაინასთან ურთიერთობა იმ მხრივაცაა მნიშვნელოვანი, რომ ეს ქვეყანა უფრო ხშირად განიხილება ევროკავშირის წევრობის პოტენციურ კანდიდატად, ვიდრე საქართველო.

2005 წლის 12 აგვისტოს ბორჯომში საქართველოს პრეზიდენტმა მიხეილ სააკაშვილმა და უკრაინის პრეზიდენტმა ვიქტორ იუშენკომ ხელი მოაწერეს დეკლარაციას, რომლითაც მათი ხედვის გამზიარებელ ბალტიის, შავი და კასპიის ზღვის ყველა სახელმწიფოს ლიდერებს დემოკრატიული არჩევანის თანამეგობრობის შექმნისკენ მოუწოდეს. იმავე წლის ნოემბერში ცხრა სახელმწიფოს მეთაურის შეხვედრაზე კიევში ეს ორგანიზაცია ფორმალურად დაარსდა კიდეც.³ დემოკრატიული არჩევანის თანამეგობრობა მთავარ ყურადღებას დემოკრატიული ღირებულებების გავრცელებას, რეგიონული სტაბილობის მიღწევას და ეკონომიკურ განვითარებას უთმობს. მსგავსი ორგანიზაციის დაარსებაში გამოჩენილი ინიციატივა კიდევ ერთხელ ხაზს უსვამს საქართველოს ევროპულ ღირებულებებთან ბმულობას.

ამ და სხვა გზებით საქართველო ცდილობს, ევროკავშირსა და ნატო-ში მეგობართა წრის გაფართოებას. საკმაოდ აქტიურია ბალტიის ზღვის სამ ქვეყანასთან, აგრეთვე პოლონეთთან, რუმინეთსა და ბულგარეთთან მისი ურთიერთობა. 2005 წლის თებერვალში ამ სახელმწიფოებმა ფორმალურად დაარსეს საქართველოს მეგობართა ახალი ჯგუფი.⁴ საქართველო ამ მეგობრობის გამოხატულებად მათ მიერ ევროკავშირსა და ნატო-ში გაწევრიანების ლობირებას იმედოვნებს.

მეორე მხრივ, თურქეთი საქართველოს მეტად მნიშვნელოვანი პარტნიორია ენერგეტიკულ და სამხედრო დარგებში. ენერგეტიკული თანამშრომლობა ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის ნავთობსადენისა და ბაქო-თბილისი-ერზრუმის გაზსადენის პროექტების განხორციელებით განმტკიცდა. კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია, რომ წლების განმავლობაში თურქეთი მთავარი ხიდი იყო საქართველოს ნატო-სთან ურთიერთობაში და მან საქართველოს მიმართ სამხედრო დახმარების მთელი რიგი პროექტები განახორციელა.

საქართველო არ ხედავს წინააღმდეგობას ნატო-სა და ევროკავშირში ინტეგრაციისკენ სწრაფვასა და მის სურვილთან, რუსეთთან კეთილმეზობლური ურთიერთობა იქონიოს. პრეზიდენტი სააკაშვილი ხშირად მიუთითებს, რომ ის მიესალმება რუსი ბიზნესმენების მონაწილეობას ქართულ ეკონომიკაში. 2005 წლის მაისში ორმა ქვეყანამ მიაღწია მნიშვნელოვან შეთანხმებას საქართველოდან რუსეთის სამხედრო ბაზების გაყვანაზე, ეს პრობლემა წლების განმავლობაში მნიშვნელოვნად აფერხებდა ორმხრივ ურთიერთობებს და მისი გადაწყვეტა სერიოზულ მიღწევად შეიძლება ჩაითვალოს. თუმცა, აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის გაჭიანურებული კონფლიქტები სერიოზულად ძაბავს ორმხრივ ურთიერთობას. საქართველოს ესმის, რომ რუსეთთან მეგობრული ურთიერთობა სჭირდება, მაგრამ, როგორც ჩანს, კონფლიქტების დარეგულირება რუსეთთან ურთიერთობების გაუმჯობესების მნიშვნელოვანი წინაპირობაცაა.

საქართველო აქტიურად ცდილობს გააფართოვოს და „გაადასავლუროს“ რეგიონი, რომლის ნაწილადაც მოიაზრება - კერძოდ, თავი „შავი ზღვისა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოების“⁵ ნაწილად წარმოაჩინოს - მაგრამ ეს არ ნიშნავს სამხრეთ კავკასიაში თავის უშუალო მეზობლებთან - სომხეთთან და აზერბაიჯანთან - ურთიერთობის უგულებელყოფას. ეს უკანასკნელი ზემოხსენებული ენერგეტიკული პროექტების მთავარი პარტნიორია. სომხეთთან და აზერბაიჯანთან ურთიერთობის არსებითი ფაქტორია ისიც, რომ საქართველოში მრავალრიცხოვანი სომეხი და აზერბაიჯანული მოსახლეობაა. სამ სახელმწიფოს შორის მჭიდრო ეკონომიკური კავშირების საჭიროებაზე არავინ დავობს. მაგრამ, სანამ ყარაბაღის კონფლიქტი მოგვარდება და სომხეთი და აზერბაიჯანი ერთმანეთის მტრებად აღიქვამენ თავს, სამხრეთ კავკასია ვერ ფუნქციობს, როგორც ერთიანი რეგიონი. ამიტომაც ბუნებრივია საქართველოს მცდელობა, უფრო დიდსა და ხელსაყრელ რეგიონს მოერგოს.

საერთაშორისო აქტორების გავლენა

დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ საქართველოს ხელისუფლების ლიდერები საერთაშორისო დახმარებითა და მხარდაჭერით ცდილობდნენ შიდა სახელმწიფოებრივი მიზნების მიღწევას. კერძოდ რაში გამოიხატა საერთაშორისო აქტორთა გავლენა?

მისი შეფასება საკმაოდ რთულია. შეთქმულების თეორიების მოყვარულებს ყოველთვის ჰგონიათ, რომ, როცა რაღაც ხდება ისეთ სუსტ ქვეყენაში, როგორიც საქართველოა, ამის უკან აუცილებლად უცხო ძალა დგას. ასეთი პრიმიტიული მიდგომების უგულებელყოფა იოლია. მაგრამ ისიც აშკარაა, რომ, თუ არა საერთაშორისო მოთამაშეების როლი, საქართველო დღეს სულ სხვა ქვეყანა იქნებოდა. შეგვიძლია გამოვყოთ რამდენიმე ძირითადი სფერო, სადაც საერთაშორისო გავლენა განსაკუთრებით საგრძნობია.

ვარდების რევოლუცია კარგი მაგალითია ამ საკითხის განსახილველად. ზოგს მიაჩნია, რომ რეჟიმის ცვლილების უკან შეერთებული შტატების მთავრობა იდგა: ამ თეორიის მიხედვით, ხანდაზმული და არაეფექტური ლიდერის საქმიანობით იმედგაცრუებულმა ვაშინგტონმა ის უფრო ახალგაზრდა, დინამიური და შეერთებულ შტატებში განათლებამიღებული იურისტით ჩაანაცვლა.

ამაზე სერიოზული მსჯელობა ძნელია, რადგან ამ თეორიას რაიმე კონკრეტული საბუთი არ ამაგრებს. მაგრამ ისიც აშკარაა, რომ დასავლეთის მოქმედ პირებს არაპირდაპირი წვლილი მიუძღვით ვარდების რევოლუციის წარმატებაში. მათ შორის უმთავრესია დაახლოებით ათი წლის მანძილზე სამოქალაქო ორგანიზაციებისა და დამოუკიდებელი მედიის მხარდაჭერა: ორივემ მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა 2003 წლის ნოემბერში. აქედან გასაგებია, თუ რატომ მოხდა, რომ ვარდების რევოლუციის შემდეგ ყოფილი საბჭოთა ქვეყნების ავტორიტარულმა და ნახევრად ავტორიტარულმა ლიდერებმა ნერვიულობა დაიწყეს მათ ქვეყნებში დემოკრატიის მხარდამჭერი საერთაშორისო ფონდების საქმიანობის გამო.

როდესაც საერთაშორისო დახმარების ეფექტურობაზე საუბრობენ, საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტების - დამოუკიდებელი მედიისა და არასამთავრობო ორგანიზაციების - განვითარება წარმატების მაგალითად ითვლება. იმ ფონზე, რომ საქართველოს ახალი ხელისუფლება წინამორბედთან შედარებით უფრო ძლიერი და აქტიურია, სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტების მნიშვნელობა და პოზიციები შედარებით შესუსტდა. მიუხედავად ამისა, რეგიონული მასშტაბით, საქართველო, დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და სამოქალაქო საზოგადოების განვითარების თვალსაზრისით, კვლავ ყველაზე წარმატებულ სახელმწიფოდ რჩება. ამის მიღწევა კი საერთაშორისო აქტორების როლის გარეშე ძნელი იქნებოდა.

ქვეყნის შიდა განვითარებაზე საერთაშორისო ორგანიზაციებს ყველაზე დიდი გავლენა, ალბათ, მაშინ აქვთ, როცა ქვეყანა მათში გაწევრიანებას ცდილობს. როცა საქართველოს ხელისუფლება და საზოგადოება თავის ევროპულობას უსვამს ხაზს და პრესტიჟულ საერთაშორისო ორგანიზაციებში გაწევრიანების სურვილს გამოხატავს, ამით ის თავად ისახავს ამბიციურ გეგმებს, რაც მისი განვითარების საზომად იქცევა. როცა ევროპის საბჭოში წევრიანდებოდა, საქართველომ მთელი რიგი მნიშვნელოვანი რეფორმები გაატარა, რამაც ის დემოკრატიულ სტანდარტებთან დაახლოვა, და ამავე მიმართულებით შემდგომი ნაბიჯების გადადგმის ვალდებულება აიღო. მათ შესრულებას შეიძლება თავდაპირველად განსაზღვრულზე მეტი დრო დასჭირდეს, მაგრამ ისინი ქვეყნის განვითარებას სწორ კალაპოტში აქცევს.

ნატო-სა და ევროკავშირში ინტეგრაციის სურვილის გამოთქმით საქართველომ კიდევ უფრო შორსმიმავალი გეგმები დაისახა საშინაო რეფორმების მიმართულებით. ამ ორგანიზაციებში გაწევრიანება ან თუნდაც მათთან უფრო მჭიდრო თანამშრომლობის დამყარება კონკრეტული სამოქმედო გეგმების შესრულებას მოითხოვს: ნატო-ს შემთხვევაში ესაა ინდივიდუალური პარტნიორობის სამოქმედო გეგმა, მომავლში კი, შესაძლოა, წევრობის სამოქმედო გეგმა. ევროპის სამეზობლო პოლიტიკაშიც იგულისხმება კონკრეტული სამოქმედო გეგმების მიღება და შესრულება, რის საპასუხოდაც ევროკავშირი მონაწილე ქვეყნებს კონკრეტულ სარგებელს სთავაზობს: ეს აძლიერებს მოტივაციას ხშირად მტკივნეული რეფორმების გასატარებლად.

საბაზრო რეფორმების სფეროში ანალოგიური როლი ითამაშა საერთაშორისო სავალუტო ფონდსა და მსოფლიო ბანკთან მჭიდრო თანამშრომლობამ და მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციაში გაწევრიანების პროცესმა.

ბოლო, მაგრამ მნიშვნელობით არა უკანასკნელი საკითხი, რაზეც საერთაშორისო აქტორებმა მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინეს, რეგიონული მშვიდობისა და სტაბილობის შენარჩუნებაა. რეგიონის მთავარი კონფლიქტები, როგორებიცაა აფხაზეთი, სამხრეთ ოსეთი და მთიანი ყარაბაღი, მოხვდა საბჭოთა კავშირის დაშლისა და, აქედან გამომდინარე, უსაფრთხოების გაურკვეველი რეჟიმის კონტექსტში: რუსეთს აღარ შეეძლო რეგიონული უსაფრთხოების უზრუნველყოფა, ხოლო საერთაშორისო საზოგადოება ჯერ კიდევ არ იყო აქ წარმოდგენილი. „გაყინული კონფლიქტების“ არსებობა აჩვენებს, რომ საერთაშორისო საზოგადოებას არ შესწევს კონფლიქტების დარეგულირების ძალა, მაგრამ მისი მონაწილეობა მნიშვნელოვნად განაპირობებს იმას, რომ კონფლიქტური სიტუაციები კონტროლს ექვემდებარება და „ცხელ“ ეტაპს არ უბრუნდება. როდესაც ადგილობრივი პოლიტიკური აქტორები საერთაშორისო ურთიერთობებისა და ვალდებულებების ქსელში ერთვებიან, ნაკლებ სავარაუდო ხდება, რომ მათ ძალას მიმართონ კონფლიქტების მოსაგვარებლად.

პოლიტიკური პარტიები და საერთაშორისო პოლიტიკა

როგორც ზემოთ იყო აღნიშნული, ქვეყნის საერთაშორისო ორიენტაციასთან დაკავშირებულ საკითხებზე ქართულ პოლიტიკურ პარტიებს შორის უფრო მეტად აზრთა თანხვედრაა, ვიდრე განსხვავება. ამ ტენდენციისგან გამონაკლისს 1993-94 წლები წარმოადგენს, როდესაც საქართველო დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობას შეუერთდა და რუსეთი მთავარ სტრატეგიულ პარტნიორად გამოაცხადა. ამ პერიოში ედუარდ შევარდნაძის გარშემო შეკრებილ პოლიტიკოსთა დიდი ნაწილი დარწმუნებული იყო, რომ საქართველოს წარმატება რუსეთთან მჭიდრო ურთიერთობაზე იყო დამოკიდებული, ოპოზიცია კი ამას ქვეყნის ინტერესების ღალატად მიიჩნევდა და დასავლეთთან მჭიდრო თანამშრომლობას ითხოვდა. ხელისუფლებას იმედი ჰქონდა, რომ რუსეთზე ორიენტაცია ტერიტორიული კონფლიქტების დარეგულირებასა და ეკონომიკურ განვითარებაში დაეხმარებოდა.

რაკი ეს მოლოდინები გაცრუვდა, შევარდნაძის ხელისუფლებამ თანდათან დასავლეთთან თანამშრომლობაზე აიღო გეზი.

თუმცა საქართველოში არიან პოლიტიკური ჯგუფები, რომლებიც ეჭვქვეშ აყენებენ ქვეყნის ევროპულ და ევრო-ატლანტიკურ ინტეგრაციას და პრო-რუსულ ორიენტაციას უჭერენ მხარს, ისინი მუდამ მარგინალურნი იყვნენ და ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში არასდროს უთამაშიათ მნიშვნელოვანი როლი.

საქართველოსთვის უფრო დამახასიათებელია ის ვითარება, როცა ოპოზიციური პარტიები არასაკმარისად თანმიმდევრული დასავლური ორიენტაციისა და რუსეთის მიმართ ზედმეტი დათმობებისთვის აკრიტიკებენ ხელისუფლებას. ხშირია ფარულ პრო-რუსულ ზრახვებში ერთმანეთის დადანაშაულებაც: ეს შევარდნაძის დროსაც ხდებოდა და ახლაც გრძელდება. მაგალითად, როდესაც ერთიანმა ნაციონალურმა მოძრაობამ მოითხოვა რუსეთის სამშვიდობო ძალების გაყვანა აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის ტერიტორიებიდან, ოპოზიციურმა პარტიებმა, მათ შორის, ახალმა მემარჯვენეებმა, კონსერვატორებმა და რესპუბლიკელებმა, დამატებით საქართველოს დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობიდან გამოსვლის ინიციატივა წამოაყენეს.

შეჯამების სახით შეიძლება ვთქვათ, რომ ყველა ძირითად პოლიტიკურ მოთამაშეს შორის არსებობს კონსენსუსი საგარეო პოლიტიკის ძირითადი მიმართულებების გარშემო. ეს, უდავოდ, მნიშვნელოვანი ფაქტორია ქვეყნის სტაბილობის სასარგებლოდ.

¹ იხილეთ ევროპის კავშირის საქართველოსთან ურთიერთობების მიმოხილვა: http://europa.eu.int/comm/external_relations/georgia/intro/, შემოწმებულია 2006 წლის 7 თებერვალს.

² ამასთან დაკავშირებით იხილეთ Jaba Devdariani, “Georgia and Russia: the Troubled Road to Accomodation”, და Oksana Antonenko, “Frozen Uncertainty and the Conflict over Abkhazia”, წიგნში Bruno Coppieters and Robert Legvold, Eds., Statehood and Security: Georgia after Rose Rovolution, The MIT Press, Cambridge, Mass. - London, England, 2005, გვ. 153-271.

³ დემოკრატიული არჩევანის თანამეგობრობას უკრაინა, საქართველო, ლიტვა, ლატვია, ესტონეთი, რუმინეთი, მოლდოვა, სლოვენია და მაკედონია შეუერთდნენ.

⁴ ამ ჯგუფს ,,ახალი“ უწოდეს, რამდენადაც უკვე არსებობდა ათეული წლის წინ დაარსებული საქართველოს მეგობარ ქვეყანათა ჯგუფი, რომლის მიზანი იყო სეპარატისტული კონფლიქტების გადაწყვეტაში საქართველოს მხარდაჭერა. მასში შედიოდნენ ამერიკის შეერთებული შტატები, გერმანია, დიდი ბრიტანეთი, საფრანგეთი და რუსეთი.

⁵ საქართველოს უსაფრთხოების კონცეფცია, 2005.

საქართველოს კანონმდებლობის ძირითადი დებულებები პარტიების შესახებ

ნებისმიერ ქვეყანაში პარტიულ საქმიანობასთან დაკავშირებული კანონმდებლობა რამდენიმე მიზანს ემსახურება. პირველი, ეს არის პარტიებისთვის პოლიტიკაში მონაწილეობის სამართლებრივი გარანტიების შექმნა. მან უნდა დაიცვას პარტიები ხელისუფლების ზეწოლისგან და მისცეს მათ საშუალება თავისუფლად გამოხატონ საკუთარი ინტერესები და შეხედულებები. პარტიული საქმიანობის მარეგულირებელი კანონმდებლობის კიდევ ერთი მიზანია მათი საქმიანობის შეზღუდვა ქვეყანაში დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და მშვიდობის დასაცავად. სხვადასხვა ქვეყნის გამოცდილებამ აჩვენა, რომ ექსტრემისტულ ორგანიზაციებს შეუძლიათ შეცვალონ არსებული პოლიტიკური წყობილება (როგორც ეს, მაგალითად, ვაიმარის გერმანიაში მოხდა) ან ამა თუ იმ ქვეყანაში სამოქალაქო დაპირისპირება გააჩაღონ. ამიტომაც, დემოკრატიული წყობილების დასაცავად ხშირად გამართლებულია პოლიტიკური პარტიებისთვის გარკვეული შეზღუდვების დაწესება, ერთი შეხედვით, არადემოკრატიულადაც რომ მოგვეჩვენოს ეს.

საქართველოს კონსტიტუცია ორივე ამ მოთხოვნას აკმაყოფილებს. იგი უზრუნველყოფს ძირითად სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს, ისეთებს, როგორიცაა სინდისის, აზრის გამოხატვის, პოლიტიკურ საქმიანობაში მონაწილეობის უფლებები. საქართველოს კონსტიტუციის ოცდამეექვსე მუხლი სხვა ტიპის საზოგადოებრივი გაერთიანების შექმნის უფლებასთან ერთად პოლიტიკური პარტიის შექმნის და მასში მონაწილეობის უფლებასაც აღიარებს. იქვე არის განსაზღვრული ის მიზეზები, რომლის გამოც რომელიმე პოლიტიკური გაერთიანების აკრძალვა შეიძლება მოხდეს. კონსტიტუციის თანახმად, აკრძალულია ისეთი პოლიტიკური გაერთიანებების შექმნა, რომელთა მიზანია: „საქართველოს კონსტიტუციური წყობილების დამხობა ან ძალადობით შეცვლა, ქვეყნის დამოუკიდებლობის ხელყოფა, ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევა, ან რომელიც ეწევა ომის ან ძალადობის პროპაგანდას, აღვივებს ეროვნულ, კუთხურ, რელიგიურ ან სოციალურ შუღლს“ (მუხლი 26.3). კონსტიტუციის იმავე მუხლის თანახმად, ამ შემთხვევაშიც პოლიტიკური პარტიის საქმიანობის აკრძალვა მხოლოდ სასამართლოს გადაწყვეტილებით არის შესაძლებელი.

საქართველოს კანონმდებლობა პოლიტიკურ პარტიებს საჯარო სამართლის იურიდიულ პირებად ცნობს. 1996 წელს მიღებული საქართველოს ორგანული კანონი „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ“ უფრო დეტალურად განსაზღრავს პოლიტიკური პარტიების საქმიანობის მარეგულირებელ ნორმებს. კანონში პარტიის შემდეგი განსაზღვრებაა მოცემული: „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება (შემდგომში პარტია) არის საერთო მსოფლმხედველობრივ და ორგანიზაციულ საფუძვლებზე შექმნილი მოქალაქეთა ნებაყოფლობითი დამოუკიდებელი გაერთიანება, რომელიც რეგისტრირებულია ამ კანონით დადგენილი წესით და თავის საქმიანობას ახორციელებს საქართველოს კონსტიტუციისა და კანონმდებლობის ფარგლებში“. კანონის თანახმად, პარტია არის „დემოკრატიული საზოგადოების აუცილებელი სამართლებრივი ნაწილი“, რომელიც „მოქალაქეთა პოლიტიკური ნების გამოხატვაში მონაწილეობს“. ამით კანონი დემოკრატიულ პოლიტიკურ სისტემაში პარტიების განსაკუთრებულ როლს აღიარებს.

კანონი მოითხოვს პარტიების საქმიანობაში და ორგანიზაციულ მოწყობაში შემდეგი პრინციპების დაცვას. ეს პრინციპებია:

ა) პარტიაში გაწევრიანების და პარტიიდან გასვლის ნებაყოფლობითობა;
ბ) დამოუკიდებლობა და თვითმმართველობა;
გ) არჩევითობა და ანგარიშვალდებულება;
დ) კანონის წინაშე პარტიების თანასწორობა;
ე) პარტიის შექმნისა და საქმიანობის საჯაროობა.

ამავდროულად, კანონი ყოველთვის არ მიუთითებს, თუ როგორ უნდა გატარდეს ცხოვრებაში თითოეული ეს პრინციპი. მაგალითად, ის არ განსაზღვრავს „არჩევითობისა და ანგარიშვალდებულების“ პრინციპს. შედეგად, დღევანდელი ქართული პოლიტიკური პარტიები იერარქიული მოწყობის პრინციპების მიხედვით დიდი მრავალფეროვნებით გამოირჩევა, პარტიულ თანამდებობაზე ზემოდან დანიშვნით დაწყებული, ყველა დონეზე არჩევითობის პრინციპის ფართო გამოყენებით დამთავრებული. კანონი შეიცავს პარტიების სახელმძღვანელო, აღმასრულებელ და მაკონტროლებელ ორგანოთა ჩამონათვალს (ყრილობა, გამგეობა, სარევიზიო კომისია) და განსაზღვრავს თითოეული მათგანის ფუნქციას. ამავდროულად, ის პარტიაში სხვა სტრუქტურების არსებობასაც უშვებს. დღეს არსებული პოლიტიკური პარტიები, ძირითადად, მოდიფიკაციების გარეშე კანონით შემოთავაზებულ ორგანიზაციულ მოდელს იმეორებენ.

კანონით პარტიების წევრობაზე გარკვეული შეზღუდვები არის გათვალისწინებული. კანონის თანახმად, პარტიის წევრი მხოლოდ საქართველოს მოქალაქე შეიძლება იყოს. სამართალდამცავ ორგანოებში და შეიარღებულ ძალებში ჩარიცხვის, მოსამართლედ ან პროკურორად დანიშვნის შემთხვევაში მოქალაქეები ვალდებულნი არიან შეწყვიტონ პარტიის წევრობა. დემოკრატიული სახელმწიფოების უმრავლესობა საჯარო მოსამსახურეთა ამ ჯგუფებს მსგავს მოთხოვნებს არ უყენებს. კანონში ასეთი შეზღუდვის გათვალისწინება საქართველოს კონტექსტში შესაძლოა კომუნისტური წარსულისა და სამოქალაქო ომის გამოცდილებასთან იყოს დაკავშირებული. საბჭოთა რეჟიმის პირობებში სამართალდამცავი ორგანოები კომუნისტური პარტიის ბატონობის ქვეშ იმყოფებოდნენ და პოლიტიკურად ნეიტრალური სასამართლოც არ არსებობდა. მეორე მხრივ, დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლის და სამოქალაქო ომის პერიოდში პარტიები თავად ქმნიდნენ შეიარაღებულ დაჯგუფებებს. შესაბამისად, კანონმდებლები საჭიროდ მიიჩნევდნენ, მკვეთრი ზღვარი გაევლოთ, ერთი მხრივ, შეარაღებულ ძალებსა და სამართალდამცავ ორგანოებს და, მეორე მხრივ, პოლიტიკურ ძალებს შორის.

კანონი განსაზღვრავს პარტიის დასაფუძნებლად და სარეგისტრაციოდ საჭირო პირობებს. პარტიების რეგისტრაციას განსაკუთრებული სირთულეები არ ახლავს. პარტიის შესაქმნელად მოქალაქეთა არანაკლებ სამასწევრიანი ჯგუფი წინასწარი ნებართვის გარეშე ატარებს ყრილობას. პარტიების რეგისტრაციას იუსტიციის სამინისტრო ახდენს. რეგისტრაციის გასავლელად პარტიამ, არანაკლებ, 1000 წევრის ხელმოწერა უნდა შეაგროვოს, სულ მცირე, სამასი კაცის შემადგენლობით ყრილობა ჩაატაროს, სამინისტროში წესდება და ხელმძღვანელი პირების დამოწმებული ხელმოწერები წარადგინოს.

პარტიების შექმნის ყველაზე მნიშვნელოვან შეზღუდვას კანონის მეექვსე მუხლი აწესებს. ამ მუხლის თანახმად, დაუშვებელია პარტიის შექმნა რეგიონული ან ტერიტორიული ნიშნის მიხედვით (თუმცა გაურკვეველია, ამ შემთხვევაში ტერიტორიული ნიშნით პარტიის შექმნაში რა იგულისხმება). ამ შეზღუდვის შემოღება ქვეყანაში სეპარატისტული მოძრაობების გაღვივების გამოცდილებას და ეთნიკური უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში ასეთი მოძრაობების წარმოშობის შიშს უკავშირდება.¹

მთლიანობაში პარტიების შექმნასთან და საქმიანობასთან დაკავშირებული ქართული კანონმდებლობა საკმაოდ ლიბერალურად შეიძლება ჩაითვალოს. თავად პარტიები ამ სფეროში პრობლემებს არ ხედავენ. რეგიონული და ტერიტორიული პარტიების აკრძალვა აქ ერთადერთ გამონაკლისს წარმოადგენს. ამავდროულად, კანონში მთელი რიგი გაურკვეველი ფორმულირებები არის ჩადებული (ისეთი, როგორებიცაა არჩევითობა და ანგარიშვალდებულება, სოციალურ ჯგუფებს შორის შუღლის წაქეზების აკრძალვა), რომლებიც პოტენციურად სახელმწიფოს მიერ იმ შემთხვევაში შეიძლება იქნეს გამოყენებული, როდესაც ის პარტიის საქმიანობის შეზღუდვას გადაწყვეტს.

პარტიების დაფინანსება სახელმწიფოს მიერ

დემოკრატიულ ქვეყნებში სახელმწიფომ მოქალაქეთა პოლიტიკური უფლებების დაცვაზე უნდა იზრუნოს. ამ უფლებათა ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილი სახელმწიფო ჩარევის გარეშე პარტიის შექმნის და საქმიანობის უფლებაა. ამავე დროს, ზოგიერთი დემოკრატიული სახელმწიფო უფრო შორსაც მიდის და პარტიების სახელმწიფო დაფინანსებას აწესებს. ეს კი იმის აღიარებას ეფუძნება, რომ ძლიერი პარტიები აუცილებელია დემოკრატიული ინსტიტუტების მდგრადი ფუნქციობისათვის. გარდა ამისა, სახელმწიფო დაფინანსების არსებობამ შეიძლება პარტია რომელიმე კერძო ინტერესზე ზედმეტი დამოკიდებულებისაგან იხსნას.

მოქმედი კანონმდებლობა უზრუნველყოფს პარტიების სახელმწიფო დაფინანსებას, თუმცა გასულ წლებში ეს დაფინანსება ძალზედ მცირე იყო და პარტიული ხარჯების რაიმე მნიშვნელოვან ნაწილსაც არ შეადგენდა. დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში, პარტიების სახელმწიფო დაფინანსება გაცილებით დიდია და ის ამ უკანასკნელთა განვითარებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს (იხ. ცხრილი 3).

„მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ“ კანონის პირველი ვერსიის თანახმად, არჩევნებს შორის პერიოდში ფინანსური მხარდაჭერა ყველა იმ პარტიას ეძლეოდა, რომელმაც უკანასკნელ საპარლამენტო არჩევნებზე ხმათა ხუთ პროცენტზე მეტი დააგროვა. ამასთან, კანონით თითოეული პარტიისთვის სახელმწიფოს მიერ გამოყოფილი თანხის ოდენობა განსაზღვრული არ იყო. რეალურად, კანონის ეს მოთხოვნა მისი მიღების მომენტიდანვე არ სრულდებოდა. ერთადერთი გამონაკლისი აქ საპარლამეტო ფრაქციებში შემავალი დეპუტატების რაოდენობის მიხედვით მიღებული დაფინასება შეიძლება ჩაითვალოს, რომლის ოდენობაც ძალიან მცირეა და ამა თუ იმ პარტიის ბიუჯეტის უმნიშვნლო ნაწილს წარმოადგენს.

ასეთი ვითარების შექმნის მიზეზად წინა მთავრობის წევრები სახელმწიფო შემოსავლების დაბალ დონეს ასახელებდნენ. პარტიებიც მიზანშეწონილად არ მიიჩნევდნენ ამ საკითხის წარმოჭრას იმ პირობებში, როდესაც სახელმწიფო ძალიან დაბალი პენსიების გადახდასაც ვერ ახერხებდა. შემოსავლების მკვეთრმა ზრდამ პარტიების დაფინანსების საკითხი აქტუალური გახადა.

ცხრილი 3. პოლიტიკური პარტიები სახელმწიფო დაფინანსება დასავლეთ ევროპაში

წყარო: A. Krouwel: 1999. ,,the development of the catch all party. A study in arrested development. Phd, Free University. Amsterdam.

2005 წლის დეკემბერში მთელი რიგი განხილვებისა და მოლაპარაკებების შემდეგ პარლამენტმა მიიღო საკანონმდებლო ცვლილებათა პაკეტი, რომლის თანახმადაც სახელმწიფო დააფინანსებს იმ პარტიებს, რომლებიც საპარლამენტო არჩევნებში ხმათა არანაკლებ ოთხ პროცენტს მიიღებენ. ამჯერად კანონი გვთავაზობს ზუსტ ფორმულას, რომლის მიხედვითაც მოხდება თითოეული პარტიისთვის გამოყოფილი თანხის ოდენობის განსაზღვრა (იხილეთ ჩანართი გვ. 70).

