სოზარ სუბარი

_______________________________

სიტყვის თავისუფლება და ჟურნალისტიკის მისია

ქართველ ჟურნალისტებს ხშირად საყვედურობენ, რომ ისინი ზედმეტად არიან სენსაციას გამოდევნებული, რომ ქართულ პრესაში ძნელია ჭორისა და მართლის ერთმანეთისგან გარჩევა, ხოლო ჟურნალისტებსა და მათ რესპონდენტებს კაცის შეურაცხყოფა „ჩირად არ უღირთ“...

ეს საყვედურები არ არის სიმართლეს მოკლებული, თუმცა, თავის მხრივ, თავდასაცავი არგუმენტები ჟურნალისტებსაც საკმაოდ აქვთ:

ამ კამათში სიმართლე არ არის მხოლოდ ერთ მხარეს. სიტყვის თავისუფლება თავისთავად გულისხმობს, რომ ჟურნალისტი ხან სენსაციას გამოეკიდება, ხან ჭორსა თუ გადაუმოწმებელ ინფორმაციას გაავრცელებს და ხან ვიღაცა დარჩება ნაწყენი. ესეც არ იყოს, შეცდომისგან არავინ არის დაზღვეული და გამონაკლისს, ცხადია, არც ჟურნალისტი წარმოადგენს. მეორე მხრივ, საზოგადოებას აქვს უფლება, მიიღოს სანდო, მრავალმხრივი და გადამოწმებული ინფორმაცია და ეს მისია ჟურნალისტებმა უნდა აიღონ თავის თავზე. მრავალი ქვეყნის ჟურნალისტური ეთიკის კოდექსი სწორედ მოქალაქეთა ამ უფლების აღიარებით იწყება.

იმისათვის, რომ ჟურნალისტიკამ შეძლოს ამ მისიის შესრულება, მხოლოდ პრესის თავისუფლება არ არის საკმარისი, საჭიროა, მას ჟურნალისტური პროფესიონალიზმი და კეთილსინდისიერებაც დაემატოს. ამის გარეშე გაქრება ნდობა ჟურნალისტების მიმართ და, შესაბამისად, ხელისუფლების მორიგი მოთხოვნის დროს - „აილაგმოს პრესის თავგასულობა“ - ხალხი ხმას აღარ ამოიღებს სიტყვის თავისუფლების დასაცავად.

ეთიკური ჟურნალისტიკა - საზოგადოების ნდობის გარანტი

იმისათვის, რომ არ დაიკარგოს ნდობა ჟურნალისტიკის მიმართ, ჟურნალისტებმა გარკვეული პროფესიული სტანდარტები უნდა დაიცვან. მაიამის უნივერსიტეტის (აშშ) პროფესორის, პოლ სტეინლის აზრით, პროფესიული ჟურნალისტიკის ყველაზე მნიშვნელოვანი სტანდარტები ასე შეიძლება ჩამოყალიბდეს:

ჟურნალისტიკაში უამრავი სხვა სტანდარტიც არსებობს, თუმცა, გარდა პროფესიული სტანდარტებისა, არის ეთიკური პრინციპები, რომელთა დაცვა არანაკლებ საჭიროა სანდო და კეთილსინდისიერი ჟურნალისტიკისთვის. იმ ქვეყნებში, სადაც არის სიტყვის თავისუფლება, შესაბამისად, ჩამოყალიბდა გარკვეული ეთიკური კრიტერიუმები, რომლითაც ჟურნალისტებმა უნდა იხელმძღვანელონ. ხშირად ეთიკის საკუთარი კოდექსები აქვთ ცალკეულ გაზეთებს, ტელე და რადიო არხებსა თუ მედია-კორპორაციებს, ხშირად კი ამა თუ იმ ქვეყნის ჟურნალისტებინ თანხმდებიან, რომ თავიანთ საქმიანობაში ერთიანი ეთიკური პრინციპებით იხელმძღვანელებენ. არსებობს ეთიკის საერთაშორისო კოდექსებიც, თუმცა, მხოლოდ კოდექსის მიღება, თუნდაც ეს იდეალური დოკუმენტი იყოს, საქმეს ვერ უშველის, თუ არ იარსებებს ამ კოდექსის დაცვის მექანიზმი.

იმ ქვეყნებში, სადაც სიტყვის თავისუფლების ხანგრძლივი ტრადიცია არსებობს ან სადაც ამგვარი ტრადიცია დღეს იქმნება, პრესის თვითრეგულირების სხვადასხვა მექანიზმები გამომუშავდა. ერთ-ერთი ასეთი მექანიზმია პრესის ომბუდსმენი, რასაც ზოგიერთ ქვეყანაში პრესის საბჭოები ცვლის. მათი მიზანი ეთიკური და სანდო ჟურნალისტიკის დამკვიდრებაა, რასაც ისინი ერთიანი კრიტერიუმების გამომუშავებითა და ამ კრიტერიუმების დაცვაზე ზედამხედველობის დაწესებით ახერხებენ. ხოლო თუ ჟურნალისტები ვერ მოახერხებენ ეთიკური და სანდო მასმედიის ჩამოყალიბებას, მაშინ ხელისუფლებას ხელ-ფეხი ეხსნება, თავად „ალაგმოს პრესის თავგასულობა“ და იგი შეძლებს კიდეც ამის გაკეთებას.

მიუხედავად მრავალფეროვნებისა, სხვადასხვა ეთიკის კოდექსები ბევრ რამეში ჰგავს ერთმანეთს. ზოგადად, ნებისმიერი კოდექსისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანია ორი პრინციპის დაცვა: ეს არის სიტყვის თავისუფლება და ჟურნალისტის პროფესიონალიზმი. მაგალითად, ირლანდიის ჟურნალისტთა ეროვნული კავშირის ქცევის წესის პირველი მუხლის თანახმად, „ჟურნალისტი მოვალეა, შეინარჩუნოს მაღალი პროფესიული და ეთიკური სტანდარტები“. ბელგიის „ჟურნალისტური პრინციპების კოდექსი“, პირველივე მუხლით პრესის თავისუფლებას იცავს: „პრესის თავისუფლება სიტყვის თავისუფლების მთავარი გარანტიაა, რომლის გარეშეც სხვა ძირითადი სამოქალაქო უფლებების დაცვა შეუძლებელია“.

