ფედერალიზმი წარმოდგება ლათინური სიტყვისაგან: „ფოედუს“ და ნიშნავს „კავშირს“, „გაერთიანებას“. რომაელი პოეტი პუბლიუს ოვიდიუს ნაზო ლაპარაკობს „foedus sociale“-ზე, რომელშიც იგი საზოგადოებას, უწინარეს ყოვლისა, საზოგადოებრივ სტრუქტურას გულისხმობს.¹ იურიდიულ ლიტერატურაში გავრცელებული შეხედულების თანახმად, სიტყვა: „ფოედუს“ ნაწარმოებია „fides“-გან, რომელიც ლათინურად ნიშნავს „ნდობას“, „ერთგულებას“. რაც შეეხება თვითონ „fides“ ინდოგერმანულ საწყისებს, იგი გაცილებით უფრო ადრეული პერიოდიდან იღებს სათავეს და თავისი სემანტიკური მნიშვნელობით აღნიშნავს „იძულებას“, „მუხლებზე დაჩოქებას“, „მოდრეკას“.²

რომის იმპერიაში „fides“ წარმოადგენდა სხვადასხვა ტომს შორის დადებული ხელშეკრულების საფუძველს. რომაელები, როგორც „foederati“ მოიხსენიებდნენ რომის იმპერიასთან სახელშეკრულებო კავშირის დამყარების უნარის მქონე, რომთან ვასალურ დამოკიდებულებაში მყოფ ტომებს. ეს ტომები აღიარებდნენ რომის იმპერიისადმი „ერთგულების“ მოვალეობას და ვალდებულებას იღებდნენ, რომ არ დატოვებდნენ იმპერიის შემადგენლობას. რომის იმპერია, თავის მხრივ, ამ ტომებთან ამყარებდა „ნდობაზე“ დაფუძნებულ ურთიერთობას.³

რომაელებთან სახელშეკრულებო კავშირის დამყარების შესაძლებლობა ჰქონდათ არა მხოლოდ „რჩეულ» ტომებს. განსხვავებული იყო ამ ტომებთან დადებული ხელშეკრულების ხასიათიც. ასე მაგალითად, რომის იმპერიაში ერთმანეთისაგან განასხვავებდნენ „foedera aequa“-ს (ამ შემთხვევაში, ხელშეკრულება ადგენდა თანასწორ უფლება-მოვალეობებს რომსა და მის მოკავშირეებს შორის) და „foedera iniqua“-ს (რომელიც რომს ანიჭებდა ცალკეულ პრივილეგიებს, უპირატესობებს და, მაშასადამე, არ იყო თანასწორ საწყისებზე დადებული შეთანხმება).⁴

სხვა, ტრადიციული პოლიტიკურ-იურიდიული კატეგორიებისაგან განსხვავებით, „ფედერალიზმი“ არც ბერძნული წარმოშობისაა და არც რომაული. თავისი თანამედროვე შინაარსით ფედერალიზმის ცნება ყალიბდება მხოლოდ შუა საუკუნეებში.⁵ ამ პერიოდში ცნებები: „foedus“ და „confoederatio“ გამოიყენებოდა სახელმწიფოთა შორის კავშირის მნიშვნელობით. საყოველთაოდ ცნობილი სიტყვა „confoederatio“ პირველად გვხვდება 1220 წელს კაიზერ ფრიდრიხ II-თან და აღნიშნავს შეთანხმებას ორ თანასწორუფლებიან სუბიექტს შორის.⁶

ფედერალიზმის თეორიისადმი მიძღვნილ ლიტერატურაში ცნება „foedus“ პირველად გამოიყენა ფედერალიზმის საკითხების ერთ-ერთმა თვალსაჩინო მკვლევარმა ალტუზიუსმა 1603 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომში. მოგვიანებით ალტუზიუსმა სიტყვა: „foeduს“ შეცვალა ცნებით „consociatio“.⁷ ჰუგო გროციუსი თავის ნაშრომებში განიხილავს რომის იმპერიაში მოქმედ „foedera äquilia und inäqualia“-ს. სამუელ ფონ პუფენდორფი 1667 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომში: „De statu imperii Germanici` მიუთითებდა, რომ ფედერალური სისტემის გარეშე გერმანიის იმპერიას მომავალი არ უწერია. მონტესკიე, „კანონთა გონის“ მე-9 წიგნში (1748) ლაპარაკობს ფედერალურ რესპუბლიკაზე. ფედერალიზმი, მისი თანამედროვე გაგებით, ცნობილი იყო კანტისათვისაც. მე-18 საუკუნის ფრანგულ იურიდიულ ლიტერატურაში გერმანიის იმპერია დახასიათებული იყო, როგორც „Le Corps Germanique“, „La federation Germanique“^.8

სიტყვა „ფედერალიზმი“, თავისი თანამედროვე ინგლისური ფორმით - „federalism“, ჩამოყალიბდა 1645 წელს, ინგლისში მიმდინარე სამოქალაქო ომის დროს.⁹ ფედერალიზმის ფრანგული ფორმა- „federalisme“ პირველად გვხვდება მონტესკიესთან, თუმცა თვითონ სიტყვა „federation“ საფრანგეთში ცნობილი იყო ჯერ კიდევ მე-14 საუკუნიდან. საფრანგეთში ფედერალიზმის იდეის გავრცელება, უპირველეს ყოვლისა, დაკავშირებულია იაკობინელებსა და ჟირონდისტებს შორის არსებულ დაპირისპირებასთან. შვეიცარიაში სიტყვა „ფედერალიზმი“ საფრანგეთიდან შევიდა და პირველად 1822 წელს გამოიყენეს.¹⁰

სიტყვა „ფედერაციული“ განსხვავებული მნიშვნელობით გამოიყენება თანამედროვე პოლიტიკურ-იურიდიულ ლიტერატურაში. გერმანიის სამეცნიერო ლიტერატურასა და პოლიტიკურ პრაქტიკაში „ფედერალიზმი“ ძირითადად აღნიშნავს სახელმწიფოს შემადგენლობაში გაერთიანებული ტერიტორიული ერთეულის ავტონომიას. დაახლოებით ანალოგიური შინაარსით გამოიყენება ფრანგული „federaliste“-ს ცნება, მაშინ როდესაც ინგლისური „federal“-ის შემთხვევაში აქცენტი უფრო მეტად გადატანილია ფედერალური მოდელის ცენტრალისტურ ასპექტებზე. ანგლოსაქსონურ პოლიტიკურ სისტემებში, ცნება: „federalizmi“ ხაზს უსვამს ცენტრალურ ხელისუფლებაზე ფედერაციის სუბიექტების დამოკიდებულების ფაქტს. ფედერალიზმის ცენტრალისტური გაგება, უწინარეს ყოვლისა, დამახასიათებელია აშშ-ისა და კანადისათვის, ასევე ავსტრალიისათვის.¹¹

_____________________

1.ფედერალიზმის ეტიმოლოგიური მნიშვნელობის და მისი ისტორიის შესახებ იხ.: Ernst Deuerlein. Föderalismus. Die historischen und philosophischen Grundlagen des föderativen Prinzips, München, 1972, S. 22 ff.; R. Koselleck, Art. Bund (Bьndnis, Fцderalismus, Bundesstaat), in: Brunner-Conze-Koselleck, Geschichtliche Grundbegriffe. Historisches Lexikon zur politisch-sozialen Sprache in Deutschland, Bd. 1, 1972, S. 582 ff.; Thomas Frцschl, Confoederationes, Uniones, Ligae, Bьnde. Versuch einer Begriffsklдrung fьr Staatenferbindungen der frьhen Neuzeit in Europa und Nordamerika, in: Fцderalismusmodelle und Unionsstrukturen. Ьber Staatenverbindungen in der frьhen Neuzeit vom 15. zum 18. Jahrhundert, hrsg. von dems., Mьnchen, 1994, S.21 ff.

2.PokornY, Indogermanisches Etymologisches Wцrterbuch, Bd 1, 1959, S. 117.cit: Auf dem Weg zur Menschenwьrde und Gerechtigkeit. Festschrift fьr Hans R. Klecatsky, Zweiter Teilband, Wien, 1980, S. 1017.

3.Rotteck/Welcker, Staatslexikon IV, 1846, 412. cit: Weber, K., Elemente eines umfassenden Fцderalismusbegriffes, in: Auf dem Weg zur Menschenwьrde und Gerechtigkeit. Festschrift fьr Hans R. Klecatsky, S.1017.

4. Fassa, R., Eine Antwort auf die Frage: „Was ist Fцderalismus?“, in: Ammon, G./Fischer, M./ Hickmann, T./Stemmermann, K. (Hrsg.), Fцderalismus und Zentralismus: Europas Zukunft zwischen dem deutschen und dem franzцsischen Modell, 1996, S. 99.

5.Maier, H. Der Fцderalismus - Ursprьnge und Wandlungen, in: Archiv des цffentlichen Rechts, 115. Band, 1990, S. 213 ff.

6.იხ. Deuerlein, E., Föderalismus, S. 11.

7. Nitschke, P., Die föderale Theorie des Johannes Althusius, in: Konsens und Konsoziation in der politischen Theorie des frühen Föderalismus, Rechtstheorie, Beiheft 16. 1997, S. 241 ff.

8.იხ. Deuerlein, E., Föderalismus, S. 12.

9 . Elazar, D. J., The Politics of American Federalism, Lexington, 1969.

10.Frenkel, M., Fцderalismus und Bundesstaat, Bd.I (Fцderalismus), 1984, S. 81; Deuerlein, Fцderalismus, S. 11 ff.

11. Frenkel, M., Fцderalismus und Bundesstaat, S. 81.

ფედერალიზმის იდეის ჩამოყალიბებისა და განვითარების პროცესი ხანგრძლივ პერიოდს მოიცავს. ამავე დროს, ფედერალიზმის განვითარების პროცესი არ ყოფილა თვითონ ფედერალიზმის „ცნების“ განვითარების იდენტური. ფედერალიზმის ზოგადი ცნება დღემდე არ არის ჩამოყალიბებული. მიუხედავად იმისა, რომ თეორიული აზრი ყოველთვის ცდილობდა გარკვეული სიცხადე შეეტანა ფედერალიზმის ცნების შინაარსში, მას არასოდეს ჰქონია თვითონ ფედერალიზმის ცნების ჩამოყალიბების პრეტენზია.

არაერთმნიშვნელოვანი იყო ფედერალიზმის ცნებისადმი დამოკიდებულებაც. ფედერალიზმი ყოველთვის როდი აღძრავდა პოზიტიურ, დადებით ასოციაციებს და განწყობას. შვეიცარიაში, ევროპის უძველესი ფედერალური ტრადიციების მქონე ქვეყანაშიც კი, „ფედერალიზმს“, როგორც ჩვეულებრივ, ყოფით ურთიერთობებში, ასევე სამეცნიერო დისკუსიებში, დღესაც ხშირად აქვს რეაქციული, არაეფექტური, არქაული და თავისებურად გამორჩეული შინაარსის მქონე ცნების „გემო“.¹

საზოგადოებრივი აზრი ფედერალიზმს საკმაო ხნის მანძილზე არც გერმანიაში „სწყალობდა“.ფედერალიზმისადმი გერმანელების არაერთგვაროვან დამოკიდებულებას ნათლად ასახავს გერმანიის დემოსკოპიის ინსტიტუტის მიერ 1952 და 1962 წლებს შორის პერიოდში ჩატარებული მოსახლეობის შერჩევითი გამოკითხვის შედეგები. გამოკითხვის პროცესში რესპოდენტებს პასუხი უნდა გაეცათ კითხვაზე: ბონში, ბუნდესტაგის გარდა, ასევე არის ბუნდესრატი. შეგიძლიათ თქვენ თქვათ, რისთვისაა საჭირო ბუნდესრატი? 1962 წელს ჩატარებული გამოკითხვის შედეგების მიხედვით, დასმულ კითხვას სწორი პასუხი (ბუნდესრატი არის ფედერალურ დონეზე მიწების წარმომადგენლობა) გასცა გამოკითხულთა მხოლოდ 11%-მა, ხოლო შეცდომით უპასუხა გამოკითხულთა 32%-მა. ბუნდესრატის დანიშნულების შესახებ საერთოდ არანაირი წარმოდგენა არ ჰქონდა გამოკითხულთა 57%-ს. 1952 წელს ჩატარებული გამოკითხვის შედეგების მიხედვით, გერმანიის ფედერალური მიწების მთავრობათა შენარჩუნებას საჭიროდ მიიჩნევდა გამოკითხულთა მხოლოდ 21%. გამოკითხულთა 49%-ის აზრით, კარგი იქნებოდა, თუ ფედერალური მიწების მთავრობები საერთოდ არ იარსებებდნენ. ფედერალური მიწების შენარჩუნება-გაუქმების შესახებ დასმულ კითხვას პასუხი ვერ გასცა გამოკითხულთა 30%-მა. აღსანიშნავია, რომ 1960 წელს, ანალოგიური ხასიათის გამოკითხვამ სულ სხვა სურათი მოგვცა. კერძოდ, მიწის მთავრობების გაუქმებას გამოკითხულთა უკვე 42% ეწინააღმდეგებოდა და მხოლოდ 24% უჭერდა მხარს.²

საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვის შედეგებმა ცხადყო, რომ მოსახლეობის აბსოლუტურ უმრავლესობას ელემენტარული წარმოდგენა არ გააჩნდა გერმანიის ძირითადი კანონის ერთ-ერთი ფუძემდებლური სტრუქტურული პრინციპის შესახებ. გერმანიაში 1965 წელს ჩატარებული ერთ-ერთი გამოკითხვისას მამაკაცების მხოლოდ 11%-მა და ქალების მხოლოდ 3%-მა შეძლო სწორად ეპასუხა, თუ რა არის ფედერალიზმი. მას შემდეგ, რაც რესპოდენტებს აუხსნეს ფედერალიზმის შინაარსი და მნიშვნელობა, განმეორებით დასმულ იმავე კითხვაზე: დაუჭერდნენ თუ არა მხარს ისინი ფედერალიზმს?- რადიკალურად განსხვავებული პასუხი მიიღეს. ფედერალიზმის შესახებ მოკლე ინფორმაციის მიღების შემდეგ მამაკაცთა 77% და ქალების 92% მხარს უჭერდა ფედერალიზმის იდეას.³

საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვის შედეგებმა დაადასტურა, რომ ფედერალიზმი გერმანიაშიც ბევრისთვის სრულიად უცნობი ინსტიტუტი იყო. მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი გერმანულ ფედერალიზმს განიხილავდა, როგორც გერმანელთა „აღზრდა-გამოსწორების“ სურვილით შეპყრობილ საოკუპაციო ხელისუფალთა ნებით განხორციელებულ აქტს, როგორც საერთო-გერმანული სახელმწიფოსადმი მტრულად განწყობილი ბავარიული პარტიკულარიზმის შენიღბულ ფორმას, როგორც კათოლიკური განსაკუთრებულობის და გამორჩეულობის საბაბს, როგორც ძველმოდური ბიუროკრატიის ინსტრუმენტს.⁴

უნდა ითქვას, რომ ფედერალიზმის ცნების განსხვავებული ინტერპრეტაცია არ წარმოადგენს არც წმინდა გერმანულ და, საერთოდ, არც სპეციფიკურ- ეროვნულ ფენომენს. ფედერალიზმისადმი არაერთგვაროვანი დამოკიდებულება განპირობებულია იმ გარემოებით, რომ ფედერალიზმის ცნება შეიძლება ეფუძნებოდეს განსხვავებულ იდეოლოგიურ წინამძღვრებს და მეთოდოლოგიას. ასე მაგალითად, ფედერალიზმს, როგორც „საკუთარ“ პოლიტიკურ პრინციპს, განიხილავს ანარქისტული სოციალიზმიც და კათოლიკური სოციალური მოძღვრებაც. ფედერალიზმის ჭრელ, იდეოლოგიურ მიმდინარეობებში, ყველაზე უფრო ზოგადი სახით, შეიძლება ერთმანეთისაგან განვასხვავოთ ე.წ. „კონსერვატორული“ და „პროგრესული“ მიმართულება.