ამ კანონის ამოქმედების შედეგად პარტიების მიერ მიღებული სახელმწიფო დაფინანსების ოდენობა მნიშვნელოვანი დანამატი უნდა გახდეს პარტიების ბიუჯეტებისთვის. ამავე დროს ნათელია, რომ ეს დაფინანსება საკმარისი არ იქნება პარტიების ორგანიზაციული ინფრასტრუქტურის შესანახად და საარჩევნო კამპანიის ხარჯების ძირითადი ნაწილის დასაფარავად.

საარჩევნო კამპანიის ხარჯები

საარჩევნო კანონმდებლობის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ნაწილი საარჩევნო ხარჯებში ანგარიშვალდებულებასა და მათ გამჭვირვალობას ეხება. საარჩევნო კოდექსის თანახმად, პარტიები ვალდებულნი არიან წარმოადგინონ დაფინანსების წყაროებისა და წინასაარჩევნოდ გაწეული ხარჯების შესახებ ცნობები ცენტრალურ საარჩევნო კომისიაში არჩევნებიდან ერთი თვის განმავლობაში. ეს ანგარიშები საჯაროა.

პარტიები, ზოგადად, არ უარყოფენ ასეთი კანონმდებლობის აუცილებლობას და მასში ცვლილებების შეტანას არ მოითხოვენ. ამავდროულად, ამ კანონმდებლობის ეფექტურობაში ხშირად ეჭვი შეაქვთ. ფართოდ გაზიარებული აზრის თანახმად, პარტიები თავის ანგარიშებში წინა საარჩევნო ხარჯების მხოლოდ ნაწილის დეკლარირებას ახდენენ. იმის გამო, რომ ეს ერთნაირად ეხება სახელისუფლებო და ოპოზიციურ პარტიებს, საკითხი იშვიათადაა პარტიებს შორის განხილვის საგანი. პარტიების ფინანსურ ანგარიშებში არსებულ გაურკვევლობასა და მათ წინააღმდეგობრიობაზე უფრო ხშირად არასამთავრობო ორგანიზაციები და მედიის წარმომადგენელბი მიუთითებენ, თუმცა ისინიც ამ საკითხზე ყურადღების გამახვილებას ხშირად ერიდებიან. ამის მიზეზი არის ფართოდ გავრცელებული შეხედულება, რომლის თანახმადაც პარტიების დაფინანსებასთან დაკავშირებული კანონმდებლობის ცხოვრებაში მკაცრი გამოყენება უფრო საზიანო შეიძლება აღმოჩნდეს ოპოზიციისთვის, ვიდრე სახელისუფლებო პარტიისთვის, ვინაიდან ამ შემთხვევაში ბიზნესი მოერიდება ოპოზიციური პარტიების ღიად სუბსიდირებას.

საარჩევნო სისტემა

საარჩევნო კანონმდებლობა შესაძლოა საკანონმდებლო გარემოს ის ნაწილი იყოს, რომელიც პარტიებს შორის ურთიერთობების ხასიათზე და მათ შინაგან განვითარებაზე ყველაზე დიდ ზეგავლენას ახდენს. ის ქართული კანონმდებლობის ერთ-ერთ ყველაზე საკამათო საკითხსაც წარმოადგენს. შესაბამისად, სხვადასხვა პოლიტიკური მოთამაშეები საარჩევნო კანონმდებლობის თავის სასარგებლოდ შეცვლას ცდილობენ. ამაში საქართველო გამონაკლისს არ წარმოადგენს. როგორც ქვემოთ მოყვანილი ცხრილიდანაც ჩანს (იხ. ცხრილი 4.), დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში სხვადასხვა ტიპის საარჩევნო კანონმდებლობა მოქმედებს. ყოველი ამ ქვეყნის შემთხვევაში საარჩევნო სისტემა პარტიათა შორის არსებულ ძალთა ბალანსის შენარჩუნებას უწყობს ხელს.

საქართველოს მოქალაქეები, იმის მიხედვით, თუ რა სახის ორგანოს არჩევნებზე არის საუბარი, სამი ტიპის არჩევნებში იღებენ მონაწილეობას. ეს არის საპრეზიდენტო, საპარლამენტო და ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნები. ამასთან, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მოსახლეობა ავტონომიის პარლამენტის არჩევნებში იღებს მონაწილეობას. საქართველოს სხვა რეგიონებში (მხარეებში) არჩევითი ორგანოები არ არსებობს.

1995 წლის კონსტიტუცია პრეზიდენტს ქვეყანაში ყველაზე ძლიერ პოლიტიკურ ლიდერად ხდის. მას პირდაპირი არჩევნების წესით საქართველოს მოსახლეობა ირჩევს. პრეზიდენტი არჩეულად მიიჩნევა მაშინ, როდესაც იგი არჩევნებზე მოსულთა ნახევარზე მეტის ხმას დააგროვებს. იმ შემთხვევაში, თუ არც ერთი კანდიდატი არ მიიღებს ხმათა საჭირო რაოდენობას, ტარდება არჩევნების მეორე ტური, რომელშიც ორი საუკეთესო შედეგის მქონე კანდიდატი იღებს მონაწილეობას. დღემდე საპრეზიდენტო არჩევნებზე მეორე ტურის ჩატარების პრეცედენტი არ ყოფილა.

ცხრილი 4. პოლიტიკური პარტიების საარჩევნო კამპანიების სახელმწიფო რეგულირება

წყარო: Norris 2002, Farrell and Webb 2000, quoted in A. Krouwel 2004. Partisan states. Legal regulation of political parties in France, Germany, the Netherlands, United Kingdom. Wolff Legal Publications. Nijmegen.

საპრეზიდენტო არჩევნები პარტიული პოლიტიკისთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი არასდროს ყოფილა. აქ უფრო მეტად პიროვნებებს შორის შეჯიბრს აქვს ადგილი. ყოველ საპრეზიდენტო არჩევნებზე იყო გამოკვეთილი ლიდერი, რომელსაც ირჩევდნენ სერიოზული შეჯიბრის გარეშე. პარტიები ამ პროცესებში მნიშვნელოვან როლს არ თამაშობენ.

ასეთ სიტუაციაში საპარლამეტო არჩევნები ის ძირითადი ასპარეზია, რომელზეც ამომრჩეველთა ხმების მოსაზიდად პარტიათა შორის შეჯიბრი მიმდინარეობს. ასეთ შეჯიბრს ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების არჩევნების დროსაც აქვს ადგილი, თუმცა ამ ორგანოებს იმდენად შეზღუდული უფლება-მოვალეობები გააჩნიათ, რომ პარტიები ამ არჩევნებს უფრო საპარლამენტო არჩევნების წინ ძალების მოსასინჯად იყენებენ. თვითმმართველობის შესახებ 2005 წლის დეკემბერში მიღებული ახალი კანონი, ალბათ, გაზრდის ადგილობრივი არჩევნების მოგების მნიშვნელობას, ვინაიდან ახალი კანონის თანახმად, რაიონის ადმინისტრაციის ხელმძღვანელებს ადგილობრივი საკრებულოები აირჩევენ.

პარტიების შეხედულებების თანახმად, საარჩევნო კანონმდებლობასთან რამდენიმე მნიშვნელოვანი და საკამათო საკითხი არის დაკავშირებული. პირველი თავად არჩევნების ჩატარების წესს ეხება: ლაპარაკია მაჟორიტარულ და პროპორციულ სისტემებს შორის დაპირისპირებაზე. მეორე საკითხს პროპორციულ არჩევნებზე პოლიტიკური პარტიებისთვის საარჩევნო ბარიერი წარმოადგენს. მესამე ასეთი საკითხი საარჩევნო ადმინისტრაციის დაკომპლექტების წესია.

საქართველოს პარლამენტი შედგება 235 წევრისგან და შერეული, პროპორციულ-მაჟორიტარული პრინციპით ირჩევა. მისი 150 წევრი პროპორციული, საერთო-ეროვნული სიებით არის არჩეული; ოთხმოცდახუთი წევრი კი ერთმანდატიან საარჩევნო ოლქს წარმოადგენს. კანონმდებლობა პარტიებსა და ბლოკებს საარჩევნო პროცესების მთავარ მონაწილეებად აღიარებს. მათ საარჩევნო სიების წარდგენის უფლება აქვთ, ისევე, როგორც მაჟორიტარულ არჩევნებზე დამოუკიდებელ კანდიდატებთან ერთად მონაწილეობა.

2003 წლის არჩევნებთან ერთად ჩატარებულ რეფერენდუმზე მიღებული გადაწყვეტილების შედეგად დეპუტატების რაოდენობა ასორმოცდაათამდე უნდა შემცირდეს. აქედან ორმოცდაათი მაჟორიტარული პრინციპით იქნება არჩეული, ხოლო ასი - პროპორციულით. ჯერ კიდევ არ არის გადაწყევტილი, როგორ გადანაწილდება 50 მანდატი რეგიონებს შორის და რამდენი წარმომადგენელი ეყოლება თითოეულ მათგანს საკანონმდებლო ორგანოში. შემდეგი მოწვევის პარლამენტი, რომლის არჩევნები 2008 წელს არის დანიშნული, სწორად ამ ახალი წესით იქნება დაკომპლექტებული.

მიუხედავდა იმისა, რომ გასულ წლებში საარჩევნო სისტემის ბევრი მხარე (საარჩევნო კომისიების დაკომპლექტების წესი, პროპორციული არჩევნების ჩატარების კანონი და ა.შ.) ყოველი არჩევნების წინ მნიშვნელოვან ცვლილებებს განიცდიდა, ხმის მიცემის შერეული სისტემა ყველა არჩევნებზე სტაბილურად იყო დაცული. ის პირველად 1990 წლის ოქტომბრის პირველი მრავალპარტიული არჩევნების დროს მიიღეს. აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების მსგავსად, აქაც ანტიკომუნისტურ ძალებს ეშინოდათ, რომ მმართველი პარტია გამოიყენებდა წლების განმავლობაში ჩამოყალიბებულ ნომენკლატურულ-კლიენტელისტურ ქსელს და არჩევნების მაჟორიტარული პრინციპით ჩატარების შემთხვევაში ახალ პარლამენტში უმრავლესობას შექმნიდა. შერეული პრინციპით არჩევნების ჩატარება კომუნისტურ პარტიასა და ოპოზიციურ ძალებს შორის კომპრომისის შედეგად გახდა შესაძლებელი. იმ დროიდან მოყოლებული, არჩევნების პროპორციული სისტემა ქართულ პოლიტიკურ ტრადიციაში უფრო დემოკრატიულად მიიჩნევა. ერთმანდატიან საარჩევნო ოლქებში ხშირად დამოუკიდებელი კანდიდატები იმარჯვებენ, რომლებიც ყველა პოლიტიკური პარტიისგან დისტანცირებას ახდენენ. პარლამენტში მოხვედრის შემდეგ ასეთი კანდიდატები, როგორც წესი, მმართველ პარტიას უჭერენ მხარს. მსგავსი სიტუაცია ყველა მოწვევის პარლამენტში არსებობდა.

2005 წელს პარლამენტმა ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის ინიციატივით მიიღო ახალი კანონი, რომლის თანახმადაც თბილისის საკრებულოს ის ნაწილი, რომელიც მაჟორიტარული პრინციპით აირჩევა, მრავალმანდატიანი საარჩევნო ოლქების მიხედვით დაკომპლექტდება (დანარჩენი ადგილები ქალაქის საბჭოში პროპორციული წესით გადანაწილდება). თბილისი რამდენიმე ასეთ ოლქად არის დანაწილებული და თითოეული ამ ოლქიდან დაახლოებით სამი ან ოთხი დეპუტატი იქნება არჩეული. ამა თუ იმ ოლქში ხმათა უმრავლესობის მქონე პარტია ამ ოლქისთვის გამოყოფილ ყველა ადგილს დაიკავებს (სხვა მანდატები საკრებულოში პროპორციული სიების მიხედვით განაწილდება). ოპოზიცია კატეგორიულად ეწინააღმდეგება ამ ცვლილებას და მიიჩნევს, რომ მანდატების გადანაწილების ასეთი სისტემა მმართველ პარტიას უპირატესობას ანიჭებს. ამ არგუმენტს რეალური საფუძველი აქვს, განსაკუთრებით, დანაწევრებული ოპოზიციის პირობებში. 2006 წლის შემოდგომაზე ჩასატარებელი ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნები ერთგვარი გამოცდა იქნება ამ სისტემისთვის.

1990 წლის არჩევნებზე პირველად შემოიღეს საარჩევნო ბარიერი პოლიტიკური პარტიებისათვის. ეს ბარიერი ოთხ პროცენტს შეადგენდა და მისი შემოღება იმ პერიოდში შექმნილ მრავალრიცხოვან პოლიტიკურ ორგანიზაცათა შორის პარლამენტში მხოლოდ ყველაზე ძლიერთა დაშვებას ისახავდა მიზნად. მაშინ ისე, როგორც ახლა, ფიქრობდნენ, რომ პოლიტიკური სცენა ზედმეტად არის დანაწევრებული სხვადასხვა პოლიტიკური პარტიის მიერ. ამჟამად ქვეყანაში ოფიციალურად 180 პარტია არის რეგისტრირებული. ბარიერი აუცილებელია პარლამენტში ისეთი პარტიების მოხვედრის შესაზღუდად, რომლებიც ბევრს მარგინალურად მიაჩნია. ახალი წესებით ჩატარებულ პირველ არჩევნებში მხოლოდ ახალმა მმართველმა ბლოკმა მრგვალი მაგიდა - თავისუფალი საქართველო და კომუნისტურმა პარტიამ შეძლეს ბარიერის გადალახვა.

1992 წლის არჩევნებზე, რომელიც პრეზიდენტ გამსახურდიას გადაყენებასა და ქვეყანაში სამოქალაქო დაპირისპირების გაღვივებას მოჰყვა, საარჩევნო ბარიერი მთლიანად გაუქმდა. ამის მიზეზი ის იყო, რომ ახალ ხელისუფლებას ერჩია, პარტიები პარლამენტში ყოფილიყვნენ და არა ქუჩაში. შემდგომ არჩევნებზე კი 1995 წელს საარჩევნო ბარიერი გაიზარდა ხუთ პროცენტამდე და შვიდ პროცენტამდე 1999 წლის არჩევნებზე. 1995 და 1999 წლებში სამმა პარტიამ/საარჩევნო ბლოკმა შეძლო ბარიერის გადალახვა, 2004 წელს ამას მხოლოდ ორმა საარჩევნო სუბიექტმა მიაღწია. 2004 წლის არჩევნების წინ ევროპის საბჭომ, ისევე როგორც ეუთო-ს ადამიანის უფლებათა და დემოკრატიულ ინსტიტუტთა ოფისმა (OSCE-ODIHR), ურჩია საქართველოს მთავრობას ბარიერი ოთხ ან ხუთ პროცენტამდე დაეწია.² ამ მოთხოვნას ოპოზიციური პარტიებიც შეუერთდნდნენ. ვინაიდან არჩევნები ვარდების რევოლუციის გამარჯვების შემდეგ ტარდებოდა და ნაციონალური მოძრაობა განსაკუთრებით მაღალი პოპულარობით სარგებლობდა, არსებობდა იმის რისკი, რომ ვერც ერთი ოპოზიციური პარტია ვერ შეძლებდა ბარიერის გადალახვას (საბოლოოდ, მხოლოდ ახალმა მემარჯვენეებმა შეძლეს შვიდპროცენტიანი ბარიერის გადალახვა).

მიუხედავად ამისა, ვარდების რევოლუციის გამარჯვების შედეგად შექმნილმა კოალიციამ უარი თქვა ამ ცვლილებების მიღებაზე და ეს გადაწყვეტილება იმით დაასაბუთა, რომ დაბალი საარჩევნო ბარიერი მრავალრიცხოვანი სუსტი პარტიების არსებობას შეუწყობდა ხელს, რაც საქართველოში ძლიერი პარტიული სისტემის ჩამოყალიბებას ეწინააღმდეგება.

ეს პოზიცია, ისე როგორც მრავალმანდატიან საარჩევნო ოლქებში სისტემა - ყველა ადგილი გამარჯვებულს - აჩვენებს, რომ ხელისუფლებას ისეთ კანონმდებლობაზე აქვს გეზი აღებული, რომელიც მომგებიანია მხოლოდ ძლიერი პარტიებისათვის. მმართველი პარტია აპირებს იგივე სისტემა (ყველა ადგილი გამარჯვებულს) გააფართოოს 2008 წლის საპარლამენტო არჩევნების მაჟორიტარულ ნაწილზე. ამან ოპოზიციურ პარტიებს გაერთიანებისკენ უნდა უბიძგოს, ვინაიდან მსგავსი კანონმდებლობის არსებობის შემთხვევაში დანაწევრებულ ოპოზიციას წარმატების შანსი არა აქვს.

საარჩევნო ბარიერის ხშირი ცვლა და მრავალმანდატიანი საარჩევნო ოლქების შემოღება აჩვენებს დაძაბულობას, რომელიც არსებობს საქართველოს პოლიტიკურ სისტემაში ორ იმპერატივს შორის: ერთი მხრივ, შემცირდეს დანაწევრება, მეორე მხრივ, უზრუნველყოფილ იქნეს სამართლიანი წარმომადგენლობა და პოლიტიკური პლურალიზმი. ფართოდ გავრცელებული აზრის თანახმად, ამჟამად მოქმედი სისტემა ხელს უშლის სამართლიან წარმომადგენლობას და დემოკრატიული პლურალიზმის განვითარებას საერთო ეროვნულ დონეზე. ის ერთი დომინანტური პარტიის მქონე სისტემის ჩამოყალიბებას უწყობს ხელს. ცხრილი 5 აჩვენებს, რომ ამომრჩეველთა მნიშვნელოვანი ნაწილი იმ პარტიებს აძლევს ხმას, რომლებიც ბარიერის გადალახვას ვერ ახერხებენ და წარმომადგენლობის გარეშე რჩებიან. არის იმის საშიშროებაც, რომ ზედმეტი ფრაგმენტაცია არასტაბილურობასა და პარლამენტის მუშაობის არაეფექტურობას გამოიწვევს, რის მაგალითადაც ბარიერის გარეშე ჩატარებულ არჩევნებზე არჩეული 1992-1995 წლის პარლამენტის საქმიანობა გამოდგება (იმის მიუხედავად, რომ ამ პარლამენტმა კონსტიტუციის მიღება შეძლო).³

საარჩევნო ადმინისტრირება

სხვადასხვა დონის საარჩევნო კომისიების დაკომპლექტების წესი დღემდე ოპოზიციასა და ხელისუფლებას შორის მწვავე კამათის საგანს წარმოადგენს. საარჩევნო კანონმდებლობაში 1999 წელს შესულ ცვლილებებამდე ამ კომისიების დაკომპლექტება პარტიების წარმომადგენლების მიერ ხდებოდა, 1999 წლიდან კი - პარტიების წარმომადგენლებისა და ფორმალურად ნეიტრალური სახელმწიფო მოხელეების მიერ. ეს უკანასკნელნი ხშირად კომისიებში ხელისუფლების ინტერესების გამტარებლად აღიქმებიან. ეს მიდგომაც 1990 წლის არჩევნების პერიოდიდან იღებს სათავეს: დემოკრატიული არჩევნების ჩატარების გამოცდილების არქონის პირობებში არ არსებობდა ისეთი ინსტიტუტი, რომელსაც მიუკერძოებელი საარჩევნო ადმინისტრაციის შექმნას მიანდობდნენ. ამიტომ, საარჩევნო კომისიებში გარკვეული პარიტეტი მთავრობასა და ოპოზიციას შორის ყველაზე მისაღები გადაწყვეტილება აღმოჩნდა.

ასე რომ, საარჩევნო კომისიებში ძალთა გადანაწილება პარტიებს შორის მუდმივი დაპირისპირებების პირობებში ხდებოდა. ის, რომ ხელისუფლებას გარიგებისთვის ყოველთვის უკეთესი პოზიციები ეკავა, ის საარჩევნო კომისიებში ხმათა უმრავლესობის მოპოვებასაც აღწევდა. შედეგად, საარჩევნო პროცესის მიმართ ნდობა ყოველთვის ძალზედ დაბალი იყო. 1995 წლიდან მოყოლებული ყველა არჩევნების შედეგები, საერთო აზრით, მასობრივად ყალიბდებოდა. ჩვეულ ამბად იქცა ოპოზიციური პარტიების, არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და მედიის მხრიდან ხელისუფლების დადანაშაულება არჩევნების გაყალბებაში. საერთაშორისო ორგანიზაციები უფრო ფრთხილ შეფასებებს აკეთებდენენ, თუმცა მათი პოზიციაც სულ უფრო და უფრო კრიტიკული ხდებოდა. კომენტატორები პარტიებს შორის საარჩევნო კომისიების კულისებს მიღმა შეთანხმებებზე საუბრობდნენ: ამ გზით ზოგიერთი ოპოზიციური პარტია არჩევნების გაყალბებიდან გარკვეულ მოგებას ნახულობდა.

2005 წლის აპრილში პარლამენტმა მიიღო საარჩევნო კანონმდებლობის ცვლილებები, რომლის თანახმადაც ზედა დონის (ცენტრალურ და საოლქო) საარჩევნო კომისიებში პარტიების წარმომადგენლები აღარ იქნებიან და ისინი მთლიანად, კანონპროექტის ავტორთა აზრით, მიუკერძოებელი საჯარო მოხელეებით დაკომპლექტდებიან. ცენტრალური საარჩევნო კომისიის წევრების შერჩევას პრეზიდენტი და პარლამენტი მოახდენს. ამ გადაწყვეტილების მიზეზად დასახელდა პარტიული წარმომადგენლობის პრინციპით დაკომპლექტებული კომისიების მიერ სამართლიანი არჩევნების ჩატარების უზუნველყოფის უუნარობა. ზემოთ აღნიშნულ საკანონმდებლო ცვლილებებს ოპოზიციის ძლიერი პროტესტი მოჰყვა და მის მიერ ერთპარტიული კომისიების შექმნისკენ გადადგმულ ნაბიჯად შეფასდა.

ამ შემთხვევაშიც კანონმდებლების წინაშე ბალანსის მიგნების საკმაოდ რთული ამოცანა დგას. მათ, ერთი მხრივ, პროფესიული და პოლიტიკურად დამოუკიდებელი საარჩევნო ადმინისტრაცია უნდა შექმნან, მეორე მხრივ, მის მიუკერძოებლობაში ყველა პოლიტიკური მოთამაშე უნდა დაარწმუნონ. ჯერჯერობით, ქართულმა პოლიტიკურმა ელიტამ ამ ძალიან მნიშვნელოვანი საკითხის გარშემო კონსენსუსის გამონახვა ვერ შეძლო.

პარტიები სახელმწიფოსთან ურთიერთობათა შესახებ

პარტიებს შორის ამჟამად მიმდინარე დებატები წარმოაჩენს სახელმწიფოსა და პარტიების დამოკიდებულებას სხვადასხვა საცილობელი თემის მიმართ. ეს თავი, ისე როგორც ამ წიგნის მომდევნო ნაწილები, ძირითადად, კვლევის ფარგლებში ორგანიზებულ პარტიების წარმომადგენლებთან შეხვედრებს ეფუძნება.

ერთიან ნაციონალურ მოძრაობას და ოპოზიციურ პარტიებს საარჩევნო კანონმდებლობასთან მიმართებით მნიშვნელოვნად განსხვავებული აზრები გააჩნიათ. ოპოზიციური პარტიების წარმომადგენელები დარწმუნებულნი არიან, რომ არსებული საარჩევნო კანონმდებლობა, განსაკუთრებით კი, მასში შეტანილი უკანასკნელი ცვლილებები, არათანაბარ პირობებს უქმნის ოპოზიციასა და სახელისუფლებო პარტიას. გაერთიანებული ნაციონალური მოძრაობის წარმომადგენლებს კი მიაჩნიათ, რომ საარჩევნო კანონმდებლობაში უკანასკნელ პერიოდში შესული ცვლილებები, სწორედაც რომ, სამართლიანი და მიუკერძოებული არჩევნების ჩატარებას ემსახურება.

საარჩევნო ადმინისტრაციის დაკომპლექტების წესი

ოპოზიციური პარტიების წარმომადგენლები ყურადღებას ამახვილებენ იმ ფაქტზე, რომ პარლამენტს პრეზიდენტი წარუდგენს ცენტრალური საარჩევნო კომისიის წევრებს, პრეზიდენტი კი პოლიტიკური პარტიის თავმჯდომარეა. ეს, მათი აზრით, მიუთითებს იმაზე, რომ ახალი საარჩევნო ადმინისტრაცია დაიცავს ხელისუფლების ინტერესებს და ხელშეუწყობს გაყალბებას. მათი აზრით, საარჩევნო ადმინისტრაციის დაკომპლექტების წინა წესი, რომლის მიხედვიდაც კომისიების წევრთა ნაწილი პარტიების მიერ ინიშნებოდა, ოპოზიციას მეტ საშუალებას აძლევდა საკუთარი ხმების დასაცავად და, შესაბამისად, უფრო სამართლიანიც იყო. „ეს არის ქართულ საზოგადოებაში უკვე დამკვიდრებული მრავალპარტიულობის პრინციპიდან უკან გადადგმული ნაბიჯი.“⁴ ოპოზიციას თეორიულად არაფერი აქვს საწინააღმდეგო, რომ საარჩევნო ადმინისტრაცია მიუკერძოებელი საჯარო მოხელეებით დაკომპლექტდეს, მაგრამ არ სჯერათ, რომ ეს პრინციპი დღევანდელ საქართველოში იმუშავებს.

ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა წარსულის გამოცდილებას საარჩევნო ადმინისტრაციის დაკომპლექტების ახალი წესის სასარგებლოდ იშველიებს. მისი წარმომადგენლების თქმით, პარტიების საარჩევნო კომისიებში მონაწილეობა გაყალბების თავიდან აცილების საშუალებას არ იძლევა; პირიქით, სიტუაცია ამ მხრივ ყოველ წელს უარესდებოდა. ნაწილობრივ პარტიული პრინციპით დაკომპლექტებული კომისიები პარტიებს შორის გარიგებებში მონაწილეობდნენ, ხოლო მმართველ პარტიას ყოველთვის ჰქონდა მისთვის სასურველი უმრავლესობის შექმნის შესაძლებლობა. სწორედ ამის გამო, მიუკერძოებელი, საჯარო სამსახურზე დამყარებული საარჩევნო ადმინისტრაციის არსებობა არჩევნების კეთილსინდისიერად ჩატარების მეტ შანსს იძლევა.

მაღალი საარჩევნო ბარიერი

ოპოზიციას მიაჩნია, რომ ამჟამად მოქმედი შვიდპროცენტიანი საარჩევნო ბარიერი ზედმეტად მაღალია. მათი აზრით, ესოდენ მაღალი საარჩევნო ბარიერი მმართველი პარტიის სასარგებლოდ მუშაობს. ამის შედეგია ის, რომ დღეს ქვეყანას ჰყავს პარლამენტი, სადაც გადაწვეტილების მიღების მთელი პასუხისმგებლობა მმართველ პარტიას აკისრია, რაც, რესპუბლიკური პარტიის წარმომადგენლის თქმით, „უზრუნველყოფს პოლიტიკური სიმძიმის ცენტრის გადატანას ხელისუფლების მხარეზე, რაც, არსებითად, ეწინააღმდეგება მრავალპარტიული დემოკრატიის ნორმალურ ჩამოყალიბებას.“ ოპოზიციური პარტიები, როგორც წესი, ბარიერის ოთხ-ხუთ პროცენტამდე დაწევას უჭერენ მხარს. უნდა აღინიშნოს, რომ ასეთი საარჩევნო ბარიერიც კი ბევრ ევროპულ დემოკრატიაში ზედმეტად მაღლად ითვლება.

მმართველი პარტიის წარმომადგენლებს სჯერათ, რომ ამგვარი ბარიერი მსხვილი და ეფექტური პარტიების შექმნას უწყობს ხელს, მაგრამ იმასაც აღნიშნავენ, რომ პარტიას გამოკვეთილი აზრი ამ საკითხის შესახებ არ გააჩნია, ამიტომ მასზე მსჯელობა ჯერ არ დასრულებულა. მათი აზრით, ოპოზიცია ამ საკითხს გადაჭარბებულ მნიშვნელობას ანიჭებს.

„ადმინისტრაციული რესურსი“, ან მმართველი პარტიისა
და სახელმწიფოს „შერწყმა“

ოპოზიციური პარტიები არა მხოლოდ საარჩევნო კანონმდებლობას, არამედ ხელისუფლებასა და ოპოზიციას შორის დამკვიდრებულ ურთიერთობებსაც აკრიტიკებენ. მათი აზრით, საჭიროა შეიცვალოს წამყვან პოლიტიკურ აქტორთა შორის არსებული ურთიერთობების პრაქტიკა.

აქ ყველაზე ხშირად ე.წ. ადმინისტრაციული რესურსის გამოყენებაზე მიდის ხოლმე საუბარი. ოპოზიციის თქმით, მმართველი პარტია ხშირად სახელმწიფო რესურსებს იყენებს. მაგალითად, პარტიას შეუძლია საბიუჯეტო სახსრები იმ საარჩევნო ოლქზე მიმართოს, რომელშიც ხმების მიღება მას განსაკუთრებით ესაჭიროება. ასევე, ხელისუფლების სხვადასხვა დონის წარმომადგენლები ხშირად საარჩევნო კამპანიას სახელმწიფოს ხარჯზე აწარმოებენ.

უფრო ფართოდ ეს საკითხი სახელმწიფოსა და პარტიის შერწყმის პრობლემის სახით დგას. ოპოზიციის აზრით, ეს პრობლემა კონკრეტულად იმით გამოიხატება, რომ სახელმწიფო აპარატი, მნიშვნელოვანწილად, მმართველი პარტიის წევრებით არის დაკომპლექტებული. მმართველი პარტიისა და სახელმწიფო აპარატის ურთიერთგადაფარვის პრობლემა საქართველოში დამოუკიდებლობის მიღების დროიდან იღებს სათავეს. ამ პრობლემის არსებობაზე ისიც მეტყველებს, რომ წინა ხელისუფლებების დროს არსებული მმართველი პარტიები არსებობას წყვეტდნენ სახელმწიფო აპარატისგან მათი ჩამოცილების შემთხვევაში. სიტუაცია, ამ მხრივ, არც ახალი ხელისუფლების პირობებში გამოსწორებულა. „დღევანდელ ხელისუფლებაში არსებული პოლიტიკური პარტიის მოდელი, ისე როგორც წინა ხელისუფლებაში არსებული პარტიის მოდელი, არ არის ხალხის, რაიმე იდეის ირგვლივ გაერთიანებული ორგანიზაცია. ეს თავად ხელისუფლებაში მყოფი ადამიანების მიერ ჩამოყალიბებული პოლიტიკური პარტიაა“,- ამბობს ლეიბორისტული პარტიის ერთ-ერთი წევრი.