ზოგიერთი ქვეყნის ჟურნალისტებს თავიანთ ეთიკის კოდექსებში შემოაქვთ ერთი შეხედვით სრულიად აბსტრაქტული ტერმინები - „სინდისი“, „სამართლიანობა“, „პროფესიული სიწმინდე“, „ჟურნალისტური სული“ და სხვა - რომელთა ადგილი ამგვარ კოდექსებში, თითქოს, ნაკლებად მოიძებნება. მაგალითად, საფრანგეთის ჟურნალისტთა კოდექსის თანახმად, ფრანგი ჟურნალისტის პროფესიული მოვალეობაა, „პატივი სცეს სამართლიანობას და მიანიჭოს მას უმაღლესი პრიორიტეტი“. ავსტრიული „პრესის ღირსების კოდექსი“ კიდევ უფრო შორს მიდის: „ჟურნალისტიკა გულისხმობს პასუხისმგებლობას საჯაროობის, გამოყენებული საინფორმაციო საშუალებისა და საკუთარი სინდისის მიმართ“, - ნათქვამია კოდექსის პირველივე მუხლში, მეოთხე მუხლის თანახმად კი, კერძო პირების ცილისწამება და მათ შესახებ ყალბი ინფორმაციის გავრცელება „ჟურნალისტური სულის შებღალვაა“. ცხადია, ვერავინ გააკონტროლებს, რამდენად აგებს ჟურნალისტი პასუხს საკუთარი სინდისის წინაშე, ავსტრიელმა ჟურნალისტებმა მაინც საჭიროდ მიიჩნიეს, სულ რაღაც ერთგვერდიან კოდექსში ამგვარი მუხლიც შეეტანათ, რითაც ხაზი გაუსვეს, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია ჟურნალისტისთვის სინდისის კარნახით მოქმედება.

ჟურნალისტი მზად უნდა იყოს ისეთი შემთხვევისთვის, როცა სიტყვის თავისუფლება ადამიანის სხვა უფლებებთან და ძირითად თავისუფლებებთან მოდის კონფლიქტში. ბელგიის „ჟურნალისტური პრინციპების კოდექსი“ ასეთ შემთხვევებში ნდობას უცხადებს რედაქტორსა და მასალის ავტორს და მათ უტოვებს არჩევანის საშუალებას, თავად გადაწყვიტონ, რომელ უფლებას მიანიჭონ უპირატესობა. მრავალი ქვეყნის ეთიკის კოდექსი პირდაპირ განსაზღვრავს, რომ ჟურნალისტური ეთიკა პირდაპირ კავშირშია ადამიანის სხვა ძირითად უფლებებთან: „ჟურნალისტის პროფესიული ეთიკა გულისხმობს ადამიანის ისეთი ძირითადი ღირებულებების პატივისცემას, როგორიცაა ადამიანის უფლებები, დემოკრატია, მშვიდობა და საერთაშორისო ურთიერთგაგება“ (ფინეთის „სამართლიანი ჟურნალისტური პრაქტიკის სახელმძღვანელო პრინციპები“).

ადამიანის უფლებები და ჟურნალისტური ეთიკა

ნებისმიერი ქვეყნის ჟურნალისტთა ეთიკის კოდექსი განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს იმ სფეროს, სადაც ყველაზე ხშირად სცოდავენ ქართველი ჟურნალისტები. კერძოდ, ისეთი მასალების გამოქვეყნება, რომლებიც შეურაცხყოფენ ადამიანისა თუ ადამიანთა ჯგუფის რელიგიურ და ზნეობრივ გრძნობებს, მათ რასობრივ თუ ეთნიკურ კუთვნილებას. ფინელი ჟურნალისტების „სამართლიანი ჟურნალისტური პრაქტიკის სახელმძღვანელო პრინციპების“ თანახმად, „კანის ფერი, ეროვნება, წარმოშობა, პოლიტიკური და რელიგიური მრწამსი, სქესი და სხვა პირადი მახასიათებლები არ უნდა გამოქვეყნდეს, თუ ეს არ არის დაკავშირებული მოცემულ საკითხთან“. ამ მოთხოვნის ლოგიკა ძალიან მარტივია: ჩვენ თუ ყოველ ჯერზე გავიმეორებთ, რომ, ვთქვათ, დანაშაული ჩაიდინა რომელიმე კუთხის (მაგალითად, „ლიცო კავკაზსკოი ნაციონალნოსტი“) ან რომელიმე რელიგიის წარმომადგენელმა, საზოგადოებაში გაჩნდება მარტივი კლიშე, რომ ამ კუთხისა თუ ამ რელიგიის წარმომადგენელთა უმრავლესობა კრიმინალია.

მეორე მხრივ, ამგვარი მახასიათებლების გამოქვეყნება დასაშვებია, თუ ისინი უშუალო კავშირშია ჩადენილ დანაშაულთან. მაგალითად, თუ მუსლიმანი ტერორისტი ისლამის სახელით ჩადის ტერაქტს, ან თუ ბასკი ტერორისტი ბასკეთის გათავისუფლების სახელით ჩაიდენს დანაშაულს, მაშინ მისი ქმედება პირდაპირ არის დაკავშირებული დამნაშავის რწმენასთან ან ეთნიკურ წარმომავლობასთან. შესაბამისად, მისი რელიგიისა თუ ეთნიკური წარმომავლობის აღნიშვნა არა მხოლოდ დასაშვებია, არამედ აუცილებელიცაა იმისთვის, რომ მოსახლეობამ ზუსტი და ყოველმხრივი ინფორმაცია მიიღოს მომხდარის შესახებ.