კონსერვატორული მიმდინარეობა ფედერალიზმის ძირითად დანიშნულებად მიიჩნევს ფედერაციის სუბიექტთა პოლიტიკური დამოუკიდებლობის და ისტორიულად ჩამოყალიბებული ინდივიდუალობის დაცვას. კონსერვატორული შეხედულებით, ფედერალიზმი წარმოადგენს ქრისტიანულ-სოციალურ მოძღვრებაზე დაფუძნებული სუბსიდიარობის პრინციპის რეალიზაციის სახელმწიფო-სამართლებრივ ფორმას.⁵

პროგრესული მიმდინარეობა ეფუძნება იმ მოსაზრებას, რომ თანამიმდევრული დემოკრატია აუცილებლად მოითხოვს სახელმწიფო და საზოგადოებრივ დეცენტრალიზაციას, როდესაც ხელისუფლებითი იერარქიის ნაცვლად ვღებულობთ (სოციალური) ჯგუფების კოოპერაციულ ურთიერთქმედებაზე დაფუძნებულ თანამშრომლობას.⁶ პროგრესული მიმდინარეობის იდეური საფუძვლები გვხვდება საზოგადოების ანარქიულ-სინდიკალისტურ მოდელებში,⁷ წესრიგის ინტეგრალურ-ფედერაციულ,⁸ აგრეთვე, საზოგადოებრივი თვითმმართველობის შესახებ მარქსისტულ და კომუნისტურ შეხედულებებშიც, რომელთა თანახმად, სახელმწიფო იძულება, პერსპექტივაში, სწორედ საზოგადოებრივ თვითმმართველობას უნდა ჩაენაცვლებინა.⁹ რეალურ პრაქტიკაში ფედერალური მართვის ასეთი მოდელი, ნაწილობრივ რეალიზებული იყო იუგოსლავიაში, ხოლო როგორც თეორიული კონსტრუქცია, იგი უფრო მეტად გავრცელებულია ფრანგ, იტალიელ და ესპანელ ფედერალისტებს შორის.¹⁰

ფედერალიზმის „იდეოლოგიზაცია“ რამდენადმე საშიშია იმ თვალსაზრისით, რომ არ მოხდეს ფედერალური მრავალფეროვნების ლიკვიდაცია და ფედერალური სისტემის ტრანსფორმაცია პოლიტიკური ტოტალიტარიზმის ორგანიზაციულ ფორმად,¹¹ როგორც ეს იყო საბჭოთა ფედერალიზმის შემთხვევაში. ფედერალური იდეის მსგავსი სახეცვლილების თავიდან აცილება შესაძლებელია მხოლოდ საზოგადოებრივი ცხოვრების თანამიმდევრული დემოკრატიზაციისა და ლიბერალიზაციის, პოლიტიკური პლურალიზმის ეფექტიანი ინსტიტუტების მეშვეობით.

ფედერალიზმის მეცნიერული ცნების ჩამოყალიბებისას აუცილებლად უნდა იქნეს გათვალისწინებული ცნების რაციონალურობისა და ეკონომიურობის მოთხოვნები. ფედერალიზმის ცნება იმდენად ზოგადი და საყოველთაო უნდა იყოს, რომ:

- შესაძლებელი გახდეს საერთაშორისო ურთიერთგაგება „ფედერალისტებს“ შორის;

- მოიცვას ფედერალიზმის ყველა მნიშვნელოვანი თეორიული სახესხვაობა და ვარიანტი;

- შესაძლებელი აღმოჩნდეს ფედერალური აზროვნების ყველა განსხვავებული პოლიტიკური და იდეოლოგიური ვარიაციის „დაყვანა“ ფედერალიზმის ასეთ, ზოგად ცნებაზე. ¹²

ფედერალიზმის ცნების ჩამოყალიბების უამრავი ცდიდან შეიძლება გამოიყოს მისი 4 ძირითადი ჯგუფი:

1. ინსტიტუციურ-ფუნქციონალური ცნება აღიარებს, რომ ფედერალიზმი არის პოლიტიკური ორგანიზაციის ფორმა, სადაც სახელმწიფო ფუნქციების შესრულება ისეა გადანაწილებული მთლიანად სახელმწიფოსა და მის რეგიონალურ შემადგენელ წევრებს შორის, რომ თითოეულ ამ დონეს შეუძლია მიიღოს საბოლოო გადაწყვეტილება შესაბამის ფუნქციებთან მიმართებაში.¹³

2. კონსტიტუციურ-სამართლებრივი ცნების მიხედვითაც პოლიტიკური სისტემა მაშინაა ფედერაციული, როდესაც სახელმწიფოს არსებითი სტრუქტურული ელემენტები (კანონმდებლობა, აღმასრულებელი ხელისუფლება და მართლმსაჯულება) გვხვდება როგორც მთლიანად სახელმწიფოში, ასევე მის შემადგენლობაში მყოფ სუბიექტებშიც და მათი არსებობა დაცულია კონსტიტუციურ-სამართლებრივად^.14

3. სოციალურ-ფილოსოფიური ცნება ფედერალიზმს განმარტავს ფართო სოციალურ და ფილოსოფიურ კონტექსტში და არ შემოიფარგლება სახელმწიფო-სამართლებრივი ფორმის იურიდიული ანალიზით.

ფედერალიზმის ცნების განსხვავებული ინტერპრეტაციის შესაძლებლობა ბევრად განისაზღვრება იმ მომენტით, რომ ჭეშმარიტი ფედერალიზმი ყოველთვის ეფუძნება ფედერაციისა და მისი სუბიექტების არსებობის დუალიზმს^.15 ფედერალიზმი წარმოადგენს პოლიტიკური სისტემის ისეთ სტრუქტურულ და ორგანიზაციულ პრინციპს, როდესაც მეტ-ნაკლებად დამოუკიდებელი პოლიტიკური ერთობები გაერთიანებული არიან ზემდგომ, უფრო დიდ და ერთიან მთელში.¹⁶ ფედერალიზმი კრებადი ცნებაა, რომელიც აღნიშნავს მეტ-ნაკლებად დამოუკიდებელი წევრების ორგანიზაციული გაერთიანების განსხვავებულ ფორმებს.¹⁷ ფედერალიზმი ასევე აღნიშნავს იმ პროცესს, რომელსაც საბოლოოდ მივყავართ ასეთ გაერთიანებამდე ან, პირიქით, მთელის დანაწილებამდე.¹⁸

ფედერაციულ სახელმწიფოში პოლიტიკური ნების ჩამოყალიბების პროცესი მიმდინარეობს ცალკეული ჯგუფებისაგან შემდგარ კავშირში. ფედერალურ კავშირში გაერთიანებულ ჯგუფებს აქვთ როგორც საერთოეროვნული პოლიტიკური ნების ფორმირების ფუნქცია, ასევე განსაზღვრული ავტონომია. თუკი საზოგადოების მსგავს პლურალისტურ სისტემას საფუძვლად უდევს ტერიტორიული პრინციპი, მაშინ ეს სისტემა ფედერალურია.¹⁹

ფედერალიზმი, თავისი ფუნქციების სპეციფიკურობიდან გამომდინარე, ყალიბდება მხოლოდ დაპირისპირებული, საწინააღმდეგო ძალების არსებობის შემთხვევაში. ფედერალურ პოლიტიკურ სისტემაში ყოველთვის მოიაზრებენ ცენტრიდანული და ცენტრისკენული ძალების ერთიანობას, საერ- თოსა და განსხვავებულის ინტეგრაციას, კონფლიქტისა და კონსენსუსის თანაარსებობას^.20 ამ თვალსაზრისით, ფედერალიზმი წარმოადგენს სოციალურ-ფილოსოფიურ კონცეფციას, რომლის შინაარსიც არ შემოიფარგლება მარტოოდენ სახელმწიფოს ტერიტორიული მოწყობის ფორმით. ზემოაღნიშნული დებულებების გათვალისწინებით, თანამედროვე ლიტერატურაში გამოყოფენ ფედერალიზმის ინტერპრეტაციის შემდეგ, განსხვავებულ დონეებს:

1. ფედერალიზმი შესაძლებელია გავიგოთ როგორც ფილოსოფიური პრინციპი. ამ შემთხვევაში ფედერალიზმი წარმოგვიდგება მსოფლმხედველობის სახით.²¹ სოციალურ-ფილოსოფიური ინტერპრეტაციით, ფედერალიზმი წარმოადგენს სუბსიდიარობის და თანამეგობრობის იდეასთან ახლოს მდგომ მოდელს, რომელიც ეფუძნება შედარებით პატარა ჯგუფების და დეცენტრალიზებულ ტერიტორიულ გაერთიანებათა ფართო ავტონომიას. ფედერალიზმის ფილოსოფიური თეორიები მჭიდროდაა დაკავშირებული ქრისტიანობასთან, ხოლო ზოგიერთი ავტორი ფედერალიზმის სოციალურ-ფილოსოფიური საწყისების კვლევისას მიდის იმ დასკვნამდე, რომ საზოგადოების ფედერალური მოწყობის მოდელი უშუალოდ გამომდინარეობს ქრისტიანული მოძღვრებიდან. ²²

2. ფედერალიზმი შეიძლება გავიაზროთ როგორც საერთაშორისო პრინციპი.²³ ამ კუთხით, განსაკუთრებით დიდი ტრადიციების მქონეა მოძღვრება, რომელიც ფედერალიზმს განიხილავს როგორც „foedus“-ს, როგორც კავშირს, რომელიც მიმართულია მშვიდობის დაცვა-შენარჩუნებისაკენ. ფედერალიზმის ასეთი გაგება სათავეს იღებს ჯერ კიდევ ამ ცნების ჩამოყალიბების საწყისი პერიოდიდან.²⁴ ფედერალიზმმა, როგორც საერთაშორისო პრინციპმა, განსაკუთრებული აქტუალობა შეიძინა თანამედროვე მსოფლიოში მიმდინარე ინტეგრაციული პროცესების ფონზე.

3. პოლიტიკური სისტემა, კონსტიტუციურ-სამართლებრივი თვალსაზრისით, ფედერალურადაა ორგანიზებული იმ შემთხვევაში, თუ სახელმწიფოს არსებითი სტრუქტურული ელემენტები (საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლო ხელისუფლება) კონსტიტუციურად არის განმტკიცებული და დაცული როგორც ფედერალურ, ასევე ფედერაციის სუბიექტის დონეზე.²⁵ როგორც ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი პრინციპი, ფედერალიზმის გაგება შეიძლება კონკრეტული სახელმწიფოს ტერიტორიული დაყოფის პრინციპის სახით. ფედერალურად ორგანიზებული სახელმწიფო შედგება ისეთი ტერიტორიული ერთეულებისაგან, რომლებიც თავიანთი იურიდიული შინაარსით არსებითად განსხვავდებიან დეცენტრალიზებული უნიტარული სახელმწიფოს ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულებისაგან (თუმცა, ამ განსხვავების არსი, დღემდე მწვავე მეცნიერული დისკუსიის საგანია).²⁶ არსებობს შეხედულება, რომლის თანახმადაც, საერთოდ სოციალურ ცხოვრებას ფედერალური ხასიათი აქვს. ლიტერატურაში სავსებით სამართლიანად არის აღნიშნული, რომ ფედერალიზმის განხილვა წმინდა სახელმწიფო- სამართლებრივი მნიშვნელობით, საგრძნობლად აღარიბებს ფედერალიზმის ცნების შინაარსს^.27

4. ინსტიტუციონალურ-ფუნქციონალურ ასპექტში ფედერალიზმი პოლიტიკური ორგანიზაციის ისეთი ფორმაა, როდესაც სახელმწიფო ფუნქციები გადანაწილებულია ფედერაციის სუბიექტებსა და ერთიან სახელმწიფოს შორის და თითოეული ეს დონე (თავისი კომპეტენციის ფარგლებში), უფლებამოსილია დამოუკიდებლად მიიღოს გადაწყვეტილებები. ფედერალიზმი, როგორც ფუნქციონალურ-ორგანიზატორული პრინციპი წარმოადგენს დემოკრატიული სახელმწიფოს ქმედითობის, დემოკრატიის ინსტიტუციონალური უზრუნველყოფის ერთ-ერთ საშუალებას. ხელისუფლებათა ვერტიკალური დანაწილების მეშვეობით ფედერალიზმი აყალიბებს ინდივიდუალური თავისუფლების დაცვის დამატებით მექანიზმებს; განამტკიცებს ერთიანი სახელმწიფოს სტაბილურობას; ფედერალურ დონეზე ოპოზიციაში მყოფ პარტიებს აძლევს ფედერაციის სუბიექტების ხელისუფლებაში მოსვლის დამატებით შანსს; აყალიბებს პოლიტიკაში მოქალაქეთა ფართო მონაწილეობის დამატებით გარანტიებს და სხვ. ფედერაციული სახელმწიფოს პრობლემებისადმი მიძღვნილ თანამედროვე, ძირითადად ემპირიული ხასიათის პოლიტოლოგიურ გამოკვლევებში წინა პლანზეა წამოწეული ფედერალიზმის ზემოაღნიშნული ფუნქციები და სულ უფრო ნაკლები ყურადღება ენიჭება ფედერალიზმის ისეთ „ტრადიციულ“ დანიშნულებას, როგორიცაა ფედერაციის სუბიექტების სახელმწიფოებრიობის დაცვა.²⁸

5. ფედერალიზმი შეიძლება გავიგოთ, როგორც სტრუქტურული პრინციპი. ფედერალიზმი არ არის სტატიკური ცნება, რომელიც მხოლოდ აღწერს სამართლებრივად მოცემულ, ფიქსირებულ მდგომარეობას.