ოპოზიციის სხვა ლიდერის თქმით, მმართველ პარტიასა და სახელმწიფოს შორის გამიჯვნა რომ არ ხდება, ამის მაგალითი ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ კონსტიტუციიდან ამოღებული ის ნორმაა, რომლის თანახმადაც პრეზიდენტს ეკრძალებოდა პარტიული თანამდებობის დაკავება.⁵

ამ პრობლემის ყველაზე ფართოდ გავრცელებული გადაწყვეტა იმ თანამდებობების მკვეთრი გამიჯვნაა, რომლებიც პოლიტიკური დანიშვნების შედეგად შეივსება. ყველა პარტია აღიარებს, რომ ნორმალურია, როდესაც გამარჯვებული პარტია მნიშვნელოვან თანამდებობაზე საკუთარ მხარდამჭერებს ნიშნავს. ამ პრობლემის ყველაზე მისაღები გადაწყვეტა იქნებოდა, თუ შეწყდებოდა კადრების გადახალისების პრაქტიკა ხელისუფლების ყოველი შეცვლის შემდეგ. მკაცრად უნდა განისაზღვროს სახელმწიფო აპარატში თანამდებობათა ის წრე, რომელებზეც ადამიანები სამთავრობო გუნდის ცვლასთან ერთად იცვლებიან. ამ მკვეთრად განსაზღვრული თანამდებობათა ჩამონათვალის გარდა, სახელმწიფო სამსახური სტაბილური და პოლიტიკური ცვლილებებისგან დამოუკიდებელი უნდა დარჩეს. საქართველოს კანონმდებლობაში ჩადებულია ის ნორმები, რომლებიც ასეთი საზღვარის გავლების საშუალებას იძლევა. თუმცა, პრაქტიკაში ეს ნორმები არ სრულდება.

ნაციონალური მოძრაობა უარყოფს სახელმწიფო აპარატთან შერწყმის ბრალდებას. მის წარმომადგენელთა თქმით, იმის საშიშროება, რომ პარტია მოსწყდება საზოგადოებას და ხელისუფლების ნაწილი გახდება, პარტიამ თავიდან აიცილა. მან შეძლო გაემიჯნა სახელმწიფო სამსახურში მყოფი პარტიის წევრები და პარტიული აქტივი და დღეს არც ერთი რაიონული ორგანიზაციის თავმჯდომარე არ არის ამავდროულად ადგილობრივი აღმასრულებელი ხელისუფლების წარმომადგენელი, როგორც ეს ხშირად შევარდნაძის პერიოდში ხდებოდა. „ამ ნაბიჯით ნაციონალურმა მოძრაობამ უზრუნველყო მის მიერ საზოგადოებრივ-პოლიტიკური მოვლენების ობიექტური ასახვა და შეინარჩუნა საზოგადოებრივი კონტროლის ფუნქცია.“ სახელმწიფო სამსახურიდან თანამშრომლების მასობრივი დათხოვნა მმართველი პარტიის წარმომადგენელმა სახელმწიფო აპარატის რადიკალური რეფორმისა და მასში კორუფციის აღმოფხვრის საჭიროებით ახსნა.

პარტიების დაფინანსება

ქართული პოლიტიკური პარტიების წარმომადგენლები მათი დაფინანსების საკითხს საქართველოს პარტიული სისტემის განვითარებისთვის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებენ. უკანასკნელი საკანონმდებლო ცვლილებების მიღებამდე არსებულ სისტემას პარტიები სრულიად არადეკვატურად მიიჩნევდნენ.

ვინაიდან სახელმწიფო დაფინანსება გასულ წლებში პარტიების საქმიანობის ხარჯების დასაფარავად საკმარისი არ იყო და ბოლომდე ამ ხარჯებს დაფინანსების ახალი სისტემის შემოღების შემდეგაც ვერ დაფარავს, პარტიები კერძო შემოწირულობებზე არიან დამოკიდებულნი. მეორე მხრივ, ოპოზიციური პარტიების წარმომადგენელთა მტკიცებით, ქვეყანაში ერთი პარტიის დომინანტობა ოპოზიციურ პარტიებს სახსრების მოზიდვაში ხელს უშლის. ოპოზიციური პოლიტიკოსები ხშირად ამბობენ, რომ ბიზნესმენებს მათთვის ფინანსური დახმარების გაწევის ეშინიათ, ვინაიდან ხელისუფლებასთან ურთიერთობების გაფუჭება არ სურთ და მისი მხრიდან საპასუხო მოქმედებების ეშინიათ. შესაბამისად, პოლიტიკური სიტუაცია უნდა შეიცვალოს, რათა ოპოზიციურ პარტიებს საშუალება მიეცეთ, თავისუფლად და გამჭვირვალედ მოიზიდონ თანხები.

ამჟამად მოქმედი კანონმდებლობა პარტიებს დაფინანსების წყაროების დამალვისკენ უბიძგებს. პარტიების უმრავლესობა აღიარებს, რომ ისინი დაფინანსების როგორც ლეგალურ, ისე არალეგალურ წყაროებს მიმართავენ. შეიძლება ითქვას, რომ არც ერთი პარტიის დაფინანსება დღესდღეობით გამჭვირვალე არ არის.

ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა, ისე როგორც ოპოზიციური პარტიები, სახელმწიფო დაფინანსების აუცილებლობას არ უარყოფს. ამავდროულად, მმართველი პარტიის აზრით, მნიშვნელოვანია პარტიებმა სახსრების მოზიდვა დამოუკიდებლად აწარმოონ. ნაციონალური მოძრაობის ერთ-ერთი წევრის თქმით, ასეთ შემთხვევაში, ამა თუ იმ პარტიის შესაძლებლობები მისი პოპულარობის შესაბამისი იქნება.

პარტიების რეგისტრაცია

შეხედულება, რომლის თანახმადაც საქართველოს კანონმდებლობა მნიშვნელოვან ბარიერებს არ უქმნის ახალ პარტიათა შექმნას, დავას არ იწვევს. პოლიტიკოსთა უმრავლესობა აღიარებს, რომ საქართველოში პარტიების რეგისტრაციის საკმაოდ ლიბერალური წესი მოქმედებს, რასაც ქართული დემოკრატიისთვის დადებით ფაქტად მიიჩნევს.

ამავე დროს, ზოგიერთი პარტიის წარმომადგენელი პარტიების რეგისტრაციის ზედმეტად გამარტივებულ პროცედურაში პრობლემას ხედავს. ისინი პარტიათა რიცხვის შემცირების აუცილებლობაზე საუბრობენ. მათი აზრით, ის, რომ ქვეყანაში ასზე მეტი პარტია არსებობს, ანომალიაა და მათი რიცხვის შემცირება პარტიების მიმართ სახელმწიფო პოლიტიკის ერთ-ერთ მიზნად უნდა იქცეს. ამ პოლიტიკის მიზანი მხოლოდ იმ პარტიათა შენარჩუნება უნდა იყოს, რომელთაც „შესაბამისი ფინანსური და ინტელექტუალური ბაზა გააჩნიათ“. მაგალითად, ნაცვლად დღეს რეგისტაციაში გასატარებლად საჭირო ათასი წევრის ხელმოწერისა, კანონმა პარტიისთვის ათი ათასი წევრის ხელმოწერის მოთხოვნა უნდა დააწესოს. გარდა ამისა, რეგისტრაციის მისაღებად პარტიებს რაიონების არანაკლებ ერთ მესამედში უნდა ჰყავდეს წარმომადგენლობები.

__________________

¹ ეთნიკური უმცირესობების პრობლემებთან დაკავშირებით იხ. თავი ,,საზოგადოება და მოქალაქეობრიობა“.

² PACE (Parliamentary Assembly of Council of Europe), Functioning of Democratic Institutions in Georgia, Resolution 1363 (2004).

³ 24 პარტიისა და ბლოკის წარმომადგენელი, ასევე 60 დამოუკიდებელი კანდიდატი იყო არჩეული ამ პარლამენტში.

⁴ კონსერვატიული პარტია.

⁵ 2004 წლის თებერვლამდე საქართველოს კონსტიტუციის 72-ე მუხლი შემდეგნაირად იყო ჩამოყალიბებული: „საქართველოს პრეზიდენტს უფლება არა აქვს ეკავოს სხვა თანამდებობა“. პრეზიდენტი შევარდნაძე საქართველოს მოქალაქეთა კავშირის თავმჯდომარის თანამდებობას ითავსებდა, რასაც ოპოზიცია კონტიტუციის დარღვევად მიიჩნევდა. 2004 წლის თებერვალში ამ მუხლს დაემატა სიტყვები: „გარდა პარტიულისა“.

საზოგადოდ, პოლიტიკური ელიტების ბუნება და ქცევა გამოხატულებაა იმ საზოგადოებისა, რომელშიც ისინი მოქმედებენ, და იმისა, თუ როგორ ახორციელებენ ადამიანები საკუთარ მოქალაქეობას. პოლიტიკური პარტიების სისტემა, როგორც ელიტების სამოქმედო ასპარეზი, ბუნებრივად უკავშირდება მოცემული საზოგადოების სტრუქტურას. პარტიები მოქმედებენ სოციალურ კონტექსტში და, ჩვეულებრივ, გარკვეულ სოციალურ ჯგუფებში ან საზოგადოების სეგმენტებში ეძებენ მხარდაჭერას. ამავე დროს, თითოეული პოლიტიკური პარტია შეიძლება მთლიანი საზოგადოების მცირე მოდელად განვიხილოთ: მისი შიდა სტრუქტურა, წევრების ურთიერთობა და შიდა პრობლემები საზოგადოების შესაბამის თვისებებს, მის პოლიტიკურ კულტურას ასახავს^.1

თუმცა ქართული საზოგადოების ყოვლისმომცველი სურათის წარმოდგენის პრეტენზია არ გვაქვს, მოცემულ თავში შევჩერდებით მის ზოგიერთ იმ ნიშანზე, რაც რელევანტურია პოლიტიკური ინსიტიტუტებისა და პარტიებისთვის, კერძოდ, ქართულ საზოგადოებასა და მის ელიტებში არსებულ გამმიჯნავ ხაზებზე, კონსენსუსის ძირითად სფეროებზე და მოქალაქეობის ინსტიტუტის მდგომარეობაზე.

სოციო-ეკონომიკური გამმიჯნავი ხაზები:
სიღარიბე და კორუფცია

ფართოდ გავრცელებული სიღარიბე საქართველოს უმწვავესი პრობლემაა. სხვადასხვა სტატისტიკური მონაცემის მიხედვით, ქვეყნის მოსახლეობის დაახლოებით ნახევარი სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ ცხოვრობს. მიუხედავად გასული წლების ეკონომიკური ზრდის სოლიდური მაჩვენებლებისა (მაგალითად, 2005 წელს მ.შ.პ. 8,4 პროცენტით გაიზარდა), სიღარიბის მაჩვენებლები გაუმჯობესების ტენდენციას არ ამჟღავნებს. როგორც ეკონომიკის ბევრი კომენტატორი აღნიშნავს, „ეკონომიკური ზრდა ჯერ კიდევ არ გადაზრდილა სიღარიბის მაჩვენებლების საერთო დაქვეითებაში.“²

შეიძლება, ჯერ კიდევ ნაადრევი იყოს იმის შეფასება, თუ რა გავლენა მოახდინა ახალი ხელისუფლების პოლიტიკამ მოსახლეობის ცხოვრების სტანდარტებზე. ისეთი ღონისძიებების ერთობლიობამ, როგორიცაა მასობრივი კორუფციის აღმოსაფხვრელად გადადგმული ენერგიული ნაბიჯები, გადასახადების ამოღების მკვეთრი ზრდა, ინფრასტრუქტურაში ჩადებული ინვესტიციების გაფართოება, საჯარო მოხელეების ხელფასების მრავალჯერადი ზრდა მათი რაოდენობის მკვეთრ შემცირებასთან ერთად, შეიძლება რამდენიმე წელში მნიშვნელოვანი ეკონომიკური შედეგები მოიტანოს, მაგრამ მისი უშუალო გავლენა ცხოვრების დონეზე არაერთგვაროვანია. მართალია, ბევრ ადამიანს მიეცა შანსი, ღირსეულად იცხოვროს კორუფციაში გაურევლად, სიღარიბის ზოგადი სიტუაცია ჯერ კიდევ გამოსასწორებელია.³

ქართველი კომენტატორები ხშირად ამბობენ, რომ „ქვეყანაში საშუალო კლასი არ არსებობს.“ რეალურად, ქართველების დიდი ნაწილი თავს სხვებთან შედარებით საშუალო შემოსავლის მქონედ აღიქვამს^:4 ამ თვალსაზრისით, მათ შეიძლება „საშუალო კლასი“ ეწოდოს. მაგრამ ქვეყანაში, სადაც მოსახლეობის ნახევარზე მეტი სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ ცხოვრობს, სტატისტიკურად საშუალო შემოსავალი აუცილებლად არ გულისხმობს ცხოვრების ღირსეულ დონეს, რაც ხშირად „საშუალო კლასის“ ცნებასთან არის ასოცირებული.

აქ მნიშვნელოვანია, რომ საქართველოში მაღალი სტანდარტებით მაცხოვრებელი ადამიანი ხშირად ცხოვრების ასეთ დონეს რაიმე სახის კორუფციულ საქმიანობაში მონაწილეობით აღწევს. გავრცელებულია აზრი, რომ ბიზნესს - მცირესა თუ მსხვილს - სჭირდება ხელისუფლების „სახურავი,“ ანუ არაფორმალური დაცვა სახელმწიფო მოხელეებისგან. მეორე მხრივ, ვარდების რევოლუციამდე სახელმწიფო სექტორში ხელფასები სიმბოლური, როგორც წესი, საცხოვრებელ მინიმუმზე ბევრად დაბალი იყო. ამიტომ, თუ სახელმწიფო მოხელე საშუალო კლასის დონეზე ცხოვრობდა, მას უკვე კორუმპირებულებად მიიჩნევდნენ. ეს ვარაუდი ვრცელდებოდა ისეთი, ჩვეულებრივ, პატივსაცემი, პროფესიების წარმომადგენლებზეც, როგორებიც არიან სკოლის მასწავლებლები თუ უნივერსიტეტის პროფესორები. შესაბამისად, საბიუჯეტო თანხების თუ სახელისუფლებო თანამდებობების ბოროტად გამოყენება საშუალო კლასის სტატუსის მიღწევის (ხოლო მაღალი რანგის ოფიციალური პირებისათვის - გამდიდრების) ერთ-ერთ ყველაზე ეფექტურ (თუ არა - საუკეთესო) გზად ითვლებოდა.

ვარდების რევოლუციის შემდეგ საჯარო მოხელეების ზედა ფენის ხელფასები მკვეთრად გაიზარდა; ამის შედეგად, ისინი ზომიერი საშუალო დონის ცხოვრების სტანდარტებს უზრუნველყოფენ - მაგრამ ეს მხოლოდ რამდენიმე ათას ელიტურ საჯარო მოხელეს ეხება. დანარჩენი მოხელეების ხელფასიც მნიშვნელოვნად გაიზარდა, მაგრამ ამან ისინი მხოლოდ საცხოვრებელ მინიმუმზე რამდენადმე ზემოთ დააყენა. მეორე მხრივ, კორუფციის აღმოსაფხვრელად მიღებულმა ზომებმა ლახვარი ჩასცა იმ ათასობით ადამიანის ეკონომიკურ მდგომარეობას, ვინც მასზე იყო დამოკიდებული.

ამის გარდა, არსებობს მცირე, მაგრამ თანდათან მზარდი მოთხოვნა იმ პროფესიონალებზე, ვისაც სახელმწიფო სექტორს გარეთ შეუძლია მოიპოვოს ღირსეული შემოსავალი: ბიზნესმენები, მენეჯერები, ბუღალტრები, იურისტები, ექიმები, სხვადასხვა სფეროს ექსპერტები, ოფისის კომპეტენტური თანამშრომლები. დასავლური განათლების ქონა, ან ინგლისურის კარგად ცოდნა მაინც, მნიშვნელოვნად ზრდის ამ სფეროებში წარმატების შანსს.

მაგრამ ამან ჯერ-ჯერობით ვერ გააქარწყლა ის ფართოდ გავრცელებული მოსაზრება, რომ საქართველოში პატიოსანი გზით გამდიდრება თითქმის შეუძლებელია. ეს და კომუნისტური დროიდან შემორჩენილი სხვა განწყობები შეიძლება მიზეზი იყოს იმ პარადოქსისა, რომ ქვეყანაში, სადაც ეკონომიკური უთანასწორობა საკმაოდ ღრმაა,⁵ „მდიდრებსა“ და „ღარიბებზე“ თითქმის არ საუბრობენ: ეს ცნებები, არსებითად, ჩანაცვლებულია „კორუმპირებულებითა“ და „სოციალურად დაუცველებით“. ეს ასახავს იმ შეხედულებას, რომ მოქალაქის კეთილდღეობა სახელმწიფოზეა დამოკიდებული, ხოლო გამდიდრება რაიმე სახის კორუფციას გულისხმობს.

აქედან ისიც ჩანს, რომ პოლიტიკური პარტია ქართულ არჩევნებში ვერ მიაღწევს წარმატებას, თუ ის არ მოიპოვებს ხალხის იმ დიდი ნაწილის ხმებს, ვინც სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ ცხოვრობს. თუმცა, ეს აუცილებლად არ გულისხმობს ისეთი ტრადიციული მემარცხენე ლოზუნგების გამოყენებას, როგორიცაა სოციალური თანასწორობა თავისუფალი ბაზრის შეუზღუდველი ბატონობის წინააღმდეგ; აქცენტი უფრო კორუფციასთან ბრძოლაზე კეთდება. სწორედ კორუფცია, და არა გარკვეული ეკონომიკური პოლიტიკა, მიიჩნევა ხალხის გაღარიბების მიზეზად. პოლიტიკურმა პარტიებმა, რომლებმაც ყველაზე მეტ წარმატებას მიაღწიეს ვარდების რევოლუციის წინა წლებში, კორუფციასთან ბრძოლა თავისი პლატფორმის ცენტრალურ თემად გაიხადეს: ზოგიერთმა ანალიტიკოსმა 2003 წლის ნოემბრის მოვლენებს „ანტიკორუფციული რევოლუციაც“ კი უწოდა^.6

მაგრამ ანტიკორუფციული დისკურსი სცდება მემარჯვენეებად და მემარცხენეებად ტრადიციულ დაყოფას და მისი გამოყენება ნებისმიერი იდეოლოგიური მრწამსის პარტიას შეუძლია. ის ერთგვარად ნიღბავს სიღარიბის პრობლემას და სოციალურ-ეკონომიკურ განსხვავებებს ნაკლებ რელევანტურს ხდის პოლიტიკური პარტიების ფორმირებისათვის. დღემდე მდიდრებსა და ღარიბებს შორის განსხვავება შესამჩნევი ფაქტორი არ ყოფილა ქართულ პოლიტიკაში: მას შეიძლება ეწოდოს მთვლემარე ფაქტორი, რომელმაც მომავალში შეიძლება წინა პლანზე წამოიწიოს ან არც წამოიწიოს.

ეთნიკური დაყოფა და პოლიტიკური მონაწილეობა

ქართული საზოგადოება ტრადიციულად მულტიეთნიკურია. საბჭოთა კავშირის დაშლისას საქართველოს მოსახლეობის დაახლოებით ოცდაათ პროცენტს ეთნიკური უმცირესობები შეადგენდნენ. მას შემდეგ, რაც საქართველომ დაკარგა ფაქტობრივი იურისდიქცია აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთზე და ამას თან დაერთო ქვეყნიდან მასშტაბური მიგრაცია, რომელშიც უმცირესობის წარმომადგნელთა წილი უფრო დიდი იყო, ვიდრე ეთნიკური ქართველებისა, უმცირესობების წილი (მოსახლეობის 2002 წლის აღწერის მიხედვით) 16,3 პროცენტამდე შემცირდა. აზერბაიჯანელები და სომხები უმცირესობის ყველაზე მსხვილ ჯგუფებს შეადგენენ (იხილეთ ცხრილი 6).⁷

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, განდგომილი ტერიტორიების არსებობა აბრკოლებს საქართველოს უსაფრთხოებას და განვითარებას. თუმცა, აქ მკაცრი აზრით სოციალურ განხეთქილებასთან არ გვაქვს საქმე: სეპარატისტულ ერთეულებში მცხოვრები ადამიანები (ეთნიკური ქართველების გარდა) თავს ქართული საზოგადოების წევრებად არ მიიჩნევენ. ამ ტერიტორიებზე საქართველოს სახელისუფლებო ორგანოების არჩევნები არ ტარდება და იქ ქართული პოლიტიკური პარტიები არ და ვერ მოქმედებენ.

აქედან გამომდინარე, როდესაც ვსაუბრობთ საქართველოში ისეთ ეთნიკურ გასხვავებებზე, რაც პოლიტიკური პარტიებისთვის მნიშვნელოვანია, ვგულისხმობთ არა იმდენად აფხაზურ და ოსურ კონფლიქტებს, რამდენადაც მიმართებებს ეთნიკურ ქართველებსა და იმ უმცირესობებს შორის, რომლებიც მოქმედი ქართული იურისდიქციის ქვეშ მყოფ ტერიტორიაზე ცხოვრობენ. ყველაზე მეტად ეს ეხება იმ ეთნიკურ უმცირესობებს, რომლებიც თავმოყრილნი არიან მათ „ეთნიკურ სამშობლოებთან“ მოსაზღვრე რეგიონებში: უმეტესად, სამცხე-ჯავახეთში მცხოვრებ სომხებს (ეს მხარე სომხეთსა და თურქეთს ესაზღვრება) და, ძირითადად, ქვემო ქართლში მობინადრე აზერბაიჯანელებს (ეს რეგიონი აზერბაიჯანისა და სომხეთის საზღვარზეა). აქ ეთნიკური სეპარატიზმის ან ირედენტიზმის საკითხები არ დგას: თუმცა ქართველთა შორის არსებობს ეჭვი, რომ ამ უმცირესობებს შორის არსებობს ფარული სეპარატისტული მისწრაფებები, თვით ისინი სეპარატისტულ მოთხოვნებს არ აყენებენ და ირედენტისტულ მოძრაობებს არ აყალიბებენ. ძირითადი პრობლემაა ამ უმცირესობების არასაკმარისი სოციალურ-პოლიტიკური ინტეგრაცია და ახალ ქართულ დემოკრატიულ ინსტიტუტებში მათი მონაწილეობის დაბალი დონე.

ყველაზე დიდი სირთულე ისაა, რომ ამ რეგიონებში თავმოყრილი უმცირესობები (განსხვავებით იმათგან, ვინც ურბანულ ცენტრებში, მაგალითად, თბილისში, ცხოვრობს), არ ფლობს ქართულს, ანუ ქვეყნის ერთადერთ სახელმწიფო ენას. აღსანიშნავია, რომ შესამჩნევი პროგრესი ქართულის ცოდნასთან მიმართებაში არც დამოუკიდებლობის შემდეგ მომხდარა.⁸ ეს რამდენიმე პრობლემას ქმნის:

(1) უმცირესობის წარმომადგენელი მოქალაქეების ურთიერთობა სახელმწიფოსთან. უმცირესობების წარმომადგენლებს სირთულეები ექმნებათ სახელმწიფო უწყებებთან ურთიერთობისას, რადგან ეს უკანასკნელნი მხოლოდ ქართულ ენაზე მუშაობენ. უმცირესობებს მათთან საურთიერთოდ თარჯიმნები სჭირდებათ, რაც მნიშვნელოვან პრაქტიკულ სირთულეებს უკავშირდება და ხელს უშლის უმცირესობებს, თავი სრულფასოვან მოქალაქეობად მიიჩნიონ.

(2) ურთიერთობა მოქალაქეებს შორის. საქართველოში რუსული ჯერ კიდევ ეთნიკურ ჯგუფთა შორის საურთიერთობო ენად რჩება, თუმცა, თუ გავითვალისწინებთ, რომ მთლიანად საქართველოში რუსულის ცოდნის დონე და მისი გამოყენების არეალი მცირდება, ბევრი ახალგაზრა - ეთნიკურად ქართველიც და არაქართველიც, რუსულად თავისუფლად ვეღარ საუბრობს. აქედან გამომდინარე, ქვეყნის მოქალაქეებს პრობლემები ერთმანეთთან ურთიერობებშიც ექმნებათ.

(3) უმცირესობის წარმომადგენელ მოქალაქეებს არ აქვთ საკმარისი ინფორმაცია ქვეყნაში მიმდინარე მოვლენების შესახებ. საქართველოს მედია თითქმის მთლიანად ქართულ ენაზე მუშაობს და, შესაბამისად, გაუგებარია უმცირესობის წარმომადგენელი მოქალაქეების უმრავლესობისთვის. ამ უკანაკნელთათვის ინფორმაციის ძირითადი წყარო რუსული, სომხური და აზერბაიჯანული ტელეარხებია, რომლებიც საქართველოს შესახებ საკმაოდ მწირ ინფორმაციას გადმოსცემენ. მეტიც: განსაკუთრებით, რუსული ტელევიზიის შემთხვევაში, ამ ინფორმაციის მოწოდების სტილი საქართველოსადმი არაკეთილგანწყობილია. ბოლო რამდენიმე წელია, ეუთო-ს დახმარებით, ჯავახეთის რეგიონში ზოგიერთი ქართული საინფორმაციო პროგრამა პარალელური სომხური თარგმანის თანხლებით გადაიცემა. ვარდების რევოლუციის შემდეგ საქართველოს სახელმწიფო ტელევიზიამ და რადიომ (2005 წლიდან - საქართველოს საზოგადოებრივმა მაუწყებელმა) განაახლა გადაცემები უმცირესობების ენებზე. ეს სასარგებლოა, მაგრამ მაინც არასაკმარისია. განსაკუთრებული წუხილის საგანია ის, რომ ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელი მოქალაქეები ცუდად არიან ინფორმირებული უახლესი ქართული კანონმდებლობის შესახებ.

ცხრილი 6. ⁹

ცხრილი 7. კონფლიქტებისა და მოლაპარაკებების საერთაშორისო ცენტრის (ICCN) მიერ 2003 წლის გაზაფხულზე და 2004 წლის გაზაფხულზე საქართველოს სამ ძირითად ქალაქში 1000 რესპონდენტზე ჩატარებული გამოკითხვა

(4) ხელისუფლების ორგანოებში მონაწილეობა. საქართველოს პოლიტიკურ ინსტიტუტებში უმცირესობები სათანადოდ წარმოდგენილები არ არიან. 1999 წლის პარლამენტში ეთნიკური უმცირესობიდან მხოლოდ 14 იყო პარლამენტის წევრი, მაგრამ ვარდების რევოლუციის შემდეგ ეს რიცხვი რვამდე შემცირდა. მეტიც, ამ დეპუტატთაგან ზოგიერთს უჭირს საზოგადოების ინტერესების ეფექტურად წარმოდგენა, რადგან ვერ ფლობს ენას, რომელზეც პარლამენტი მუშაობს. უმცირესობები კიდევ უფრო სუსტად არიან წარმოდგენილნი აღმასრულებელ ხელისუფლებაში: დამოუკიდებლობის შემდეგ ვარდების რევოლუციამდე არც ერთ სომეხ ან აზერბაიჯანელს არ ჰქონია მინისტრის პოსტი; ვარდების რევოლუციის შემდეგ, ერთმა ყაბარდოელმა და ერთმა ოსმა მიიღო კაბინეტის დონის თანამდებობა.¹⁰ იმ მხარეებშიც კი, სადაც უმცირესობები თავმოყრილი არიან, ისინი, როგორც წესი, სახელმწიფო უწყებების ხელმძღვანელის მოადგილეები, მაგრამ არა ხელმძღვანელები ხდებიან. გამონაკლისია ახალქალაქი და ნინოწმინდა, ჯავახეთის ორი რაიონი, რომელიც სამცხე-ჯავახეთის ადმინისტრაციულ რეგიონში შედის და სადაც მოსახლეობის 95%25-ზე მეტი ეთნიკური სომეხია: აქ მთელი ადგილობრივი ადმინისტრაცია სომხურია და რუსულ და სომხურ ენებზე მუშაობს. ეს ქართული კანონმდებლობის აშკარა დარღვევაა, მაგრამ ხელისუფლება ამაზე თვალს ხუჭავს.

ამას ყველაზე ხშირად იმ მიზეზით ხსნიან, რომ არ არსებობენ კვალიფიცირებული კანდიდატები უმცირესობათა რიგებიდან, რომელთაც საკმარისად კარგად ეცოდინებათ ქართული, რომ მნიშვნელოვანი სახელისუფლებო თანამდებობები დაიკავონ. ბოლო წლებში საჭირო გახდა, რომ ზოგიერთი პროფესიის წარმომადგენლებს, მაგალითად, ექიმებს, სახელმწიფოს მიერ ორგანიზებული გამოცდები გაევლოთ მათი პროფესიით სამუშაოდ საჭირო ნებართვის მისაღებად. ამ შემთხვევაშიც, ქართულის უკმარისი ცოდნა უმცირესობის წარმომადგენლებს მნიშვნელოვან დაბრკოლებებს უქმნის, თუმცა მათთვის გამონაკლისს უშვებენ და თარჯიმნების დახმარებით გამოცდების ჩაბარების უფლებას აძლევენ. 2005 წლიდან, როდესაც უმაღლეს სასწავლებლებში მიღების აუცილებელი პირობა საერთო ეროვნული გამოცდების ჩაბარება გახდა, უმცირესობის წარმომადგენელთა მეტად მცირე რაოდენობამ შეძლო გამოცდის წარმატებით ჩაბარება: ძირითადი დაბრკოლება ქართული ენის სუსტი ცოდნა იყო.

(5) პოლიტიკური მონაწილეობის დაბალი დონე შეიძლება, სწორედ, ზემოხსენებულ პრობლემას უკავშირდებოდეს. უმცირესობები ფიქრობენ, რომ მათთვის უფრო უსაფრთხოა, ქართული პოლიტიკური დაპირისპირებებიდან გვერდზე გადგნენ. უმცირესობების პოლიტიკური სტრატეგიაა, იმ პოლიტიკურ პარტიას დაუჭირონ მხარი, რომელიც მათ თვალში სახელმწიფოს უიგივდება. უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონებში ხმების დიდ უმეტესობას, ჩვეულებრივ, მმართველი პარტია იღებს. სამაგიეროდ, ამ უკანასკნელმა, შესაძლოა, თავის საარჩევნო სიაში ჩართოს უმცირესობის რამდენიმე წარმომადგენელი. მაგალითად, 1999 წელს უმცირესობის წარმომადგენელი ყველა პარლამენტის წევრი ამავე დროს მმართველი მოქალაქეთა კავშირის წევრიც იყო (ეს სქემა ნაწილობრივ შეიცვალა ვარდების რევოლუციის შემდეგ). ოპოზიციურ პოლიტიკურ პარტიებში უმცირესობის წარმომადგენლები იშვიათად თამაშობენ მნიშვნელოვან როლს. ის გარემოება, რომ ეთნიკურ უმცირესობებს თითქმის არ ჰყავთ პოლიტიკურად აქტიური ადამიანები, ამცირებს მათ მიერ მაღალი სახელმწიფო თანამდებობების დაკავების ალბათობას.