საქართველოში ამ პრინციპის იგნორირებაც ჩვეულებრივ ამბად არის მიჩნეული. მაგალითად, ბოლო პერიოდის ქართულ მედიაში, როგორც წესი, ხაზგასმით აღინიშნება, რომ დანაშაული ჩაიდინა აფხაზეთიდან ლტოლვილმა, ქისტმა ან მუსულმანმა, თუმცა, არასდროს ითქმება, რომ დანაშაული ჩაიდინა კახელმა, იმერელმა ან მართლმადიდებელმა. შედეგად ჩნდება კლიშეები, რომ ყველა ქისტი დამნაშავეა, რომ ისლამი უფრო მეტად არის დანაშაულისკენ მიდრეკილი, ვიდრე რომელიმე სხვა რელიგია, ხოლო ლტოლვილები რომ არ იყვნენ, დანაშაულის რაოდენობა მკვეთრად შემცირდებოდა. ამგვარი კლიშეების შედეგად, როგორც წესი, უამრავი სრულიად უდანაშაულო ადამიანი ზარალდება. ამის მაგალითად თუნდაც მოსკოვი გამოდგება, სადაც კავკასიური წარმომავლობა საკმარისი საბაბია იმისთვის, რომ ადამიანის უფლებები ფეხქვეშ გაითელოს.

თანაც, ყოველივე ზემოთქმული არ არის მხოლოდ ეთიკისა და ადამიანის უფლებების საკითხი. რელიგიურ თუ ეთნიკურ კუთვნილებაზე ხაზგასმა პრაგმატულადაც, წმინდად სახელმწიფოებრივი პოზიციიდან გამომდინარე, საკმაო ხიფათს შეიცავს, რადგან ადამიანთა ჯგუფი, რომლის განსხვავებულობასაც მუდმივად უსვამენ ხაზს, უკვე თავადაც იწყებს იმ საზოგადოებისგან გაუცხოებას, რომლის წევრიც თვითონ არის. შედეგად კი მოცემულ საზოგადოებაში ღრმავდება დეზინტეგრაციული პროცესები, რაც ისეთი სუსტი სახელმწიფოსთვის, როგორიც საქართველოა, შეიძლება, დამღუპველი აღმოჩნდეს.

ქრთამი და ჟურნალისტიკა

ჟურნალისტური ეთიკა მრავალ სხვადასხვა ასპექტს შეიცავს. ზოგიერთი ეთიკის კოდექსი დაწვრილებით ახდენს იმის რეგლამენტირებას, თუ როგორ უნდა გაშუქდეს სასამართლო პროცესი, როგორ უნდა გაკეთდეს რეპორტაჟი არასრულწლოვანი დამნაშავის შესახებ, როგორი უნდა იყოს ჟურნალისტის პოზიცია არჩევნების გაშუქების დროს, რა დამოკიდებულება უნდა ჰქონდეს ჟურნალისტს სახელმწიფო საიდუმლოსთან, როგორი უნდა იყოს ბალანსი საზოგადოებრივ და პირად ინტერესებს შორის და ა.შ. ავსტრიული კოდექსი ადამიანთა შიშით სპეკულირებას მიიჩნევს უღირს საქციელად, ბელგიური მოითხოვს, არ მოხდეს დანაშაულის, ტერორისა და სხვა სასტიკი და არაადამიანური ქმედებების განდიდება...

ზოგიერთი კოდექსი ამგვარ დაკონკრეტებას არ მიიჩნევს საჭიროდ, თუმცა, არის კიდევ ერთი შტრიხი, რომლის ხაზგასმაც ბევრი ქვეყნის ჟურნალისტებმა მიიჩნიეს საჭიროდ. კერძოდ, უნდა მიიღოს თუ არა ჟურნალისტმა საზღაური გარეშე პირებისგან თავისი საქმიანობისთვის. ქრთამისა თუ სხვა სარგებლის („ძღვენის“) მიღებაზე უარის თქმა მხოლოდ ეთიკური ნორმა არ არის, იგი საგამომცემლო ბიზნესზეც ახდენს უშუალო გავლენას. როცა იკარგება ნდობა ჟურნალისტიკის მიმართ, შესაბამისად იკლებს გაზეთების ტირაჟები, მცირდება რადიომსმენელებისა და ტელემაყურებელთა რიცხვი, რაც პირდაპირ აისახება რეკლამის მოცულობასა და მედიის შემოსავლებზე. სწორედ ამიტომ, ჟურნალისტებისა და მედიის მფლობელთა უშუალო ინტერესში შედის, რომ საზოგადოება მათ ენდობოდეს. თანაც, ჟურნალისტური ეთიკის დარღვევა ზოგჯერ ძალიან ძვირი უჯდებათ ჟურნალისტებსა და გამომცემლებს. მაგალითად, ამერიკაში ყველაზე მსხვილმა მედია-მაგნატმა, ფრენკ განეტმა მას შემდეგ გადაწყვიტა ჟურნალისტური ეთიკის კოდექსის შექმნა, როცა 10 მილიონი დოლარი წააგო სასამართლოში. განეტის მედია-კორპორაციას 98 გაზეთი ეკუთვნის, რომელთა შორის არის ამერიკაში ყველაზე მაღალტირაჟიანი გაზეთი „USA Todey“ (1,8 მლნ. ტირაჟი).

განეტის მედია-კორპორაციის ჟურნალისტური ეთიკის კოდექსი1999 წელს შეიქმნა. მას შემდეგ, რაც 98-ვე გაზეთის ჟურნალისტებს ჩაუტარეს სპეციალური სწავლება და გააცნეს კოდექსი, ყველა მათგანს ხელი მოაწერინეს კონტრაქტზე, რომ ამ კოდექსის პირობებს დაიცავდნენ. „როცა ამას ვაკეთებდით, სხვა გაზეთის ზოგიერთი ჟურნალისტი დაგვცინოდა, მაგრამ, მე ვფიქრობ, ამის გაკეთება აუცილებელია. შეერთებულ შტატებში ძალიან დაეცა მედიისადმი ნდობა და ამ ნდობის აღდგენა სწორედ ჟურნალისტური ეთიკის აღდგენით უნდა მოხდეს“, - განაცხადა ჩვენთან საუბარში განეტის მედია - იმპერიის ერთ-ერთი პერიფერიული გაზეთის, „Florida Todey“-ს საზოგადოებრივმა რედაქტორმა ჯონ გლიშმა ამ გაზეთში სტუმრად ყოფნის დროს.