ფედერალიზმი, როგორც სტრუქტურული პრინციპი, ასახავს დინამიკურ მოძრაობას ერთიანობასა და მრავალფეროვნებას, მუდმივად განახლებად და ცვალებად ინტეგრაციასა და დეზინტეგრაციას შორის^.29 ამ თვალსაზრისით, ფედერალიზმი გულისხმობს არა რეალურად არსებულ წესრიგს, არამედ დინამიკურ მისწრაფებას ისეთი წესრიგისაკენ, რომელიც ხშირად არ ემთხვევა ფაქტობრივ ფედერალურ წესრიგს. ფედერალიზმის ცნება, რომელიც ყალიბდება მისი გამოხატულების მრავალრიცხოვანი ფორმის ჯამისაგან, აღნიშნავს: ა) სახელმწიფოთა, სახელმწიფოთა თანამეგობრობის, საზოგადოების და ეკონომიკის ფორმირების პრინციპს, რომელიც ესწრაფვის კონსენსუალურ-სამოკავშირეო, ვერტიკალზე დაფუძნებულ გაერთიანებას ადამიანებსა და (ან) ადამიანთა საზოგადოებებს შორის; ბ) ამ მისწრაფების შესაბამის წესრიგს.³⁰ ფედერალიზმის ცნებისადმი ასეთი დამოკიდებულებიდან გამომდინარე, უნდა ვაღიაროთ, რომ ფედერალური წესრიგის პრინციპს უფრო დიდი მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე თვითონ წესრიგს. ნებისმიერი ფედერალური წესრიგის სუბსტრატს წარმოადგენს სწორედ მისი მამოძრავებელი ძალები. ამავე დროს, ყველა ფედერალური მისწრაფება არ მთავრდება ფედერალური მოდელის ჩამოყალიბებით ისევე, როგორც ფედერალური წესრიგის ჩამოყალიბება არ ნიშნავს, რომ უკვე ამოწურულია ფედერალიზმის ფუძემდებლური პრინციპები. უფრო პირიქით, უკვე რეალიზებული ფედერალური წესრიგი მოითხოვს ფედერალური მთელის დინამიკურ სრულყოფას და რეფორმირებას.³¹ ფედერალური პრინციპი, ამგვარად, დამოუკიდებელია როგორც არსებული, ასევე სასურველი წესრიგისაგან. ამ თვალსაზრისით, ფედერალიზმი წარმოადგენს უფრო მარეგულირებელ და არა შინაარსობრივ პრინციპს. ³²

6. სოციოლოგიური ასპექტით, ფედერალურია ეთნიკურად, რელიგიურად, ეკონომიკურად და ისტორიულად დიფერენცირებული, ტერიტორიულად დანაწილებული საზოგადოება (ამ საზოგადოების პოლიტიკური ორგანიზაციის ფორმისაგან დამოუკიდებლად). ფედერალიზმის ცნების სოციოლოგიური ინტერპრეტაცია ნაკლებადაა დაკავშირებული სახელმწიფო-სამართლებრივ მომენტთან, რამდენადაც სოციოლოგიური ინტერესის ცენტრში დგას არა სახელმწიფო, არამედ საზოგადოება. საზოგადოება, როგორც ინდივიდებისა და სოციალური ჯგუფებისაგან შემდგარი ორგანიზმი, ფედერალურადაა მოწყობილი „ქვევიდან ზევით“. ასეთი პლურალისტური ორგანიზაციული სტრუქტურა დამახასიათებელია არა მარტო სახელმწიფოსათვის, არამედ სხვა სოციალური ინსტიტუტებისთვისაც³³ სოციოლოგიური ასპექტით განხილული ფედერალიზმის ცნება უფრო მეტად ემპირიული ორიენტაციისაა და როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ნაკლებად აინტერესებს სახელმწიფოს ტერიტორიული ორგანიზაციის ნორმატიული ასპექტები.

_______________________

1.იქვე, გვ. 76.

2. Deuerlein, E., Föderalismus, S. 10.

3. Deuerlein, E., Föderalismus, S. 11.

5. Pernthaler, P., Österreichische Föderalismusbegriffe, in: Riedl/Veiter (Hrsg.), Föderalismus, Regionalismus und Volksgruppenrecht in Europa, Ethnos 30, Wien, 1989, S.319.

6. იქვე.

7. Hahn, K., Föderalismus, S.21.

8. Roemheld, L., Integraler Föderalismus, S.119.

9. იხ. Pernthaler, P., Österreichische Föderalismusbegriffe, S. 320.

10. იქვე.

11. იქვე, გვ. 321.

12. იქვე, გვ. 322.

13. Riker, W. H.; Federalism, in: Greenstein, F. I./Polsby, N. W. (Hrsg.), Handbook of politikal Science 5, S. 101.

14. Schultze R. -O. Föderalismus, in: Nohlen, D.(Hrsg.), Pipers Wörterbuch zur Politik 2, München, 1983, S. 94 ff.

????Ermacora, F., Allgemeine Staatllehre, 1970, S. 625.

????Mickel, W., Handlexikon zur Politikwissenschaft, München, 1986, S. 145.

????Walper, K. H., Föderalismus, Berlin, 1966, S.11.

????Duchacek, I. D., Comparative Federalism, New York, 1970, S. 189.

????Frenkel, M., Föderalismus und Bundesstaat. Band I, Föderalismus, 1985, S.77.

????Maier, H., Der Föderalismus - Ursprünge und Wandlungen, in: Archiv des öffentlichen Rechts, 115. Bd., 1990, S. 230.

????Lang, K., Die Philosophie des Föderalismus. Versuch einer ethisch fundierten ?Staatsphilosophie der Verantwortung, Zürich, 1971.

????Süsterhenn, A., Föderalismus und Freiheit, in: A. Süsterhenn (Hrsg.), Föderalistische Ordnung, 1961, S. 27-41.

????Dreyer, M., Föderalismus als ordnundspolitisches und normatives Prinzip. Das fцderative Denken der Deutschen im 19. Jahrhundert, Frankfurt am Main, 1987, S. 3.

????ამის შესახებ უფრო დაწვრილებით იხ. ნაშრომის გვ. 231-232

25. Heiderose Kilper/Roland Lhotta, Föderalismus in der Bundesrepublik Deutschland. Eine Einführung, 1996, S. 23-24.

26. ამის შესახებ უფრო დაწვრილებით იხ. ნაშრომის მე-3 თავი.

27. Jerusalem, Die Staatsidee des Fцderalismus,1949, S.6.

??? Herzog, R., Art. 20. IV. Die Verfassungsentscheidung für den Bundesstaat, in: Maunz/Dürig/Herzog, Grundgesetz-Kommentar, München, 1980, 2. Bd., S. 122 ff.

????Nipperdey Th., Der Föderalismus in der deutschen Geschichte, in: J. C. Boogman, G. N. Van der Plaat (Hrsg.), Federalism. History and Current Significance of a Form of Government, The Hague, 1980, S. 125.

????Dreyer, M., Föderalismus als ordnungspolitisches und normatives Prinzip. Das föderative Denken der Deutschen im 19. Jahrhundert, S. 5.

31. Wedl, K., Föderalismus in Programmen politischer Parteien, S. 5. cit: Michael Dreyer, Föderalismus als ordnungspolitisches und normatives Prinzip. Das föderative Denken der Deutschen im 19. Jahrhundert. S. 6.

32. იქვე.

33. Kägi, W., Föderalismus als Staatsethisches Prinzip, in: W. Leissner (Hrsg.), Staatsethik, Köln, 1977, S. 171-175.

ფედერალიზმის იდეა საფუძვლად უდევს ადამიანთა თანაცხოვრების ყველა მოწესრიგებულ ფორმას^.1 ფედერალიზმისათვის ფუძემდებლური მნიშვნელობის მქონე „კავშირის“ ელემენტები გვხვდება ადამიანური ყოფიერების სხვადასხვა სფეროში. პირადი ცხოვრების სფეროში იგი მოიცავს ოჯახურ კავშირებს. საზოგადოებრივ სფეროში იგი ვლინდება ფედერაციული სახელმწიფოს პოლიტიკურ-სამართლებრივი ფორმით, ხოლო ფედერალურ თეოლოგიაში მოიცავს კავშირს ადამიანსა და ღმერთს შორის.²

ფედერალური კავშირის ასეთი ყოვლისმომცველი ხასიათი განისაზღვრება ფედერალიზმის ანთროპოლოგიური ლეგიტიმაციით. ადამიანს შეუძლია განვითარდეს მხოლოდ სხვა ადამიანებთან სიმბიოზის, მხოლოდ სოლიდარობისა და თანამეგობრობის პირობებში. ფედერალიზმი, როგორც ონტოლოგიური, ასევე ტელეოლოგიური მნიშვნელობით, დაკავშირებულია საზოგადოებაში ადამიანებს შორის ურთიერთობასთან.³

თავისი ანთროპოლოგიური ბუნებით ადამიანი ესწრაფვის გაერთიანებას და კავშირს, რათა მოწესრიგებულ ურთიერთობებში მოახდინოს ინდივიდუალური და კოლექტიური მისწრაფებების რეალიზაცია. ფედერალიზმი და მასთან დაკავშირებული ორიენტაციის შესაძლო პლურალიზმი აადვილებს ინდივიდუალურ ან რელიგიურ ორიენტაციას.⁴ ფედერალური წესრიგი მოქალაქეთა პოლიტიკურ-სამართლებრივ ცნობიერებაში მხარდაჭერას პოულობს სწორედ იმიტომ, რომ მასში ასახულია ადამიანთა კერძო ურთიერთობებისათვის ტიპიური კოოპერაციის ფორმები და მექანიზმები.⁵ ფსიქოლოგიური გაგებით, ფედერალური სახელმწიფო ორგანიზაცია შეესაბამება ადამიანური ცნობიერების ისეთ კონსტიტუციას, რომელიც ეფუძნება ურთიერთკავშირს, კომპრომისულ მოქმედებებს და ურთიერთნდობას.⁶ ფედერალიზმის პრინციპი ცდილობს დაძლიოს ადამიანის წნეხი ჯგუფებში, ხალხებში, სახელმწიფოში და დაიცვას ადამიანის ინდივიდუალობა ისე, რომ იგი ამავდროულად ინტეგრირებული იყოს სხვა ადამიანებთან ურთიერთობაში.⁷

გარდა გაერთიანებისა და ერთიან საზოგადოებაში ცხოვრების სურვილისა, ადამიანი ესწრაფვის ღირებულებითი და სხვა სახის ორიენტირების დაცვას და წესრიგს. არ შეიძლება არ აღინიშნოს, რომ თავისი პოლიტიკურ-სამართლებრივი და ორგანიზაციული ფორმით ზემოაღნიშნულ მისწრაფებას ცენტრალიზებული სახელმწიფო უფრო შეესაბამება, ვიდრე ფედერაციული. მაგრამ ცენტრალიზმის ელემენტები რეალიზებულია მართვის ფედერალურ სისტემებშიც. სწორედ წესრიგისა და უსაფრთხოების აღნიშნული მოთხოვნა (რომელიც განსაკუთრებით ანგარიშგასაწევია პოლიტიკური და ეკონომიკური კრიზისის პირობებში), ახდენს ცენტრალისტური ტენდენციების ლეგიტიმაციას ფედერალიზმში.

ფედერალურად და ცენტრალიზებულად ორგანიზებული სახელმწიფოებისათვის დამახასიათებელია მოსახლეობის განსხვავებული პოლიტიკური მენტალიტეტი. ცენტრალიზებულ სახელმწიფოში, პოლიტიკურ მენტალიტეტის სახეს განსაზღვრავს პოლიტიკური პროცესის მონაწილე სუბიექტების პასიური ორიენტაცია, როდესაც მათი ქცევა არსებითად დეტერმინირებულია პოლიტიკური ავტორიტეტის პატივისცემისა და გაფეტიშების მომენტით. ფედერაციულ სახელმწიფოში, პოლიტიკური მენტალიტეტი, პირიქით, განისაზღვრება პოლიტიკურ პროცესში აქტიური მონაწილეობით.⁸

პოლიტიკურ მენტალიტეტსა და სახელმწიფოს ფედერალურ მოწყობას შორის არსებობს ორმხრივი ურთიერთკავშირი. პოლიტიკური მენტალიტეტი შეიძლება მნიშვნელოვნად შეიცვალოს სახელმწიფოს ტერიტორიული ორგანიზაციის ფორმის გავლენით. აღნიშნულ დებულებას ადასტურებს სახელმწიფოს ფედერაციული მოწყობის მიმართ გერმანული საზოგადოებრივი აზრის განვითარების დინამიკაც. 1952 წელს გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკაში მოსახლეობის 49% მოითხოვდა მიწების პარლამენტისა და მთავრობების გაუქმებას და მოსახლეობის მხოლოდ 21% იყო მათი შენარჩუნების მომხრე, ანუ მოსახლეობის დიდი უმრავლესობა ემხრობოდა პოლიტიკური წესრიგის ცენტრალიზებულ მოდელს. 1970 წელს ჩატარებული გამოკითხვის შედეგების თანახმად, ცენტრალიზებულ პოლიტიკურ წესრიგს მხარს უჭერდა მოსახლეობის 27%, 1980 წელს კი მხოლოდ 9%.⁹ საზოგადოებრივი აზრის ზემოაღნიშნული განვითარების ტენდენცია ნათლად გვიჩვენებს მასზე ფედერალური პოლიტიკური სისტემის დიდ გავლენას. ამასთანავე, ფედერალური პოლიტიკური მენტალიტეტი ყალიბდება არამარტო ფედერალური წესრიგის, არამედ პოლიტიკური აღზრდის გავლენითაც^.10

გერმანიის მაგალითი გვიჩვენებს, თუ როგორ მიმდინარეობს ადამიანის თვითიდენტიფიკაცია ამა თუ იმ, თუნდაც „არა-ბუნებრივად“ ფორმირებული პოლიტიკური ერთეულის დონეზე. მიუხედავად იმისა, რომ მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ გერმანიის ფედერალური მიწების აბსოლუტური უმრავლესობის საზღვრები ხელოვნურად იქნა დადგენილი საოკუპაციო ზონების მიხედვით და ასეთ მიწებთან მოსახლეობის გრძნობად-ემოციური კავშირი თავიდანვე სუსტი იყო, დღეისათვის გერმანიის ყველაზე უფრო ჰეტეროგენული მიწებიც კი, უკვე ასრულებს მოსახლეობის თვითიდენტიფიკაციის ფუნქციას. იდენტიფიკაციის პროცესი მიმდინარეობს არა მარტო ერის პოლიტიკურ ისტორიასა და კულტურასთან, არამედ სუპრანაციონალურ დონეზე და ევროპულ ცივილიზაციასთან კავშირშიც. ნიშანდობლივია, რომ სოციოლოგიური გამოკითხვის შედეგების თანახმად, „ევროკავშირის მოქალაქეთა“ ნახევარი თავის თავს განიხილავს როგორც „ევროპელს“.¹¹

„ფედერალური“ ადამიანის სახეს განსაზღვრავს როგორც პესიმისტური, ასევე ოპტიმისტური ანთროპოლოგია. რამდენადაც ფედერალიზმისათვის უცხოა ნებისმიერი უკიდურესობა, მისთვის მიუღებელია როგორც პესიმისტური, ასევე ოპტიმისტური ანთროპოლოგია. დესპოტიას ემსახურება ის, ვინც ადამიანში უფრო ცუდს ეძებს (ვიდრე ადამიანი სინამდვილეშია) და ისიც, ვინც ადამიანს ღებულობს უფრო „კარგად“ (ვიდრე ის სინამდვილეშია).¹²

ფედერალიზმის იდეა ეფუძნება ერთგვარ „საშუალოს“ პესიმისტურ და ოპტიმისტურ ანთროპოლოგიას შორის. პესიმისტური ანთროპოლოგიის თეზისი - ადამიანი და სამყარო ცუდია და არასრულყოფილი - განაპირობებს ისეთ პასიურ ყოფას, როდესაც მოვლენათა განვითარება მთლიანად ბედის განგებასაა მინდობილი. ან პირიქით, ასეთი მიდგომა ავითარებს წინასწარ პროგრამირებულ აქტიურობას, როდესაც თავისუფალი, მაგრამ სწორედ მორალურად სუსტი ადამიანი ემორჩილება დეტალებამდე გათვლილ იძულებით, ტოტალურ წესრიგს.¹³ პესიმისტური ანთროპოლოგია გამორიცხავს ადამიანის მოღვაწეობის ნებისმიერ არასახელმწიფო სფეროს. ეს გასაგებიცაა, რამეთუ „ზნეობრივად დაცემულ ადამიანთა“ შეჩერება შესაძლებელია მხოლოდ ყოვლისმომცველი, იძულებითი წესრიგიდან გამომდინარე წესების დაცვით.¹⁴ პესიმისტური ანთროპოლოგიისათვის დამახასიათებელი „პასიურობა“ ნაყოფიერ ნიადაგს ამზადებს დესპოტიისათვის, ხოლო ზემოაღნიშნული „აქტიურობის“ პირდაპირი შედეგია ტოტალიტარული სახელმწიფო.