მართალია, არ არსებობს დაპირისპირება ან კონფლიქტი ეთნიკურ ნიადაგზე, შეიძლება ვილაპარაკოთ ეთნიკურ ჯგუფებს შორის უნდობლობასა და გაუცხოებაზე. უმცირესობების მიერ ქართულის არცოდნას ქართველები ქვეყნის მიმართ გულგრილობას ან მის მიმართ არასაკმარის ერთგულებას მიაწერენ. მეორე მხრივ, უმცირესობების პროტესტს იწვევს ის, რომ მათგან ქართული ენის ცოდნას მოითხოვენ, როგორც სახელმწიფო თანამდებობებისა თუ პრესტიჟული სამსახურების მიღების წინაპირობას: ისინი ამას აღიქვამენ, როგორც ეთნიკური ნიშნით დისკრიმინაციას. დროდადრო ჯავახეთში მოქმედი რომელიმე ჯგუფი ეთნიკური ნიშნით ავტონომიის მოთხოვნას აყენებს. ქართულ საზოგადოებაში ასეთი მოთხოვნები შეშფოთებას იწვევს, რადგან ასეთი ავტონომია გამოყოფის პირველ ნაბიჯად აღიქმება.

ქართული სახელმწიფო უმცირესობის (რუსულ, სომხურ და აზერბაიჯანულ) ენებზე მოქმედ სკოლებს უჭერს მხარს. მათი არსებობა სამართლიანად შეიძლება ჩაითვალოს უმცირესობათა უფლებების პატივისცემის გამოხატულებად. მაგრამ, თუ როგორ ფუნქციობენ ისინი, პრობლემის ერთი მხარეა. ამ სკოლების სასწავლო პროგრამები მნიშვნელოვნად არ შეცვლილა საბჭოთა პერიოდის შემდეგ, რის გამოც ისინი არ უზრუნველყოფენ ქართული ენის ცოდნას. ამასთან, უმცირესობით დასახლებულ რეგიონებში ქართული ენის მასწავლებელთა ნაკლებობაა. შედეგად, ამ სკოლების კურსდამთავრებულები არ არიან მომზადებული ქართულ საზოგადოებაში ფუნქციობისათვის და, ხშირად, რუსეთში, სომხეთში, აზერბაიჯანში ან სხვა ქვეყნებში ემიგრაციას არჩევენ. მეორე მხრივ, საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს გეგმებმა უმცირესობის ენებზე მოქმედ სკოლებში ქართულის სწავლების გაძლიერების შესახებ ასიმილაციის შიში გამოიწვია.

საქართველოში ეთნიკური ურთიერთობების პრობლემა ურთიერთუნდობლობის, უმრავლესობის ნეგატიური განწყობებისა და უმცირესობის თვითიზოლაციის კომპონენტებს შეიცავს. უმცირესობების წინააღმდეგ აგრესიული განწყობა ნაკლებადაა დამახასიათებელი საქართველოსთვის და არ არსებობს უკიდურესი ნაციონალისტური პარტიები, რომელიც ასეთ განწყობებზე დააფუძნებდნენ თავის პოპულარობას. უმცირესობები საფრთხედ აღიქმება და საზოგადოების მნიშვნელოვანი ნაწილი მზად არ არის საიმისოდ, რომ უმცირესობის წარმომადგენლები სახელმწიფოს წამყვან თანამდებობებზე მიიღოს. მაგალითად, გარდაცვლილი პრემიერ-მინისტრის, ზურაბ ჟვანიას, ზოგიერთი პოლიტიკური ოპონენტი საჯაროდ აცხადებდა, რომ მისი დედის მამა სომეხი იყო. რეალურად ამას ჟვანიასთვის ხელი არ შეუშლია საქართველოს ერთ-ერთი წამყვანი პოლიტიკოსი გამხდარიყო და პარლამენტის სპიკერისა და პრემიერ-მინისტრის თანამდებობები დაეკავებინა, მაგრამ, შესაძლებელია, საზოგადოებრივ მსჯელობებში ამ თემის არსებობა სომხური და აზერბაიჯანული უმცირესობების „სრულფასოვან“ წარმომადგენლებს საქართველოს პოლიტიკურ ცხოვრებაში მონაწილეობის გამბედაობას ართმევდეს. მიზეზის მიუხედავად, უმცირესობები არ ავითარებენ და არ ახორციელებენ საქართველოს საზოგადოებაში ინტეგრაციის რეალისტურ სტრატეგიებს და ამით ინარჩუნებენ საკუთარ მარგინალურ სტატუსს.

როგორც სოციალურ-ეკონომიკური დაყოფის შემთხვევაში, აქაც თვალსაჩინო პარადოქსთან გვაქვს საქმე: ობიექტურად, ეთნიკური უმრავლესობის მარგინალიზებული ჯგუფების ინტეგრაცია საქართველოს სახელმწიფოს მშენებლობის კრიტიკული პრობლემაა და ვარდების რევოლუციის შემდგომი ხელისუფლება ამას სულ უფრო და უფრო მეტად აღიარებს. ამავე დროს, აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის ეთნო-ტერიტორიული კონფლიქტების შემდეგ უმცირესობების საკითხი ქართული პოლიტიკის პერიფერიაზე მოექცა. შეიძლება მათ „დავიწყებული უმცირესობებიც“ ვუწოდოთ: საერთაშორისო ორგანიზაციები და რამდენიმე ქართული არასამთავრობო ორგანიზაცია უფრო მეტ ყურადღებას უთმობდა მათ, ვიდრე ხელისუფლება. სახელისუფლებო პარტია უმცირესობის ხმებს გარანტირებულად მიიჩნევდა, ხოლო ოპოზიციური პარტიები არც კი ცდილობდნენ ამ სფეროში მასთან შეჯიბრს.¹¹ ქართული მედია დროდადრო ავრცელებდა ცნობებს ჯავახეთში რომელიმე სომხური ნაციონალისტური ჯგუფის აქტივობის შესახებ, მაგრამ ისინიც არ ქცეულა მედიის წამყვან თემებად.

ამის ერთ-ერთი შესაძლო ახსნა შეიძლება ის იყოს, რომ 1990-იანი წლების დასაწყისის კონფლიქტები კვლავ ცოცხალია კოლექტიურ მეხსიერებაში: უმრავლესობამაც და უმცირესობამაც ისწავლა, რომ ეთნიკური ფაქტორის პოლიტიზირება ყველასთვის უკიდურესად სახიფათოა და ამას საკითხის ჯერჯერობით „გაყინვა“ სჯობს. უმცირესობები სახელისუფლებო პარტიისთვის ხმის მიცემით ქვეყნის ერთგულებას გამოხატავდნენ, ხოლო უმრავლესობა არასოდეს აყენებდა კითხვის ქვეშ მათ ფორმალურ მოქალაქეობრივ სტატუსს.

თუმცა, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ უმცირესობის საკითხის „გაყინვა“ უსასრულოდ გაგრძელდება. უმცირესობის წარმომადგენლებს რამდენიმე გზა აქვთ საიმისოდ, რომ ქართულ პოლიტიკაში გააქტიურდნენ. ერთია ის, რომ ქართულ პოლიტიკურ პარტიებს უმცირესობის ხმებისთვის საბრძოლველად უბიძგონ; მეორეა, უმცირესობებმა ეთნიკურ საფუძვლზე საკუთარი პარტიები შექმნან. რეგიონული პარტიების აკრძალვა და პარტიული სიებისთვის დადგენილი მაღალი ზღურბლი (ამ საკითხთან დაკავშირებით იხილეთ წინა თავი - პარტიები და სახელმწიფო) ის სამართლებრივი მექანიზმებია, რაც უკანასკნელ ვარიანტს ნაკლებ სავარაუდოს ხდის.¹² თუმცა, თუ არსებული პოლიტიკური პარტიები, მათ შორის ოპოზიციურიც, უფრო ღია არ გახდება ეთნიკური უმცირესობების მიმართ და არ იპოვის გზებს მათი პრობლემების გამოსახატად და წარმოსადგენად, არსებული სამართლებრივი ბარიერები შეიძლება საკმარისი არ აღმოჩნდეს მომავალში ეთნიკური პოლიტიკური პარტიების შექმნის თავიდან ასაცილებლად.

რელიგიისა და რელიგიური პლურალიზმის როლი

საქართველო არა მარტო მრავალეთნიკური, არამედ მრავალკონფესიური ქვეყანაცაა. 2002 წლის მოსახლეობის აღწერის მიხედვით, ქვეყნის მოსახლეობის 83,9 პროცენტი თავს მართლმადიდებელ ქრისტიანად მიიჩნევდა (ეს მოიცავს, ძირითადად, ქართულ მართლმადიდებლურ ეკლესიას და რუსული მართლმადიდებელი ეკლესიის მიმდევართა მცირე ჯგუფს), 9,9 პროცენტი მუსლიმი იყო (ესენია ქართული სუნიტი მუსლიმები აჭარაში და აზერბაიჯანელი მუსლიმები, რომელთაგან ზოგიერთი სუნიტია და ზოგიერთი - შიიტი), 3,9 პროცენტი - სომხური სამოციქულო ეკლესიის მიმდევარი, ხოლო 0,79 პროცენტი - კათოლიკე (ეს მოიცავს ეთნიკურ ქართველებს, სომხებს, პოლონელებს და ზოგიერთ სხვას).

მიუხედავად ამისა, საქართველოში ძირითად რელიგიურ თემებს შორის ურთიერთობის პოლიტიზირება არასოდეს მომხდარა. 1990-იანი წლების დასაწყისის ეთნიკურ-ტერიტორიულ კონფლიქტებში რელიგიურ ელემენტს რაიმე როლი არ უთამაშია,¹³ თუმცა 2000-იანი წლების დასაწყისში გაჩნდა ეჭვები და შეშფოთება პანკისის ხეობაში ალ-ქაიდასთან დაკავშირებული ისლამური ტერორისტული ჯგუფების შეღწევის შესახებ. საზოგადოდ, საქართველოს მუსლიმი საზოგადოებები დღემდე პოლიტიკური ისლამის გავლენას ნაკლებად განიცდიან. ქართველთა უმეტესობა, ყველაზე რელიგიური ადამიანების ჩათვლით, ე. წ. „ტრადიციული“ რელიგიური საზოგადოებების მიმართ საკმაოდ ტოლერანტულია.

სამაგიეროდ, დამოუკიდებლობის შემდეგ პოლიტიკური ცხოვრების მნიშვნელოვან საკითხად იქცა ისტორიულად დომინანტურ ქართულ მართლმადიდებელ ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობა. გარდა ამისა, მწვავე კამათის საგანია ე.წ. „არატრადიციული“ თემების - იეღოვას მოწმეების, ბაპტისტების და ა.შ. - უფლებები.

საქართველო ამაყობს უძველესი ქრისტიანული ტრადიციით, რომელიც მისი იდენტობის მნიშვნელოვანი ნაწილია: ქრისტიანობა საქართველოს სახელმწიფო რელიგიაა მე-4 საუკუნიდან, ხოლო საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია მსოფლიოში ერთ-ერთი უძველესი ავტოკეფალიური ეკლესიაა. შუა საუკუნეების ისტორიის უდიდესი ნაწილი საქართველომ მის უფრო ძლიერ მუსლიმ მეზობლებთან - სპარსეთისა და ოტომანთა იმპერიებთან ბრძოლაში გაატარა. ამ დროს მართლმადიდებელი ქრისტიანობა და ქართულ ენა, რომელზეც ამ რელიგიის ღვთისმსახურება ხდებოდა, ქართული იდენტობის ძირითად ნიშნად ჩამოყალიბდა.

ეკლესიის ასეთი ფუნქცია რამდენადმე შესუსტდა მას შემდეგ, რაც საქართველო სხვა მართლმადიდებელი ქვეყნის - რუსეთის ნაწილად იქცა (რუსეთის იმპერიამ ქართულ ეკლესიას ავტოკეფალია ჩამოართვა, მისი აღდგენა მხოლოდ ცარისტული იმპერიის დაშლის შემდეგ მოხდა). რაც შეეხება საბჭოთა რეჟიმს, ის განამტკიცებდა ათეიზმს, როგორც ოფიციალურ იდეოლოგიას, და ამავე დროს საეკლესიო იერარქიის კონტროლს ცდილობდა. ამის საპირისპიროდ, საქართველოს დამოუკიდებლობის მოძრაობამ ეკლესიას ქართული იდენტობის სიმბოლოსა და ძირითადი ეროვნული ინსტიტუტის სტატუსი აღუდგინა. საზოგადოებრივი აზრის ყველა გამოკითხვა აჩვენებს, რომ მართლმადიდებელი ეკლესია ის ინსტიტუტია, რომელსაც საქართველოში ყველაზე მეტად ენდობიან (იხილეთ ცხრილი 8). 1990-იან წლებში, როცა საზოგადოებრივი შენობები თითქმის არ იგებოდა, ახალი ეკლესიების მშენებლობა ცხოვრების თვალშისაცემი ნიშანი გახდა.

ამავე დროს, მკვეთრად გაიზარდა საზოგადოების რელიგიურობის დონე. ზემოთ მოყვანილ გამოკითხვაში რესპონდენტთა 18,5%25 და 77,8%25 საკუთარ თავს „ძალიან რელიგიურად“ და „ნაწილობრივ რელიგიურად“ მიიჩნევდა.¹⁴

კომუნისტური რეჟიმის დამხობის შემდეგ გავრცელდა აზრი, რომ ეკლესიის განსაკუთრებული როლი საქართველოს კონანმდებლობაშიც უნდა ასახულიყო. საზოგადოების უფრო ლიბერალურად განწყობილი ნაწილი ეკლესიისა და სახელმწიფოს გამიჯვნას და რელიგიური პლურალიზმის დაცვას მოითხოვდა. 1995 წლის საქართველოს კონსტიტუციის ავტორებმა ამ ორ მოთხოვნას შორის კომპრომისი იპოვეს და კონსტიტუციაში ჩართეს მუხლი, რომელიც აღიარებდა საქართველოს ეკლესიის განსაკუთრებულ ისტორიულ როლს და, ამავე დროს, რელიგიის თავისუფლებას ყველა დენომინაციისთვის.

საკითხის გადასაჭრელად ეს არასაკმარისი აღმოჩნდა. მართლმადიდებელი ეკლესიის დამცველებმა ჩათვალეს, რომ ეკლესიის მხოლოდ ისტორიული მნიშვნელობის ცნობა არ კმაროდა. 1990-იანი წლების მეორე ნახევარში ედუარდ შევარდნაძის ხელისუფლების პოპულარობისა და სახელმწიფო ინსტიტუტების მიმართ ნდობის შემცირებასთან ერთად, საზოგადოებამ გაზარდა ზეწოლა მართლმადიდებელი ეკლესიის სტატუსის „სახელმწიფო ეკლესიამდე“ ასამაღლებლად. ამავე დროს, საზოგადოების დიდ ნაწილს გაუჩნდა შიში და მტრული დამოკიდებულება დასავლური პროტესტანტული ჯგუფების, განსაკუთრებით, იეღოვას მოწმეების, ასევე ბაპტისტების, ევანგელისტების, ორმოცდაათიანელების და ა. შ. პროზელიტური ქმედებების მიმართ. ითვლებოდა, რომ ისინი ეროვნულ იდენტობას საფრთხეს უქმნიდნენ, რადგან საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია ვერ შეეჯიბრებოდა მდიდარი დასავლეთის რესურსებს, რომლებიც ამ რელიგიური ჯგუფების უკან იდგა. ამან განაპირობა მოთხოვნა, რომ მიღებულიყო კანონი რელიგიის შესახებ, რომელიც „არატრადიციული“ დასავლური სექტების აქტივობას შეზღუდავდა.

პარლამენტს ასეთი კანონი არ მიუღია. თუმცა, რელიგიური უმცირესობების მიმართ აგრესიულმა განწყობამ უფრო პირდაპირი გამოსავალი იპოვა: საქართველოს „არატრადიციულ“ რელიგიურ ჯგუფებს (აქაც იეღოვას მოწმეები ძირითადი, მაგრამ არა ერთადერთი, სამიზნე იყვნენ) ძალადობრივი შეტევების ტალღამ გადაუარა, რომელმაც პიკს 1999-2002 წლებში მიაღწია. ამ შეტევებს ეკლესიისაგან განკვეთილი მართლმადიდებელი მოძღვრის, ბასილ მკალავიშვილის, რაზმი და სხვა ექსტრემისტული რელიგიური ჯგუფები ახორციელებდნენ. მართლმადიდებელი ეკლესია საჯაროდ გაემიჯნა მკალავიშვილს, მაგრამ მისი ზოგიერთი წევრი შეტევებს არაფორმალურად ხელს უწყობდა. პოლიცია არაფერს აკეთებდა ძალადობის აღსაკვეთად; ეს შეიძლება აიხსნას როგორც ნდობადაკარგული და სუსტი ხელისუფლების შიში, წინ აღდგომოდა პოპულარულ განწყობას: საზოგადოების მნიშვნელოვანი ნაწილი თანაუგრძნობდა მოძალადეებს, ხოლო ბევრი მათგანი, ვინც ზოგადად არ ეთანხმებოდა ძალადობრივ საშუალებებს, პრობლემის ძირითად წყაროს ხედავდა იმაში, რომ სახელმწიფო ვერ ახერხებდა ეროვნული კულტურის დაცვას, მათი აზრით, აგრესიული სექტებისაგან.¹⁵

შეიძლება ითქვას, რომ რელიგიური პლურალიზმისა და მართლმადიდებელი ეკლესიის სტატუსის მიმართ დამოკიდებულება ქართული საზოგადოებრივი დისკურსის ერთ-ერთი განმსაზღვრელი საკითხი იყო. ერთ მხარეს იდგნენ რელიგიური ტრადიციონალისტები, რომლებიც მოითხოვდნენ ეკლესიისთვის ოფიციალური სტატუსის მინიჭებას და ისეთი კანონმდებლობის მიღებას, რომელიც უკანონოდ გამოაცხადებდა ან სერიოზულად შეაფერხებდა სხვა, განსაკუთრებით, არატრადიციული რელიგიური ორგანიზაციების, საქმიანობას. მათ უპირისპირდებოდნენ ლიბერალები, რომლებიც ეკლესიისა და სახელმწიფოს რადიკალურ გამიჯვნას და რელიგიური უმცირესობების უფლებების ქმედით დაცვას მოითხოვდნენ. ამ უკანასკნელ მოსაზრებებს ყველაზე ღიად ადამიანთა უფლებების დამცველი არასამთავრობო ორგანიზაციები იცავდნენ, საზოგადოების უდიდესი ნაწილი კი პირველი პოზიციისკენ იხრებოდა. რადგან მართლმადიდებელი ეკლესია ყველაზე პოპულარული ინსტიტუტი იყო საქართველოში, არც ერთი პოლიტიკოსი მის მოთხოვნებს ღიად არ უპირისპირდებოდა. აღსანიშნავია, რომ, წამყვანი ეკლესიისა და რელიგიური უმცირესობების საკითხების განსაკუთრებული აქტუალურობის მიუხედავად, ეკლესია და რელიგიური ორგანიზაციები არ აქტიურობდნენ საზოგადოებრივი პოლიტიკის სხვა საკითხებში, რომელთაც მათი დასავლელი კოლეგები დიდ ყურადღებას უთმობდნენ. მაგალითად, ეკლესიას სერიოზულად არასოდეს უცდია აღეძრა აბორტის საკითხი; მისი საზოგადოებრივი განხილვა საქართველოში თითქმის არ ხდება.

2002 წლის ოქტომბერში საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის კონსტიტუციური შეთანხმების (რასაც არაფორმალურად „კონკორდატსაც“ უწოდებენ) მიღება ამ ორ პოზიციას შორის კიდევ ერთ კომპრომისად იქცა. ამას წინ უძღოდა რამდენიმეწლიანი საზოგადოებრივი დისკუსია, რომლის დროსაც ადამიანის უფლებათა დამცველი ჯგუფები ჯერ ამ შეთანხმების თვით იდეას ეწინააღმდეგებოდნენ, ხოლო მას შემდეგ, რაც მისი მიღება გარდუვალი გახდა, ყურადღება იმაზე გადაიტანეს, რომ მის ტექსტში არ შესულიყო ფორმულირებები, რაც რწმენის თავისუფლებას შეზღუდავდა.

ახალმა ხელისუფლებამ ბასილ მკალავიშვილისა და მისი რამდენიმე მოკავშირის დაპატიმრებით შეწყვიტა რელიგიური ძალადობის ტალღა. ამას ხანდახან ახალი მთავრობის უდიდეს მიღწევად მიიჩნევენ ადამიანის უფლებათა სფეროში. ამით რელიგიური პლურალიზმის საკითხი ნაკლებად მწვავე, მაგრამ მაინც წინააღმდეგობრივი რჩება. საზოგადოების დიდი ნაწილი ჯერ კიდევ არაკეთილგანწყობილია რელიგიური პლურალიზმის მიმართ და რელიგიურ უმცირესობებს საფრთხედ აღიქვამს. ამ უკანასკნელთათვის ფიზიკური უსაფრთხოება ძირითადი პრობლემა აღარ არის, მაგრამ რჩება სხვა სიძნელეები: მაგალითად, მათი ახალი სამლოცველოების მშენებლობას ხშირად დაბრკოლებები ხვდება.

ყველა ძირითადი სახელმწიფო ცერემონიალის დროს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის კათალიკოს-პატრიარქი პრეზიდენტის გვერდით დგას, როგორც ერის სულიერი მამა. ამავე დროს, სერიოზული უთანხმოებები არსებობს ეკლესიის შიგნით: ძლიერი კონსერვატიული ფრთა ღიად ეწინააღმდეგება ლიბერალიზმს, როგორც ეკლესიისადმი მტრულად განწყობილ იდეოლოგიას. ეს რელიგიურ წრეებს საქართველოში ანტი-დასავლური განწყობების ძირითად საყრდენად აქცევს, თუმცა ოფიციალურად ეკლესია კითხვის ნიშნის ქვეშ არასოდეს აყენებს საქართველოს ევროპულ და ევრო-ატლანტიკურ არჩევანს.

დამოუკიდებლობა და პრო-დასავლური ორიენტაცია: ეროვნული კონსენსუსი

განხეთქილებები და დაპირისპირებები ყველა საზოგადოებაში არსებობს; მაგრამ პოლიტიკური ერი სოცოცხლისუნარიანი ვერ იქნება, თუ არ არსებობს კონსენსუსის სფეროები, რომლებიც მოსახლეობის დიდ უმრავლესობას მაინც აერთიანებს. ცალკეულ საკითხებში ასეთი კონსენსუსის არსებობა საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვებით შეიძლება გაიზომოს, მაგრამ კონკურენტი პოლიტიკური პარტიების ქცევაც შეიძლება მეტად ღირებული ინდიკატორი აღმოჩნდეს: თუ არსებობს ისეთი საკითხები, რომელთა მიმართ მკვეთრად დაპირისპირებულ პარტიებს ერთი პოზიცია აქვთ, მაშინ შეიძლება ეს საკითხები ეროვნული კონსენსუსის სფეროდ მივიჩნიოთ.

ერთი ასეთი სფერო, უეჭველად, ეროვნული დამოუკიდებლობაა. ახალი საქართველოს პოლიტიკური დღის წესრიგი და პოლიტიკური ელიტა საბჭოთა კავშირისაგან დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლის კონტექსტში ჩამოყალიბდა. ამ პრინციპს არც ერთი პოლიტიკური პარტია ღიად არ ეწინააღმდეგებოდა. პარტიები მხოლოდ ბრალს თუ სდებდნენ ერთმანეთს დამოუკიდებლობის იდეის არასაკმარისად ძლიერ მხარდაჭერაში.

ბუნებრივია, რომ ტერიტორიული მთლიანობის გეგმა დამოუკიდებელი სახელმწიფოს პროექტის განუყოფელი ნაწილია. განდგომილი ტერიტორიების, აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის, არსებობა მიუთითებს, რომ დამოუკიდებელი სახელმწიფოს შექმნის საქმე ჯერ კიდევ დაუმთავრებელია. სხვა საკითხია, თუ როგორ უნდა გადაიჭრას ეს პრობლემა. ამ საკითხზე საქართველოში სხვადასხვა აზრი არსებობს: ზოგის აზრით, სამხედრო გზა იმთავითვე უნდა გამოირიცხოს, სხვების აზრით კი, თუ მოლაპარაკებები თავის ფუნქციას ვერ შეასრულებს, ძალის გამოყენება მაინც უნდა დარჩეს არსენალში, თუნდაც საერთაშორისო თანამეგობრობა არ უჭერდეს მხარს მის გამოყენებას. მაგრამ არავინ დავობს იმაზე, რომ პრობლემა გადასაჭრელია, ხოლო „გადაჭრაში“ იგულისხმება ამ ტერიტორიებზე საქართველოს იურისდიქციის ქმედითი გავრცელება.¹⁶

საქართველოს შემთხვევაში დამოუკიდებლობის პრინციპი მჭიდროდ უკავშირდება დასავლეთთან დაახლოების და მის ძირითად ინსტიტუტებში, კერძოდ, ნატოსა და ევროკავშირში, გაწევრიანების პროექტს. ამ უკანასკნელს ქვეყნის მოსახლეობის დიდი ნაწილი უჭერს მხარს.¹⁷ არც ერთი გავლენიანი პოლიტიკური ძალა ძლიერ არ ეწინააღმდეგება ამ გეგმას. სავარაუდოდ, ამის მიზეზი ისაა, რომ ნატო-სა და ევროკავშირში გაერთიანება შედარებით შორეული პერსპექტივაა და ხალხმა ბევრი არ იცის იმის შესახებ, თუ რეალურად როგორ მოქმედებენ ეს ორგანიზაციები. აღმოსავლეთი და ცენტრალური ევროპის პოსტკომუნისტური ქვეყნების გამოცდილებიდან ცნობილია, რომ როგორც კი ნატო-სა და ევროკავშირში გაერთიანება კონკრეტულად დადგა დღის წესრიგში, მათ მიმართ ოპოზიციაც გაძლიერდა. ასეა თუ ისე, დასავლეთთან დაახლოების გეგმა ქართულ პილიტიკას ზოგად მიმართულებას აძლევს: ეს საუკეთესო გზად ითვლება საქართველოს უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად, ქვეყნის პოლიტიკური ინსტიტუტების გასამყარებლად და თანამედროვეობის რუკაზე საქართველოს ადგილის დასამკვიდრებლად. რაიმე მნიშვნელობის მქონე არც ერთი პოლიტიკური ძალა, თვით ყველაზე ნაციონალისტური ფიგურებიც კი, რომლებიც ევროპის „უკიდურესი მემარჯვენეების“ ქართულ ეკვივალენტად შეიძლება ჩაითვალონ, ამ მიმართულების შეცვლას არ მოითხოვენ.

ამ ორიენტაციასა და რუსეთთან ურთიერთობებს შორის უარყოფითი კორელაციაა. ქართველებს არ ახასიათებთ გამოკვეთილად მტრული განწყობა რუსული კულტურისა და ეთნოსისადმი; რუსები არასოდეს, დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლის პიკშიც კი, არ ქცეულან ქართველი ეთნიკური ნაციონალისტების ძირითად სამიზნედ. ქართველებისთვის, ბუნებრივია, მისასალმებელი იქნებოდა რუსეთთან კეთილმეზობლური ურთიერთობა, თუნდაც იმიტომ, რომ ამას კრიტიკული მნიშვნელობა აქვს მათი ქვეყნის ეკონომიკის განვითარებისათვის. ამ განწყობის მაგალითად შეიძლება გამოდგეს ის ფაქტი, რომ, ვარდების რევოლუციის შემდგომ, რუსეთში მოღვაწე ქართული წარმოშობის ცნობილ მეწარმეს მთავრობის კაბინეტში ეკონომიკური რეფორმების პორტფელი მისცეს. მაგრამ, მთელი რიგი ფაქტორების გამო (მათგან ყველაზე მნიშვნელოვანია რუსეთის სავარაუდო მხარდაჭერა სეცესიონისტური მოძრაობებისადმი) რუსეთის სახელმწიფო ძირითად საფრთხედ აღიქმება საქართველოს ეროვნული პროექტის განხორციელების გზაზე. ამას აძლიერებს ისიც, რომ ბევრი რუსი საზოგადოებრივი ფიგურა არ მალავს, რომ არ მოსწონს საქართველოს ევროპაში გაერთიანების მისწრაფება და მას რუსეთის ინტერესების გამოწვევად მიიჩნევს. აქედან გამომდინარე, რუსული სამხედრო და პოლიტიკური გავლენის შემცირების სურვილი პოლიტიკური კონსენსუსის კიდევ ერთი კომპონენტია საქართველოში. პარლამენტი, ჩვეულებრივ, ერთსულოვანია, როცა საქმე რუსეთის სამხედრო ბაზების, მოგვიანებით კი, აფხაზეთიდან და სამხრეთ ოსეთიდან მისი სამშვიდობო ძალების გაყვანის მოთხოვნებს ეხება. ეს არ გამორიცხავს, რომ ზოგიერთი პოლიტიკოსი ეჭვქვეშ აყენებდეს გარკვეულ ვითარებაში რუსეთთან დაპირისპირების მიზანშეწონილებას, მაგრამ ეს პოლიტიკური სტრატეგიის ცალკეულ ელემენტებს ეხება და არა ამ სტრატეგიის მიზნებს.

ეთნიკური უმცირესობები ვინძლო არც იზიარებდნენ ამ გეგმის ყველა ელემენტს. როცა 1980-იანი წლების ბოლოს საქართველოში დამოუკიდებლობის მოძრაობა გაიშალა, უმცირესობებმა მისგან მუქარა იგრძნეს. ეს პერიოდი იყო ეთნიკური ნაციონალიზმის პიკი, რომელსაც ახასიათებდა უმცირესობების მიმართ ღრმა უნდობლობა. მიუხედავად ამისა, აფხაზებისა და სამხრეთ ოსეთში მცხოვრები ოსების გარდა, ამ გეგმას ღიად არავინ დაპირისპირებია. რაც შეეხება საქართველოს ევროპაში ინტეგრაციას, ის უმცირესობებისთვისაც მისაღებია. ისინი იმედოვნებენ, რომ ასეთი ინტეგრაცია საქართველოს უფრო ლიბერალურს გახდის და, შესაბამისად, უმცირესობების უფლებების მიმართ მეტი პატივისცემით განაწყობს.

ამისდა მიუხედავად, საქართველოს უსაფრთხოების პოლიტიკის ძირითადი მიმართულებები გარკვეულ წინააღმდეგობაში მოდის სომეხი უმცირესობის მისწრაფებებთან. ამ უკანასკნელთ არ მოსწონთ ქართულ-რუსული დაძაბულობა და ამაში საქართველოს ხელისუფლებას ადანაშაულებენ. კერძოდ, სამხრეთ საქართველოს ადგილობრივი სომხური საზოგადოება ეწინააღმდეგება ახალქალაქიდან რუსული სამხედრო ბაზის გაყვანას, თუმცა ქართველების უმრავლესობა ამ მოვლენას ძლიერ მიესალმება.¹⁸ ამის ძირითადი მიზეზია როგორც სოლიდარობა სომხეთის სახელმწიფოსთან, რომელიც რუსეთის მხარდაჭერას ეყრდნობა აზერბაიჯანთან კონფლიქტში, ისე ღრმად გამჯდარი შიში თურქეთის მიმართ, რომელსაც საქართველოს სომხებით დასახლებული ტერიტორიები ესაზღვრება. თუმცა 2005 წლის ზაფხულში ახალქალაქიდან რუსი სამხედროების გაყვანის დასაწყისს ამ რეგიონში ძლიერი საპროტესტო მოძრაობა არ მოჰყოლია.