მართალია, ეთიკის კოდექსის ერთ-ერთი დანიშნულება საზოგადოების ნდობის მოპოვება და შენარჩუნებაცაა, მაგრამ მხოლოდ კოდექსი ვერაფერს უშველის, თუ არ გაკონტროლდება, რამდენად სრულდება ეს კოდექსი. ამისთვის სხვადასხვა ქვეყნის ჟურნალისტებმა სხვადასხვა მექანიზმი მოიგონეს პრესის ომბუდსმენის, პრესის საბჭოსა თუ სხვა ანალოგიური ინსტიტუტების სახით.

_____________________

ჟურნალისტთა ქცევის პრინციპების შესახებ

მიღებულია ჟურნალისტთა საერთაშორისო ფედერაციის მეორე მსოფლიო კონგრესის მიერ
ქ. ბორდოში 1954 წლის 25-28 აპრილს და ცვლილებები შეტანილია
ჟურნალისტთა საერთაშორისო ფედერაციის მე-18 მსოფლიო კონგრესის მიერ 1986 წლის 2-6 ივნისს

ეს საერთაშორისო დეკლარაცია ცხადდება როგორც სტანდარტი იმ ჟურნალისტთა პროფესიული საქმიანობისა, რომლებიც ჩართული არიან ახალი ამბებისა და ინფორმაციის შეგროვებაში, გადაცემაში, გავრცელებასა და ასევე მოვლენათა აღწერაში.

1. ჟურნალისტის უპირველესი მოვალეობაა სიმართლის, ისევე როგორც საზოგადოების მიერ სიმართლის მიღების უფლების პატივისცემა.

2. ამ მოვალეობის შესრულებისას, ჟურნალისტი ყოველთვის დაიცავს ახალი ამბების კეთილსინდისიერად შეგროვებისა და გამოქვეყნების თავისუფლების, ასევე ობიექტური კომენტირებისა და კრიტიკის უფლების პრინციპებს.

3. ჟურნალისტი გამოაქვეყნებს მასალას მხოლოდ იმ ფაქტების შესაბამისად, რომელთა წარმოშობის წყაროსაც იგი იცნობს. ჟურნალისტი არ ჩაახშობს არსებით ინფორმაციას და არ გააყალბებს დოკუმენტებს.

4. ჟურნალისტი ახალი ამბების, ფოტოებისა და დოკუმენტების მიღებისას მიმართავს მხოლოდ კეთილსინდისიერ მეთოდებს.

5. ჟურნალისტი გააკეთებს შესაძლებლის მაქსიმუმს იმ გამოქვეყნებული ინფორმაციის შესასწორებლად, რომელიც აღმოჩნდება არასწორი და ზიანის გამომწვევი.

6. ჟურნალისტი დაიცავს პროფესიულ საიდუმლოებას მიღებული ინფორმაციის წყაროს კონფიდენციალურობის დაცვის მეშვეობით.

7. ჟურნალისტი მხედველობაში მიიღებს მედიის მეშვეობით დისკრიმინაციის პროპაგანდის საფრთხეს და გააკეთებს მაქსიმუმს, რათა თავიდან იქნას აცილებული დისკრიმინაცია წარმოქმნილი, სხვა მოტივთა შორის, რასის, სქესის, სექსუალური ორიენტაციის, ენის, რელიგიის, პოლიტიკური თუ სხვა მრწამსის, და ეროვნული თუ სოციალური წარმომავლობის ნიადაგზე.

8. ჟურნალისტის მიერ სერიოზულ პროფესიულ დარღვევად მიიჩნევა შემდეგი:

- პლაგიატი;

- განზრახ შეცდომაში შეყვანა;

- ცილისწამება და დაუსაბუთებელი ბრალდებები;

- ინფორმაციის გამოქვეყნების ან ჩახშობის სანაცვლოდ ნებისმიერი ფორმით ქრთამის აღება.

9. ყველა, ვინც ღირსია, ატაროს ჟურნალისტის სახელი, თავის ვალდებულებად ჩათვლის, პატიოსნად შეასრულოს ზემოაღნიშნული პრინციპები. თითოეულ ქვეყანაში მოქმედი საერთო კანონის ფარგლებში ჟურნალისტი აღიარებს თავისი კოლეგების იურისდიქციას პროფესიულ საკითხებზე, მხოლოდ ხელისუფლების და სხვათა ნებისმიერი ჩარევის გამორიცხვით.

__________________________

ინფორმაციის და კომენტარის გამიჯვნა

სამართლიანობა და მიუკერძოებლობა

1. ოპონენტთან კამათისას ლახავს მის პიროვნულ უფლებებს.

2. გამოხატავს თავის აზრს ისე, რომ ზუსტად არ გადმოსცემს თავისი ოპონენტის მოსაზრებას.

3. კრიტიკის გამო შურისძიებისას, ზიანს აყენებს სხვა ჟურნალისტის რეპუტაციას (უნგრეთი).

თუ პიროვნება კრიტიკის ობიექტია, კარგი ჟურნალისტური პრაქტიკა გულისხმობს, ცნობილი გახდეს მისი მოსაზრებაც მოცემულ საკითხთან დაკავშირებით (ფინეთი).