ფედერალური ფილოსოფია ასევე არ იზიარებს ოპტიმისტური ანთროპოლოგიის მიერ ჩამოყალიბებულ, ადამიანის იდეალიზებულ სურათს. ოპტიმისტური ანთროპოლოგიის მიერ განვითარებული თეზისი, რომ სამყარო „შესანიშნავია“, ხოლო ადამიანი არის აბსოლუტურად და უპირობოდ კარგი, „სრულყოფილი“ არსება, გარკვეული საშიშროების შემცველი დებულებაცაა. თუ პესიმისტური ანთროპოლოგია ახდენს სახელმწიფოს იდეის აბსოლუტიზაციას და გაფეტიშებას (როდესაც თითოეულის თავისუფლება არსებითად იზღუდება და ნადგურდება სახელმწიფოს მხრიდან), ოპტიმისტური ანთროპოლოგია, პირიქით, ადამიანებს ანიჭებს „ზედმეტ“ თავისუფლებას, რაც სახელმწიფოს აყენებს ანარქიის საშიშროების წინაშე.¹⁵

ფედერალური ანთროპოლოგია უფრო ოპტიმისტურია, ვიდრე პესიმისტური.¹⁶ამავე დროს, ფედერალიზმის ფილოსოფია ეფუძნება არა უტოპიურ, უკიდურესად ოპტიმისტურ, არამედ „შედარებით ოპტიმისტურ“ ანთროპოლოგიას.¹⁷ფედერალური ანთროპოლოგია გარკვეულ ჩარჩოებში აქცევს ოპტიმისტური ანთროპოლოგიის მიერ განვითარებულ ადამიანის „უსაზღვრო“ თავისუფლების იდეას. ფედერალური ანთროპოლოგიის თანახმად, მართალია, ადამიანი არ არის აბსოლუტურად სრულყოფილი, მაგრამ ადამიანი არის „პრინციპულად კარგი“ არსება. მხოლოდ „კარგ“, განვითარების უნარის მქონე ადამიანს შეუძლია ესწრაფვოდეს „სახელმწიფოს გაადამიანურებას“, როგორც ფედერალური წესრიგის საბოლოო მიზანს.¹⁸ ასეთი ადამიანი მზერას მიაპყრობს „გონივრულ წესრიგს“. ზომიერად ოპტიმისტური ანთროპოლოგია არ ახდენს ადამიანის გონების ცალმხრივ განდიდებას, მაგრამ მას სწამს ადამიანის გონების ძლიერება. ადამიანის გონებას ძალუძს მოიცვას ყველა სოციალური და პოლიტიკური ინსტიტუტი და კიდევ უფრო განმტკიცდეს ამ ინსტიტუტებთან ერთად.¹⁹

ფედერალური ანთროპოლოგიის ანუ „ზომიერად ოპტიმისტური“ ანთროპოლოგიის თვალსაზრისით, ადამიანი არ არის ცუდი, ადამიანი არ არის კარგი, ის არის განსაკუთრებული აზრით „კარგიც-და-ცუდიც“^.20 ადამიანი არ არის იდეალური არსება, იგი ცხოვრობს რეალობასა და იდეალს შორის მუდმივ წინააღმდეგობაში. ადამიანის ქცევა ერთდროულად სამართლიანიცაა და უსამართლოც, გონივრულიც და არაგონივრულიც. ადამიანის არსი განისაზღვრება იმით, რომ იგი ერთდროულად ღმერთის ხატიცაა და ცოდვილიც. ფედერალური ფილოსოფია აქცენტს აკეთებს სწორედ ასეთ ადამიანზე: უკიდურესი ოპტიმიზმის ან უკიდურესი პესიმიზმისაგან განსხვავებით. ფედერალიზმის ფილოსოფიისათვის უცხოა ადამიანის ცალმხრივი გაგება, იგი არ ცნობს არც პესიმისტურ და არც ოპტიმისტურ პოლუსებს.

____________________________

1. Würtenberger, Th., Zur Legitimation des Föderalismus, in: Rechtstheorie, Beiheft 16, Berlin, 1997, S. 359.

2. Hillerbrand, H. J., Föderaltheologie im radikalen Flügel der früheren Reformation, in: Rechtstheorie, Beiheft 16, Berlin, 1997, S. 9 ff.

???Lang, K., Die Philosophie des Föderalismus, S. 69.

???Grzeszick, B., Vom Reich zur Bundesstaatsidee, Berlin, 1996, S. 26.

???Roemheld, L., Integraler Föderalismus, Bd. 2, 1978, S. 61 ff.

???Würtenberger, Th., Zur Legitimation des Föderalismus, S. 359.

???Lang, K., Die Philosophie des Föderalismus, S. 69.

???Würtenberger, Th., Zeitgeist und Recht, 2. Aufl., 1991, S. 109, cit: Wьrtenberger, Th., Zur Legitimation des Fцderalismus, S. 360.

???Allensbach-Jahrbuch Bd. VIII, 1978-1983, S. 237, cit: Wьrtenberger, Th., Zur Legitimation des Fцderalismus, S. 360.

????Würtenberger, Th., Zur Legitimation des Föderalismus, S. 361.

????Eurobarometer, 1987, S. XIII,

????Berggrav, E., Der Staat und der Mensch, 1946, S. 121. cit: Lang, K., Die Philosophie des Föderalismus, S. 150.

????Lang, K., Die Philosophie des Föderalismus, S. 151.

????იქვე.

15. იქვე.

16. იქვე გვ. 152.

17. იქვე.

18. Kägi, Föderalismus und Freiheit, in: Erziehung zur Freiheit, Sozialwissenschaftliche Studien für das schweizerische Institut für Auslandsforschung, 1959, S. 59. cit: Lang, K., Die Philosophie des Föderalismus, S. 153.

????Jaspers, K., Die Atombombe und die Zukunft des Menschen, 1964, S. 305. cit: Lang, K., Die Philosophie des Föderalismus, S. 152.

????Buber, M., Das Problem des Menschen, S. 248, cit: Lang, K., Die Philosophie des Föderalismus, S. 153.

ფედერალიზმი არის ღირებულება. ფედერალიზმი განასახიერებს ღირებულებებს და ასევე ესწრაფვის განსაზღვრულ ღირებულებათა განხორციელებას და დაცვას.¹ ფედერალიზმი, გაგებული როგორც ღირებულება, ფედერალურ წესრიგს განიხილავს ჰარმონიული სოციალური თანაცხოვრების ბუნებრივი პირობების ჩამოყალიბების ერთ-ერთ საშუალებად.² დღემდე არსებული არც ერთი ფედერალური სტრუქტურა არ ყოფილა მხოლოდ წმინდა რაციონალურ საფუძველზე ჩამოყალიბებული სისტემა. ფედერალური წესრიგის კვლევის პროცესში ბევრი ავტორი განსაკუთრებით გამოყოფს ფედერალიზმის „სულიერი“ მომენტების მნიშვნელობას და არ შემოიფარგლება მარტოოდენ მეცნიერული ანალიზით. მით უფრო, რომ არსად, არასოდეს არსებობდა გრძნობადი მომენტებისაგან თავისუფალი ფედერალიზმი.³

ფედერალური წესრიგის ფუძემდებლური ღირებულებები გამომდინარეობს სრულიად განსხვავებული მსოფლმხედველობრივი მიმდინარეობებიდან. ავტონომია, სახელმწიფო და საზოგადოებრივი ცხოვრების ორგანიზაცია „ქვევიდან“ და არა „ზევიდან“, კოოპერაცია და კოორდინაცია, პლურალიზმი და რთული, მრავალდონიანი წესრიგისათვის აუცილებელი ტოლერანტობა წარმოადგენს არა ერთი, რომელიმე იდეოლოგიის მონოპოლიას, არამედ თავისუფალი საზოგადოების ღირებულებებს.

ფედერალიზმს, როგორც ღირებულებას უფრო ხშირად იყენებენ პოლიტიკოსები, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც მათ თავიანთი თავი ფედერალისტებად მიაჩნიათ. ღირებულებით ასპექტში ფედერალიზმს საკმაოდ ხშირად იყენებენ ამ იდეის თავგამოდებული მოწინააღმდეგეებიც. ამ შემთხვევაში ფედერალიზმი გამოდის ერთგვარ განტევების ვაცად, როდესაც არსებული სირთულეები მთლიანად ბრალდება მართვის ფედერალურ სისტემას. ფედერალიზმი, გაგებული როგორც „ნეგატიური ღირებულება“, არცთუ ისე უწყინარია და შეუძლია სერიოზული საფრთხე შეუქმნას სახელმწიფოს ერთიანობას, რამეთუ იგი არ აღიარებს სოლიდარობის მნიშვნელობას.⁴

როდესაც პოლიტიკაში ფედერალიზმის კონცეფცია გამოიყენება წმინდა ღირებულებით ასპექტში, იქნება ეს ნეგატიური თუ პოზიტიური ღირებულება, მოქმედებს ერთი საერთო წესი, რომლის თანახმადაც საქმისათვის მით უფრო უკეთესია, რაც უფრო არაზუსტი და ბუნდოვანი იქნება ფედერალიზმის ცნების შინაარსი.⁵

პოლიტიკურ-ღირებულებითი მიდგომის საფუძველზე ფედერალიზმს შეიძლება მიენიჭოს სრულიად განსხვავებული მნიშვნელობა. ამ დროს ფედერალიზმი გადაქცეულია გაურკვევლობის ბურუსით მოცულ ობიექტად, რომელიც იდეაში ყოველივე საუკეთესოს გვთავაზობს, მაგრამ რეალობაში მხოლოდ ცუდის მატარებელი ხდება. ფედერალიზმი, როგორც ღირებულება, უფრო ხშირად გამოიყენება განსაზღვრული პოლიტიკური მიზნების მისაღწევად, როდესაც ნაკლებად ცდილობენ ფედერალიზმის ცნების შინაარსის ზუსტ ფორმულირებას ან ფედერალიზმი გაიგივებულია ისეთ კატეგორიებთან, როგორიცაა ავტონომია, დეცენტრალიზაცია, მისწრაფება მეტი დამოუკიდებლობისაკენ, სეცესიონიზმი.⁶

____________________

ფედერაციული სახელმწიფო წარმოადგენს სახელმწიფოს ტერიტორიული ორგანიზაციის რთულ ფორმას. სიტყვა „რთული“ იმთავითვე მიგვანიშნებს იმ გარემოებაზე, რომ ფედერაციულ სახელმწიფოში ხდება დაძაბულობათა მთელი კომპლექსების მუდმივი განახლება და ახალ-ახალი ფორმებით წარმოშობა.¹ იმისათვის, რომ გავიგოთ ფედერალიზმის არსი, უპირველეს ყოვლისა, უნდა ავხსნათ ფედერალური სისტემისათვის დამახასიათებელი დაძაბულობები. „დაძაბულობა“ არ შეიძლება გავიგოთ, როგორც ნეგატიური სიდიდე, როგორც დესტრუქციული ძალის სინონიმი. დაძაბულობა ნიშნავს დაპირისპირებას, ხოლო პერმანენტულად გაგრძელებადი დაპირისპირების გარეშე საერთოდ არ არსებობს არანაირი ცოცხალი პოლიტიკა და არანაირი ნაყოფიერი სახელმწიფოებრიობა^.2

როდესაც დაძაბულობა შენარჩუნებულია „ზომიერ წონასწორობაში“, მაშინ ფედერალიზმი წარმოგვიდგება როგორც შემოქმედებითი დინამიკის კონსტრუქციული, პოზიტიური ძალა.³ ამ წონასწორობის დამყარება მოითხოვს დიდ ძალისხმევას, მაგრამ ფედერალიზმის აღნიშნული „ნაკლი“ და სისტემის წონასწორობის შენარჩუნებისათვის გაწეული დანახარჯები კომპენსირდება იმით, რომ (წონასწორობის დარღვევის მუდმივი საფრთხის პირობებში) პოლიტიკის მთელი ძალისხმევა კონცენტრირებულია ადამიანზე, პოლიტიკის ცენტრში დგას ადამიანი, როგორც მსხვერპლი და, ამავდროულად, შემოქმედი ამ დაძაბულობისა.⁴

ფედერალიზმის იდეას არ განსაზღვრავს მტრული და გადაუჭრელი წინააღმდეგობები. ფედერალური ფილოსოფიის ამოსავალი პუნქტი შეიძლება დახასიათდეს როგორც „პოლარული დაძაბულობა“. პოლარულობა წარმოადგენს ერთი და იმავე არსების დაყოფას ორ დაპირისპირებულ, მაგრამ ერთმანეთისაგან განუყოფელ თვისებრიობად, ძალად, მიმართულებად, რომელსაც პოლუსებს უწოდებენ.⁵ ამავე დროს, ფედერალიზმის არსი არ განისაზღვრება მარტოოდენ ბიპოლარული წინააღმდეგობებით, ხოლო მისი არსის ახსნის ერთ-ერთ შესაძლებლობას გვთავაზობს „ფედერალიზმის პარადოქსები“.