საზოგადოების გამაერთიანებელი დამოუკიდებლობის დღის წესრიგის მნიშვნელოვანი კომპონენტია ქართული კულტურისა და იდენტობის ერთგულება. სხვა ყველაფერთან ერთად ამაში იგულისხმება ქართული ენის, როგორც ქვეყნის ერთადერთი სახელმწიფო ენის, სტატუსი (გამონაკლისია აფხაზეთი, სადაც საქართველოს კონსტიტუცია აფხაზური ენის სახელმწიფო სტატუსსაც ცნობს), და ასევე მართლმადიდებლური ეკლესიის ცენტრალური როლი მორალურ და სულიერ ცხოვრებაში (ამაზე ზევით უკვე ვისაუბრეთ).

მოქალაქეობა

დემოკრატია მხოლოდ მაშინ არის სიცოცხლისუნარიანი, როდესაც მოქალაქეობის ინსტიტუტი საკმარისად არის განვითარებული. მოქალაქე შეიძლება განისაზღვროს, როგორც პიროვნება, რომელიც პოლიტიკური ერთობის ნაწილია და მის მართვაშია ჩართული. მოქალაქეობის ინსტიტუტის სიძლიერე ბევრ ფაქტორზეა დამოკიდებული. ერთი მხრივ, ქვეყნის კონსტიტუცია უნდა აძლევდეს მოქალაქეებს საშუალებას, რეალური მონაწილეობა მიიღონ ქვეყნის მართვაში: ანუ, ის პოლიტიკურ უფლებებს უნდა უზრუნველყოფდეს. ასეთია, მაგალითად, პოლიტიკური პარტიების შექმნისა და მათში აქტიური მონაწილეობის უფლება, რაც წინა თავში იყო განხილული. მეორე მხრივ, ადამიანებს უნდა სურდეთ და შეეძლოთ საზოგადოებრივ საქმიანობაში მონაწილეობა; ისინი პასუხხისმგებლობას უნდა გრძნობდნენ მათი ქვეყნის მდგომარეობაზე და თავს ვალდებულად გრძნობდენენ, მის საქმეებში ჩაერთონ.

რამდენად აქტიურები არიან ქართველები, როგორც მოქალაქეები? დემოკრატიის აქტივისტები ამ ქვეყანაში ხშირად ჩივიან, რომ უმრავლესობა პასიურია და საზოგადოებრივ საქმიანობაში ჩართულობის დონე დაბალია. ეს შეშფოთება გასაგებია, მაგრამ რამდენადმე გაზვიადებული. ვარდების რევოლუცია ყველაზე ნათელი მაგალითია იმისა, რომ ქართველები მზად არიან დაიცვან მათი ქვეყნის დემოკრატიული ღირებულებები. მისი ორგანიზებული და მშვიდობიანი ხასიათი სამოქალაქო მონაწილეობის არა მხოლოდ ინტენსივობის, არამედ მისი ხარისხის მნიშვნელოვანი ინდიკატორი იყო. არჩევნებში მონაწილეობის დონე, ჩვეულებრივ, საკმაოდ მაღალია. ამომრჩეველთა სანდო სიების არარსებობა და ბიულეტენების მასიური ჩაყრის პრაქტიკა არასანდოს ხდის მონაცემებს არჩევნებში მონაწილეთა რაოდენობაზე, მაგრამ საზოგადოებრივი აზრის კვლევა და გრძელი რიგები საარჩევნო უბნებთან აჩვენებს, რომ ხალხი არჩევნებში მონაწილეობას დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს.¹⁹

კვლევა ასევე აჩვენებს, რომ მოქალაქეთა დიდი უმრავლესობა პოლიტიკური მონაწილეობის მხოლოდ ზოგიერთ ფორმას იყენებს, კერძოდ, მონაწილეობას იღებს არჩევნებში ან, ხანდახან - საპროტესტო გამოსვლებში, მაგრამ მონაწილეობის სხვა ფორმებს იშვიათად მიმართავს.²⁰ საქართველოში თითქმის არ არსებობს მასობრივ წევრობაზე აგებული ორგანიზაციები, როგორიცაა პროფკავშირები და მოქალაქეთა გაერთიანებები კონკრეტული პრობლემების გარშემო.²¹ ზოგიერთმა არასამთავრობო ორგანიზაციამ საკმაოდ განივითარა ორგანიზაციული უნარები და გარკვეული გავლენაც აქვთ, მაგრამ ისინი საზოგადოების მხოლოდ ელიტურ დონეზე არსებობენ და დონორების დახმარებაზე არიან დამოკიდებულნი. სათემო ორგანიზაციების განვითარების რამდენიმე მცდელობას დიდი წარმატება არ მოუტანია. სამეზობლო თემები იშვიათად ახერხებენ გააერთიანონ რესურსები საერთო ინტერესების მოსაგვარებლად.

შეიძლება არსებობდეს სხვადასხვა მიზეზი იმისა, თუ რატომ არ იყენებენ ადამიანები სრულად თავის სამოქალაქო უფლებებს. ქვემოთ ზოგიერთ მათგანს გავიხილავთ.

კლანები და ქსელები. როდესაც საქართველოში საუბარი ჩამოვარდება ხოლმე იმაზე, თუ რომელი სოციალური სტრუქტურები აფერხებს ყველაზე მეტად თანამედროვე დემოკრატიული სისტემის ჩამოყალიბებას, ყველაზე ხშირად „კლანებზე“ და „კლანურობაზე“ საუბრობენ. ამ დროს იგულისხმება, რომ საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ქართველები კლანურ ერთგულებას უპირატესობას ანიჭებენ ფორმალურ ინსტიტუტებთან და მათ მიერ დადგენილ გამჭვირვალე პროცედურებთან შედარებით. თუმცა, აქ სიტყვა „კლანმა“ შეიძლება შეცდომაში შეგვიყვანოს: ლაპარაკი არ არის შოტლანდიური კლანების მსგავს გაერთიანებებზე, ანუ საერთო წარმომავლობით გაერთიანებულ ჯგუფებზე. სინამდვილეში, იგულისხმება ფორმალური თუ არაფორმალური ავტორიტეტის მქონე ერთი ან რამდენიმე ლიდერის გარშემო გაერთიანებული პერსონალისტური ქსელები. ნათესაობა ერთ-ერთი, მაგრამ არა ერთადერთი პრინციპია, რომლის გარშემოც ასეთი ქსელები იქმნება: მთავარია პიროვნული ერთგულება, რაც შეიძლება ეფუძნებოდეს მეგობრულ კავშირებს ან მიღებული სარგებლის გამო მადლიერებას.

სოციალური ფსიქოლოგიის ენაზე ეს ვითარება ისეც შეიძლება გამოითქვას, რომ ქართველებს აქვთ ნდობის ვიწრო ჰორიზონტი, რაც მათ მცირე ჯგუფებზე ორიენტაციას განსაზღვრავს. აქედან გამომდინარე, მათ აკლიათ სოციალური კაპიტალი, რაც ქმედითუნარიანი და დიდი ორგანიზაციების შექმნას შეაძლებინებდა. ამ თვალსაზრისით, საქართველოში დიდმასშტაბიანი ორგანიზაციების (მათ შორის პოლიტიკური პარტიების) შექმნის მცდელობებს წარმატება არ მოაქვს, რადგან რეალურად ისინი პიროვნულ ნდობაზე და არა საერთო ღირებულებებზე ან ფორმალურ წესებზე აგებული მცირე ჯგუფების ქსელებად იქცევა.

სკეპტიციზმი სახელმწიფოს მიმართ და ანტიპოლიტიკური განწყობა ქართული სიტუაციის კიდევ ერთი ნიშანია, რომელიც წინასთან კორელაციაში იმყოფება. ის 1990-იანი წლების საზოგადოებრივი გამოკითხვების უმეტესობამ გამოავლინა. ვარდების რევოლუციის შემდგომი პერიოდი ოპტიმიზმის გარკვეულ საფუძველს იძლევა: მან სახელმწიფო უწყებების მიმართ ნდობის შესამჩნევი ამაღლება გამოიწვია. თუ ედუარდ შევარდნაძის არაპოპულარული ხელისუფლების დროს მოსახლეობის სამი მეოთხედი არ ენდობოდა აღმასრულებელ ხელისუფლებას, პარლამენტსა და პოლიციას, ახლა ამ ინსტიტუტებისადმი ნდობის ზოგადი დონე მკვეთრად გაიზარდა.

თუმცა, ოპტიმიზმი მაინც ფრთხილი უნდა იყოს, რადგან, იმავე კვლევის თანახმად, სამჯერ მეტი ადამიანი მიიჩნევდა პრესტიჟულ ფიგურად კრიმინალურ ავტორიტეტს, ვიდრე პოლიციელს.²² აღსანიშნავია, რომ 2005 წლის დასასრულს საქართველოს ხელისუფლებამ დაიწყო საზოგადოებრივი კამპანია ორგანიზებული დანაშაულის წინააღმდეგ, რაც მოიცავდა არა მხოლოდ ახალ კანონმდებლობასა და რეფორმებს პენიტენციარულ სისტემაში, არამედ „კრიმინალური მენტალიტეტის“, ანუ საზოგადოებაში კრიმინალური ავტორიტეტების, მიმართ დადებითი დამოკიდებულების საწინააღმდეგო რიტორიკის გაძლიერებას.

სახელმწიფოს მიმართ უნდობლობა ყველაზე თვალსაჩინოდ სამართალდამცავ სისტემასთან თანამშრომლობისგან თავის არიდებით გამოიხატება. საქართველოში ბევრი დანაშაულის გამოძიება შეუძლებელი ხდება იმის გამო, რომ ბოროტმოქმედების წინააღმდეგ ჩვენებას არავინ აძლევს და ეს ხდება მაშინაც კი, როცა დანაშაული საზოგადოებრივ ადგილებში, მრავალრიცხოვანი მოწმეების თანდასწრებით ხდება.

მართალია, ზოგიერთი პოლიტიკოსი გარკვეული დროით გმირის სტატუსს იძენს, ზოგადი დამოკიდებულება პოლიტიკური კლასის მიმართ საკმაოდ უარყოფითია: პოლიტიკა, ჩვეულებრივ, უსაზღვრო ამბიციისა და სიხარბის ასპარეზად მოიხსენიება.²³ საზოგადოებრივ დისკუსიაში, ჩვეულებრივ, მხარეებად გამოდიან არა სხვადასხვა პოლიტიკური პლატფორმისა და მრწამსის მხარდამჭერები, არამედ, ერთი მხრივ, ხელისუფლება და, მეორე მხრივ, საზოგადოება. შესაბამისად, ხელისუფლების მიმართ კრიტიკული დამოკიდებულების ზრდა ჯერ კიდევ არ ნიშნავს ოპოზიციის მხარდაჭერის გაძლიერებას.

სახელმწიფოსა და პოლიტიკური სფეროს მიმართ ასეთ ნიჰილისტურ დამოკიდებულებას ხანდახან იმ ფაქტით ხსნიან, რომ საქართველოში მოდერნული სახელმწიფოს მოდელი გარე ძალის (რუსეთის) მიერ თავსმოხვეულად აღიქმება. კომუნისტურმა წყობამ მოქალაქე კიდევ უფრო გააუცხოვა სახელმწიფოსგან: ამ უკანასკნელში იგულისხმებოდა სიყალბე და რეპრესია, მაშინ, როცა თანადგომისა და ნაღდი ურთიერთობების იმედი მეგობრების, ნათესავებისთუ მეზობლების წრეში შეიძლება გქონოდა. ამ თვალსაზრისით, პოსტკოლონიური და პოსტკომუნისტური განწყობები ერთმანეთს ერწყმის.²⁴

ანტიპოლიტიკური განწყობა, შეერთებული პიროვნულ ნდობაზე დაფუძნებულ მცირე ჯგუფებზე ორიენტაციასთან, ქმნის იმის საფუძველს, რასაც ბევრი პოლიტოლოგი ნეოპატრიმონიალიზმს, ანუ მცირე კლიენტელისტური ქსელების მიერ სახელმწიფოს პრივატიზაციას უწოდებს. როდესაც ასეთ მოვლენას მოდერნული სახელმწიფოს სტანდარტებით უდგებიან, მას, ჩვეულებრივ, „კორუფციას“ უწოდებენ. საყოველთაო კორუფცია და „კლანების“ მიერ სახელმწიფო ინსტიტუტების დასაკუთრება ედუარდ შევარდნაძის მმართველობის ბოლო პერიოდში საქართველოს ყველაზე მნიშვნელოვან პოლიტიკურ საკითხად იქცა. შევარდნაძის ოპოზიციის, შემდეგ კი ახალი ხელისუფლების, პოლიტიკურ დღის წესრიგში „კლანურობისა“ და კორუფციის დაძლევის იდეა დომინირებდა. ბუნებრივია, არსებობს აზრთა სხვადასხვაობა იმასთან დაკავშირებით, თუ რამდენად წარმატებით ახორციელებს ხელისუფლება ამ დღის წესრიგს.

ქართული საზოგადოება, ამ თვალსაზრისით, უნიკალური სულაც არ არის. პოლიტიკური ინსტიტუტების როლისა და მათდამი საზოგადოების ნდობის შესუსტება ბევრი საზოგადოებისთვის არის ნიშანდობლივი. ეს ტენდენციები სხვადასხვა სახით ვლინდება როგორც განვითარებად ქვეყნებში, რომლებიც მხოლოდ იწყებენ დემოკრატიული ინსტიტუტების მშენებლობას, ისე დასავლეთის ქვეყნების მყარ დემოკრატიებშიც. ამის ნიმუშია ბოლო ათწლეულში ანტიპოლიტიკური და ნეოპოპულისტური მოძრაობების აღზევება ევროპული ინტეგრაციის, გლობალიზაციის, მიგრაციის წინააღმდეგ. საქართველოს შემთხვევაში ბოლო თხუთმეტი წლის ზოგადი დინამიკა შეიძლება დადებითად ჩაითვალოს: ადამიანები სულ უფრო მეტად იაზრებენ საკუთარ სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს, ხოლო, როგორც ვარდების რევოლუციის მაგალითმა გვიჩვენა, მონაწილეობის ხარისხი უმჯობესდება. მოქალაქეების მონაწილეობის ინტენსივობისა და ხარისხის შემდგომი ზრდა მოითხოვს სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუტების, მათ შორის, პოლიტიკური პარტიების, განვითარებას.

ძველი და ახალი ელიტები

მაშინ, როცა საზოგადოების დიდი ნაწილი შედარებით პასიურად იყენებს თავის პოლიტიკურ უფლებებს, ხოლო მთავარი პოლიტიკური მოთამაშეების იდენტობა ნაკლებად უკავშირდება საზოგადოებაში არსებულ ეკონომიკურ და ეთნიკურ განსხვავებებს, განსაკუთრებით თვალსაჩინო და, ამავდროულად, პოლიტიკურად რელევანტური ხდება ელიტებს შიგნით არსებული დაპირისპირებები.

საქართველოში ელიტური ჯგუფების ურთიერთგამიჯვნის ერთ-ერთი გზაა მათი კავშირები ძველი და ახალი პოლიტიკური რეჟიმების შესაბამის ინსტიტუტებთან. გამმიჯნავი ხაზები უშუალოდ საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ გამოიკვეთა, მაგრამ ის დღემდე ინარჩუნებს გარკვეულ მნიშვნელობას. განსხვავება ორ ელიტას შორის შეიძლება ობიექტური ტერმინებით აღიწეროს, მაგრამ ის საზოგადოებრივ დისკურსშიც მკაფიოდ არის გამოხატული. „ძველ ელიტაში“ ვიგულისხმებთ საბჭოთა რეჟიმის ინსტიტუტების ირგვლივ ჩამოყალიბებულ ქსელებს: ძველ კომუნისტურ და კომკავშირულ „ნომენკლატურას“, კომუნისტური საწარმოების მმართველებს, ინტელექტუალებს, რომლებმაც მაღალ სტატუსს მიაღწიეს საბჭოთა დროის აკადემიურ ინსტიტუტებსა და „შემოქმედებით კავშირებში“. ამ ადამიანებს წამყვანი როლი ჰქონდათ საბჭოთა რეჟიმის პირობებში ძალაუფლებისა და სტატუსის თვალსაზრისით.

თავიდან ახალი ელიტები საკუთარ თავს განსაზღვრავდნენ საბჭოთა მმართველობასთან დაპირისპირებით, ამავე დროს, იმ ახალ ინსტიტუტებში მონაწილეობით, რომლებიც აღმოცენდნენ პოლიტიკური და ეკონომიკური ტრანსფორმაციების შედეგად გორბაჩოვის რეფორმებისა და შემდეგ დამოუკიდებელ საქართველოში გაგრძელებული რეფორმების პირობებში. აქ იგულისხმება ანტიკომუნისტური მოძრაობები და პოლიტიკური პარტიები, დამოუკიდებელი მედია, კერძო ბიზნესი, არასამთავრობო ორგანიზაციები, დასავლური და საერთაშორისო ორგანიზაციები, რომლებიც საქართველოში დაფუძნდნენ და ქართველი თანამშრომლები დაიქირავეს. ჩამოთვლილი ინსტიტუტები კომუნიზმის დროს, უბრალოდ, არ არსებობდა.

ასეთმა დაყოფამ ყველაზე დიდი გავლენა მოახდინა პოლიტიკური პარტიების ფორმირებაზე აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში 1990-იანი წლების დასაწყისის დემოკრატიული გარდაქმის დროს და ის დღესაც ინარჩუნებს მნიშვნელობას. მართალია, 1980-იანი წლების ბოლოს ამ ქვეყნების ალტერნატიულმა ელიტამ კომუნისტებს ძალაუფლება ჩამოართვა, ამ უკანასკნელებმა თავი სოციალურ-დემოკრატიულ პარტიებად გარდაქმნეს და ზოგიერთ ქვეყანაში მეორე პოსტკომუნისტური არჩევნების შედეგად ხელისუფლებაში დაბრუნდნენ. ისინი კარგად მოერგნენ ძალაუფლებისთვის შეჯიბრის დემოკრატიულ წესებს და ბევრი ახალგაზრდის მიზიდვაც შეძლეს. მაგრამ გარკვეულ პოლიტიკურ პარტიებს ძირი ძველ ძალაუფლებით ელიტაში აქვთ, სხვები კი ანტიკომუნისტური მოძრაობებიდან არიან ამოზრდილი, მნიშვნელოვან ნიშნად რჩება მათი იდენტობის საკითხი (თუმცა დროთა განმავლობაში ამ ნიშნის მნიშვნელობა მცირდება).

აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებისაგან განსხვავებით, საქართველოში არ შექმნილა საბჭოთა დროის კომუნისტური ორგანიზაციის მემკვიდრე პარტია. როდესაც ანტიკომუნისტი ზვიად გამსახურდია გააძევეს და ძალაუფლება ედუარდ შევარდნაძემ, საქართველოს ყოფილმა კომუნისტმა ლიდერმა, მოიპოვა, ეს, ერთი შეხედვით, ჰგავდა პოლონეთსა თუ უნგრეთში სახეცვლილი კომუნისტების ძალაუფლებაში დაბრუნებას. რა თქმა უნდა, შევარდნაძის ხელისუფლებაში დაბრუნება დაეხმარა ძველი კომუნისტური ელიტის რეაბილიტაციას და ამ ტალღაზე ბევრი ყოფილი კომუნისტი სახელმწიფო აპარატში დაბრუნდა. მიუხედავად ამისა, საქართველოს მოქალაქეთა კავშირს, შევარდნაძის გარშემო შექმნილ პარტიას, ვერც ფორმალურად და ვერც არაფორმალურად კომუნისტური პარტიის მემკვიდრედ ვერ ჩავთვლით. მის შექმნაში წამყვანი როლი ითამაშა რამდენიმე ჯგუფმა, რომელთაგან ზოგი ძველი ელიტიდან მოდიოდა, ზოგი კი - ეროვნული დამოუკიდებლობის მოძრაობიდან.

შეიძლება ითქვას, რომ შევარდნაძის პერიოდის დასახასიათებლად უფრო უპრიანია ელიტების შერევაზე ლაპარაკი.²⁶ ყოფილ კომუნისტურ ელიტას არ შეუქმნია საკუთარი პოლიტიკური იარაღი ახალ გარემოში საკუთარი ინტერესებისა და განწყობების გამოსახატად. ყველა აქტიური საზოგადოებრივი ფიგურა ერთგულებას უცხადებდა ახალი საქართველოს ინსტიტუტებსა და ღირებულებებს, როგორიცაა დამოუკიდებელი სახელმწიფო, დემოკრატია, ადამიანის უფლებები, საბაზრო ეკონომიკა. მიუხედავად ამისა, „ძველი ელიტა“ განაგრძობდა არსებობას როგორც ცნობადი და შედარებით გამორჩეული არაფორმალური ქსელი, ხოლო „ახალი“ ადამიანები საკუთარ თავს კვლავ ძველთან დაპირისპირებით ამკვიდრებდნენ და განსაზღვრავდნენ. ძველ ელიტასთან ასოცირებული იყო ისეთი თვისებები, როგორიცაა გამოცდილება, ზომიერება, კულტურულ ტრადიციებთან სიახლოვე, მაგრამ ასევე - მათი ოპონენტების აზრით - კორუფცია, ოპორტუნიზმი, დემოკრატიული ღირებულებებისადმი ფარული წინააღმდეგობა. ახალი ელიტა თავს დემოკრატიული რეფორმების ჭეშმარიტ მხარდამჭერად აცხადებდა, მაგრამ ოპონენტები წარმოადგენდნენ მათ, როგორც სახიფათო რადიკალებს და ეროვნული ტრადიციების არასაკმარისად ერთგულს.

ამ ფარული დაპირისპირების გაუთვალისწინებლად ძნელი იქნება ვარდების რევოლუციის წინამორბედი და მომდევნო პროცესების გაგება. ვარდების რევოლუციას ხშირად კომუნისტური წარსულისგან გათავისუფლების მეორე მცდელობად მიიჩნევენ. თვით მისი ლიდერებიც ხშირად წარმოადგენენ ვარდების რევოლუციას და მის თანმდევ პროცესებს, როგორც აღმოსავლეთ და ცენტრალური ევროპის 1989 წლის „ხავერდოვანი რევოლუციების“ დაგვიანებულ ვერსიას. ზვიად გამსახურდიას ძლიერი ანტიკომუნისტური რიტორიკის მიუხედავად, მისი მთავრობის ბევრი ლიდერი ყოფილი მაღალი რანგის კომუნისტი იყო. მხოლოდ ვარდების რევოლუციის შედეგად მოხდა ყოფილი კომუნისტების ხელისუფლებისაგან ჭეშმარიტად ჩამოშორება. მართალია, ვარდების რევოლუციის რამდენიმე წამყვანი ლიდერიც მსახურობდა შევარდნაძის ხელისუფლებაში, მაგრამ დღეს მაღალ თანამდებობებს აღარ იკავებს არც ერთი ის ადამიანი, რომელსაც რაიმე კავშირი ჰქონდა კომუნისტური პერიოდის ინსტიტუტებთან.²⁷ ამას ემატება უმაღლესი განათლების რეფორმაც, რომელიც ხშირად ახალი მთავრობის ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან ღონისძიებად მიიჩნევა: მასაც ელიტის ცვლილების მნიშვნელოვანი ასპექტი გააჩნია. უნივერსიტეტები ხშირად მოიაზრება როგორც უკანასკნელი საყრდენი, სადაც კომუნისტური დროის ელიტაა გამაგრებული. ამ რეფორმებს ხშირად ეწინააღმდეგებიან როგორც ახალი ელიტის მიერ უნივერსიტეტების დაპყრობის მცდელობას.

თაობათა გამიჯვნა ყველაზე თვალსაჩინო, თუმცა რამდენადმე ზედაპირული და ხშირად შემაცდენელი ნიშანია, რაც ძველსა და ახალ ელიტებს განასხვავებს. ის, რომ უფროსი თაობა კომუნისტური რეჟიმის (და, ამავე დროს, უცხო ძალის ბატონობის) პირობებშია სოციალიზებული, ხშირად გაიგება, როგორც ერთგვარი მოწამლულობა, რაც მთელ თაობაზე ვრცელდება: ამას მისი ზოგიერთი წარმომადგენელიც ეთანხმება. ბევრის თვალში „ძველი თაობის“ წარმომადგენელი ნიშნავს ადამიანს, ვინც საბჭოთა ტიპის, ანუ ახალი რეალობის შეუსაბამო ჩვევების მატარებელია. 1990-იან წლებში ხშირად ამბობდნენ, რომ, თუ საქართველოს წინსვლა გვინდა, ახალმა, დამოუკიდებლობის შემდეგ სოციალიზებულმა თაობამ უნდა აიღოს ხელში მართვის სადავეები. ედუარდ შევარდნაძის მმართველობისთვის დამახასიათებელი იყო ფარული კონფლიქტი, ერთი მხრივ, „ახალგაზრდა რეფორმატორებს“ - მათი ლიდერები ზურაბ ჟვანია და მიხეილ სააკაშვილი იყვნენ - და კომუნისტურ-კომკავშირული ქსელებიდან მოსულ ნომენკლატურას შორის, რომელიც 1990-იანი წლების დასასრულისთვის ძირითად პოლიტიკურ ინტრიგად იქცა. სწორედ „ძველებსა“ და „ახლებს“ შორის ფარული კონფლიქტი დაგვირგვინდა ვარდების რევოლუციით. ხელისუფლება, რომელმაც ამ რევოლუციის შედეგად ძალაუფლება მოიპოვა, ძალიან ახალგაზრდაა: სააკაშვილი 36 წლის იყო, როდესაც პრეზიდენტი გახდა, ხოლო ბევრი მინისტრის ასაკი 30 წელს უახლოვდება ან ნაკლებიც კია. ეს შემთხევითი არ არის: ახალი ლიდერების ასაკი და ბიოგრაფიები (საბჭოთა) წარსულისგან რადიკალური (თუმცა, გარკვეულად ნაგვიანევი) გამიჯვნის სიმბოლური გამოხატულებაა.

ცხადია, ეს გამიჯვნა ხშირად ზედმეტად გამარტივებულია და ეს უფროსი თაობის პროტესტს იწვევს. ღირებულებები და განწყობები ავტომატურად არ უკავშირდება ასაკს ან ბიოგრაფიას და თითოეული ასაკობრივი ჯგუფის შიგნით ადამიანები ერთმანეთისგან განსხვავებიან. მაგრამ ისიც ცხადია, რომ ვარდების რევოლუციამ ახალგაზრდული ასაკი მნიშვნელოვან უპირატესობად აქცია. ხელისუფლების გადასვლამ შევარდნაძისგან სააკაშვილზე მთელი თაობა პოლიტიკური პროცესებისაგან სიმბოლურად განზე დატოვა. ეს ის ხალხია, ვინც კომუნისტური გერონტოკრატიისთვის ზედმეტად ახალგაზრდა იყო, მაგრამ ლამის ზედმეტი აღმოჩნდა ქვეყანაში, სადაც 30 წელზე უმცროსები მინისტრები ხდებიან.

რაკი ხელისუფლებაში მოვიდა ახალი თაობა, რომელიც გლობალიზაციის ენაზე საუბრობს, შეიძლება სოციალური გამმიჯნავი ხაზებიც გადავიაზროთ. რაც დრო გადის და კომუნისტური რეჟიმი შორეული წარსულის რელიკვიად იქცევა, ძველ და ახალ ელიტას შორის განსხვავებაც აქტუალობას კარგავს. უკვე შეიძლება ითქვას, რომ ძირითადი სოციალური გამიჯვნა დღევანდელ საქართველოში არის იმათ შორის, ვისაც, ერთი მხრივ, ხელი მიუწვდება გლობალიზაციის სიკეთეებზე, და, მეორე მხრივ, ზარალდება გლობალიზაციით ნაკარნახები პოლიტიკისგან.

ამან შეიძლება გვაფიქრებინოს, რომ პოლიტიკურ დონეზეც ერთმანეთს პრო-დასავლელი ლიბერალები და საბჭოთა ნოსტალგიით შეპყრობილი ადამიანები - ან ანტი-დასავლელი ნაციონალისტები - უნდა დაპირისპირდნენ. მართალია, საბჭოთა კავშირის დამხობას საქართველოში მძიმე ეკონომიკური კრიზისი მოჰყვა, საბჭოთა წარსულის მიმართ ნოსტალგია მაინც ძლიერი არ არის - ყოველ შემთხვევაში, ვერც ერთმა პოლიტიკურმა პარტიამ ვერ შეძლო მისი გამოყენებით წარმატების მიღწევა. ჯერჯერობით, საქართველოში არც გამოკვეთილი ანტიგლობალისტური მოძრაობა არსებობს.

მეორე მხრივ, ოპოზიციის ლიდერებსა და მხარდამჭერებს შორისაც ბევრია ისეთი, ვინც ზემოთ განმარტებულ „ახალ ელიტას“ ეკუთვნის. თუ პოლიტიკურ ჯგუფებს სურთ, გამოიყენონ იმ ადამიანთა გაწბილება, ვინც წაგებული აღმოჩნდა გლობალურ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სივრცეში საქართველოს ინტეგრაციით ან ინტეგრაციის მცდელობით, მათ შეუძლიათ ეკონომიკური პროტექციონიზმის და კულტურული ტრადიციონალიზმის თემები გამოიყენონ. მაგრამ ეს თავისთავად არ ნიშნავს, რომ საქართველომ უარი უთხრას პოლიტიკური და ეკონომიკური ინსტიტუტების თანამედროვე დასავლურ მოდელებზე ორიენტაციას.

____________________

¹ სამოქალაქო და პოლიტიკური კულტურის საკითხებზე კლასიკური ნაშრომია G.A.Almond & S.Verba, eds., “The Civic Culture. Political Attitudes and Democracy in Five Nations”, Newbury Park, 1989.

² Gabriel Labbate, Levan Jamburia and Guram Mirzashvili, Improving Targeting of Poor and Extremely Poor Families in Georgia: The Construction of Poverty Maps at the District Level, UNDP Country Office in Georgia, Tbilisi, 2003.

³ საქართველოს ეკონომიკური განვითარების სამინისტროს სტატისტიკის დეპარტამენტის მიხედვით, 2003 წლის პირველ მეოთხედში სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ ცხოვრობდა საერთო მოსახლეობის 54,9 პროცენტი, მაშინ, როცა 2005 წლის პირველ მეოთხედში ეს რიცხვი იყო 49,1 პროცენტი. - ინფორმაცია მოპოვებულია 2005 წლის 3 ნოემბერს - www.statistics.ge.

⁴ მაგალითად, საერთაშორისო რესპუბლიკური ინსტიტუტის (IRI) მიერ 2003 წელს ჩატარებული გამოკითხვის მიხედვით, ოცდათერთმეტმა პროცენტმა შეაფასა საკუთარი შემოსავალი როგორც „საშუალო“, სამოცდახუთმა პროცენტმა - როგორც „მცირე“ და ორმა პროცენტმა - როგორც „კარგი“.

⁵ 2003 წლის მონაცემების მიხედვით, საქართველოს GINI ინდექსი, რომელიც ეკონომიკურ უთანასწორობას ზომავს, იყო 38.9 - უფრო მაღალი, ვიდრე ევროპული ქვეყნების უმრავლესობისათვის, მაგრამ ოდნავ დაბალი, ვიდრე აშშ-ში და ბევრად დაბალი, ვიდრე ლათინური ამერიკის ქვეყნების უმრავლესობაში.