ფაქტების სიზუსტე

რედაქცია ვალდებულია, უზრუნველყოს ანონსების და სტატიიდან ამონარიდების დაბეჭდვა ისე, რომ შემოკლებულმა ვერსიამ არ შეცვალოს ტექსტის ძირითადი შინაარსი და არ შექმნას მცდარი დასკვნების გაკეთების საფუძველი (სლოვენია).

ინფორმაციის წყარო

შესწორება

განსხვავებული შეხედულებების პატივისცემა

პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობა

გამოიჩინეთ დიდი სიფრთხილე, როდესაც აქვეყნებთ ცნობებს თვითმკვლელობისა და თვითმკვლელობის მცდელობის შესახებ... განსაკუთრებული ყურადღება გამოიჩინეთ დანაშაულისა და უბედური შემთხვევების მსხვერპლთა მიმართ. პატივი ეცით დაზარალებულების და მათი ახლობლების ინტერესებს და ყურადღებით გადაამოწმეთ დანაშაულისა და უბედური შემთხვევების მსხვერპლთა ვინაობა და ფოტოსურათები (შვედეთი).

ფიზიკური და გონებრივი დაავადებები და მოშლილობები პიროვნების ცხოვრების კონფიდენციალური მხარეა. პირადი ცხოვრებისა და ოჯახის ხელშეუხებლობის პრინციპიდან გამომდინარე, ასეთ შემთხვევებში პრესამ თავი უნდა შეიკავოს პიროვნების ვინაობის დასახელებისა და ფოტოს გამოქვეყნებისგან; ჯანმრთელობის მდგომარეობის აღწერისა თუ სამედიცინო დაწესებულებებთან მიმართებაში არ უნდა გამოიყენოს დამამცირებელი სახელები, იმის და მიუხედავად, რომ ასეთ სახელებს ყოველდღიურ მეტყველებაში ვხვდებით. ადამიანები, მათ შორის ცნობილი პიროვნებები, სარგებლობენ უფლებით, სიცოცხლეშიც და სიკვდილის შემდეგაც დაცული იყვნენ ისეთი ფაქტების გახმაურებისგან, რომლებიც მათ დისკრიმინაციას ახდენს (გერმანია).

ფარული ჩანაწერები

არასრულწლოვანები

სასამართლო პროცესები, კრიმინალური ამბები

რეპორტაჟში არ უნდა იყოს ინფორმაცია პიროვნების ოჯახური ისტორიის, საქმიანობის, რასობრივი კუთვნილების, ეროვნების, მრწამსის ან ამა თუ იმ ორგანიზაციის წევრობის შესახებ, თუ ეს პირდაპირ კავშირში არ არის საქმესთან.

სისხლის სამართლის საქმის დასრულებამდე ან ბრალდების მოხსნამდე, არ უნდა გამოქვეყნდეს ინფორმაცია, რომელიც ხელს შეუშლის ჭეშმარიტების დადგენას, ან ინფორმაცია, რომელშიც აღნიშნულია ეჭვმიტანილის ბრალეულობის შესახებ. სისხლის სამართლის საქმის გაშუქებისას, რეპორტაჟში გარკვევით უნდა აღინიშნოს, აღიარებს თუ არა ეჭვმიტანილი/ბრალდებული თავს დამნაშავედ.

შეძლებისდაგვარად ობიექტურად უნდა განისაზღვროს, თუ რომელი სასამართლო საქმე შეირჩეს გასაშუქებლად და რა შემთხვევაში აღინიშნოს რეპორტაჟში პიროვნების სახელი. არ უნდა გამოქვეყნდეს ეჭვმიტანილის ან ბრალდებულის სახელი ან სხვა საიდენტიფიკაციო მახასიათებელი, თუ ეს საზოგადოებრივ ინტერესს არ უკავშირდება.

საჭიროა სიფრთხილის გამოჩენა ისეთ შემთხვევებში, როდესაც დანაშაულის ჩამდენი პირის ვინაობის გამოქვეყნებით პოლიცია შეიტყობს ინფორმაციას ჩადენილი დანაშაულის შესახებ. როგორც წესი, ასეთი ინფორმაცია პოლიციის ან პროკურატურის ჩარევამდე არ უნდა გამოქვეყნდეს. თუმცა, ეს წესი არ მოქმედებს მაშინ, როცა აღნიშნული ქმედების შესახებ ინფორმირებულია ფართო წრე, ან როცა ასეთი ქმედება საზოგადოებრივ ინტერესს უკავშირდება.

თუ ეჭვმიტანილის, ბრალდებულის ან გასამართლებული პირის ადრინდელ ბრალდებას კავშირი არა აქვს მის ამჟამინდელ ქმედებასთან, ამის შესახებ არ უნდა აღინიშნოს გავრცელებულ ინფორმაციაში (დანია).

საგზაო შემთხვევებისა და დანაშაულების გაშუქებისას ჟურნალისტმა ყოველთვის უნდა გაითვალისწინოს დაზარალებულთა და მათი ახლობლების ინტერესი. ნუ დაასახელებთ დაზარალებული ან დაკარგული პირის ვინაობას, ვიდრე მომხდარის შესახებ არ იქნებიან ინფორმირებული მათი ახლობლები. განსაკუთრებული წინდახედულობა გამოიჩინეთ მწუხარებაში და გაუწონასწორებელ მდგომარეობაში მყოფი ადამიანების მიმართ.

სასამართლო და კრიმინალური რეპორტაჟის მომზადებისას, გამოიჩინეთ სიფრთხილე, როცა საქმე სახელებისა და ფოტოსურათების და სხვა აშკარა საიდენტიფიკაციო ნიშნების გამოყენებას ეხება. განსაკუთრებული წინდახედულობაა საჭირო ძიებაში მყოფი და არასრულწლოვან დამნაშავეებთან დაკავშირებული საქმეების გაშუქების დროს. თავი აარიდეთ ვინაობის გამჟღავნებას, თუ ეს სამართლიანი ინფორმაციის გავრცელების აუცილებლობას არ უკავშირდება (ნორვეგია).