პარადოქსი I. ფედერალიზმი როგორც „უსისტემო სისტემა“. ფედერალიზმი არ წარმოადგენს სისტემას. ფედერალიზმი არის ცოცხალი, მოქმედი პრინციპი, რომელმაც უნდა გაგვათავისუფლოს სისტემური და ფორმალური შემეცნებისაგან.⁶ ნებისმიერი სისტემა, თავისი არსით, არის უნიტარული და, შესაბამისად, ანტიფედერალური. ჭეშმარიტი ფედერალიზმი ვერ ეგუება მხოლოდ ერთი გონებიდან, მხოლოდ ერთი, ცალმხრივი იდეიდან, ერთი აბსტრაქტული ცენტრიდან მომდინარე სისტემას. ფედერალიზმი წარმოადგენს ყველა სისტემური გადაწყვეტის მუდმივ და ინსტიქტურ უარყოფას.⁷

სრულიად განსხვავებული, ზოგჯერ დიამეტრულად დაპირისპირებული სკოლებისა და მიმდინარეობების არსებობის მიუხედავად, ფედერალიზმის ფილოსოფია ავითარებს „უსისტემო სისტემის“ პარადოქსს. ყოველგვარი სისტემის ნეგაციის, უარყოფის მიუხედავად, ფედერალიზმს არ ძალუძს სისტემის გარეშე არსებობა. ფედერალური აზროვნების განვითარება შეუძლებელია განსაზღვრული აზრობრივი და ლოგიკური სტრუქტურების გარეშე, რომელთა მეშვეობითაც ხდება ფედერალიზმის შესახებ ცოდნის მოწესრიგება და სისტემატიზაცია. ამასთანავე, ფედერალიზმის შესახებ ცოდნის მოწესრიგებული სისტემა არ უნდა ავურიოთ დოგმატურად სისტემატიზებულ სამეცნიერო მასალასთან. მით უფრო, რომ ფედერალიზმის ფილოსოფია თავს არიდებს ჰარმონიულ მსოფლგაგებას.⁸

პარადოქსი II. დებულება - „ერთი ყველასათვის, ყველა ერთისათვის“- წარმოადგენს ნებისმიერი ფედერალური სტრუქტურის დევიზს.⁹ „ერთი ყველასათვის“ ნიშნავს, რომ ინდივიდი, საზოგადოება ან რეგიონი მზადაა იყოს მთელის სამსახურში და აუცილებლობის შემთხვევაში გაიღოს გარკვეული მსხვერპლი საერთო საქმისათვის. „ყველა ერთისათვის“ ნიშნავს დახმარებას, რომელიც მთელმა უნდა გაუწიოს ინდივიდს, საზოგადოებას ან განსაზღვრულ რეგიონს. ერთეულს არ შეუძლია იყოს მხოლოდ თვითმიზანი. ინდივიდის აუცილებელი თავისუფლება უნდა დაიცვას ერთობამ. „ერთი ყველასათვის, ყველა ერთისათვის“ არის ფედერალური ცხოვრების წესის გამოხატულება, რომლის რეალიზაციაც მთლიანად დამოკიდებულია მოქალაქეთა კეთილ ნებაზე.¹⁰

პარადოქსი III. ფედერალიზმის მორიგი პარადოქსი ისაა, რომ იგი ესწრაფვის „ერთიანობას მრავალფეროვნებაში, მრავალფეროვნებას - ერთიანობაში.“¹¹ მრავალფეროვნება, ერთი მხრივ, დაყოფილია რამდენიმე ერთიანობად, რომლებიც თავისთავად განუყოფელი არიან და სხვებისაგან განსხვავებული; მეორე მხრივ, მრავალფეროვნება აერთიანებს რამდენიმე ასეთ ერთიანობას და არის ისევ ერთიანობა. თვით განუყოფელი, დაუნაწევრებელიც კი შეიძლება არსებობდეს როგორც მრავალი „განსხვავებული“ და, პირიქით, ყოველი მრავალფეროვნება, რაღაცნაირად ყოველთვის ერთიანობაა. სახელმწიფო შეიძლება წარმოვიდგინოთ როგორც განსხვავებული ადამიანებისა და ერთეულების, საზოგადოებების ერთობა, რომლებიც თავის მხრივ, ასევე ერთიანობას წარმოადგენენ. ამ მრავალფეროვნებათა ერთიანობა აყალიბებს ერთიანობას - სახელმწიფოს.¹² მრავალფეროვნებას ერთიანობის გარეშე მივყავართ ანარქიამდე და ქაოსამდე, ხოლო ერთიანობას მრავალფეროვნების გარეშე - „ტოტალურ წესრიგამდე“.

ფედერალური აზროვნებისათვის დამახასიათებელი მრავალდონიანობა წარმოადგენს შემოქმედებითი შინაარსისა და თავისუფლების დაცვის ელემენტს. ფედერალურ მრავალფეროვნებაში ყოველთვის „ფეთქდება“ შემოქმედებითი წინააღმდეგობები, ხოლო თავისუფლება რეალიზდება ინდივიდუალობის დაცვითა და მისი გაფურჩქვნით^.13 მრავალფეროვნება და ხელისუფლების განსხვავებული დონეების არსებობა წარმოადგენს ერთიანობის წანამძღვარს. ამავე დროს, ფედერაციული სახელმწიფო არ არის მისი შემადგენელი ერთეულების მექანიკური ჯამი. მართვის ფედერალური სისტემისათვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება სწორედ იმ გარემოებას, რომ მთელის შემადგენელი ნაწილები დაკავშირებული არიან უფრო ზემდგომ ერთობასთან - ფედერალურ გაერთიანებასთან.

ფედერალიზმმა უნდა შეძლოს სახელმწიფოს ერთიანობის და ფედერაციის სუბიექტების სახელმწიფოებრიობის შეხამება. ტერიტორიული ერთეულების მაქსიმალური ავტონომიისა და მრავალფეროვნების პირობებში არ შეიძლება დაიკარგოს ფედერალური ერთიანობა. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ფედერალიზმი გადაიზრდება პარტიკულარიზმში, სეპარატიზმში ანდა უფორმო პლურალიზმში და, პირიქით, თუ აქცენტი ცალმხრივად გადატანილია მხოლოდ ერთიანობაზე და ხდება მისი აბსოლუტიზაცია, მაშინ ვითარდება ფედერალიზმის იდეისათვის მიუღებელი უნიტარიზმი და ცენტრალიზმი. ფედერალიზმი შეიძლება განვიხილოთ, როგორც მოზაიკა. იგი ვერ შეიკვრება, თუ არ მოექცა გარკვეულ საზღვრებში და თუ არ ექნა განსაზღვრული ფორმა.

ფედერალური იდეის პარადოქსი სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ იგი ერთდროულად მოითხოვს ერთიანობას და, ამავდროულად, მისი წევრების დამოუკიდებლობის და ინდივიდუალური განსაკუთრებულობის შენარჩუნებას. „მრავალფეროვნებაში ერთიანობის“ უზრუნველყოფის ამოცანა არის ჯერარსი, „უნდა“, მაგრამ ამავე დროს ისეთი ჯერარსი, რომლის „არსობაში“ გადასვლა სავსებით დასაშვებია და შესაძლებელი.¹⁴

ფედერალიზმი სოციალური ერთობის ისეთი სტრუქტურული პრინციპია, რომელიც „პატარა ერთეულებს“ ფუნდამენტალურ მნიშვნელობას ანიჭებს. ფედერალური ერთობის თითოეული ნაწილი მდიდრდება სწორედ „სხვების“ შეცნობის შედეგად. ფედერალიზმი ვითარდება ინდივიდუალობასა და ერთიანობას, დამოუკიდებლობას და კოლექტივს შორის კავშირში. ფედერალური წესრიგის აღნიშნული პარადოქსის ჩამოყალიბება შეიძლება შემდეგნაირად: იმისათვის, რომ ერთმანეთს მივუახლოვდეთ, საჭიროა ერთმანეთს დავშორდეთ.

ადამიანთა სოციალური თანაცხოვრების ფორმების განვითარება ეფუძნება ორ, ერთმანეთთან მჭიდროდ დაკავშირებულ მომენტს- ინდივიდუალობას და კოლექტიურობას. მათგან მხოლოდ ერთ-ერთი მხარის აბსოლუტიზაციამ შეიძლება დამანგრეველი გავლენა მოახდინოს საზოგადოების განვითარების პროცესზე. ლიბერალიზმი და სოციალიზმი, როგორც ერთმანეთთან დაპირისპირებული იდეოლოგია, ცალმხრივად ეფუძნება ან ინდივიდუალიზმს, ან კოლექტივიზმს. მათგან განსხვავებით, ფედერალიზმი ახდენს ინდივიდუალობისა და კოლექტიურობის ზომიერ სინთეზს. ამ ნიშნით, ფედერალიზმი შეიძლება განვიხილოთ, როგორც სოციალიზმსა და ლიბერალიზმზე უფრო მაღლა მდგომი, მესამე.¹⁵

ფედერალიზმის ფილოსოფიისათვის დამახასიათებელ შემდეგ პარადოქსად შეიძლება ჩაითვალოს წინააღმდეგობა თავისუფლებასა და სახელმწიფო ავტორიტეტს შორის.¹⁶ ფედერალიზმი უზრუნველყოფს ბალანსს, წონასწორობას თავისუფლებასა და სახელმწიფო ავტორიტეტს შორის. თავისუფლება აუცილებლად მოითხოვს ავტორიტეტს. მხოლოდ ავტორიტეტს შეუძლია დაიცვას და სრულყოს თავისუფლება. და პირიქით, ავტორიტეტი უნდა ეფუძნებოდეს თავისუფლების იდეას. ავტორიტეტის დაყვანა არ შეიძლება სახელმწიფო ბრძანების უფლებამოსილებამდე. ამ თვალსაზრისით გაგებული ავტორიტეტი გვხვდება მხოლოდ ტოტალიტარული რეჟიმის პირობებში. მოთხოვნას, რომ ფედერალური მთელის შემადგენელი ნაწილის თავისუფლება დაკავშირებულ იქნეს მთელის ერთიანობისა და ავტორიტეტის აღიარებასთან, ხშირად უწოდებენ „პარადოქსულ მოთხოვნას“, მაგრამ სწორედ ეს მომენტი აყალიბებს ჭეშმარიტი ფედერალიზმის არსებით ნიშანს.¹⁷

ფედერალიზმი იცავს იმ საერთოს, რაც მასში გაერთიანებულ ნაწილებს აქვთ და, ამავე დროს, პატივს სცემს და აღიარებს თითოეული ნაწილის განსაკუთრებულობას. ფედერალური თავისუფლების უფრო მაღალი საფეხური მიიღწევა საერთო მიზნის გაცნობიერებით და, ამავდროულად, ფედერალური მთელის შემადგენელი ნაწილის განსაკუთრებულობის აღიარებით.¹⁸

ფედერალიზმის ზემოაღნიშნული პარადოქსები დამახასიათებელია მისთვის, როგორც ფილოსოფიური „უსისტემო სისტემისათვის“. ასევე არ არის დაზღვეული ცალკეული ანტინომიებისაგან ფედერალიზმი როგორც სახელმწიფოს ტერიტორიული მოწყობის რთული ფორმა და როგორც მართვის სისტემა.

__________________??????

?

ფედერაციული სახელმწიფოს იურიდიული პარადოქსების ჩამოყალიბება დაკავშირებულია გერმანელი იურისტის კარლ შმიტის სახელთან. შმიტმა მე-20 საუკუნის 30-იან წლებში მიუთითა ფედერალური სახელმწიფო-სამართლებრივი გაერთიანებისათვის დამახასიათებელ შემდეგ ძირითად ანტინომიებზე:

1. ფედერალური გაერთიანება მიზნად ისახავს ფედერაციის წევრების პოლიტიკური დამოუკიდებლობის შენარჩუნებას და დაცვას. ამავე დროს, ფედერალურ კავშირში გაერთიანება ყოველთვის იწვევს ამ დამოუკიდებლობის გარკვეული ხარისხით დაკარგვას, და რაც ყველაზე უფრო არსებითია, ფედერაციის სუბიექტი კარგავს თვითშენარჩუნებისა და თავდაცვის უფლებას.¹

2. ფედერაციის სუბიექტი ფედერალური კავშირის მეშვეობით ცდილობს შეინარჩუნოს თავისი დამოუკიდებლობა და ერთიანი სახელმწიფოს ფარგლებში განახორციელოს თვითგამორკვევის უფლება. მეორე მხრივ, ფედერაციას, სახელმწიფოს უსაფრთხოების ინტერესებიდან გამომდინარე, კანონიერი უფლება აქვს ჩაერიოს ფედერაციის წევრის საშინაო საქმეებში. ნებისმიერი ფედერალური გაერთიანება ითვალისწინებს ფედერალური ინტერვენციის შესაძლებლობას, რომელიც ნიშნავს ფედერაციის სუბიექტის თვითგამორკვევის უარყოფას.²

3. ფედერაციული სახელმწიფოს ყველაზე ზოგადი ანტინომია მდგომარეობს პოლიტიკური ეგზისტენციის დუალისტურ ხასიათში. ნებისმიერ კავშირს, გაერთიანებას, იქნება ეს სახელმწიფოთა კავშირი (კონფედერაცია), თუ ფედერაცია, აქვს საერთო ნება და დამოუკიდებელი პოლიტიკური ეგზისტენცია. სწორედ ამ უკანასკნელი ნიშნით განსხვავდება ფედერაციული სახელმწიფო სახელმწიფოთა ალიანსისაგან. ფედერაციაში ერთმანეთის გვერდით თანაარსებობს ფედერაციისა და ფედერაციის სუბიექტის პოლიტიკური ეგზისტენციის ორი სახე, რომლებიც პარალელურად არსებობენ მანამ, სანამ არსებობს თვითონ ფედერაცია. ფედერაციის პოლიტიკურ ეგზისტენციას არ შეუძლია გააუქმოს ფედერაციის შემადგენლობაში გაერთიანებული სუბიექტის არსებობა და, პირიქით, არც ფედერაციის სუბიექტის ეგზისტენცია აუქმებს ფედერაციული სახელმწიფოს პოლიტიკურ ეგზისტენციას. ფედერალური ხელისუფლების დამოკიდებულება ფედერაციის სუბიექტთან და ასევე ფედერაციის სუბიექტის დამოკიდებულება ფედერალურ ხელისუფლებასთან არ ეფუძნება მკაცრად გამოხატულ სუბორდინაციას. ფედერალიზმის არსი მდგომარეობს პოლიტიკური არსებობის დუალიზმში, როდესაც, ერთი მხრივ, არსებობს ერთი პოლიტიკური ერთობა (ფედერაციის სახით), მეორე მხრივ, სახეზეა ცალკეული პოლიტიკური ერთობების პლურალიზმი. ასეთი, საკმაოდ გაურკვეველი მდგომარეობა, ხშირად ხდება უამრავი კონფლიქტის მიზეზი.³

სახელმწიფოში, შმიტის მიხედვით, არსებობს დავის გადაწყვეტის მრავალი მეთოდი. მაგრამ გადაწყვეტილების მიღებასთან დაკავშირებული პოლიტიკური კონფლიქტი შესაძლოა ვერ გადაწყდეს სამართლებრივი, პროცესუალური ფორმების მეშვეობით. გადაწყვეტილების მიღების საკითხი ნაკლებად ან, შეიძლება ითქვას, საერთოდ არ შეეხება ნორმატიულობას და კანონების კონსტრუქციას. მანამ, სანამ ურთიერთობა მოწესრიგებულია მოქმედი, ორივე მხარის მიერ აღიარებული სამართლებრივი ნორმით, არც არის ჭეშმარიტი კონფლიქტი. მაგრამ, როდესაც სადავო ურთიერთობა არ არის სამართლებრივად რეგულირებული მაშინ დავის პროცესი, თავისი შინაარსით, უკვე არასამართლებრივია, რომლის დროსაც დელიკატურ სიტუაციაში ხვდება თვითონ სასამართლო.