⁶ Louise I. Shelley and Erik R. Scott, Georgia's `Revolution of Roses' Can Be Transplanted, `Washington Post', November 30, 2003, გვ. B05.

⁷ ეს რიცხვები არ მოიცავს სეპარატისტულ ტერიტორიებზე მცხოვრებ ადამიანებს, რადგან საქართველოს ხელისუფლებამ იქ მოსახლეობის აღწერა ვერ ჩაატარა.

⁸ საქართველოს კონსტიტუცია აფხაზეთის ტერიტორიაზე სახელმწიფო ენად აფხაზურსაც აღიარებს.

⁹ წყარო: საქართველოს ეკონომიკური განვითარების სამინისტროს სტატისტიკის დეპარტამენტი. 2002 წლის მონაცემები არ მოიცავს აფხაზეთისა და ოსეთის მაცხოვრებლებს.

¹⁰ ეს უკანასკნელი 2005 წლის ნოემბერში გაათავისუფლეს.

¹¹ 2003 წლის საპარლამენტო არჩევნების წინ ნაციონალური მოძრაობა პირველი შეეცადა, რომ ეს ფარული ტრადიცია დაერღვია, მაგრამ მნიშვნელოვან წარმატებას ვერ მიღწია.

¹² რეგიონული პარტიების აკრძალვა აშკარად ეთნიკური სეპარატიზმის შიშით იყო გამოწვეული, მაგრამ მაღალი საარჩევნო ბარიერის შენარჩუნება ნაწილობრივ შეიძლება მოტივირებული იყოს ეთნიკური უმცირესობის პარტიების შექმნის თავიდან აცილების სურვილით.

¹³ აფხაზების ნაწილი მუსლიმია და ნაწილი - მართლმადიდებელი, თუმცა ამ საზოგადოებაში რელიგიურობის დონე აშკარად დაბალია; ოსებს იგივე მართლმადიდებელი რელიგია აქვთ, რაც ქართველების უმრავლესობას.

¹⁴ ეს 2003 წლის მონაცემებია. მომდევნო წლებში მნიშვნელოვანი ცვლილებები არ მომხდარა.

¹⁵ ზემოთ მოყვანილ გამოკითხვაში, რესპონდენტების 45,2%25-მა ბასილ მკალავიშვილის, ძალადობრივი შეტევების ძირითადი ორგანიზატორის, საქმიანობა „დადებითად“ ან „ნაწილობრივ დადებითად“ შეაფასა.

¹⁶ 2005 წლის ივნისში საერთაშორისო რესპუბლიკური ინსტიტუტის მიერ ჩატარებული საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვის შედეგად, გამოკითხულთა მხოლოდ 1,5%25 უშვებს, რომ აფხაზეთი და სამხრეთ ოსეთი დამოუკიდებელი გახდეს ან რუსეთის შემადგენლობაში შევიდეს, ხოლო 93%25-ის მტკიცებით, ეს ტერიტორიები საქართველოს ნაწილი უნდა იყოს.

¹⁷ საერთაშორისო რესპუბლიკური ინსტიტუტის მიერ 2005 წლის ოქტომბერ-ნოემბერში ჩატარებული გამოკითხვის თანახმად, რეპონდენტთა შესაბამისად 76%25 და 81%25 მხარს უჭერდა საქართველოს ნატო-სა და ევროკავშირში გაერთიანებას და მხოლოდ რვა და სამი პროცენტი იყო წინააღმდეგი.

¹⁸ IRI-ს მიერ 2005 წლის ოქტომბერ-ნოემბერში ჩატარებული გამოკითხვის თანახმად, გამოკითხულთა 74 პროცენტი მიიჩნევდა, რომ რუსეთის ბაზები საქართველოზე უარყოფით გავლენას ახდენდა, ხოლო რვა პროცენტმა მათი გავლენა დადებითად შეაფასა.

¹⁹ IRI-ს მიერ 2003 წლის საპარლამეტო არჩევნების წინ ჩატარებული გამოკითხვის თანახმად, გამოკითხულთა 73%25 აპირებდა არჩევნებში მონაწილეობას, თუმცა მხოლოდ 21%25 მოელოდა, რომ არჩევნები თავისუფალი და სამართლიანი იქნებოდა.

²⁰ Nana Sumbadze, Civic Participation in Public and Political Life, in: International IDEA, Building Democracy in Georgia, Discussion Paper 7: Developing a Democratic Community in Georgia, May 2003, გვ. 29-35.

²¹ 2003 წლის IRI-ს გამოკითხვის თანახმად, გამოკითხულთა დაახლოებით სამი პროცენტი იყო პოლიტიკური პარტიის წევრი და 0,3 პროცენტი იყო არასამთავრობო ორგანიზაციის წევრი.

²² გამოკითხულთა 18,1%25 კრიმინალურ ავტორიტეტს „ძალიან პრესტიჟულ“ პროფესიად მიიჩნევდა; გამოკითხულთა მხოლოდ 6,2%25-მა თქვა იგივე პოლიციის ოფიცრის შესახებ.

²³ კავკასიური ინსტიტუტისა და არნოლდ ბერგშტრასერის ინსტიტუტის 1997 წლის გამოკითხვაში გამოკითხულთა 78%25 დაეთანხმა მოსაზრებას: „თუ პოლიტიკისაგან თავს შორს დაიჭერ, სიმშვიდესა და სუფთა სინდისს შეინარჩუნებ“. - Theodore Hanf, Ghia Nodia, Lurching to Democracy. From agnostic tolerance to pious Jacobinism: Societal change and people's reactions. Baden-Baden, Nomos Verlagsgesellschaft, 2000)), გვ. 105.

²⁴ ზოგიერთი ავტორი ანტიპოლიტიკურ განწყობებს ზოგადად პოსტკომუნისტური ქვეყნებისთვის დამახასიათებლად მიიჩნევს, მაგრამ ამ მხრივ აფრიკის პოსტკოლონიურ საზოგადოებებშიც ხედავს მსგავსებას. ამ ორი ტიპის საზოგადოება შედარებულია წიგნში: Mark R. Beissinger and Crawford Young (Eds.,) Beyond State Crisis: Post-colonial Africa and Post-Soviet Eurasia in Comparative Perspective, Woodrow Wilson Center Press: Washington, D C, 2002.

²⁵ V.Pareto. The Rise and Fall of Elites: an Application of Theoretical Sociology. Transaction Publishers: New Jersey, 1991.

²⁶ ამასთან დაკავშირებით იხილეთ Theodore Hanf and Ghia Nodia, Lurching to Democracy (2000), გვ. 52-55.

²⁷ 2004 წლის ნოემბერში მოქმედ ოც მინისტრს შორის სამს შევარდნაძის დროსაც მინისტრის თანამდებობაზე ყოფნის გამოცდილება ჰქონდა (ორ მათგანს - ძალიან მცირე დროით), ხოლო კიდევ ორი შევარდნაძის დროს მინისტრის მოადგილედ იყო ნამყოფი (ერთი მათგანი სააკაშვილის მოადგილე იყო მისი იუსტიციის მინისტრობის დროს). 14 მინისტრი დაბადებული იყო 1961 წელს ან უფრო გვიან, ექვს მათგანს ჰქონდა საზღვარგარეთ მუშაობის ან სწავლის გამოცდილება, რვა წარსულში მუშაობდა ქართულ არასამთავრობო ორგანიზაციებში ან საერთაშორისო დონორ ორგანიზაციებში. Jonathan Wheatley, Georgia from National Awakening to Rose Revolution: Delayed Transition in the Former Soviet Union, Ashgate: Burlington, გვ. 200.

სუსტი მრავალპარტიული სისტემა და პოლიტიკური პარტიების გაქრობის მაღალი მაჩვენებელი

ქვეყნის პარტიული სისტემის დახასიათებისას სხვადასხვა მაჩვენებელს იყენებენ. მათ შორის უზოგადესია სისტემაში ჩართული მონაწილეების რაოდენობითი შეფასება. ამ კუთხით, სამ კატეგორიას გამოყოფენ: ერთპარტიულ, ორპარტიულ და მრავალპარტიულ სისტემებს. ერთპარტიულ სისტემებში, კანონიერად მხოლოდ ერთი ძლიერი პოლიტიკური ორგანიზაცია ფუნქციობს, რომელიც მთლიანად აკონტროლებს ხელისუფლებას. მსგავს სისტემაში არ არსებობს პოლიტიკური კონკურენცია და ხშირად მას სისტემადაც არ მოიხსენიებენ. დანარჩენი ორი კატეგორიის სისტემები მეტ-ნაკლები შეჯიბრობითობით ხასიათდება. ორპარტიული სისტემა ორი, ასე თუ ისე, თანაბარი სიძლიერის პოლიტიკური ორგანიზაციის მოქმედების ასპარეზია. ასეთ სისტემებში კანონმდებლობა არ ზღუდავს ახალი პარტიების ჩამოყალიბებას, თუმცა ორი ძლიერი პარტიისათვის კონკურენციის გაწევა პრაქტიკულად შეუძლებელია. რაც შეეხება მრავალპარტიულ სისტემას, ანალიტიკოსთა თქმით, იგი მხოლოდ მაშინ არსებობს, თუ მასში, სულ მცირე, სამი ძლიერი პოლიტიკური აქტორი ფუნქციობს.

საქართველოში დარეგისტრირებულ პარტიათა რაოდენობა 180-ს აღემატება, თუმცა ამ მხრივ საქართველო გამონაკლისს არ წარმოადგენს: უფრო ძველი და კონსოლიდირებული დემოკრატიის ქვეყნებშიც დარეგისტრირებულ პარტიათა რიცხვი საკმაოდ მაღალი შეიძლება იყოს. მაგრამ მნიშვნელოვანია, რომ საქართველოს შემთხვევაში, დარეგისტრირებული პარტიების რიცხვი, ავტომატურად არ მიუთითებს მრავალპარტიული სისტემის არსებობას. მრავალპარტიულ სისტემებში საზოგადოებრივი მხარდაჭერა რამდენიმე პარტიაზე ნაწილდება ისე, რომ გამარჯვებული პარტიაც კი მთავრობის ფორმირებისას იძულებულია, სხვა პარტიებთან შექმნას კოალიცია.¹ საქართველოში საკანონმდებლო ორგანოში მოხვედრილი პარტიები, ჩვეულებრივ, დიდი უმრავლესობით იმარჯვებენ არჩევნებზე, რაც სხვა პარტიებთან თანამშრომლობის საჭიროებას გამორიცხავს.

ბოლო თხუთმეტი წლის გამოცდილებით, ქართული პოლიტიკური სისტემა შეიძლება დახასიათდეს, როგორც ე.წ. „მრავალპარტიული დამარცხებული სისტემა“², სხვა სიტყვებით - დომინანტური პოლიტიკური პარტიის სისტემა. მსგავს სისტემაში ერთი პარტია დიდი უმრავლესობით იმარჯვებს საკანონმდებლო ორგანოს არჩევნებში და ერთპიროვნულად აკომპლექტებს სახელისუფლებო ინსტიტუტებს. ხშირად სახელისუფლებო და პარტიულ ბიუროკრატიას შორის განსხვავების შემჩნევა რთულია. ამ სისტემაში ოპოზიციური პარტიებიც არსებობენ, რომლებიც მონაწილეობენ არჩევით ორგანოებში, დღის წესრიგში აყენებენ გარკვეულ საკითხებს და აკრიტიკებენ ხელისუფლების მიერ გადადგმულ ნაბიჯებს. ამ მხრივ, ისინი გარკვეულ გავლენას ახდენენ ქვეყანაში მიმდინარე პოლიტიკურ პროცესებეზე, თუმცა სერიოზული პოლიტიკური ძალის მქონე ორგანიზაციად არც ერთი ოპოზიციური პარტია არ აღიქმება. ამ სისტემაში პარტიები არასტაბილურობით, კოალიციების და ალიანსების ხშირი შექმნა-დაშლით ხასიათდება. ბევრი პოლიტიკური ორგანიზაცია არაპრინციპულობით გამოირჩევა.

ფორმალურად, მრავალპარტიულ პოლიტიკურ სისტემებში ერთი პარტიის დომინირება ბევრი სახელმწიფოსთვის არის დამახასიათებელი, განსაკუთრებით, დემოკრატიის განვითარების საწყის ეტაპებზე. ეს სისტემები ხასიათდება როგორც სტაბილურობით, ისე არასტაბილურობით, რაც, ძირითადად, დამოკიდებულია მმართველი პოლიტიკოსების უნარებზე, თუ რამდენად შეუძლიათ სხვებთან კომპრომისის მიღწევა და სახელისუფლებო სისტემაში პოლიტიკური აქტორების გაერთიანება.

დომინანტური პარტიული სისტემების სტაბილურობა/არასტაბილურობა ხშირად საპარლამენტო და საპრეზიდენტო დემოკრატიული სისტემების განსხვავებულობაზე არის დამოკიდებული. მრავალპარტიულობა უფრო საპარლამენტო სისტემის მქონე ქვეყნებს ახასიათებს. საპრეზიდენტო სისტემებში კი, ჩვეულებრივ, პოლიტიკური ძალაუფლება ერთი პიროვნების ხელშია თავმოყრილი, რაც სისტემაში პარტიების განფენილობაზე ახდენს გავლენას. საქართველოში სამივე მმართველი პარტია პრეზიდენტის პარტიებად ითვლებოდა და მთლიანად საკუთარი ლიდერის ქარიზმაზე იყო დამოკიდებული.

პარტიული სისტემის თავისებურებანი დამოკიდებულია იმაზეც, თუ როგორ ხდება ქვეყანაში პოლიტიკური ძალაუფლების ცვლა. საქართველოში განხორციელებული მრავალჯერადი ტრანსფორმაცია დემოკრატიისკენ, ჩვეულებრივ, არ ექცევა კონსტიტუციურ ჩარჩოებში. უფრო მეტიც, ეს პროცესები პოლიტიკურ ძალებს შორის უკიდურესი დაპირისპირებების და საზოგადოების მასობრივი მობილიზების ფონზე ვითარდება. დამარცხებულნი კარგავენ ყველაფერს (მათ შორის, შესაძლოა, კერძო საკუთრებას და პირად თავისუფლებას), როდესაც მთელი ძალაუფლება გამარჯვებულთა ხელში გადადის.³

ქართული პარტიული სისტემა მომავალში შესაძლებელია ამავე მიმართულებით განვითარდეს ან დაარღვიოს ტრადიცია და შექმნას ახალი პრეცედენტი. ის შეიძლება მყარ, სტაბილურ დომინანტურ პარტიულ სისტემად (რაც საქართველოს მექსიკის მაგალითთან, ან სხვა ქვეყნების დამახინჯებული დემოკრატიული მმართველობის გამოცდლებასთან დაახლოებს), ან თანმიმდევრულად განვითარებად მრავალპარტიულ ან ორპარტიულ სისტემად ჩამოყალიბდეს, თუმცა არც სხვა სცენარების გამორიცხვა შეიძლება. ეს, არსებითად, თავად პოლიტიკურ პარტიებზე და მათ ურთიერთთანამშრომლობაზე არის დამოკიდებული. ქართული პოლიტიკური პარტიული სისტემის დასახასიათებლად, მნიშვნელოვანი ინდიკატორი მისი ინსტიტუციონალიზაციის, ფრაგმენტაციისა და პოლარიზაციის დონეა.

ინსტიტუციონალიზაცია

პარტიულ შეჯიბრში ჩართული აქტორების სტაბილურობა, პარტიული სისტემის მაღალი ინსტიტუციონალიზაციის დონის მაჩვენებელია. საქართველოს შემთხვევაში ეს მაჩვენებელი უარყოფითია: ქართული პარტიული სისტემა ნაკლებად ინსტიტუციონალიზებულია.

დამოუკიდებელ საქართველოში ჩატარებულ საპარლამენტო არჩევნებში ბევრი პარტია და ბლოკი მონაწილეობდა, მაგრამ მომდევნო არჩევნებში მათი მხოლოდ უმნიშვნელო ნაწილი იღებდა მონაწილეობას. მაგალითად, 1992 წლის პარლამენტში ოცდაოთხმა პარტიამ და ბლოკმა მოიპოვა წარმომადგენლობა, თუმცა 1995 წლის არჩევნებში მხოლოდ რვა პარტიამ მიიღო მონაწილეობა, და მათგან მხოლოდ ერთმა, ეროვნულ დემოკრატიულმა პარტიამ, შეძლო წარმომადგენლობის მოპოვება. მსგავსი სიტუაცია შეიქმნა 1999 და 2003 წლის საპარლამენტო არჩევნებზეც.

განსაკუთრებით აღსანიშნავია 2004 წლის 28 მარტს ჩატარებული განმეორებითი საპარლამენტო არჩევნები. იგი 2003 წლის 2 ნოემბრის არჩევნების შედეგების ბათილად ცნობის შემდეგ დაინიშნა. მასში მონაწილეობა ოცმა პოლიტიკურმა სუბიექტმა მიიღო. მათ შორის მხოლოდ ოთხი იყო ის პარტია, რომელიც 2003 წლის ნოემბრის არჩევნებში მონაწილეობდა. ეს არ ნიშნავს, რომ ხუთი თვის განმავლობაში ოთხმოცი პროცენტით შეიცვალა პოლიტიკური სპექტრი: პარტიები ქმნიდნენ კოალიციებს ან იცვლიდნენ პარტნიორებს, პოლიტიკოსები გადადიოდნენ ერთი პარტიიდან მეორეში. მაგრამ პარტიული სისტემა ისევ უკიდურესად არასტაბილური რჩება.

რაც შეეხება ცალკეულ პარტიებს, კვლევაში მონაწილე მხოლოდ სამი პარტიის - ახალი მემარჯვენეები, მრეწველობა გადაარჩენს საქართველოს და საქართველოს ლეიბორისტული პარტია - დასახელება შეიძლება, რომლებიც ბოლო წლების მეტ-ნაკლებად წარმატებულ პარტიებს წარმოადგენენ და 2004 წლამდე საპარლამენტო არჩევნებში დამოუკიდებლად მონაწილეობის გამოცდილებაც აქვთ. ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა და საქართველოს კონსერვატიული პარტია, ამჟამად არსებული ფორმით, ვარდების რევოლუციის შემდეგ ჩამოყალიბდნენ. წლების განმავლობაში შედარებით მდგრად პოლიტიკურ ორგანიზაციას რესპუბლიკური პარტია წარმოადგენდა, თუმცა სხვადასხვა არჩევნებზე იგი სხვადასხვა ბლოკსა და ალიანსთან ერთად იღებდა მონაწილეობას.

თითქმის არც ერთი პარტია ამომრჩეველთა მდგრადი მხარდაჭერით არ სარგებლობს. პედერსენის ინდექსი, რომელიც ამომრჩეველთა სიმპათიების ცვალებადობას ასახავს, 1992-1995 წლების საპარლამენტო არჩევნებს შორის 75%25-ს აღწევდა, ხოლო 1995-1999 წლებს შორის კი - 46%25-ამდე დაეცა.⁴ ეს მაჩვენებელი აღმოსავლეთ ევროპის სხვა სახელმწიფოებთან შედარებით საკმაოდ მაღალია და საქართველოში პარტიების ჩამოყალიბება/განვითარების სირთულეებზე მიუთითებს.

საარჩევნო კანონმდებლობის ხშირი ცვლილება (უფრო დაწვრილებით ამასთან დაკავშირებით იხ. თავი: პარტიები და სახელმწიფო) პარტიული სისტემის არასტაბილურობის შენარჩუნების კიდევ ერთი ხელშემწყობი ფაქტორია. ცვლილებები ხშირად უმნიშვნელოა, შესაბამისად, სისტემის არასტაბილურობის ახსნა მხოლოდ ამ მოვლენით საკმარისი არ არის.

პარტიების საზოგადოებრივი მიჯაჭვულობა

პარტიების საზოგადოებაზე მიჯაჭვულობის მაჩვენებელი განსაზღვრავს რამდენად ახლოა ან გაუცხოვებული პოლიტიკური პარტია მოსახლეობისგან და პირიქით; ამასთან, რამდენად წარმატებით ასრულებს პოლიტიკური ორგანიზაცია საზოგადოებრივი ინტერესების წარმოჩენისა და გატარების ფუნქციას. ამ მხრივ, ანალიტიკოსები საკმაოდ სკეპტიკურად აფასებენ ქართული პარტიული სისტემის მდგომარეობას. პარტიული სისტემის არასტაბილურობა გარკვეულწილად ადასტურებს კიდეც ამ სკეპტიციზმს: წარსულში საკმაოდ ძლიერი პოლიტიკური ორგანიზაციები ან მთლიანად გაქრნენ ასპარეზიდან, ან მოხდა მათი სრული მარგინალიზაცია, რაც ნაკლებად შესაძლებელია მომხდარიყო, ამ ორგანიზაციებს დასაყრდენი და მხარდაჭერა რომ ჰქონოდათ საზოგადოებაში.

საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვები ასევე მოწმობენ მოქალაქეების პოლიტიკურ პარტიებთან ასოციაციის დაბალ დონეს. 2001 წელს „გორბის“ მიერ ჩატარებული კვლევის შედეგად გამოკითხულთა 4.4%25 აცხადებდა, რომ ისინი პოლიტიკური პარტიის წევრები არიან. მათი ნახევარი ირწმუნებოდა, რომ ისინი საქართველოს მოქალაქეთა კავშირის წევრები არიან, პარტიისა, რომელიც ვარდების რევოლუციის შემდეგ, საერთოდ, გაქრა პოლიტიკური ასპარეზიდან.⁶ 2004 წლის ივნისში საერთაშორისო რესპუბლიკური ინსტიტუტის მიერ ჩატარებული საქართველოს ამომრჩეველთა განწყობების კვლევის შედეგების მიხედვით მოსახლეობის პოლიტიკურ პარტიისადმი კუთვნილების მაჩვენებელი 2.6%25-მდე დაეცა. ამ საკითხთან დაკავშირებით მნიშვნელოვანი თავად პარტიის მიკუთვნებულობის, წევრობის განსაზღვრაა, რომელიც მომდევნო თავებშია განხილული.

საზოგადოებასთან პოლიტიკური ორგანიზაციების კავშირის სისუსტეს პარტიებიც პრობლემად აღიქვამენ, თუმცა მიაჩნიათ, რომ ამას თავად საზოგადოებაში არსებული პრობლემები განაპირობებენ. ერთ-ერთი პარტიის წარმომადგენლის თქმით, საზოგადოებრივი ინტერეს-ჯგუფები ძალზე სუსტად არიან განვითარებული და საზოგადოებრივი დაკვეთის გამოკვეთა უკიდურესად რთულია. შესაბამისად, კონკრეტული საკითხების გადაწყვეტისას პარტიებს პოლიტიკური რისკის გაწევა და დამოუკიდებლად გადაწყვეტილების მიღება უწევთ.⁷ პასიური მოქალაქეობის პრობლემა, რომელიც განხილული იყო საზოგადოებისა და მოქალაქეობის თავში, არ არის პარტიებისთვის საკმარისი სტიმულის მიმცემი და მათ დემოკრატიის განვითარებაზე ზრუნვა მხოლოდ საზოგადოების მცირე, აქტიურ ნაწილთან თანამშრომლობით უწევთ. ეფექტური პოლიტიკის განსასაზღვრად და გასატარებლად პარტიები სხვადასხვა სოციალური ჯგუფის შესახებ პრაქტიკული ცოდნის მიღებასაც საჭიროებენ.

საარჩევნო სისტემის და პარტიათა ლეგიტიმაცია

ეს ინდიკატორი მჭიდროდ არის დაკავშირებული ზემოთ განხილულ მაჩვენებელთან. იგი აფასებს, რამდენად ენდობა მოსახლეობა პოლიტიკურ პარტიებს და, მათი თვალთახედვით, რამდენად სამართლიანად ტარდება არჩევნები. პოლიტიკური პარტიების მიმართ არსებული ნდობის მაჩვენებლი საკმაოდ დაბალია, დაბალია მისი მაჩვენებელიც სხვა სამოქალაქო ინსტიტუტებთან მიმართებაში.⁸

მოსახლეობა, უმეტესწილად, კონკრეტულ პოლიტიკურ ფიგურებს უცხადებს ნდობას და არჩევანის გაკეთებისას პიროვნებისადმი საკუთარი დამოკიდებულების მიხედვით ხელმძღვანელობს. 2003-2005 წლებში საერთაშორისო რესპუბლიკური ინსტიტუტის მიერ ჩატარებულმა გამოკითხვებმა აჩვენა, რომ მოსახლეობის ორი მესამედი ხმას აძლევდა პარტიას მისი ლიდერისადმი სიმპათიის გამო. მიუხედავად იმისა, რომ იმავე გამოკვლევების შედეგად პოლიტიკური პარტიებისადმი ნდობის მაჩვენებელი 2003 წელს 19%25-იდან 2005 წელს 37%25-ამდე გაიზარდა. ისინი საქართველოში კვლავ იმ ინსტიტუტთა შორის არიან, რომლებსაც ყველაზე ნაკლებად ენდობა საზოგადოება.

საკმაოდ დაბალია მოსახლეობის მხრიდან არჩევნების სამართლიანობისადმი ნდობის მაჩვენებელიც. უკიდურეს ქვედა ზღვარს ამ მაჩვენებელმა 2003 წლის ნოემბერში მიაღწია, თუმცა მოგვიანებით შედარებით გაიზარდა. საერთაშორისო და ადგილობრივი სადამკვირვებლო ორგანიზაციები საქართველოში ჩატარებულ არჩევნებს ხშირად აფასებდნენ როგორც არასამართლიანს და ეს შეფასებები 2003 წლის ნოემბრამდე უარესდებოდა. არჩევნებისადმი უნდობლობას ხშირად თავად პოლიტიკური პარტიებიც გამოხატავენ და ხელისუფლებას მრავალრიცხოვან დარღვევებზე მიუთითებენ. მსგავსი უნდობლობა, ძირითადად, წინა რეჟიმისთვის იყო დამახასიათებელი, თუმცა ეს განწყობა - მართალია, შედარებით დაბალი დონით - ვარდების რევოლუციის შემდეგაც არის შენარჩუნებული. ხელისუფლების ოპონენტები, ჩვეულებრივ, არჩევნების პირდაპირ გაყალბებაზე არ საუბრობენ, თუმცა ამომრჩევლებზე ზეწოლასა და სახელმწიფო რესურსების არამიზნობრივ, პარტიული ინტერესებისთვის გამოყენებაზე მიუთითებენ.

თავად მოსახლეობის მონაწილეობას ან არმონაწილეობას არჩევნებში, სწორედ, არჩევნების არასამართლიანად ჩატარების შიში განაპირობებს. საერთაშორისო რესპუბლიკური ინსტიტუტის მიერ ჩატარებული გამოკითხვის მიხედვით, 2003 წელს არჩევნებში მონაწილეობის მიღების მსურველთა 26%25-მა განაცხადა, რომ ამ ნაბიჯს საარჩევნო უბანზე გაყალბების თავიდან აცილების მიზნით დგამს. მეორე მხრივ, არჩევნებში მონაწლეობის სურვილის არმქონე პირთა 32%25 დარწმუნებული იყო, რომ არჩევნები გაყალბდებოდა, შესაბამისად, საკუთარი მონაწილეობის აზრს ვერ ხედავდა. 2003 წელს მოსახლეობის 65%25 დარწმუნებული იყო, რომ 2002 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნების შედეგები გაყალბდა, ხოლო 50%25-ს მიაჩნდა, რომ მომავალი 2003 წლის საპარლამენტო არჩევნების შედეგები აუცილებლად გაყალბდებოდა. ამასთან, მოსახლეობა არჩევნების გაყალბებაში, უმეტესწილად, მმართველ პარტიასა და ხელისუფლებას ადანაშაულებდა.⁹

პარტიული სისტემის ინსტიტუციონალიზაციას და სტაბილურობას, თავად პარტიების ორგანიზაციების სიძლიერე განაპირობებს. იმ შემთხვევაში, თუ პარტიებს აქვთ მტკიცე ორგანიზაციული სტრუქტურა, ფლობენ საკმარის მატერიალურ, ადამიანურ და პროფესიულ რესურსებს, არ არიან ლიდერზე დამოკიდებული და მოგვარებული აქვთ შიდა მენეჯმენტი, იზრდება მათი სიცოცხლისუნარიანობის, მობილობის და ადაპტირების შესაძლებლობები. საბოლოოდ, ეს ქვეყანაში პარტიული სისტემის სიცოცხლისუნარიანობას და სტაბილურობას განაპირობებს. ეს მაჩვენებელი დეტალურად განხილული იქნება ქვემოთ, შესაბამის თავში.

ფრაგმენტაცია

პარტიებს შორის ურთიერთობების ხასიათს მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს პარტიული სისტემის ფრაგმენტაციის დონე. იგი სისტემაში მოქმედი მეტ-ნაკლებად გავლენიანი საპარლამენტო და არსაპარლამენტო პარტიების რიცხოვნობით ფასდება.¹⁰ კერძოდ, ფრაგმენტულია პარტიული სისტემა, თუ მასში წარმოდგენილი პარტიების რაოდენობა დიდია. საქართველოში დომინანტური მმართველი პარტიის პარალელურად პოლიტიკური ოპოზიცია რამდენიმე პარტიით არის წარმოდგენილი, რომლებიც მეტ-ნაკლებად თანაბარი გავლენით და საზოგადოებრივი მხარდაჭერით სარგებლობენ.¹¹ ზოგადად, პარტიული სისტემა ხმებისა და არჩევნების შემდგომი პოლიტიკური ძალაუფლების მაღალი კონცენტრაციით ხასიათდება, რაც, ჩვეულებრივ, არ მიიღწევა კოალიციებისა შექმნისა და თანამშრომლობის საფუძველზე. მოსახლეობის განწყობების ცვალებადობის მაღალი მაჩვენებლის პირობებში, არჩევნებს შორის პერიოდში საკმაოდ რთულია იმის განსაზღვრა, თუ რომელი პოლიტიკური ძალა აღმოცენდება მმართველ და რომელი ძირითად ოპოზიციურ პარტიად. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში დარეგისტრირებულ პარტიათა რიცხვი საკმაოდ მაღალია (180-ზე მეტი), ამ მაჩვენებლით სისტემის ფრაგმენტაციის შეფასება არასწორი იქნებოდა, რადგან მათი უმეტესობა საერთოდ არ მონაწილეობს პოლიტიკურ პროცესებში.

არსებული სიტუაცია პრობლემურად აღიქმება თავად პარტიების მიერ. მათ მიაჩნიათ, რომ მრავალი პატარა პარტიის არსებობის გამო იფანტება იდენტური ინტერესების მქონე სოციალური ჯგუფების ხმები, რაც ასუსტებს თითოეულ პარტიას ცალ-ცალკე და არაპროპორციულად წარმოაჩენს სოციალური ფენების ინტერესებს. დღესდღეობით არ არსებობს კონსენსუსი იმის შესახებ, თუ რა რაოდენობის პოლიტიკური აქტორის არსებობა იქნებოდა ყველაზე ოპტიმალური საქრთველოსთვის. ბევრი არ ეთანხმება იმ მოსაზრებას, რომ ქვეყანაში ორპარტიული სისტემა უნდა ჩამოყალიბდეს. ხშირად კი იმაზე მიუთითებენ, რომ ამ საკითხის განხილვა და ხელოვნური ციფრების დაწესება საჭირო არ არის, რადგან საზოგადოებისთვის საჭირო პარტიების რიცხვი „პოლიტიკურმა ბაზარმა“ თავისით უნდა დაარეგულიროს.