ოფიციალური გამოძიებისა და სასამართლო პროცესის შესახებ რეპორტაჟის მიზანია, დანაშაულის ჩადენის, გამოძიებისა და სასამართლოს განაჩენის შესახებ საზოგადობისათვის ამომწურავი და მიუკერძოებელი ინფორმაციის მიწოდება. სასამართლოს გადაწყვეტილების გამოცხადებამდე პირი უდანაშაულოდ ითვლება.

გადაწყვეტილების გამოცხადებამდე რომელიმე მხარის დამნაშავედ წარმოჩენა ან გამოცხადება ეწინააღმდეგება კონსტიტუციურ წესებს, რომელიც პიროვნების ღირსების დაცვისკენ არის მიმართული და დამნაშავე პირებზეც ვრცელდება.

რეპორტაჟის ტექსტში მკვეთრად უნდა იყოს გამიჯნული ეჭვი და დამტკიცებული ბრალეულობა. იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც დანაშაულის ჩამდენი პირის ვინაობა საზოგადოებისთვის ცნობილია, სასამართლო განაჩენის გამოცხადებამდე ის არ უნდა გამოცხადდეს ბრალდებულად. თუ აპელაციის გაშუქებისას სახელდება პირთა ვინაობა და სხვა საიდენტიფიკაციო ნიშნები, უნდა გამოქვეყნდეს აპელაციის გადაწყვეტილებაც, თუ ეს არ ეწინააღმდეგება შესაბამისი პირის კანონიერ ინტერესებს. ეს რეკომენდაცია შეწყვეტილ სისხლის სამართლის გამოძიებებზეც ვრცელდება.

სამართლებრივი პროცესის შესახებ კრიტიკული კომენტარები უნდა გაიმიჯნოს სასამართლო პროცესის შესახებ რეპორტაჟისგან (გერმანია).

განზრახ თუ უნებლიეთ, ჟურნალისტმა არ უნდა შექმნას ეჭვმიტანილის ისეთი იმიჯი, რომელიც სასამართლოს გადაწყვეტილებამდე მას დამნაშავედ წარმოაჩენს.

ბრალდებულის გამართლების შემთხვევაში ჟურნალისტმა ხაზგასმით უნდა აღნიშნოს ეს ფაქტი და მიუთითოს ადრე გამოქვეყნებული ყველა სტატია (იტალია).

როგორც წესი, დაუშვებელია ნათესავებისა და იმ პირების ვინაობისა და ფოტოსურათების გამოქვეყნება, რომელთაც არაფერი აკავშირებთ დანაშაულთან.

სოციალური რეაბილიტაციის ინტერესებიდან გამომდინარე, პირთა ვინაობა და ფოტოსურათები არ უნდა გამოქვეყნდეს სისხლის სამართლის პროცესის დასრულების შემდეგ (გერმანია).

პირადი გამორჩენა

ჟურნალისტმა არ უნდა გამოიყენოს თავისი ჟურნალისტური პრივილეგიები პირადი მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად (ჩეხეთის რესპუბლიკა).

ჟურნალისტმა ბოროტად არ უნდა გამოიყენოს თავისი მდგომარეობა და არ მიიღოს შემოსავალი, რომელიც ჩრდილს მიაყენებს მის დამოუკიდებლობას ან შეუძლებელს გახდის მის მოღვაწეობას, პროფესიული ეთიკის პრინციპების შესაბამისად (ფინეთი).

ინტერესთა კონფლიქტი

საავტორო უფლებების დაცვა

რეკლამა

რეკლამა, რომელიც სარედაქციო სტატიას წააგავს, ისეთი შრიფტით და ფორმით უნდა დაიბეჭდოს, რომ მისი განსხვავება არასარეკლამო საგაზეთო ან საჟურნალე მასალისგან არარეგულარულმა მკითხველმაც კი შეძლოს. ასეთი მასალა გარკვევით უნდა აღინიშნოს, სიტყვით „რეკლამა“.

თუ რეკლამის ტექსტში გარკვევით არ ჩანს, თუ ვინ არის რეკლამის შემკვეთი, მისი ვინაობა თვალსაჩინო ადგილას უნდა დაიბეჭდოს. ანალოგიური წესი ვრცელდება სარეკლამო ჩანართებსა და ნებისმიერ სხვა პუბლიკაციაზე, რომელიც დაფინანსებულია კერძო ფიზიკური და იურიდიული პირების ან დაწესებულებების მიერ და პირად, კომერციულ ან პოლიტიკურ ინტერესს გამოხატავს. სათანადოდ უნდა აღინიშნოს ავტორის ვინაობა, როდესაც ჩანართი ან სპეციალური პუბლიკაცია მოიცავს ინფორმაციას, რომლის გავრცელებით თავად ავტორია დაინტერესებული. საზოგადოებასთან ურთიერთობის (PR) სამსახურების ტექსტები, რომლებიც არსებითად რეკლამას უკავშირდება, შესაბამისად უნდა დასათაურდეს ან გამოქვეყნდეს ისე, რომ შესაძლებელი იყოს მათი ძირითადი არასარეკლამო ტექსტისგან განსხვავება, რათა არ მოხდეს მკითხველის შეცდომაში შეყვანა (გერმანია).

სათაური, ფოტო

ამასთანავე, ფოტო და აუდიომასალა უნდა იყოს ნამდვილი. მომხმარებელმა უნდა იცოდეს, დოკუმენტურია თუ ყალბი ესა თუ ის მასალა...

სიფრთხილეა საჭირო ფოტომასალის გამოქვეყნებისას. ილუსტრაცია არ უნდა გამოიყენებოდეს არასწორი მნიშვნელობით და არ უნდა იყოს შეურაცხმყოფელი შესაბამისი მხარისთვის. განსაკუთრებული სიფრთხილეა საჭირო უბედური შემთხვევების ან დანაშაულის მსხვერპლთა ფოტოების გამოქვეყნებისას (ფინეთი).