სასამართლო, რომელმაც პოლიტიკური კონფლიქტი უნდა გადაწყვიტოს არა უკვე დადგენილი სამართლის ზოგადი ნორმების, არამედ თავისი საკუთარი გადაწყვეტილების საფუძველზე, შეიძლება ითქვას, არც არის სასამართლო. სახელისუფლებო დონეებს შორის წარმოშობილი დავის მომრიგებელი ინსტანცია წარმოადგენს ან ფედერალურ, ან ფედერაციის რამდენიმე წევრის საერთო სტრუქტურას. ასეთი სახის სასამართლო ვერ იქნება მიუმხრობელი და ნეიტრალური - ის მუდამ იქნება ერთ-ერთი მხარე. პოლიტიკური კონფლიქტის გადაწყვეტა ასევე წარმოუდგენელია „შერეული ინსტანციის“ მიერ. იმ შემთხვევაში, თუ ეს ინსტანცია პარიტეტულ საწყისებზეა ჩამოყალიბებული, მაშინ მასში თანაბრად იქნება წარმოდგენილი კონფლიქტის მონაწილე თითოეული მხარე. მხარეთა მსგავსი პარიტეტული წარმომადგენლობის დროს გადაწყვეტილების მიღება შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, როდესაც რომელიმე წევრი არ შეასრულებს მომრიგებელ ორგანოში მისი დანიშვნის პირობებს. თუ მომრიგებელი ინსტანციის ჩამოყალიბების მექანიზმი ისეთია, რომ მასში წარმოდგენილი წევრები არ არიან დამოკიდებული მხარეთა ინტერესებზე, ასეთი ორგანო თვითონვე იქნება სუვერენული და, მაშასადამე, არა სასამართლო, არამედ არსებული და, შესაბამისად, მხოლოდ თვითშენარჩუნებაზე მზრუნველი პოლიტიკური ხელისუფლება. პოლიტიკური კონფლიქტის გადაჭრა ამ სახით, შეუძლებელია, რაც უნდა ჭკვიანი და გონიერი ადამიანები მონაწილეობდნენ დავის მოწესრიგების პროცესში.⁴

შმიტის შეხედულებით, დამოუკიდებელი პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღების უფლებამოსილების მქონე განსხვავებული ცენტრების არსებობა ყოველთვის გულისხმობს მსგავსი კონფლიქტების წარმოშობის დიდ ალბათობას.⁵ ერთი მხრივ, სუვერენულ და არასუვერენულ სახელმწიფოებს შორის, მეორე მხრივ, კონფედერაციას და ფედერაციას შორის არსებული განსხვავების დადგენა, შმიტის მიხედვით, პრობლემას არ ხსნის. გაბატონებული შეხედულების მიხედვით, სუვერენული არიან მხოლოდ სახელმწიფოთა კავშირში, კონფედერაციაში გაერთიანებული სახელმწიფოები. ფედერაციულ სახელმწიფოში კი სუვერენულია მხოლოდ ერთიანი, ფედერაციული სახელმწიფო. სუვერენიტეტის მსგავსი გაგებიდან გამომდინარეობს, რომ კონფლიქტის შემთხვევაში იშლება მხოლოდ სახელმწიფოთა კავშირი (კონფედერაცია), მაგრამ არა ფედერაციული სახელმწიფო. ფედერაციულ სახელმწიფოში სუვერენიტეტის საკითხი ღიად რჩება მანამ, სანამ არსებობს თვითონ ფედერალური გაერთიანება. შმიტის აზრით, თუ სუვერენულია მხოლოდ ფედერაცია, მაშინ ფედერალური კავშირი წარმოადგენს ისეთ სტრუქტურას, როდესაც პოლიტიკურად არსებობს მხოლოდ „ფედერაცია“ ანუ არსებობს მხოლოდ მთელი, როგორც ასეთი. ეს ნიშნავს, რომ სინამდვილეში საქმე გვაქვს უნიტარულ სახელმწიფოსთან. ეს კი სხვა არაფერია, თუ არა ფედერაციის ჭეშმარიტი პრობლემისათვის გვერდის ავლა.⁶

ერთმანეთის გვერდით დამოუკიდებელი პოლიტიკური ერთეულების არსებობის დაშვება, პოლიტიკურად ასევე დამოუკიდებელი ერთობის ფარგლებში, შმიტის მიხედვით, წინააღმდეგობრივია. არ შეიძლება ერთდროულად გვქონდეს ორი ერთეული, რამეთუ ერთეულის არსი ისაა, რომ ის „ერთეულია“.⁷

შმიტის მიერ ჩამოყალიბებული ანტინომიები წარმოაჩენენ იმ წინააღმდეგობებს, რაც გამომდინარეობს ფედერაციული სახელმწიფოს რთული ბუნებიდან. ეს ანტინომიები გამომდინარეობენ ფედერალური სისტემის ბუნებიდან და მათი მოხსნა, გარკვეული აზრით, უპერსპექტივო საქმეცაა. ზემოაღნიშნული ანტინომიების მხოლოდ და მხოლოდ ნაწილობრივი ახსნის ცდა მოცემულია წინამდებარე ნაშრომის იმ თავებში, სადაც განხილულია ფედერაციული სახელმწიფოს სახელმწიფო-სამართლებრივი თეორიები და სუვერენიტეტის პრობლემა ფედერაციულ სახელმწიფოში.

________________________

მართვის ფედერალური სისტემის უპირატესობებიდან უნდა გამოიყოს შემდეგი მომენტები:

- ფედერაციული სახელმწიფო ხელს უწყობს საქმიან, ადგილობრივ მოთხოვნებზე ორიენტირებული გადაწყვეტილებების მიღებას. ფედერალური წესრიგის პირობებში მოქალაქეებს აქვთ პოლიტიკურ პროცესში აქტიური მონაწილეობის მეტი შესაძლებლობები. ადგილობრივი პრობლემატიკა მათთვის უფრო ახლობელია და ნაცნობი, ვიდრე ცენტრალურ დონეზე გადასაწყვეტი საკითხები.

- ფედერალიზმი ხელს უწყობს პოლიტიკური სისტემის დემოკრატიული საფუძვლების ფორმირებას. მართვის ფედერალური სისტემის დროს სახელმწიფო ხელისუფლება, ასე ვთქვათ, გეოგრაფიულად უახლოვდება ხალხს. ფედერაციულ სახელმწიფოში უფრო ნაკლებად დგას პოლიტიკური ხელისუფლების ანონიმურობის პრობლემა, ხოლო ინდივიდს საშუალება აქვს მიიღოს შეგნებული მონაწილეობა პოლიტიკურ პროცესში. ფედერალიზმი იძლევა სახელმწიფო საქმიანობის სფეროების ოპტიმალური დანაწილების, ხელისუფლებისადმი დემოკრატიული კონტროლის განხორციელების დამატებით შესაძლებლობებს.

- ფედერალიზმისათვის დამახასიათებელი პოლიცენტრიზმი ხელს უწყობს პოლიტიკური პროცესების განვითარების თანაბრობას ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე. ჯანსაღ პარტიულ-პოლიტიკურ კონკურენციასთან ერთად ფედერალიზმი იძლევა პოლიტიკური ამბიციის ადგილზე დაკმაყოფილების საშუალებას.

- ფედერალიზმი ამაღლებს საზოგადოების პოლიტიკური კულტურის დონეს, უწინარეს ყოვლისა, პოლიტიკური დიალოგის კულტურას. ფედერაციულ სახელმწიფოში არსებული პოლიტიკური ცენტრები, როგორც წესი, არ წარმოადგენს ერთიან პოლიტიკურ ძალას. განსხვავებული პოლიტიკური იდეოლოგიისა და ორიენტაციის მქონე ძალები იძულებული არიან ურთიერთშორის წარმართონ კონსტრუქციული დიალოგი, პატივი სცენ ერთმანეთის აზრებსა და პოზიციებს. ფედერალური წესრიგის პირობებში უფრო ინტენსიური ხდება პარტიულ-პოლიტიკური კონკურენცია. ფედერაციული სახელმწიფოს და ფედერაციის სუბიექტის პარლამენტში შესაძლებელია წარმოდგენილი იყვნენ განსხვავებული იდეოლოგიის მქონე პოლიტიკური ძალები და ჩამოყალიბდნენ პარტიულ-პოლიტიკურად განსხვავებული მთავრობები. ფედერალური სისტემისათვის დამახასიათებელი პოლიცენტრიზმი საშუალებას აძლევს საპარლამენტო ოპოზიციას, რომ ალტერნატიული პოლიტიკური პროგრამა, ნაწილობრივ მაინც, განახორციელოს ფედერაციის სუბიექტის დონეზე და ამით დაამტკიცოს ხელისუფლებაში მოსვლის მზადყოფნა.

- ანგარიშგასაწევია ადგილებზე პოლიტიკური ლიდერის მომზადების პროცესში ფედერალური მოდელის უპირატესობებიც. აღსანიშნავია, რომ აშშ-ის ბოლო 11 პრეზიდენტიდან 9 პრეზიდენტად არჩევამდე შტატის გუბერნატორი იყო. ფედერაციის სუბიექტთა, ასე ვთქვათ, მიკრომოდელში ხდება პოლიტიკური ლიდერის „შემოწმება“, მისი პოტენციური შესაძლებლობების გამოვლენა, რაც ელექტორატს ბევრად უადვილებს სწორი არჩევანის გაკეთებას.

- ფედერალიზმი უმცირესობებს აძლევს მათი ინდივიდუალური თავისებურებების შესაბამისად ცხოვრების შანსს. ჯგუფი, რომელსაც საერთო სოციალურ სისტემაში ცოტა წონა აქვს, შეიძლება სუბსისტემაში მხედველობაში მისაღები ფაქტორი, ცალკეულ შემთხვევებში კი, უმრავლესობაც გახდეს.

- როგორც რეგიონალური თვითიდენტიფიკაციის რეალიზაციის ფორმა, ფედერალიზმი უზრუნველყოფს „მრავალფეროვნებას ერთიანობაში“ ანუ იგი ერთდროულად იცავს სხვადასხვა სოციალური ჯგუფის ინდივიდუალურ განსაკუთრებულობას და, ამავდროულად, უზრუნველყოფს ამ ჯგუფების ინტეგრირებას საერთო სისტემაში.

- ფედერაციული სახელმწიფო ამცირებს ხელისუფლების ბოროტად გამოყენების შესაძლებლობას ხელისუფლებათა ბალანსირების გზით, რაც მიიღწევა ხელისუფლებათა ვერტიკალური დანაწილებით (ხელისუფლებათა ჰორიზონტალური დანაწილების პარალელურად). შესაბამისად, ფედერალიზმი უზრუნველყოფს ინდივიდუალური თავისუფლების მაღალ ხარისხს სახელმწიფოში და ქმნის სისტემის სტაბილურობის დამატებით გარანტიებს. შემთხვევითი არაა, რომ ფედერალიზმი ხშირად დახასიათებულია როგორც თავისუფალი ადამიანის მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებისაკენ მიმართული სტრუქტურა.¹

- ფედერაციულ სახელმწიფოში უფრო სრულადაა რეალიზებული სუბსიდიარობის პრინციპი, რომელიც უზრუნველყოფს მმართველობითი გადაწყვეტილებების მიღებისა და მათი განხორციელების ოპტიმალური დონის შერჩევას. სახელმწიფოს ფედერალური დაყოფა უფრო ითვალისწინებს მართვის ოპტიმალური სივრცის პრინციპს, რომლის თანახმადაც, სახელმწიფო მმართველობა მაქსიმალურ ეფექტს აღწევს მხოლოდ სათანადო ტერიტორიული, საწარმოო-ეკონომიკური და მოსახლეობის რესურსების არსებობის პირობებში. სამართავი სივრცის სისტემური ბუნება ბევრად განსაზღვრავს ფედერაციის სუბიექტთა ავტონომიური ფუნქციონირების შესაძლებლობებს. ამ პრინციპის გაუთვალისწინებლობა და ფედერაციის არასიცოცხლისუნარიანი სუბიექტების არსებობა გარდაუვლად იწვევს მართვის ცენტრალისტური ტენდენციების განმტკიცებას.²

- ფედერალიზმი იძლევა კონფლიქტების მოწესრიგების დამატებით შესაძლებლობებს.

- პოლიტიკური პრაქტიკა ადასტურებს, რომ მართვის დეცენტრალიზებული სისტემა უფრო ეფექტიანია, ვიდრე ცენტრალიზებული. ფედერალიზმის პოლიტიკური იდეოლოგიის საფუძველს სწორედ დეცენტრალიზაცია წარმოადგენს (თუმცა, ფედერაციული და დეცენტრალიზებული, უნიტარული სახელმწიფო არსებითად განსხვავებული ცნებებია).

- ფედერალური წესრიგი ახდენს ჯანსაღი შეჯიბრების პროვოცირებას ფედერაციის სუბიექტებს შორის.

- ფედერალიზმი აყალიბებს სახელმწიფოს ლეგიტიმაციის დამატებით საფუძვლებს, რითაც უზრუნველყოფს სოციალურ მშვიდობას და აადვილებს მოქალაქეთა ინტეგრაციას სახელმწიფოში.³

________________________

???Arthur W. MacMahon, Probleme des Föderalismus, Hrsg. von Heinz Laufer, 1973, S. 17.

???Ehard, H., Freiheit und Föderalismus, 1947, S. 6 ff; Grewe, Antinomien des Föderalismus; Adolf Süsterhen, Föderalismus und Freiheit, in: Föderalistische Ordnung, Hrsg. von Adolf Süsterhenn, 1961, S. 27.

???Würtenberger, Th., Legitimation des Föderalismus, S. 101, ff.