ფრაგმენტაციის დონის დარეგულირების ერთ-ერთი მექანიზმი პროპორციულ არჩევნებში საარჩევნო ბარიერის არსებობაა. რამდენადაც ფრაგმენტაციის მაღალი მაჩვენებელი, პოლიტიკურ და სამოქალაქო საზოგადოებაში არასასურველ მოვლენად აღიქმებოდა, საარჩევნო ბარიერი თანმიმდევრულად იზრდებოდა და 1999 წელს მან შვიდ პროცენტს მიაღწია. მოგვიანებით ოპოზიციური პარტიები საარჩევნო ბარიერის დაწევის მოთხოვნით გამოვიდნენ. უკანასკნელ პერიოდში გამოიკვეთა, რომ თითქმის ყველა პარტია თანხმდება, რომ საარჩევნო ბარიერი 4-5%25-ზე დაბალი არ უნდა იყოს: უფრო დაბალი საარჩევნო ბარიერი ფრაგმენტაციის დონის გაზრდის ხელშემწყობ ფაქტორად აღიქმება.

პოლარიზაცია

ამ მაჩვენებლით ფასდება პოლიტიკურ აქტორებს შორის არსებული იდეოლოგიური/ღირებულებითი განსხვავებულობის და პრინციპული შეუსაბამობის დონე. თუ პოლიტიკური აქტორების იდეოლოგიური შეხედულებები რადიკალურად განსხვავდება ერთმანეთისგან, მაშინ პარტიული სისტემა მაღალი პოლარიზაციის დონით ხასიათდება. მსგავს სისტემებში გართულებულია პარტიათშორისი თანამშრომლობა. შესაბამისად, ასეთი სისტემები არასტაბილურია და „რისკის“ მატარებლებად ითვლება. პოლიტიკური პარტიული სისტემის პოლარიზაცია, მისი შეფასების ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი მახასიათებელია.¹²

ქართული პოლიტიკური სისტემა დაბალი პოლარიზაციის დონით ხასიათდება, ყოველ შემთხვევაში, პარტიებს შორის ფორმალური იდეოლოგიური განსხვავებულობის თვალასაზრისით. მეტ-ნაკლებად ძლიერი პოლიტიკური პარტიების უმრავლესობა თავს მემარჯვენე-ცენტრისტული იდეოლოგიის მატარებლად მიიჩნევს და მხოლოდ საქართველოს ლეიბორისტული პარტია აღიქვამს თავს მემარცხენე პოლიტიკურ ძალად. ამასთან, მემარჯვენე-ცენტრისტთა მოთხოვნები ხშირად არ განსხვავდება მემარცხენე პარტიების მოთხოვნებისგან და მათ შორის თანამშრომლობას იდეოლოგიური განსხვავებულობა არ უშლის ხელს. სინამდვილეში, პარტიების ხედვებსა და სოციალურ იდენტობაში ძალიან ბევრი საერთო ელემენტია. უფრო მეტიც, იდეოლოგიურად განსხვავებულ პარტიებს შორის წარმატებული ტაქტიკური თანამშრომლობის არაერთი პრეცედენტი არსებობს. საინტერესოა, რომ თავად ლიდერებიც კი ნაკლებ ყურადღებას აქცევენ პარტიებს შორის არსებულ იდეოლოგიურ განსხვავებებს.¹³

შესაბამისად, მოსახლეობისთვის რთულია პარტიებს შორის არსებული იდეოლოგიური განსხვავებულობის აღქმა. საერთაშორისო რესპუბლიკურმა ინსტიტუტმა 2004 წლის ივნისს განახორციელა კვლევა, რომლის ფარგლებში რესპონდენტებს შკალაზე პარტიების მემარჯვენე-მემარცხენედ განლაგებას სთხოვდა. გამოკითხულთა 39%25-ისთვის რთული აღმოჩნდა პასუხის გაცემა და კითხვარში პასუხად „არ ვიცი“-ს უთითებდა. რესპოდენტთა 12%25-მა კი ჩათვალა, რომ ახალი მემარჯვენეები და მრეწველები მემარცხენე პარტიები არიან, მაშინ, როდესაც საქართველოში ისინი ყველაზე მემარჯვენე ორიენტაციის მქონე პოლიტიკურ ძალად ითვლებიან.

სხვადასხვა პარტიის ამომრჩეველთა სოციალური მახასიათებლებიც პარტიული სისტემის პოლარიზაციის დაბალ ხარისხზე მიუთითებენ. ქვემოთ მოცემული ცხრილი 8, რომელიც საერთაშორისო რესპუბლიკური ინსტიტუტის კვლევების შედეგებს ეყრდნობა, წარმოადგენს ორი ურთიერთსაპირისპირო იდეოლოგიის მქონე პარტიის ამომრჩეველთა სოციო-ეკონომიკურ პორტრეტს.

ცხრილი 8. ამომრჩეველთა სოციალური პორტრეტი

მიუხედავად იმისა, რომ ქართულ პარტიულ სისტემას იდეოლოგიისა და პოლიტიკის საკითხებში პოლარიცაზიის დაბალი დონე ახასიათებს, პოლიტიკური ცხოვრება, კონფრონტაციის თვალსაზრისით, მაღალი პოლარიზაციით გამოირჩევა, რაც ძირითადად, ოპოზიციურ და სახელისუფლებო პარტიებს შორის არსებული მწვავე დაპირისპირებით გამოიხატება. ეს საკითხი დაწვრილებით მომდევნო ქვეთავში არის განხილული.

პარტიათშორისი ურთიერთობების თავისებურებანი საქართველოში

ქართული პარტიული სისტემა თავისებურებებებით ხასიათდება და განსაკუთრებულ ყურადღებას მოითხოვს. მათ შორის მნიშვნელოვანია სახელისუფლებო და ოპოზიციური პარტიების ურთიერთობა, პარტიათა შორის ნდობის ნაკლებობა და პიროვნული ურთიერთობების პრიმატი.

დომინანტური პარტია და ოპოზიცია: ქვეყანაში პარტიული სისტემის მთავარი მახასიათებელი პოლიტიკური სპექტრის მმართველ და ოპოზიციურ პარტიებად დაყოფაა. ეს დაყოფა აქტუალური იყო როგორც ვარდების რევოლუციამდე, ისე მის შემდეგ. საქართველოს საკანონმდებლო ორგანოში მუდმივად წარმოდგენილია ერთი სახელისუფლებო პარტია, რომელიც აბსოლუტური უმრავლესობით სარგებლობს და შეუძლია სხვა პარტიებთან შეუთანხმებლად მიიღოს გადაწყვეტილებები და გამოსცეს კანონები.¹⁴ პარლამენტში დიდი რაოდენობით არიან წარმოდგენილნი თავისუფალი მაჟორიტარი დეპუტატები, მაგრამ ისინიც, ძირითადად, სახელისუფლებო უმრავლესობას უჭერენ მხარს. სახელისუფლებო პარტია წარმოადგენს აღმასრულებელი ხელისუფლების დაკომპლექტების მთავარ წყაროსაც. მართალია, ქართული კანონმდებლობა განასხვავებს პოლიტიკურ და არაპოლიტიკურ საჯარო მოხელეთა თანამდებობებს, მაგრამ მისი პრაქტიკაში გათვალისწინება თითქმის არ ხდება. ამას ერთვის ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების შეზღუდული უფლებამოსილებები და ეკონომიკური რესურსები, რის გამოც მათი გავლენა პოლიტიკაზე უმნიშვნელოა. არსებული ვითარება ხელს უწყობს ხელისუფლების თავისუფლების მაღალ ხარისხს, რაც შეიძლება ქვეყნისთვის საჭირო რეფორმების გასატარებლად იქნეს გამოყენებული.

პარტიების უმრავლესობას მიაჩნია, რომ ერთპარტიული მმართველობისგან მიღებული სიკეთე ვერ აბალანსებს იმ ნეგატიურ შედეგებს, რაც მას თან ახლავს, რადგან პოლიტიკური ძალაუფლების ერთპიროვნული კონტროლი საფრთხეს უქმნის ქვეყანაში დემოკრატიული პროცესების განვითარებას.

სახელისუფლებო პარტია, თავის მხრივ, ოპოზიციას „არაკონსტრუქციულობაში“ დებს ბრალს: ისინი მხოლოდ ხელისუფლების პოლიტიკის კრიტიკით არიან დაკავებულნი და რეალურ ალტერნატივას არ სთავაზობენ. ოპოზიცია კი მიუთითებს, რომ სახელისუფლებო პარტია 2/3-ით, კონსტიტუციური უმრავლესობით არის წარმოდგენილი, შესაბამისად, აზრი ეკარგება პარლამენტში მათ ოპოზიციურ საქმიანობას.¹⁵

ერთი პარტიის დომინირებას სუსტსა და დანაწევრებულ ოპოზიცაზე თან ახლავს პოლიტიკური პასუხისმგებლობის საკითხი. ოპოზიციური პარტიები ქვეყანაში განვითარებულ მოვლენებზე პასუხისმგებლობას მთლიანად სახელისუფლებო პარტიას აკისრებენ და ამ პასუხისმგებლობას ისინი არ ინაწილებენ. ამ მოსაზრებას თავად სახელისუფლებო პარტიის წარმომადგენელიც იზიარებს: „ეს არის მმართველი პარტია და მას სთხოვენ პასუხს მთავრობის ნებისმიერი ნაბიჯისთვის. ამომრჩევლები ფიქრობენ, რომ, თუ ბიუროკრატია ცუდად მუშაობს, ეს იმ პარტიის ბრალია, რომელსაც ხმა მისცეს და რომლისგანაც რაღაცის შეცვლას ითხოვდნენ.“¹⁶

არსებული სიტუაცია გამორიცხავს სახელისუფლებო და ოპოზიციური პარტიების თანამშრომლობას, რადგანაც პოლტიკური აქტორები ურთიერსაჭიროების მნიშვნელობას ვერ ხედავენ. „პრეზიდენტი სააკაშვილი ხელისუფლებაში 97%25-იანი მხარდაჭერით მოვიდა. მას არ სჭირდება ოპოზიციასთან თანამშრომლობა და არც თანამშრომლობს. „ჩვენ სახელისუფლებო პარტიისთვის გავლენის არმქონე ორგანიზაცია ვართ. ჩვენ შორის თანამშრომლობა მხოლოდ მაშინ იქნება შესაძლებელი, როდესაც გაჩნდება ურთიერთსაჭიროება.“¹⁷ მმართველი პარტიის სიძლიერე ხშირ შემთხვევაში ოპოზიციური პარტიების მიერ საფრთხედ აღიქმება. ისინი ირწმუნებიან, რომ ხელისუფლებას გავლენა აქვს სასამართლოზე, მედიაზე, საარჩევნო ადმინისტრაციაზე. ოპოზიციური პარტიები ამ საფრთხის შემცირების ძირითად გზას დემოკრატიული ინსტიტუტების გაძლიერებაში, ქვეყნის დეცენტრალიზაციასა და ხელისუფლების შტოებს შორის ბალანსის მიღწევაში ხედავენ, რაც, მათი აზრით, პოლიტიკურ პარტიებს განვითარებისთვის აუცილებელ თანასწორ პირობებს შეუქმნის.

ოპოზიციური პარტიები ცდილობენ ერთიანი ძალებით და რესურსების გაერთიანებით შეასუსტონ სახელისუფლებო პარტიის პოზიციები. მაგალითად, ხუთ მაჟორიტარულ ოლქში 2005 წელს ჩატარებული შუალედური არჩევნების დროს ოთხმა ოპოზიციურმა პარტიამ საერთო კანდიდატები დაუპირისპირა (თუმცა, უშედეგოდ) სახელისუფლებო პარტიის კანდიდატებს. სანამ ოპოზიციური პარტიები სუსტები არიან, მათ ურთიერთობებში იდეოლოგიურ განსხვავებულობას ნაკლები ყურადღება ექცევა.

პარტათაშორის ნდობის ნაკლებობა და პიროვნეული ურთიერთობების პრიმატი. პოლიტიკური სივრცის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი თავისებურება პარტიებს შორის ნდობის ნაკლებობაა. ჩვეულებრივ, პარტიები ყველა პოლიტიკურ ორგანიზაციასთან თანამშრომლობის მზადყოფნას გამოთქვამენ: „ჩვენ ყველა პარტიასთან ნორმალური ურთიერთობა გვაქვს. არავისთან არ გვაქვს ანტაგონისტური დამოკიდებულება და ყველასთან დიდი სურვილით ვითანამშრომლებთ.“¹⁸ თუმცა, ხშირად საჯარო გამოსვლებში ერთმანეთს ბრალს უპირინციპობაში სდებენ. აშკარაა, რომ ძალიან დაბალია სახელისუფლებო პარტიასა და ოპოზიციურ პარტიებს შორის ურთიერთნდობა. ამას თან ერთვის თავად ოპოზიციურ პარტიებს შორის არსებული ნდობის დაბალი ხარისხი. ოპოზიციური პარტიის ლიდერებს ხშირად ეჭვი შეაქვთ მეორე პარტიის იდეოლოგიურ პრინციპულობაში და ერთმანეთს ხელისუფლებასთან ფარულ თანამშრომლობაში სდებენ ბრალს.¹⁹

მეტ-ნაკლებად ძლიერი ქართული პოლიტიკური პარტიების აბსოლუტური უმრავლესობა „ფრაქციული“ წარმოშობისაა, რაც მათ შორის ურთიერთობის თავისებურებებს განაპირობებს. პარტიები, ჩვეულებრივ, საკანონმდებლო ორგანოში გამოკვეთილი პოლიტიკური ლიდერების გარშემო იქმნება. ისინი პარლამენტში ძლიერი პოლიტიკური სიის შემადგენლობით ხვდებიან, მოგვიანებით კი ამ პარტიის რიგებს პრინციპულ საკითხებზე შეუთანხმებლობის ან იმედგაცრუების გამო ტოვებენ და ქმნიან ოპოზიციურ ფრაქციას, რაც ხშირ შემთხვევაში პარტიის ჩამოყალიბებით მთავრდება. კვლევაში მონაწილე პარტიებს შორის გამონაკლისს მხოლოდ რესპუბლიკური პარტია და მრეწველობა გადაარჩენს საქართველოს წარმოადგენენ (თუმცა რესპუბლიკელებმა 2004 წლის მარტში პარლამეტში წარმომადგენლობა ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის სიით მიიღეს და ოპოზიციაში იმავე წლის ზაფხულში გადავიდნენ). პარტიული გახლეჩა სხვა მიმართულებითაც ხდება. მაგალითად, 2002 წელს თბილისის საკრებულოში არჩეული ლეიბორისტული პარტიის წევრები ნაციონალური მოძრაობის ფრაქციაში გადავიდნენ (რომელიც ამ პერიოდში სახელმწიფო დონეზე ჯერ კიდევ ოპოზიციურ პარტიას წარმოადგენდა). პარტიული კუთვნილების მსგავსი შეცვლა ღალატად აღიქმება, რაც ძაბავს პარტიებს შორის ურთიერთობებს.

რამდენადაც პარტიები მთლიანად მათი ლიდერების ან ლიდერთა მცირე ჯგუფის პიროვნულ თვისებებზე არიან დამოკიდებულნი, კოალიციების შექმნას და დაშლას პარტიულ ლიდერთა ვიწრო წრეში არსებული ურთიერთნდობა განაპირობებს. პიროვნული ამბიციების ურთიერთშეჯახება ხშირად ხელს უშლის მსგავსი იდოლოგიის მქონე პარტიების დაახლოებას და კოალიციის შემთხვევაში ისინი შედარებით „ნეიტრალური“ პიროვნების მედიაციას საჭიროებენ. მაგალითად, საქართველოს კონსერვატიულმა პარტიამ და რესპუბლიკურმა პარტიამ 2005 წელს შექმნეს ერთიანი ოპოზიციური ფრაქცია (დემოკრატიული ფრონტი) პარლამენტში, რომლის ლიდერი ნეიტრალური პიროვნება, ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის ყოფილი წევრი დავით ზურაბიშვილი გახდა.

პარტიულ ურთიერთობებთან შედარებით პიროვნული დამოკიდებულების პრიმატი მნიშვნელოვანია არა მარტო ლიდერების, არამედ რეგიონების დონეებზეც. პარტიული ტერიტორიული ორგანიზაციის წევრები ხშირად სხვა პარტიებთან ურთიერთობის ფორმებს პიროვნული თვისებების მიხედვით არჩევენ. თუ ადგილობრივ წარმომადგენლობით ორგანოში პარტიის ავტორიტეტულ წევრს „ეთაკილება“ სხვა პარტიის წარმომადგენელთან ურთიერთობა, ეს მნიშვნელოვნად უშლის ხელს რეგიონში პარტიულ ორგანიზაციებს შორის თანამშრომლობას.

პარტიათშორისი თანამშრომლობა და დაპირისპირება

თანამშრომლობის ფორმები. პარტიათშორისი თანამშრომლობის ყველაზე გავრცელებული ფორმა წინასაარჩევნოდ ბლოკების და ალიანსების შექმნაა. ეს ალიანსები ხშირად დროებითი და ტაქტიკურია, თუმცა, პარტიების შერწყმის პრეცედენტებიც არსებობს. ამ ნაბიჯის გადადგმას პარტიებს მაღალი საარჩევნო ბარიერი (7%25) უბიძგებთ. პარტიების მხოლოდ მცირე ნაწილს შეუძლია დარწმუნებული იყოს, რომ ბარიერის დამოუკიდებლად გადალახვას შეძლებს. საარჩევნო ბლოკების შექმნაში ჩართული არიან განსხვავებული პოტენციალის მქონე პარტიები. ხშირად პატარა პოლიტიკური ორგანიზაციები ძლიერი პარტიების ირგვლივ ირაზმებიან და მათ სატელიტებად იქცევიან. მაგალითად, 2003 წლის არჩევნების წინ რამდენიმე პატარა პარტია საქართველოს მოქალაქეთა კავშირთან, იმ პერიოდის მმართველ პარტიასთან, ერთ ბლოკში - ახალი საქართველოსთვის - გაერთიანდა. ძლიერი პარტიებისთვის მსგავსი ალიანსების შექმნა დამატებითი ადამიანური რესურსის ან/და პოპულარული საჯარო პიროვნების მოპოვების შესაძლებლობაა, ხოლო პატარა ორგანიზაციებისთვის - პარლამენტში მოხვედრის ერთადერთი შანსი.

ჩვეულებრივ, საარჩევნო ბლოკის ან ალიანსის შექმნას პარტიების უმრავლსობა დადებითად აფასებს. გამონაკლისს საქართველოს ლეიბორისტული პარტია წარმოადგენს. პარტიაში მიაჩნიათ, რომ საარჩევნო ბლოკი „მერკანტილური გარიგებების შედეგია“ და არჩევნების დამთავრებისთანავე (თუნდაც წარმატების შემთხვევაში) დაშლისთვის არის განწირული. „ცივილიზებულ სამყაროში ბლოკი ნორმალური მოვლენაა და საფრთხეს არ შეიცავს, მაგრამ აქ ზნეობრივადაც არ არის მისაღები.“²⁰ შესაბამისად, ამ პარტიისთვის სხვა პარტიებთან კოალიციის შექმნა მხოლოდ არჩევნების შემდეგ, ხელისუფლების დაკომპლექტებისას არის მისაღები.

პარტიათშორისი თანამშრომლობის კიდევ ერთი ფორმა წარმომადგენლობით ორგანოებში ერთიანი ფრაქციული მუშაობაა. ამისკენ მათ კანონის მოთხოვნა უბიძგებს, რომელიც პარლამენტში ფრაქციის შექმნის, შესაბამისად, ამ სტატუსთან დაკავშირებული რესურსებისა და პრივილეგიების მოპოვების უფლებას, არანაკლებ, პარლამენტის ათ წევრს აძლევს.

პარტიები ალიანსებს ტაქტიკური მოსაზრებებით ქმნიან და კონკრეტული საკითხების გადასაწყვეტად საკუთარ ძალებს აერთიანებენ. მსგავსი ალიანსების ჩამოყალიბება, ძირითადად, ოპოზიციურ პარტიებს შორის ხდება. მაგალითად, 2005 წლის ბოლოს თბილისის მერის პირდაპირი არჩევნების მოთხოვნით ყველა ძირითადი ოპოზიციური პარტია გამოვიდა (ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის მიერ ინიცირებული კანონპროექტის მიხედვით, რომელიც მოგვიანებით პარლამენტმა დაამტკიცა, თბილისის მერს ქალაქის საკრებულო ირჩევს). ხელისუფლების მიერ მიღებული კონკრეტული გადაწყვეტილებების და გადადგმული ნაბიჯების კრიტიკის მიზნით ოპოზიციური პარტიები ხშირად საპროტესტო აქციებსაც აწყობენ.

2005 წელს ოთხმა ოპოზიციურმა პარტიამ (საქართველოს კონსერვატიული პარტია, საქართველოს ლეიბორისტული პარტია, ახალი მემარჯვენეებისა და მრეწველების ერთიანი ბლოკი და თავისუფლების პარტია) პარტიათშორისი თანამშრომლობის ახალი ფორმის - წინასწარი არჩევნების - პრაიმერის ჩატარება სცადა. პრაიმერი 2005 წლის ოქტომბრის შუალედურ არჩევნებამდე ხუთ მაჟორიტარულ ოლქში ორი კვირით ადრე ჩატარდა. ყველა პარტიას შეეძლო საკუთარი კანდიდატის დასახელება, მათ შორის გამარჯვებული კი არჩევნებზე ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის კანდიდატს უნდა დაპირისპირებოდა.²¹ საარჩევნო თვალსაზრისით, ექსპერიმენტი წარუმატებელი აღმოჩნდა: ხუთივე ოლქში გაერთიანებული ოპოზიციური კანდიდატები დამარცხდნენ. უფრო მეტიც, ისნის რაიონის გამოკლებით, პრაიმერთან დაკავშირებით მიღწეული შეთანხმების მიუხედავად, წინასწარ არჩევნებში დამარცხებულმა პარტიებმა ოპოზიციის ერთიანი კანდიდატის მხარდასაჭერად საკმარისი ძალისხმევა არ გაწიეს. მიუხედავად წარუმატებლობისა, ეს მექანიზმი მაჟორიტარულ არჩევნებში ოპოზიციური პარტიების კანდიდატთა გამარჯვების შესაძლებლობას ზრდის. ოღონდ, საკითხავია, გამოიყენებენ თუ არა ოპოზიციური პარტიები თანამშრომლობის ამ ფორმას მომავალშიც.

წარსულში პარტიების მიერ დეკლარილებული იდეოლოგიური პრინციპები მნიშვნელოვან ფაქტორს არ წარმოადგენდა მათ მიერ პოლიტიკური პარტნიორების შერჩევის პროცესში. უკანასკნელ პერიოდში პოლიტიკური ალიანსების შექმნაზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს პარტიის დამოკიდებულება ვარდების რევოლუციის მიმართ. კვლევაში ჩართული ოპოზიციური პარტიებიდან რესპუბლიკური პარტია და საქართველოს კონსერვატიული პარტია აქტიურად იყვნენ ჩართულნი რევოლუციაში; დანარჩენებმა რევოლუციაში მონაწილეობისგან თავი შეიკავეს. იმ პერიოდში ჩამოყალიბებული გამყოფი ხაზი დღესაც ინარჩუნებს აქტუალობას. საქართველოს კონსერვატიული პარტიის წარმომადგენელს მიაჩნია, რომ „მსგავსი იდეოლოგიური მსოფლმხედველობის მქონე პარტიათა ინტეგრაციას ხელს უშლის განსხვავებული ორგანიზაციული სტრუქტურა და ვარდების რევოლუციასთან დამოკიდებულება“²². ამ უკანასკნელს სერიოზულ პრობლემად აღიქვამენ ახალი მემარჯვენეებიც: „ჩვენსა და სხვა მემარჯვენეებს შორის შეიძლება ბევრი საერთოა, მაგრამ ჩვენ და ისინი ვიდექით სხვადასხვა ფლანგზე, როცა იყო რევოლუცია. ეს ჯერ კიდევ აქტუალური საკითხია და დიდი მნიშვნელობა აქვს.“²³

კიდევ ერთი წინაღობა, რაც შედარებით მსგავსი პოლიტიკური მრწამსის მქონე პარტიების ინტეგრაციას ხვდება, მათი სტრატეგიული პრიორიტეტებია. ერთ-ერთი მათგანის თქმით: „ჩვენ ხშირად გვაქვს სხვა პარტიებთან თანხვედრა „რა“-ში. ანუ რა არის გასაკეთებლი, თუმცა დიდი განსხვავებებია „როგორ“-ში.“²⁴

შეჯიბრი და დაპირისპირება. პოლიტიკური შეჯიბრი პარტიული პოლიტიკის მთავარი ნაწილია. ის დაძაბულობის პიკს წინასაარჩევნოდ აღწევს, როდესაც პარტიები ერთმანეთს ამომრჩეველთა ხმებში ეცილებიან. თუმცა, კონკურენცია საკმაოდ დაძაბულია არჩევნებს შორის პერიოდშიც, როდესაც პოლიტიკური დებატები არჩევით ორგანოში ან მედიაში ეწყობა.

ქართული პოლიტიკური პარტიული სისტემის ერთ-ერთი ზოგადი დამახასიათებელი თვისება ისაა, რომ შეჯიბრი, მეტწილად, სახელისუფლებო და ოპოზიციურ პარტიებს შორის მიმდინარებს. თავად ოპოზიციური პარტიები საჯარო გამოსვლებში ნაკლებად საუბრობენ მათ შორის არსებულ განსხვავებებზე, თუმცა, ბუნებრივია, რომ ერთმანეთს საზოგადოებრივი მხარდაჭერის მოსაპოვებლად ეჯიბრებიან. კონკურენციის ერთ-ერთი მთავარი კომპონენტი ხელისუფლების კრიტიკაა; პარტიებს მიაჩნიათ, რომ, თუ კარგად გააკრიტიკებენ ხელისუფლების მიერ გადადგმულ ნაბიჯებს, მეტი ამომრჩევლის კეთილგანწყობას მოიპოვებენ. წარსულის გამოცდილება მოწმობს, რომ ხელისუფლების შეუპოვარ ოპონენტად წარმოჩენა ოპოზიციური პარტიების პოპულარობაზე დადებითად აისახება.

დამოუკიდებლობის შემდეგ ქართული პოლიტიკური სივრცე პოლიტიკურ პარტიათა შორის არსებული სერიოზული დაპირისპირებით ხასიათდებოდა. მნიშვნელოვანია, რომ ხშირი ფიზიკური ძალადობის მიზეზი არა პოლიტიკური საკითხები, არამედ პიროვნული უთანხმოებები იყო. პოლიტიკური დებატების მონაწილეები როგორც საკანონმდებლო ორგანოში, ისე სატელევიზიო გადაცემებში ერთმანეთს არაკეთილსინდისიერებაში, გაუნათლებლობაში, ქვეყნის ინტერესების საწინააღმდეგო ქმედებაში, კრიმინალური მეთოდების გამოყენებაში ადანაშაულებენ. სიტყვიერი შეურაცხყოფა ხშირად ფიზიკურ ძალადობაშიც გადაზრდილა. მსგავსი დებატები, მეტწილად, სახელისუფლებო და ოპოზიციურ პარტიებს შორის იმართება, თუმცა ადგილი აქვს ოპოზიციურ პარტიებს შორის დაპირისპირებასაც.

რამდენადაც ფიზიკური ანგარიშსწორება პარტიული დაპირისპირებების დამახასითებელ თავისებურებად მიიჩნევა, პარტიების ნაწილს ჰყავს კარგ ფიზიკურ ფორმაში მყოფი ახალგაზრდა მამაკაცთა ჯგუფები, რომლებიც მზად არიან მსგავს დაპირსპირებაში მონაწილეობის მისაღებად. მათი მთავარი ფუნქცია ოპონენტთა პროვოცირება და პრობლემის ფიზიკური ძალადობით დარეგულირებაა. ბევრ მათგანს კრიმინალური წარსული აქვს. ეს ჯგუფები ვარდების რევოლუციამდე ჩამოყალიბდნენ, მაგრამ დღემდე განაგრძობენ ფუნქციობას. შიდაპარტიულ ჟარგონზე მათ „ზონდერ ჯგუფებად“ მოიხსენიებენ. პარტიები ირწმუნებიან, რომ პოლიტიკურ ძალთა უმრავლესობას ჰყავს ასეთი დაჯგუფებები. მათი აზრით, ამ ჯგუფების ყოლა გარდაუვალი აუცილებლობაა, რადგან მათ გარეშე პარტია დაუცველი დარჩებოდა. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მათი როლი საარჩევნო პერიოდში, რადგან ახალგაზრდა მამაკაცთა ასეთი ჯგუფები არჩევნების გაყალბებისგან დაცვის მნიშვნელოვანი საშუალებაა.

საინტერესოა, რომ სერიოზული პიროვნული დაპირისპირება უფრო მეტად პარტიების ლიდერთა ურთიერთობას ახასიათებს. მიუხედავად ამ საკმაოდ დაძაბული ურთიერთობებისა, პარტიის ქვედა დონის და საარჩევნო ადმინისტრაციაში წარმომადგენელთა ურთიერთდამოკიდებულება ცივილური და ზოგ შემთხვევაში მეგობრულია.

___________________

¹ Robert Jackson and Doreen Jackson, A Comparative Introduction to Political Science, Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey, 1996. გვ.323

² იქვე, გვ. 323.

³ პოლიტიკური ძალაუფლების ცვლილების სტაბილურობაზე საპრეზიდენტო სისტემის გავლენასთან დაკავშირებით იხ: Juan Linz, “The Perils of Presidentialism”, Journal of Democracy, ½1, 1990; გვ. 51-59.

⁴ Jonathan Wheatley, Georgia from National Awakening to Rose Revolution: Delayed Transition in the Former Soviet Union, Ashgate Publishing Company, Burlington, 2005 გვ. 158. მაღალი პროცენტული მაჩვენებელი ამომრჩეველთა სიმპათიების მნიშვნელოვანი ცვალებადობის მაჩვენებელია.

⁵ Jonathan Wheatley, Georgia from National Awakening to Rose Revolution: Delayed Transition in the Former Soviet Union, Ashgate Publishing Company, Burlington. 2005, გვ. 158.

⁶ გია ნოდია, პოლიტიკური პარტიები, დემოკრატიის მშენებლობა საქართველოში, გვ. 47.

⁷ რესპუბლიკური პარტიის წევრი.

⁸ 2004 წელს კავკასიის კვლევითი რესურსების ცენტრის მიერ ჩატარებულმა კვლევამ გამოავლინა, რომ გამოკითხულთა 41.4%25 უნდობლობას უცხადებს პოლიტიკურ პარტიებს, მხოლოდ 27%25 ენდობა მათ. 2005 წელს ეს მაჩვენებელი, შესაბამისად, 38.1%25 და 18%25 გახდა (გაიზარდა ნეიტრალური დამოკიდებულების მქონეთა რიცხვი). ეს სხვა სამოქალაქო (პოლიტიკურ და სოციალურ) ინსტიტუტებთან - მათ შორის, პარლამენტთან, პოლიციასა და სასამართლო ხელისუფლებასთან - შედარებით ყველაზე დაბალი მაჩვენებელი იყო. 2003, 2004 და 2005 წლებში საერთაშორისო რესპუბლიკურმა ინსტიტუტმა საზოგადოებრივი განწყობების კვლევისას შეისწავლა მოსახლეობის მიერ პოლიტიკოსების და პარტიებისთვის დამახასიათებელი ყველაზე მიუღებელი თვისებები. რესპოდენტთათვის ყველაზე საძულველ თვისებათა შორის აღმოჩნდა ცრუ დაპირებების გაცემა და ტყუილი.