რეკომენდირებულია, განმარტებული იყოს:

- დამატებითი ილუსტრაცია;

- სტილიზებული ილუსტრაცია (ტექსტის მხატვრული გაფორმება);

- ფოტომონტაჟი ან ორიგინალის სხვა სახით ალტერაცია (სლოვენია).

მკითხველის შეცდომაში შეყვანის თავიდან აცილების მიზნით, არადოკუმენტური ილუსტრაცია, განსაკუთრებით ფოტოსურათი, შესაბამისი აღნიშვნით უნდა გამოქვეყნდეს. ილუსტრაციის სათაურში ან თანდართულ ტიტრში გარკვევით უნდა აღინიშნოს:

- დამხმარე და საჩვენებელი ილუსტრაციები (ნებისმიერი სახის მოტივაციის პირობებში);

- სიმბოლური ილუსტრაციები (რეკონსტრუირებული სურათები, გრაფიკული ნახატები, მხატვრის დასურათება და სხვა);

- ფოტომონტაჟი და სხვა სახის კოლაჟები (გერმანია).

საზოგადოებრივი აზრის კვლევა

არჩევნები

ჟან კლოდ ბერტრანი
პარიზის უნივერსიტეტის პროფესორი

_________________________

რეკომენდაციები

ყველა ერისათვის, რომელიც ახლო წარსულში გათავისუფლდა ტოტალიტარული რეჟიმისაგან, პრობლემას ზედმეტ შეზღუდვასა და ზედმეტ ჩაურევლობას შორის ბალანსის გამონახვა წარმოადგენს. საჯარო მოხელეები, პოლიტიკოსები, გამომცემლები, ჟურნალისტები და საერთოდ, მედიის მომხმარებლები არ არიან მიჩვეულნი ობიექტური ინფორმაციის მიწოდებას, კომპრომისებზე წასვლას და ვერ ითავისებენ, თუ რაოდენ აუცილებელია ადამიანის უფლებათა დაცვისათვის თვითრეგულირების მექანიზმების შექმნა.

სავსებით ბუნებრივია, რომ ყოფილ საბჭოთა ქვეყნებში ჟურნალისტები თავს არიდებენ საზოგადოების წინაშე პასუხისმგებლობას, რადგან მას სახელმწიფოს მხრიდან კონტროლთან აიგივებენ. მარტივად რომ ვთქვათ, ისინი უარს ამბობენ ეთიკის კოდექსზე. მათ სურთ, რომ იყვნენ თავისუფალნი და თვითშემოქმედნი. მათ თავიანთი თავი პოლიტიკური არენის შემოქმედებად და მსახიობებად წარმოუდგენიათ და არა ინფორმაციის მომპოვებლებად და გამავრცელებლებლად. შედეგად ვიღებთ კონფლიქტს.

ვფიქრობ, ქართულმა მედიამ რეფორმაზე უნდა იზრუნოს და მთლიანად ქვეყნის რეფორმირებასაც შეუწყოს ხელი.

მედიის ანგარიშვალდებულების სისტემების პოპულარიზაციის მიზნით, საჭიროა საქართველოში საინფორმაციო-საგანმანათლებლო კამპანიის ჩატარება, რაც, პირველ რიგში, ჟურნალისტურ და პოლიტიკურ წრეებში უნდა დაიწყოს და საზოგადოებაში განივრცოს. როდესაც საზოგადოებას არა აქვს მოტივაცია, ორგანიზაცია და ის თავს უძლურად გრძნობს, მას ვერც ინიციატივის გამოჩენას მოსთხოვ. თუმცა, მეორეს მხრივ, თავისუფლებას და პასუხისმგებლობას ყველა საკმაოდ იოლად აღიქვამს. პრობლემა თავისუფლების და პასუხისმგებლობის ურთიერთდამოკიდებულების გააზრებაა.

რაც შეეხება კონკრეტულ რეკომენდაციებს, ჟურნალისტებისა და ჟურნალისტური ასოციაციების მიერ ეთიკის კოდექსის შემუშავების და მოწონების შემდეგ, ის ცნობილი უნდა გახდეს საზოგადოებისთვისაც. მომავალში კოდექსმა ორმაგი ფუნქცია უნდა შეასრულოს:

ამ პროცესში ჩვენ შესაძლოა, ორი ვარიანტი განვიხილოთ: პრესის ომბუდსმენის თანამდებობის შემოღება და პრესის საბჭოს შექმნა.

პრეს ომბუდსმენი

პრესის ომბუდსმენი, რომელსაც მედიის მესაკუთრეები და მედიის წარმომადგენლები ერთობლივად ნიშნავენ, ხელს შეუწყობს მედიის ანგარიშვალდებულების კონცეფციის ჩამოყალიბებასა და მის პოპულარიზაციას. ყველა სხვა ქვეყნის მაგალითზე შეიძლება ითქვას, რომ გაცილებით იოლია პრესის ომბუდსმენის ინსტიტუტის ფუნქციონირების დაწყება, ვიდრე პრესის საბჭოსი, რომელიც იმავე მიზანს ემსახურება. ამასთანავე უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ომბუდსმენის ინსტიტუტი მედიის ანგარიშვალდებულების სამ სხვადასხვა სისტემას გულისხმობს:

I. ამერიკული მოდელი - ცალკეული გაზეთების და სამაუწყებლო კომპანიების მიერ დანიშნული ,,მკითხველთა ადვოკატი'', რომელიც იღებს და იხილავს მკითხველთა სარჩელებს და ანგარიშს აკეთებს მათზე. ეს მოდელი შეიძლება მისაღები იყოს საქართველოსთვის, სადაც მედიის მხოლოდ მცირე ნაწილია დაინტერესებული, დაიცვას ხარისხი და აიღოს პასუხისმგებლობა.

II. შვედური მოდელი - პრესის საბჭოს სპეციალური აგენტი, რომელიც ფილტრავს საჩივრებს: იხილავს მარტივ საჩივრებს, ხოლო გაცილებით სერიოზულებს განსახილველად პრესის საბჭოს უგზავნის.