მართვის ფედერალურ სტრუქტურებს, გარდა უპირატესობისა, აქვს გარკვეული „უკუჩვენებებიც“, რომელთა შორისაც ცალკე უნდა გამოიყოს შემდეგი მომენტები:

- ფედერალიზმის პოლიტიკურ პრაქტიკაში ერთმანეთს ეწინააღმდეგება ერთი მხრივ, ფედერაციული სახელმწიფოს და მეორე მხრივ, სოციალური სახელმწიფოს პრინციპები. ფედერაციული სახელმწიფო ერთგვარად ავიწროებს სოციალური სახელმწიფოს საქმიანობის ჩარჩოებს და არღვევს მისთვის ფუძემდებლური მნიშვნელობის მქონე თანასწორობის პრინციპს. ცენტრალური ხელისუფლებისა და ფედერაციის სუბიექტების პოლიტიკაში არსებული განსხვავებები აბრკოლებს ცხოვრების თანაბარღირებული სტანდარტების დამკვიდრებას, რასაც მიესწრაფვის სოციალური სახელმწიფოს კონცეფცია. ფედერალიზმი ხშირად განიხილება როგორც უფრო დიდ სახელმწიფო გაერთიანებაში ისტორიულად ჩამოყალიბებული, რეგიონალური თავისებურებებისა და ინდივიდუალობის შენარჩუნების საშუალება. ფედერალიზმის ეს ერთ-ერთი უმთავრესი ფუნქცია კი ერთგვარად ეწინააღმდეგება ფედერალური წესრიგის სხვა მიზანს, კერძოდ, ერთიანი ცხოვრებისეული სტანდარტების ჩამოყალიბებისა და რეგიონალური დისპარიტეტების აღმოფხვრის ამოცანას. ¹

- ფედერალიზმი ართულებს პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღების პროცესს. მთლიანად კონსენსუსზე ორიენტირებული მართვის ფედერალური სისტემის პირობებში ფედერაციისა და მისი სუბიექტების პარლამენტებმა, მთავრობებმა და ადმინისტრაციებმა უნდა გაითვალისწინონ ერთმანეთის ინტერესები და აწარმოონ ხანგრძლივი მოლაპარაკება, საბოლოოდ კი მონახონ ურთიერთმისაღები კომპრომისები. გადაწყვეტილებათა მიღების აღნიშნული პროცედურის გათვალისწინებით, ხელისუფლებათა განსხვავებული დონეები უფრო მეტად ორიენტირებულია კომპრომისებზე და ნაკლებად ითვალისწინებს მართვის წმინდა რაციონალურ, ტექნოკრატიულ მოთხოვნებს.

- გადაწყვეტილების მიმღები სხვადასხვა ცენტრის არსებობა, კოოპერაციული ფედერალიზმისათვის ტიპური მრავალრიცხოვანი ფორმალური და არაფორმალური ინსტიტუტები ნაკლებად უზრუნველყოფენ პოლიტიკის გამჭვირვალე ხასიათს, განსაკუთრებით ფედერაციის სუბიექტების დონეზე. ფედერალიზმი შეიცავს პოლიტიკური პასუხისმგებლობის დაქუცმაცების გარკვეულ საშიშროებასაც. ფედერაციულ სახელმწიფოში ასევე მწვავედ დგას ადგილობრივი, რეგიონალური პოლიტიკური ელიტის კონტროლის პრობლემაც.² პოლიტიკური პოლიცენტრიზმის პირობებში საზოგადოებისათვის ნაკლებად გასაგები ხდება სახელმწიფო საქმიანობის მიზნები და საშუალებები, თვითონ ეს საქმიანობა და მისი შედეგები. ფედერალიზმი, ამ გაგებით, ერთგვარად ხელს უწყობს პოლიტიკურ დეზინტერესსაც.

- ფედერალიზმი დიდი ფული ღირს. ფედერალური მთავრობა და პარლამენტი, ფედერაციის სუბიექტთა მთავრობისა და პარლამენტის ჩათვლით, ასევე პოლიტიკურ გადაწყვეტილებათა მიღების შედარებით გართულებული პროცესი უფრო ძვირია, ვიდრე უნიტარულ სახელმწიფოში არსებული ერთი მთავრობა და ერთი პარლამენტი, ერთიანი აღმასრულებელი სისტემა და გადაწყვეტილებათა მიღების გაცილებით უფრო გამარტივებული პროცედურა. ფედერაციული სახელმწიფოების მმართველობის აპარატის საკმაოდ გართულებული და „ძვირი“ სტრუქტურა ჩანს შემდეგი ცხრილიდან:

წყარო: Pressestele des Bundesrates da Paxton, John: The Statesman's Year-Book
1989-1990, The MacMillan Press Ltd, 1989.

- ზოგიერთი სახელმწიფოს ფედერალიზმი მხოლოდ მოჩვენებითია, ხოლო მართვის სისტემა, რეალურად, მთლიანად ეფუძნება უნიტარიზმის პრინციპებს.

- ფედერაციულ სახელმწიფოში არსებული, თუნდაც ადმინისტრაციული ხასიათის საზღვრები ხელს უშლის კოორდინირებულ მართვას და აბრკოლებს კოოპერაციულ თანამშრომლობას.

- უმცირესობების დაცვის მექანიზმი ფედერაციულ სახელმწიფოში ამართლებს მხოლოდ მაშინ, როდესაც ეს უმცირესობა ცხოვრობს გეოგრაფიულად მკვეთრად შემოსაზღვრულ ტერიტორიაზე. ფედერალიზმი ვერ უზრუნველყოფს უმცირესობის უფლებების დაცვას მოსახლეობის შერეული ჯგუფების არსებობის შემთხვევაში. აშშ-ში სწორედ რომ პირიქით, რასობრივი და ეთნიკური უმცირესობები თავიანთი უფლებების დაცვას მოითხოვდნენ (და ღებულობდნენ) ფედერალური ხელისუფლების მხრიდან.⁶

- თეორიულად, მართალია, საკმაოდ დამაჯერებელია დებულება, რომ ფედერალიზმის დროს ხელისუფლების ჰორიზონტალური და ვერტიკალური დანაწილება უზრუნველყოფს ინდივიდუალური თავისუფლების განმტკიცებას, მაგრამ ბევრ ეჭვს ბადებს ისტორიული მაგალითები. აშშ-ში, თითქმის ასი წელი, ერთმანეთის გვერდით არსებობდნენ ფედერალური შტატები, სადაც დაშვებული იყო მონობა, და შტატები, სადაც მონობა აკრძალული იყო. 20-ე საუკუნის 50-იან და 60-იან წლებში სწორედ აშშ-ს ფედერალურმა ხელისუფლებამ (და არა შტატებმა), წამოაყენა რამდენიმე მნიშვნელოვანი ინიციატივა ადამიანის ძირითადი უფლებების სფეროში, რომლებსაც დიდი წინააღმდეგობა შეხვდა ფედერალური შტატების მხრიდან. ასე მაგალითად, რასობრივი თანასწორობის პრინციპი ამერიკაში პირველად ფედერალური სასამართლოს, ხოლო შემდგომ კონგრესის და პრეზიდენტის მიერ იქნა განმტკიცებული. იგივე შეიძლება ითქვას აშშ-ის სისხლის საპროცესო სამართალში პიროვნების უფლებათა დაცვის მთელი რიგი მნიშვნელოვანი გარანტიების შესახებ. შტატების მატერიალური სისხლის სამართალიც, არსებითად შეიცვალა ძირითადი უფლებების დაცვის სფეროში ფედერალური სამართლის მიერ დადგენილი დამატებითი გარანტიებით.⁷

- ფედერალიზმი ხელს უწყობს დემოკრატიის განმტკიცებას, რამდენადაც იგი აყალიბებს დემოკრატიული მონაწილეობის დამატებით დონეს. განსაკუთრებით დიდი ტერიტორიის მქონე სახელმწიფოებში მხოლოდ ცენტრალური ინსტიტუტებით შემოსაზღვრულ წარმომადგენლობით დემოკრატიას არ ძალუძს დაძლიოს გაუცხოება ამომრჩევლებსა და პოლიტიკურ ელიტას შორის. ამასთანავე, ფედერალიზმის დემოკრატიული პოტენციალი ბევრადაა დამოკიდებული სახელმწიფოს კონკრეტულ სტრუქტურაზე. მაგალითად, გერმანიაში კოოპერაციული ფედერალიზმის პირობებში ჩამოყალიბებულმა პოლიტიკური უნიფიკაციის პროცესმა განამტკიცა ბიუროკრატიული ელემენტები სახელმწიფოს მართვაში და, რაც მთავარია, შეზღუდა ფედერალური მიწების პარლამენტის უფლებები, შექმნა მთელი რიგი პრობლემები ფედერალური მიწების დონეზე წარმომადგენლობითი დემოკრატიის ინსტიტუტების საქმიანობის თვალსაზრისით.⁸ სხვა ქვეყნებშიც არ შეუწყვია ხელი ფედერალიზმს დემოკრატიისათვის. ფედერალური მართვის პირობებში მოქმედებდნენ ადგილობრივი რეპრესიული სისტემები აშშ-ში, აგრეთვე ლათინური ამერიკის ქვეყნებში. თანასწორი საარჩევნო უფლების დემოკრატიული პრინციპი აშშ-ში, 20-ე საუკუნის 50-იან და 60-იან წლებში გაატარა ფედერალურმა (და არა ფედერაციის სუბიექტთა) ხელისუფლებამ.⁹

- როგორც უფრო მოქნილი პოლიტიკური სისტემა, ფედერალიზმი უდავოდ ხელს უწყობს შედარებით პატარა გაერთიანებებში ნოვატორული ხასიათის ექსპერიმენტებს, ხოლო ტერიტორიული ერთეულების ურთიერთობაში შეჯიბრებითობის პრინციპის წახალისება პოლიტიკური სისტემის ღია, გამჭვირვალე ხასიათის უზრუნველყოფის ერთ-ერთი გარანტიაა. ამავე დროს, დიდი შეცდომა იქნებოდა ამ მომენტის აბსოლუტიზაცია. 20-ე საუკუნის დასაწყისში ამერიკის ფედერალურ შტატებს არ შეეძლოთ მთელი რიგი პრობლემების დამოუკიდებლად გადაწყვეტა, რამაც მნიშვნელოვნად გააძლიერა ცენტრალიზებული მართვის ტენდენციები ამერიკულ ფედერალიზმში. სხვანაირად რომ ვთქვათ, სიცოცხლისუნარიანი ფედერალიზმი მოითხოვს ფედერაციის ასევე სიცოცხლისუნარიანი სუბიექტების არსებობას. იმ შემთხვევაში, თუ ფედერაციის სუბიექტს არ გააჩნია მის გამგებლობას მინიჭებული უფლებამოსილებების დამოუკიდებლად განხორციელებისათვის საჭირო რესურსები, მართვის ფედერალური სისტემა აუცილებლად განვითარდება შემდგომი ცენტრალიზაციის მიმართულებით. ფედერაციის სიცოცხლისუნარიანი სუბიექტები ხელს უწყობენ დეცენტრალიზაციას. შემთხვევითი არაა, რომ აშშ-ის ფედერალური შტატების პოლიტიკური და ადმინისტრაციული სისტემების მოდერნიზაციამ, 20-ე საუკუნის 60 და 70-იან წლებში, მნიშვნელოვნად აამაღლა შტატების პოლიტიკური წონა ამერიკულ ფედერალიზმში. მსგავსი პრობლემა მწვავედ იდგა არამარტო ამერიკის ისტორიაში, არამედ აქტუალურია თანამედროვე გერმანიისთვისაც.

_____________________

1. Bothe, M., Föderalismus- ein Konzept im geschichtlichen Wandel, in: Stuby, G. (Hrsg.), Föderalismus und Demokratie, Baden-Baden, 1992, S. 27.

2. Zippelius R. Allgemeine Staatslehre, 12. Auflage, 1994, §§ 23, 31.

3. ავსტრალიაში, Queenslandis-ის ფედერალური შტატის გამოკლებით (სადაც არის მხოლოდ ერთი პალატა - საკანონმდებლო ასამბლეა), მოქმედებს ორი პალატა: საკანონმდებლო კრება და საკანონმდებლო ასამბლეა. Australien Capitel Territory ფედერალურ მმართველობაშია და მას მართავს შესაბამისი მინისტრი - Minister for the Capitel Territory. იგივე შეეხება Northern Territory-ს.

4. კანადაშიც გვხვდება ორი პალატა - საკანონმდებლო კრება და საკანონმდებლო ასამბლეა. Northwest Territory - ს მართავს კომისარი და პარლამენტი (საკანონმდებლო ასამბლეა). Yukon Territory-ს მართავს 5 წევრისაგან შემდგარი კაბინეტი, რომელსაც ირჩევს 16 წევრისაგან შემდგარი პარლამენტი (საკანონმდებლო ასამბლეა).

5. 1997 წლის დეკემბერში ჩატარებული რეფერენდუმის შედეგების მიხედვით, ბავარიის მოსახლეობის უმრავლესობას მიზანშეწონილად არ მიაჩნდა მეორე პალატის არსებობა.

Bothe, M., Föderalismus - ein Konzept im geschichtlichen Wandel, S. 27.

???Bothe, M., Föderalismus - ein Konzept im geschichtlichen Wandel, in: Stuby, G. (Hrsg.), Föderalismus und Demokratie, Baden-Baden, 1992, S. 26.

???Große-Sender (Hrsg.), Kommission „Erhaltung und Fortentwicklung der bundesstaatlichen Ordnung innerhalb der Bundesrepublik Deutschland- auch in einem Vereinten Europa“, Teil I, 1990, S. 78, cit: Bothe, M., Föderalismus- ein Konzept im geschichtlichen Wandel, S. 28.

Bothe, M., Fцderalismus- ein Konzept im geschichtlichen Wandel, S. 28.