⁹ რამდენადაც საზოგადოების განწყობების მსგავსი კვლევა არ განხორციელებულა 2004 და 2005 წლებში, რთულია იმის განსაზღვრა, შეიცვალა თუ არა უკანასკნელ პერიოდში მოსახლეობის დამოკიდებულება არჩევნების მიმართ, მაგრამ რამდენადაც ნდობა სახელისუფლებო სტრუქტურების მიმართ საგრძნობლად გაიზარდა, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ მათი მოლოდინი სამართლიანი არჩევნების ჩატარების მიმართ დადებითისკენ შეიცვალა. ასევე საინტერესოა, რომ 2003 წლის ნოემბრის შემდეგ ჩატარებული ყველა არჩევნები - 2004 წლის იანვარის საპრეზიდენტო არჩევნები, 2004 წლის მარტის საპარლამენტო არჩევნები, 2004 წლის ივნისის აჭარის უმაღლესი საბჭოს არჩევნები - პოსტრევოლუციური ეიფორიის პირობებში ჩატარდა და არ ხასიათდებოდა რეალური შეჯიბრებითობით. საინტერესოა, რამდენად სამართლიანად ჩატარდება არჩევნები, თუ ერთიანმა ნაციონალურმა მოძრაობამ მასში დამარცხების რეალური საფრთხე დაინახა.

¹⁰ იხ. Rae'S Index of fragmentation and IMDA Framework for Democratic Party-Building, გვ. 14-15.

¹¹ ORB-ის მიერ 2005 წლის დეკემბერში ჩატარებული კვლევის შედეგების მიხედვით, საქართველოს კონსერვატიული პარტია ყველაზე პოპულარული იყო ოპოზიციურ პარტიებს შორის, მოსახლეობის 6%25-იანი მხარდაჭერით. საქართველოს ლეიბორისტული პარტია მესამე ადგილზე მოხვდა 5%25-ით. მას მოჰყვებოდა რესპუბლიკური პარტია 4%25-ით და ახალი მემარჯვენეები და მრეწველობა გადაარჩენს საქართველოს 3%25-იანი მხარდაჭერით.

^12. Giovani Sartori, Parties and Party Systems, 1976, New York: Harper and Row

¹³ საქართველოში ყველაზე წარმატებული მემარცხენე პარტიის წარმომადგენლის თქმით: „კოსმოსის საუკუნეში ძნელია ილაპარაკო პარტიებს შორის მკვეთრ განსხვავებაზე. გლობალიზაციის პროცესში არა მხოლოდ სახელმწიფოებს შორის ხდება დაახლოება, არამედ პარტიების იდეოლოგიებს შორისაც ქვეყნის შიგნით. დღეს, ფაქტიურად, მემარჯვენე მოძრაობებიც და მემარცხენე მოძრაობებიც წავიდნენ ცენტრისკენ და ისინი ცენტრთან ხვდებიან ერთმანეთს.“

¹⁴ გამონაკლისს წარმოადგენდა 1992-1995 წლების პარლამენტი: არ არსებობდა კარგად ჩამოყალიბებული სახელისუფლებო უმრავლესობა, თუმცა არსებობდა უმრავლესობაში მყოფი ხელისუფლების მომხრე კოალიცია.

¹⁵ პარლამენტის წევრი, საქართველოს კონსერვატიული პარტია.

¹⁶ პარლამენტის წევრი, ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა.

¹⁷ პარლამენტის წევრი, ახალი მემარჯვენეები.

¹⁸ პარლამნეტის წევრი, მრეწველობა გადაარჩენს საქართველოს.

¹⁹ ჯონათან ვითლის მიაჩნია, რომ ქართულ პოლიტიკურ პარტიებს შორის ნდობის მიღწევა, პრაქტიკულად, შეუძლებელია. მისი აზრით, საქართველოში პოლიტიკური კონკურენცია ნულოვანი მოგების თამაშის (zero-sum game) წესებით იმართება: ერთი ჯგუფის მიერ არჩევნების ან სხვა გზით ძალაუფლების მოპოვება დანარჩენების მიერ დიდ საფრთხედ აღიქმება, რომელიც ექმნება როგორც პარტიის არსებობას, ისე მისი წევრების პირად თავისუფლებასა და კერძო საკუთრებას.

²⁰ საქართველოს ლეიბორისტული პარტიის წევრი.

²¹ პარტიათშორისი პრაიმერის ორგანიზებაში მონაწილეობა მიიღო საქართველოს ლეიბორისტული პარტიამაც. მას საკუთარი კანდიდატი არ დაუსახელებია, თუმცა პრაიმერში გამარჯვებულს არჩევნებზე საკუთარი მხარდაჭერა აღუთქვა.

²² პარლამენტის წევრი, საქართველოს კონსერვატიული პარტია.

²³ პარლამენტის წევრი, ახალი მემარჯვენეები.

²⁴ პარლამენტის წევრი, ახალი მემარჯვენეები.

პარტიების დამოკიდებულება იდეოლოგიის საკითხის მიმართ

მრავალპარტიულ სისტემაში თითოეული პარტია საჭიროებს იმის განსაზღვრას, თუ რით განსხავადება ის სხვა პარტიებისგან. პარტიის იდენტობის განსაზღვრა ყველაზე ხშირად იმ პრინციპების, ღირებულებებისა და პოლიტიკის მიმართულებების მეშვეობით ხდება, რომელთაც ეს პარტია მხარს უჭერს და ახორციელებს თავის საქმიანობაში. ყოველივე ამას სხვანაირად იდეოლოგია შეიძლება ეწოდოს, თუმცა ბევრ ადამიანს ეს სიტყვა არ მოსწონს და ცდილობს, მის გამოყენებას თავი აარიდოს. იდეოლოგიები თავისთავად არ გამქრალა, მაგრამ დანამდვილებით შეიძლება ითქვას, რომ მათ მნიშვნელოვანი ცვლილებები განიცადეს მეოცე საუკუნის ბოლო მეოთხედში. იდეოლოგია შეიძლება განისაზღვროს შეფარდებითი ტერმინებით (მემარცხენე, მემარჯვენე, ცენტრი) ან არსობრივი ტერმინებით (მაგ. კონსერვატიული, ლიბერალური, სოციალისტური). პარტიებისთვის იდეოლოგიური ტენდენციების ან იდენტობების გადამწყვეტი მნიშვნელობა სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ ისინი პარტიების ერთმანეთისგან განსხვავების საშუალებას იძლევიან. ვინაიდან იდეოლოგიები გარკვეული სოციალური ჯგუფების ან კლასების ინტერესებს უკავშირდება, სოციალური ჯგუფის მოხსენიება პარტიის იდეოლოგიის განსაზღვრის ტოლფასად შეიძლება ჩაითვალოს (მაგ. ლეიბორისტული ან მშრომელთა პარტია, გლეხთა პარტია და სხვა).

ქართული პოლიტიკური პარტიებიც ცნობენ პოლიტიკური იდეოლოგიების მნიშვნელობას საკუთარი იდენტობის განსასაზღვრავად. კვლევაში მონაწილე ექვსი პოლიტიკური პარტიიდან ოთხი - საქართველოს კონსერვატიული პარტია, რესპუბლიკური პარტია, ახალი მემარჯვენეები, საქართველოს ლეიბორისტული პარტია - პარტიის იდეოლოგიის მანიშნებელ ტერმინს შეიცავს, ხოლო პარტიის სახელი მრეწველობა გადაარჩენს საქართველოს მიუთითებს იმ სოციალურ ჯგუფზე, რომელსაც პარტია წარმოადგენს (მათ ხშირად, უბრალოდ, „მრეწველებსაც“ უწოდებენ).

ამავე დროს, გარკვეული ბუნდოვანება და არათანმიმდევრულობა შეინიშნება საქართველოს პოლიტიკური პარტიების იდეოლოგიურ პოზიციებში. ეს სხვადასხვაგვარად გამოიხატება. ლამის უდავოდ აღიარებულია აზრი, რომ პარტიების იდენტობა მათი ლიდერების მიერ არის განსაზღვრული (იქნება ეს ცალკეული ქარიზმატული ლიდერი თუ ლიდერთა მცირე ჯგუფი). ადამიანები, როგორც წესი, უერთდებიან ან ხმას აძლევენ ამა თუ იმ პარტიას არა იმიტომ, რომ ის გარკვეულ პოლიტიკურ პრინციპს ან იმ სოციალური ჯგუფის ინტერესებს გამოხატავს, რომელთანაც თავს აიგივებს, არამედ იმიტომ, რომ პარტიის ლიდერს ენდობა. ამავე დროს, აუცილებელი არაა, პარტიების მიერ შექმნილი ალიანსები და ბლოკები მათი პოლიტიკური პრინციპების ლოგიკას მიჰყვებოდეს.

ქვეყანაში მოქმედი რამდენიმე პარტია ერთმანეთისგან თითქმის არ განირჩევა იდეოლოგიური პრინციპების მიხედვით, რომელთა დეკლარირებასაც ახდენენ, თუმცა ისინი არათუ გაერთიანებას, არამედ ხშირად თანამშრომლობასაც ვერ ახერხებენ. პარტიის მიერ ფორმალურად აღიარებულ პრინციპებსა და ამა თუ იმ საკითხის ირგვლივ დაკავებულ პოზიციას შორის მნიშვნელოვანი უთანხმოება შეიძლება არსებობდეს. მაგალითად, ხშირად ხდება, რომ მემარჯვენე ცენტრისტული პარტია მემარცხენე პარტიებისთვის დამახასიათებელ პრინციპებს იცავს. შესაბამისად, ქართულ პოლიტიკაში ხშირია ურთიერთბრალდებები პოლიტიკურ ოპორტუნიზმში. როცა პარტიების წარმომამდგენლებს ეკითხებიან, რითი განსხვავდებიან ისინი მსგავსი იდეოლოგიის მქონე პარტიებისგან ან/და რატომ არ თანამშრომლობენ ამ პარტიებთან, პასუხად, ჩვეულებრივ, ამბობენ, რომ თავად უფრო თანმიმდევრულები არიან საკუთარი იდეოლოგიური პრინციპების დაცვაში. მომხდარა ისეც, რომ ერთ ბლოკში გაერთიანებულა მემარცხენე და მემარჯვენე პარტიები, ყოველ შემთხვევაში, თავი რომ მიაჩნიათ ასეთებად.¹ მეტიც, მნიშვნელოვანი იდეოლოგიური განსხვავებები ერთი და იმავე პარტიის ლიდერებსა და წევრებს შორისაც შეინიშნება.

ამ პრობლემის არსებობას ხშირად პარტიების წარმომადგენლებიც აღიარებენ. ზოგი მათგანი ამ პრობლემის გადასაწყვეტად პარტიების საერთაშორისო კონტაქტების გამოყენებასაც ფიქრობს. ზოგჯერ ამა თუ იმ პარტიის იდეოლოგიური სახის დასადგენად უადვილესი გზაა ჰკითხო, რომელ დასავლურ პარტიასთან გრძნობენ სიახლოვეს ან რომელთან სურთ თანამშრომლობა. „ერთი თხოვნა, რაც ჩვენ ამ საერთაშორისო ორგანიზაციებთან გვაქვს, არის ის, რომ დაგვეხმარონ იდეოლოგიურ თვითგამორკვევაში, იმიტომ, რომ საქართველოში იმდენი საწყისი ფუნდამენტალური საკითხებია მოუგვარებელი, რომ ხშირად არასწორი წარმოდგენები იქმნება ხოლმე“, - ამბობს რესპუბლიკური პარტიის ლიდერი.

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ქართული პოლიტიკური ელიტის შიგნით განსხვავებული შეხედულებები არსებობს იმის შესახებ, თუ რამდენად სჭირდება პარტიას გამოკვეთილი იდეოლოგიის ქონა. ზოგიერთი პარტია განსაკუთრებით უსვამს ხაზს მის მიერ მკვეთრი იდეოლოგიური პოზიციის ქონას. ასეთები არიან, მაგალითად, ახალი მემარჯვენეები, რომლებიც სიამაყით აღნიშნავენ, რომ, მიუხედავად ქვეყანაში მემარცხენე ლოზუნგების პოპულარობისა, ისინი არაერთხელ წასულან საზოგადოებაში გაბატონებული განწყობების წინააღმდეგ და დაბეჯითებით დაუცავთ მემარჯვენე-ცენტრისტული პოზიციები.

ზოგჯერ პარტიები საარჩევნო წარმატების მისაღწევად შეგნებულად ინარჩუნებენ ბუნდოვან იდეოლოგიურ პოზიციებს.² ეს მეტ-ნაკლებად ყველა იმ პოლიტიკურ ძალას ეხება, რომელიც ამა თუ იმ პერიოდში ქართულ პოლიტიკაში დომინანტ როლს თამაშობდა. მათი დასახელებებიც მრგვალი მაგიდა - თავისუფალი საქართველო, საქართველოს მოქალაქეთა კავშირი, ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა მოწმობს იდეოლოგიური განსაზღვრებისგან შეგნებულ ან შეუგნებელ თავის არიდებას (ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა უარყოფს, რომ სიტყვა ,,ნაციონალური“ მის სახელწოდებაში ნაციონალიზმის იდეოლოგიასთან რაიმე კავშირზე მიუთითებს. მისი წარმომადგენლის განმარტებით, „ნაციონალური“ ნიშნავს იმას, რომ პარტია მთლიანად ერის ინტერესებიდან ამოდის). ერთიანი ნაციონალური მოძრაობის ერთ-ერთი ხელმძღვანელის თქმით: „სიტყვა „იდეოლოგია“ არ მიყვარს იმიტომ, რომ ეს არის ცრუ მსოფლმხედველობა.“³

გარდა იდეოლოგიური პრინციპებისა, ზოგიერთი პოლიტიკური მოვლენების მიმართ დამოკიდებულება, ვთქვათ, ვარდების რევოლუციისადმი, მნიშვნელოვანია პარტიების იდენტობის დასადგენად. კვლევაში მონაწილე ექვსი პარტიიდან სამი აქტიურად მონაწილეობდა ვარდების რევოლუციაში (რესპუბლიკური პარტია, ერთიანი ნაციოანლური მოძრაობა, საქართველოს კონსერვატიული პარტია), სამი დანარჩენი ეწინააღმდეგებოდა მას (ახალი მემარჯვენეები, მრეწველები, საქართველოს ლეიბორისტული პარტია). არც ამ და არც სხვა პარტიების მიხედვით არ შეინიშნება რამე კორელაცია, ერთი მხრივ, მემარჯვენე და მემარცხენე პოზიციებს და მეორე მხრივ - რევოლუციაში მონაწილეობასა და არმონაწილეობას შორის.

არაპოპულარული შეხედულებები ქართულ პოლიტიკაში

საქართველოში მოქმედი მეტ-ნაკლებად მნიშვნელოვანი პარტიების უმრავლესობა, რომლებიც საკუთარ იდეოლოგიურ იდენტობას მნიშვნელობას ანიჭებენ, თავს მემარჯვენე-ცენტრისტულ პარტიებად მიიჩნევენ. ასეთი ვითარება იყო საქართველოს მთელი უახლოესი ისტორიის მანძილზე და, როგორც ჩანს, ასეთივედ რჩება. ამის ნათელი ახნა ისაა, რომ პოლიტიკურ პარტიათა სისტემა საქართველოში კომუნისტური მმართველობისადმი შეწინააღმდეგებაში წარმოიქმნა. რამდენიმე ათწლეულის განმავლობაში კომუნისტური იდეოლოგიის დომინირებამ დისკრედიტირება მოახდინა არა მარტო რადიკალური კომუნისტური იდეოლოგიისა, არამედ სოციალ-დემოკრატიული პრინციპებისაც. ის, რომ 1918-1921 წლების საქართველოს სოციალ-დემოკრატიულმა მთავრობამ ქვეყნის სუვერენიტეტის შენარჩუნება ვერ შეძლო, ხშირად სოციალ-დემოკრატების ეროვნული დამოუკიდებლობისადმი არასაკმარის ერთგულებას ბრალდება. ეს მემარცხენე იდეების მიმართ სკეპტიციზმს კიდევ უფრო აძლიერებს.

„საქართველოში მემარჯვენეობა, როგორც სახელი, პოზიტიური იყო“, აღნიშნა ახალი მემარჯვენეების ერთ-ერთმა ლიდერმა.⁴ მემარჯვენეობა, შესაბამისად, ასოცირებული იყო დემოკრატიულ ინსტიტუტებთან, საბაზრო ეკონომიკასა და ადამიანის უფლებების დაცვასთან. როგორც რესპუბლიკური პარტიის ერთ-ერთი ლიდერი აღნიშნავს, საბჭოთა პერიოდში იატაკქვეშეთში ყოფნისას პარტიის პოზიციები უფრო ზომიერ სოციალ-დემოკრატიულად შეიძლება მიჩნეულიყო; მხოლოდ საბჭოთა რეჟიმის წინააღმდეგ ღია ბრძოლის პერიოდში მოხდა მისი უფრო მემარჯვენე პოზიციებზე გადასვლა. ამასთან, მემარცხენეობა კომუნისტური წარსულის მიმართ ნოსტალგიის გრძნობასთან ასოცირდებოდა (მიუხედავდ იმისა, მართლა ცდილობდა თუ არა ესა თუ ის პარტია, თავის სასარგებლოდ გამოეყენებინა საზოგადოებაში ჯერ კიდევ არსებული ნოსტალგიური განწყობები).

დროთა განმავლობაში კომუნიზმთან დაპირისპირების თემამ თავისი აქტუალობა დაკარგა, მაგრამ თავის წარმოჩენა მემარჯვენე-ცენტრისტული პოზიციების მატარებლად ჯერ კიდევ ძლიერია ქართულ პოლიტიკურ ელიტაში. ეს საქართველოს აღმოსავლეთ ევროპის სხვა ქვეყნებისგან განასხვავებს. აქ ძველ კომუნისტურ პარტიას ძლიერი მემკვიდრე არ დარჩენია, არც მისი შერბილებული იდეოლოგიის ვერსია არის წარმოდგენილი. 90-იან წლების დასაწყისში იყო გარკვეული მცდელობა მსგავსი პარტიის შექმნისა, მაგრამ - წარუმატებლად. კომუნისტურ პარტიასა და კომკავშირთან დაკავშირებული პიროვნული ურთიერთობათა ქსელები წინა მთავრობის დროს შენარჩუნებული იყო და საკმაოდ ძლიერიც იყო. ამავე დროს, ამ ქსელებში ჩართული ადამიანები თითქმის არასდროს არ ახდენდენ საბჭოთა რეჟიმთან კავშირის ღია აფიშირებას. როგორც საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვებიდანაც ჩანს, საქართველოში გარკვეული სივრცე არსებობს მემარცხენე-ცენტრისტული პარტიებისთვის, რომლებიც სოციალ-დემოკრატიულ პრინციპებს დაიცავდნენ; რამდენიმე პოლიტიკურმა ორგანიზაციამ სცადა კიდეც დაეკავებინა ეს ნიშა.⁵ და მაინც, ქართული პოლიტიკური სპექტრის დომინანტურ ნაწილს მემარჯვენე და მემარჯვენე-ცენტრისტული პარტიები შეადგენენ.

პოლიტიკური კლასის წევრებს შორის მემარჯვენე-ცენტრისტული იდეების გავრცელება პარადოქსულიც შეიძლება ჩანდეს იმ ქვეყანაში, სადაც მოსახლეობის ნახევარზე მეტი სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ ცხოვრობს და მათი უმეტესობა სახელმწიფოსგან მოელის ზრუნვას. ამის მიუხედავად, ზოგიერთი პარტია, რომელსაც, ზოგადად, კონსერვატიული შეიძლება ეწოდოს, ხშირად მემარცხენეებისთვის დამახასიათებელ პოზიციებს იცავს, სავარაუდოდ, ამომრჩეველთა მისაზიდად.

ქართული პარტიების დაჯგუფება

ქართული პარტიები მათ მიერ გაცხადებული იდეოლოგიური პრინციპების მიხედვით სამ ძირითად კატეგორიად შეიძლება დაიყვნენ. ექვსი პარტიიდან ოთხი - ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა,⁶ კონსერვატიული პარტია, ახალი მემარჯვენეები და მრეწველები - მემარჯვენე-ცენტრისტულ კონსერვატიულ პარტიებად შეიძლება იქნენ მიჩნეულნი. რესპუბლიკური პარტია ლიბერალურ პარტიად შეიძლება ჩაითვალოს ამ სიტყვის ამერიკული მნიშვნელობით და სოციალ-დემოკრატიულად - ევროპული მნიშვნელობით, თუმცა წარსულში ის მემარჯვენე-ცენტრისტულ პარტიად აღიქმებოდა. შესაბამისად, ის გერმანიაში მიღებულ მემარჯვენე-ცენტრისტულ წარმოდგენებს უფრო შეესაბამება. ამგვარი კლასიფიკაცია შეიძლება გამარტივებული და დამაბნეველი გვეჩვენოს. მოგვიანებით ამ თავში პარტიების იდეოლოგიური პოზიციების ორგანზომილებიან კლასიფიკაციას შემოგთავაზებთ.

ბოლო ათი-თხუთმეტი წლის განმავლობაში ზოგიერთი პარტია ცდილობდა პოლიტიკური სპექტრის მემარცხენე ფლანგზე ადგილის დამკვიდრებას. ისინი საკუთარ თავს მემარცხენე-ცენტრისტულ პარტიებად მიიჩნევენ და ევროპის სოციალ-დემოკრატიულ პარტიებთან საკუთარი პოზიციების სიახლოვეზე მიუთითებენ. ასეთი იყო შევარდნაძის საქართველოს მოქალაქეთა კავშირი, დღეს კი ასეთია საქართველოს ლეიბორისტული პარტია. უფრო პატარა პარტიები, როგორებიცაა, მაგალითად, სოციალ-დემოკრატიული და სოციალისტური პარტიები, ცდილობენ იგივე პოზიცია დაიკავონ პოლიტიკურ სპექტრში.

ყველა ეს პარტია მსგავსი პრინციპების მქონე პარტიების საერთაშორისო გაერთიანებებში მონაწილეობით თავისი იდეოლოგიური იდენტობის ხაზგასმას ცდილობს. მემარჯვენე პარტიები ცდილობენ ითანამშრომლონ საერთაშორისო დემოკრატიულ კავშირთან და ევროპის სახალხო პარტიასთან. რესპუბლიკელებმა ლიბერალიზმისადმი ერთგულება იმითაც გამოხატეს, რომ საქართველოში ფრიდრიხ ნაუმანის ფონდის (გერმანული ლიბერალური პარტიის ფონდი) ძირითადი პარტნიორები გახდნენ; მიუხედავად მათი პარტიის სახელისა, მათი პოზიციები უფრო ახლოსაა ამერიკის შეერთებულ შტატებში მოქმედ დემოკრატიულ პარტიასთან. ლეიბორისტული პარტია კი სოციალ-დემოკრატიულ დემოკრატიისა და სოლიდარობის ევროპულ ფორუმთან თანამშრომლობს (ამაზე იხ. ქვეთავი 2.7).

მესამე კატეგორიას ის პარტიები შეადგენენ, რომლებიც ცდილობენ საკუთარი თავი იდეოლოგიებზე მაღლა დააყენონ, თავის რიტორიკასა და პოლიტიკაში კი მემარჯვენე-ცენტრისტული და მემარცხენე-ცენტრისტული პოზიციები შეუხამონ ერთმანეთს. ტრადიცულად, საქართველოში ასეთები იყვნენ მმართველი პარტიები და ერთიანი ნაციონალური მოძრაობაც ამ კატეგორიას ეკუთვნის. ეს პარტია საკუთარ თავს, ზოგადად, მთელი ერის პარტიად მიიჩნევს, რომელიც ყველა სოციალური ჯგუფის ინტერესებსა და სახელმწიფოს გაძლიერებას ემსახურება. პარტიის განცხადებით, იგი ხალხის მოთხოვნებს პასუხობს. ზოგიერთი ამ მოთხოვნის განხორციელება მემარცხენე პოლიტიკის გატარებას გულისხმობს, ზოგიც პარტიას მემარჯვენე პოზიციაზე აყენებს. ამის მიუხედავად, პარტიის გადაწყვეტილება ევროპის სახალხო პარტიაში შესვლის შესახებ ნიშნავს, რომ იგი მემარჯვენე-ცენტრისტულ კონსერვატიულ პარტიათა რიცხვს უნდა მივაკუთვნოთ.

საქართველოში მოქმედ არც ერთ მნიშვნელოვან პარტიას უკიდურესი მემარცხენე ან მემარჯვენე პოზიცია არ უკავია. ასეთი ჯგუფები საქართველოში არსებობს, თუმცა დამოუკიდებლობის პერიოდიდან მოყოლებული, მათ არასდროს უთამაშიათ მნიშვნელოვანი როლი ქართულ პოლიტიკაში. მაგრამ ეს არ ნიშნავს იმას, რომ უკიდურეს მემარჯვენე ან მემარცხენე იდეებს ქართულ პოლიტიკაში გამოძახილი არასდროს ჰქონია. დროდადრო პოლიტიკური პარტიები ერთმანეთს „ფაშისტურ“, „ფუნდამენტალისტურ“ ან „ბოლშევიკურ“ იდეებს მიაწერენ.

ეკონომიკა და კულტურა: კონსენსუსი და განსხვავება
ქართულ პარტიებს შორის

მიუხედავად იმისა, რომ ტერმინები ,,მემარცხენე“ და ,,მემარჯვენე“ ისევ ძალაშია პარტიების იდეოლოგიური პოზიციების აღსაწერად, მათმა გამოყენებამ შეიძლება შეცდომაში შეგვიყვანოს, ვინაიდან განსხვავებულ კონტექსტებში განსხვავებულ მნიშვნელობებს იძენენ. პარტიის იდენტობის განმსაზღვრელი ღირებულებები და პრინციპები ადვილად ცნაურდება საზოგადოებრივი ცხოვრების კონკრეტულ საკითხებთან მიმართებაში. ერთი ასეთი საკითხი, თუკი მას შეპირისპირებული პოზიციების სახით განვიხილავთ, არის ინდივიდის უფლებები ტრადიციულ ღირებულებათა საპირისპიროდ. შეიძლება პარტიებმა განაცხადონ, რომ ორივე მათგანს უჭერენ მხარს, რეალური პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღებისას, დებატებისა და ამომრჩევლების მოზიდვაზე მიმართული კამპანიის დროს ისინი აუცილებლად პრიორიტეტს ერთს ან მეორეს მიანიჭებენ. შესაბამისად, პარტიები შეიძლება დალაგდეს იმის მიხედვით, თუ სად დგანან ისინი ამ ორ წარმოსახვით პოლუსს შორის.

მეორე საკითხია სახელმწიფოს ეკონომიკური პოლიტიკა და ეკონომიკური გლობალიზაცია. პოლიტიკური პარტია შეიძლება ლიბერალურ ეკონომიკურ პოლიტიკას უჭერდეს მხარს, რაც ეკონომიკურ ცხოვრებაში სახელმწიფოს მხრიდან მინიმალურ ჩარევასა და თავისუფალ ვაჭრობას გულისხმობს; ეს, თავის მხრივ, მოცემული ქვეყნის ეკონომიკას შეუზღუდავი ეკონომიკური კონკურენციის წინაშე აყენებს. მეორე მხრივ, შეიძლება პოლიტიკურ პარტიას მიაჩნდეს, რომ სახელმწიფომ ეკონომიკურ ცხოვრებაში აქტიური როლი უნდა ითამაშოს. ეკონომიკაში სახელწიფოს ჩარევის მთავარი მიზანი სიმდიდრის უფრო სამართლიანი გადანაწილებაა ან/და ადგილობრივი მეწარმეების დაცვა უცხოური კონკურენტებისაგან.

ამ ორი პრობლემის კომბინირება საშუალებას გვაძლევს ავაგოთ ორგანზომილებიანი კოორდინატთა სიბრტყე, რომელზეც ყოველ პარტიას გარკვეულ პოზიციას მივუჩენთ. ამ საკითხთან დაკავშირებით რესპოდენტთა ორი ჯგუფი იყო გამოკითხული: კვლევაში მონაწილე პოლიტიკური პარტიების წარმომადგენლები და დამოუკიდებელი ანალიტიკოსები. რესპოდენტებს უნდა შეეფასებინათ ექვსივე პარტიის პოზიცია ზემოთ ხსენებული საკითხების შესახებ და აღენიშნათ ის შკალაზე ერთიდან ათამდე. შედეგად, ორი გრაფიკი იყო აგებული. გრაფიკი 1 წარმოადგენს პარტიებისთვის თვით მათი წარმომადგენლების მიერ მინიჭებულ პოზიციებს, ხოლო გრაფიკი 2 - ანალიტიკოსების მინიჭებულ პოზიციებს. ჰორიზონტულ ღერძზე (X ღერძზე) ასახულია პარტიათა პოზიციები კულტურული ღირებულებების მიმართ (1 აღნიშნავს ერთგულებას ტრადიციულ, ერთობაზე ორიენტირებულ ღირებულებათა მიმართ, 10 კი - ინდივიდუალისტური ლიბერალიზმისადმი). ვერტიკალური ღერძი ასახავს მათ დამოკიდებულებას ეკონომიკური საკითხების მიმართ (1 აღნიშნავს სახელმწიფოს ჩარევაზე ორიენტირებულ, პროტექციონისტურ პოზიციებს, ხოლო 10 - თავისუფალი ბაზრის ლიბერალურ პრინციპებს).

პარტიების შეფასება

ეს ორი გარფიკი და მათი შედარება საკმარის საფუძველს გვაძლევს რამდენიმე ზოგადი დასკვნის გასაკეთებლად. ცხადია, რომ მნიშვნელოვანია განსხვავება იმას შორის, როგორ აღიქვამენ პარტიები ერთმანეთს და როგორ აღიქვამენ მათ ანალიტიკოსები. როგორც ჩანს, რესპუბლიკური პარტია ერთადერთია, რომლის შესახებაც მის მეტოქეებსაც და გარე დამკვირვებლებსაც ერთნაირი წარმოდგენა აქვთ. სხვა შემთხვევებში ეს განსხვავებები მნიშვნელოვანია. ერთი მხრივ, ეს შეიძლება მეტოქეების/ოპონენტების მხრიდან მიკერძოებულობით აიხსნას, მეორე მხრივ, იმით, რომ საქართველოში პარტიების შესახებ სტაბილური წარმოდგენები ჯერ კიდევ არ ჩამოყალიბებულა. საყურადღებოა ისიც, რომ ზოგიერთ რესპონდენტს გაუჭირდა იმის განსაზღვრა, პარტიების იდეოლოგიური პოზიციების შესაფასებლად რა გამოეყენებინა: მათ მიერ გაცხადებული ღირებულებები თუ მათ მიერ გადადგმული კონკრეტული ნაბიჯები.