III. მესამე მოდელი - სახალხო დამცველის მე-18 საუკუნის შვედური ტრადიცია, რომელიც არსში სახალხო დამცველის ინსტიტუტის საქართველოში მოქმედ პრინციპს გულისხმობს. ამ მოდელთან ყველაზე ახლოა სამხრეთ აფრიკული გამოცდილება, სადაც ომბუდსმენს ზურგს უმაგრებს სააპელაციო კომიტეტი, პრესის საბჭოს ანალოგიური ორგანო.

იმისათვის, რომ პრესის ომბუდსმენმა მთელი ქვეყნის მასშტაბით ოპერატიულად, სამართლიანად და საჯაროდ შეასრულოს დაკისრებული ფუნქციები, მას აპარატი და სოლიდური ბიუჯეტი ესაჭიროება. სახელმწიფომ უპირობოდ უნდა გამოყოს თანხები.

და ბოლოს, ერთი პიროვნება, რაც არ უნდა კარგად შეირჩეს ის, სადავო საკითხების გადაწყვეტისას, შეზღუდულია სოციალურად არაერთგვაროვან ქვეყანაში. აქედან გამომდინარე, აუცილებელია პრესის საბჭოს მსგავსი ორგანო, რომელიც ომბუდსმენს ზურგს გაუმაგრებს და სააპელაციო ფუნქციას შეასრულებს.

პრესის საბჭო

უმეტეს დემოკრატიულ ქვეყნებში პრესის საბჭო არის ნებაყოფლობითი, სამი სუბიექტის (მესაკუთრეები, ჟურნალისტები, საზოგადოების წარმომადგენლები) მონაწილეობით შექმნილი ორგანო, რომლის მიზანია:

ამ მოდელს არაფერი აქვს საერთო ეგვიპტეში არსებულ პრესის უმაღლეს საბჭოსთან, რომელიც ცენზურის საშუალებაა ხელისუფლების ხელში. პრესის საბჭო არც გამომცემლებისთვის და მაუწყებელთათვის განკუთვნილი პრეს კლუბია და არც ჟურნალისტთა კავშირისა თუ ასოციაციის მიერ შექმნილი სადისციპლინო კომისია.

რამდენიმე გამონაკლისის გარდა, დღეისათვის დემოკრატიულ ქვეყნებში პრესის საბჭოები მოქმედებენ. ზოგიერთი პროფესიონალი, განსაკუთრებით ამერიკის შეერთებულ შტატებში, უარყოფს პრესის საბჭოს, რადგანაც მას პრესის ტრიბუნალად მიიჩნევს. თუმცა, პრესის საბჭო არ იყენებს დამსჯელ ღონისძიებებს, გარდა იმისა, რომ საკუთარი პოზიციის გამოქვეყნებას მოითხოვს (გამონაკლისია შვედეთი, სადაც ჯარიმა ტირაჟის მიხედვით განისაზღვრება). მეორე მხრივ, პრესის საბჭოს ბევრი მიმზიდველი მხარე აქვს:

- ეს არის მუდმივმოქმედი დემოკრატიული ინსტიტუტი, რომელიც თავად მედიის მიერაა შექმნილი;

- მას შეუძლია იმოქმედოს როგორც ადგილობრივ, რეგიონალურ და ეროვნულ დონეზე, ასევე საერთაშორისოზე;

- იგი სოციუმის სამ ძირითად სუბიექტს აერთიანებს და უფლებამოსილია, ისაუბრობს მათი სახელით;

- რამდენადაც იგი ნაკლებად ასრულებს საარბიტრაჟო სასამართლოს ფუნქციებს, მისი სხვა ფუნქციები საკმაოდ მრავალფეროვანია;

- შესაძლოა, ის მედიის ანგარიშვალდებულების სისტემის არაფორმალური ქსელის ცენტრი გახდეს.

ქართული პრესის საბჭოს მოდელი არ უნდა დაეყრდნოს შვედეთისა და სამხრეთ აფრიკის გამოცდილებას. საქართველოში ჯერ არ არსებობს ჟურნალისტების, რედაქტორებისა და გამომცემლების მსხვილი გაერთიანებები ასოციაციების სახით. ქართული საბჭო შესაძლოა, დაეყრდნოს კანადის გამოცდილებას. კანადაში, 44 გაზეთის არსებობის პირობებში, ონტარიოს პრესის საბჭომ ფუნქციონირება 8 გაზეთის ბაზაზე დაიწყო. შესაძლოა, თავდაპირველად სერიოზულმა გამოცემებმა შექმნან პრესის საბჭო, რომელსაც მომავალში სხვებიც შეუერთდებიან.

როგორც წესი, საბჭოში წარმოდგენილი უნდა იყოს როგორც ბეჭდვითი, ასევე სამაუწყებლო მედია. მას შემდეგ, რაც საბჭოს წევრთა რიცხვი გაიზრდება, უნდა განისაზღვროს წარმომადგენელთა შერჩევის წესი, წევრთა რაოდენობამ 20-30 კაცს არ უნდა გადააჭარბოს. საბჭოს წევრთა მესამედი ან თუნდაც ნახევარი არ უნდა იყოს რაიმენაირად დაკავშირებული მედიასთან.

საქართველოში პრესის საბჭოს უნდა ჰქონდეს შემდეგი უპირატესობანი:

პრესის საბჭოს ერთადერთი მისია საჩივრების განხილვა არ უნდა იყოს, როგორც ეს უმეტეს საბჭოებში ხდება. თუკი ბიუჯეტი პრესის საბჭოს საშუალებას მისცემს, მას შეუძლია:

პრესის საბჭოს შექმნა თუ ომბუდსმენის დანიშვნა არსებითად სიგნალია საზოგადოებისათვის, თუმცა, არ არის უებარი საშუალება, რომელიც მედიაში არსებულ ყველა ნაკლოვანებას გამოასწორებს.