უნიტარიზმი (ლათ. unus-ერთი), სიტყვა-სიტყვით აღნიშნავს მოძრაობას, რომელსაც მივყავართ ერთიანობისაკენ. უნიტარული სახელმწიფოს ცნება სათავეს იღებს საფრანგეთის რევოლუციის შედეგად განვითარებული ორი სახელმწიფო დოქტრინიდან, რომელთა საერთო სახელწოდებაა რუსოს იდენტურობის თეორია.¹

1. რომანულ-რესპუბლიკური ტრადიციების მიხედვით, სახელმწიფო წარმოადგენს საზოგადოებრივი ხელშეკრულებისა და თავისუფალ, თანასწორ მოქალაქეთა საერთო ნების გამოხატულებას. ხელშეკრულების საფუძველზე ჩამოყალიბებული უნიტარული სახელმწიფო „განუყოფელია“ და „დაუნაწილებელი“. უნიტარული სახელმწიფო, ფედერაციული სახელმწიფოსაგან განსხვავებით, არ ცნობს ტერიტორიული ერთეულის დამოუკიდებლობას ერთიან საერთო-სახელმწიფო საზღვრებში. აღსანიშნავია, რომ რომანულ-რესპუბლიკურ ტრადიციებზე დაფუძნებული უნიტარული სახელმწიფოს დოქტრინა ხელს უწყობდა მართვის ავტორიტარულ-პლებისციტური ფორმების ჩამოყალიბებას.²

2. გერმანული რომანტიზმის მიერ გადამუშავებული, მაგრამ ჯერ კიდევ ჰეგელთან განვითარებული უნიტარული სახელმწიფოს დოქტრინა მე-19 საუკუნეში განიცდიდა რესპუბლიკური და ეროვნული სახელმწიფოს თეორიების გავლენას. აღნიშნული სახელმწიფო დოქტრინისათვის დამახასიათებელი იყო დემოკრატიული ნების მოწყვეტა სახელმწიფოს მიზნის ცნებისაგან, რომლის უზენაესი მისწრაფება იყო სახალხო ნების განხორციელება^.3

ჯერ კიდევ გირკე მიუთითებდა, რომ ფედერალური წესრიგის გაგება უნიტარული სახელმწიფოს კონცეფციაზე დაფუძნებული კატეგორიების მეშვეობით - ეს არის მხოლოდ წრის კვადრატურა.⁴ ფედერალიზმს სურს ერთიანობა მრავალფეროვნებაში, მაშინ როცა მისი საწინააღმდეგო პოლიტიკური პრინციპი, უნიტარიზმი, მიზნად ისახავს ერთადერთი, დაუნაწევრებელი სახელმწიფო ორგანიზაციისა და მართლწესრიგის ფორმირებას.⁵

ფედერალიზმსა და უნიტარიზმს შორის არსებული პრინციპული განსხვავების მიუხედავად, სახელმწიფოს ტერიტორიული მოწყობის ორივე ფორმა ეფუძნება ერთ, საერთო მიზანს. კერძოდ, როგორც ფედერალური, ასევე უნიტარული პრინციპი ესწრაფვის გაერთიანებას. განსხვავებულია მხოლოდ სახელმწიფო ერთიანობის მიღწევის, გაერთიანების მეთოდები.

ფედერალიზმი გულისხმობს ტერიტორიული ერთეულების გაერთიანებას იმ პირობით, რომ აუცილებლად იქნება დაცული მათი დამოუკიდებლობა. უნიტარიზმი, პირიქით, ამოდის მთლიანობისა და ერთიანობის პრინციპიდან და ესწრაფვის ისეთი პოლიტიკური ერთობის ჩამოყალიბებას, რომლის წევრიც არც სახელმწიფო ხელისუფლების პარტნიორია და არც სახელმწიფო ხელისუფლების სუბიექტი.

უნიტარულ სახელმწიფოში გვაქვს მხოლოდ ერთი სახელმწიფო ხელისუფლება, მაშინ როცა რთული, ფედერაციული სახელმწიფო აერთიანებს რამდენიმე სახელმწიფო ხელისუფლებას. უნიტარული სახელმწიფო, ტერიტორიულ-ორგანიზაციული თვალსაზრისით, დაყოფილია წმინდა ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ ერთეულებად (რაიონები, დეპარტამენტები, პროვინციები და ა.შ.) ან ადგილობრივი თვითმმართველობის ერთეულებად. უნიტარულ სახელმწიფოს აქვს მხოლოდ ერთი - უმაღლესი საკანონმდებლო, აღმასრულებელი და სასამართლო ორგანოები.

ფედერაციული სახელმწიფო უნიტარულისაგან განსხვავდება ცენტრალური სახელმწიფო ხელისუფლების ფედერალური ორგანიზაციით. ცენტრალურ, ფედერალურ ხელისუფლებას აქვს თავისი კონსტიტუცია და საკუთარი კანონმდებლობა, საკუთარი აღმასრულებელი ხელისუფლება, სასამართლო სისტემა, საკუთარი რეპრესიული და თავდაცვითი აპარატი. ფედერაციული სახელმწიფო, ფედერაციის სუბიექტებისაგან განსხვავებით, საერთაშორისო სამართლის სუბიექტია. ფედერაციულ სახელმწიფოში, ფედერალურ სამართალს აქვს უპირატესობა ფედერაციის სუბიექტის სამართალთან მიმართებაში. ასევე, მხოლოდ ფედერალურ ხელისუფლებას აქვს „კომპეტენციათა დადგენის კომპეტენცია“ ე.წ. „Kompetenz - Kompetenz“. ფედერაციულ სახელმწიფოში განხორციელებულია ხელისუფლება- თა როგორც ჰორიზონტალური (საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებად), ასევე ვერტიკალური დანაწილება (როდესაც საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო სფეროებში უფლებამოსილება გადანაწილებულია ცენტრალურ ხელისუფლებასა და ფედერაციის წევრებს შორის). ამასთანავე, ფედერაციის სუბიექტები აქტიურად მონაწილეობენ ხელისუფლებათა ფედერალური დონეების საქმიანობაში. ამ მოდელის შესაბამისად, სახელმწიფო ხელისუფლების შებოჭვა და ხელისუფლებათა დიფერენციაცია ხელს უწყობს ძლიერი ხელისუფლების ფორმირებას, რეგიონალური უმცირესობის ინტერესების დაცვას, ერის საზოგადოებრივი, სამეურნეო და პოლიტიკური ძალების უნიფიკაციის თავიდან აცილებას, უზრუნველყოფს პოლიტიკურ თავისუფლებას.⁶

უნიტარული სახელმწიფო შეიძლება იყოს ცენტრალიზებული და, ასევე, დეცენტრალიზებული (ცენტრალიზებული და დეცენტრალიზებული უნიტარული

სახელმწიფო). დეცენტრალიზებულ უნიტარულ სახელმწიფოში აღმასრულებელი ხელისუფლების გამგებლობას მიკუთვნებული კომპეტენციების მნიშვნელოვანი ნაწილი გადაცემული აქვთ საშუალო და ქვედა დონის ორგანოებს, რომელთაც ცალკეულ შემთხვევებში შეიძლება მინიჭებული ჰქონდეთ სამართალშემოქმედებითი უფლებამოსილებებიც. მაგრამ, მმართველობის დეცენტრალიზებული სისტემა ფუნქციონირებს ერთიანი სახელმწიფო ორგანიზაციისა და ერთიანი სახელმწიფო მართლწესრიგის ფარგლებში. დეცენტრალიზებულ უნიტარულ სახელმწიფოში სახეზე არაა ავტონომიური, საკუთარი პასუხისმგებლობით მოქმედი ჯგუფების კავშირი (ფოედუს) უფრო დიდ ერთობასთან.

მსგავსი კავშირი უცხოა დეცენტრალიზებული სახელმწიფოსათვის მანამ, სანამ ავტონომიური რეგიონები არ მიაღწევენ დამოუკიდებლობის „ფედერაციულ“ მასშტაბებს (მაგალითად, ესპანეთი, სპეციალური სტატუსის მქონე რეგიონები/პროვინციები იტალიაში).⁷ ფედერაციული სახელმწიფოს მონისტური თეორიების თანახმად, ფედერაციული სახელმწიფო სხვა არაფერია, თუ არა „სპეციფიკურად დეცენტრალიზებული უნიტარული სახელმწიფო“. მონისტური თეორია ეფუძნება სუვერენიტეტის დანაწილების შეუძლებლობისა და კონსტიტუციური სამართლის, როგორც ჩაკეტილი ნორმატიული სისტემის, ერთიანობის იდეას. ამიტომ, აღნიშნული თეორია არ აღიარებს არანაირ თვისებრივ განსხვავებას ფედერაციის სუბიექტებს, რეგიონებსა და ადგილობრივი თვითმმართველობის სხვა ერთეულებს შორის. ფედერაციული სახელმწიფოს თანამედროვე ავსტრიული დოქტრინა დეცენტრალიზებულ უნიტარულ სახელმწიფოს განიხილავს როგორც ფედერაციულ და უნიტარულ სახელმწიფოს შორის გარდამავალ ფორმას ან კომპრომისს სახელმწიფოს ტერიტორიული მოწყობის ამ ორ მოდელს შორის.⁸

უნიტარული სახელმწიფოს კლასიკური ევროპული ქვეყნებია საფრანგეთი, საბერძნეთი, ნიდერლანდები, შვეცია, პოლონეთი... ამ ჩამონათვალიდანაც ჩანს, რომ უნიტარული სახელმწიფოს ფორმის არჩევა არ არის დამოკიდებული მოსახლეობის ან ტერიტორიის სიდიდეზე, ასევე ეკონომიკური განვითარების დონეზე.

თანამედროვე უნიტარული სახელმწიფოების განვითარება უპირატესად მიმდინარეობს ფართო დეცენტრალიზაციის მიმართულებით. ავტონომიზაციისა და რეგიონალიზაციის ტენდენციები დამახასიათებელია ისეთი კლასიკური, ზე-ცენტრალიზებული უნიტარული სახელმწიფოსათვისაც კი, როგორიცაა საფრანგეთი. რეგიონალიზაციისა და დეცენტრალიზაციის ტენდენციები ძლიერად განვითარდა ესპანეთში, იტალიაში, ამ უკანასკნელ წლებში - დიდ ბრიტანეთშიც.

ფედერალური ელემენტები განსაკუთრებით რეალიზებულია ისეთ სახელმწიფოებში, სადაც გვხვდება სოციოლოგიურად, დემოგრაფიულად განსხვავებული პოლიტიკური ერთობები. ამის მაგალითია სპეციალური სტატუსის მქონე რეგიონები და პროვინციები იტალიაში, ჩრდილოეთ ირლანდია და შოტლანდია დიდ ბრიტანეთში. ზოგიერთ ფედერაციულ სახელმწიფოში (მაგალითად შვეიცარიაში), ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები განიხილება როგორც ფედერალური სტრუქტურების ერთერთი უმნიშვნელოვანესი ელემენტი.⁹

ტერიტორიული მართვის სისტემების დეცენტრალიზაციის თანამედროვე ტენდენციების გათვალისწინებით სულ უფრო ძნელი ხდება უნიტარულ და ფედერაციულ სახელმწიფოებს შორის მკაფიო საზღვრების გავლება. შემთხვევითი არ არის, რომ ფედერაციული სახელმწიფოს დოქტრინაში ფართოდ განვითარდა ფედერალური კონვერგენციის თეორია. თუ ფედერაციულ სახელმწიფოთა უმეტესობა ამ ბოლო ათწლეულში ვითარდება შემდგომი ცენტრალიზაციის მიმართულებით, უნიტარულ სახელმწიფოებში, პირიქით, შესამჩნევად იზრდება დეცენტრალიზაციის ტენდენციები.

ცხადია, სახელმწიფოთა ტერიტორიული ორგანიზაციის განვითარების ტენდენციათა სურათი ამ შემთხვევაში საკმაოდ გამარტივებულია, მაგრამ მომავალში „წმინდა“ ფედერაციული და „წმინდა“ უნიტარული სახელმწიფოების ერთმანეთისაგან გამიჯვნა შეიძლება საკმაოდ პრობლემური გახდეს. მით უფრო, რომ ფედერალური პრინციპების რეალიზაცია უშუალოდ არ არის დაკავშირებული მხოლოდ და მხოლოდ ფედერაციული სახელმწიფოს ორგანიზაციულ ფორმასთან. ტრანსნაციონალურ, „სუპერსახელმწიფოთა“ განვითარებასთან ერთად შესაძლებელია ჩამოყალიბდეს ნაწილობრივ რეგიონალიზებული, „ავტონომიების სახელმწიფო“, ე.ი. ისეთი სახელმწიფო, სადაც ცალკეული რეგიონები (მაგრამ არა ყველა რეგიონი ან არა ყველა რეგიონი ერთი და იმავე ფორმით), შეიძენენ ფედერაციის სუბიექტებისათვის დამახასიათებელ უფლებამოსილებებს. დღეს ამის მაგალითს უკვე იძლევა ალანდის კუნძულები ფინეთში, Valle d'Aosta იტალიაში, ბასკეთი და სხვა სპეციალური სტატუტის მქონე პროვინციები ესპანეთში.¹⁰

ის, რომ ცალკეული ფედერალური ელემენტები შეიძლება რეალიზებული იყოს უნიტარულ სახელმწიფოშიც, და პირიქით, უნიტარული ტენდენციები გვხვდებოდეს ფედერაციულ სახელმწიფოებშიც, ჩანს პროფესორ ელაზარის მიერ ჩამოყალიბებული შემდეგი ცხრილიდან. მიუხედავად იმისა, რომ იგი 80-იან წლებშია შედგენილი, ვფიქრობთ დღესაც შეუძლია გარკვეული წარმოდგენა შეგვიქმნას სტაბილური პოლიტიკური სისტემის მქონე ქვეყნებში ფედერალური და უნიტარული განვითარების ტენდენციებზე. ფედერალური პროცესი, თავისი არსით, დინამიკური მოვლენაა და იგი შეიძლება ვითარდებოდეს უნიტარული სტრუქტურის მქონე სახელმწიფოებშიც. უნიტარიზაციის და ცენტრალიზაციის ტენდენციები გვხვდება ფედერაციულ სახელმწიფოებშიც. თავის მხრივ, სახელმწიფოს უნიტარული მოდელი არ გამორიცხავს ფედერალური პროცესის აქტიურ განვითარებას. „ფედერალურ სტანდარტებს“ მიახლოებული უნიტარული სახელმწიფოს მოდელი ამის ნათელი დადასტურებაა.

_______________________________

1.Gerdes, D., Einheitsstaat, in: Pipers Wörterbuch zur Politik, 1, München, 1989, S. 177.

2. იქვე გვ. 178.

3.იქვე გვ. 178.

4. Walper, K., Föderalismus, Zur Politik und Zeitgeschichte, Heft 22/23, 1966, S.14.

5. Klemmert, O., Föderalismus, in: Gutjahr-Löser/Hornung, K., Politisch-Pädagogisches

Handwörterbuch, München, 1980, S. 115.

6. Hesse, K., Art. „Bundesstaat“ in: Evangelisches Staatslexikon, 1. Aufl. 1975, Sp. 258 ff.

7. Pernthaler, P., Allgemeine Staatslehre und Verfassungslehre, 2. Aufl., Wien, 1996, S. 289.

8. Pernthaler, P./Kathrein, I./Weber, K., Der Föderalismus im Alpenraum, S. 44.

9. Bäumlin, R., Die rechtsstaatliche Demokratie, Zürich, 1954, S. 143. cit: Frenkel, M.,

Föderalismus und Bundesstaat, I Band, Föderalismus, S. 89.

10. Frenkel, M., Föderalismus und Bundesstaat, I Band, Föderalismus, S. 139.

იხ. Elazar, D., Federalizm and Consociational Regimes, Publius 15(2) p. 24

ფედერაციულ სახელმწიფოსა და სახელმწიფოთა კავშირს (კონფედერაციას) შორის არსებული განსხვავების მეცნიერულ ანალიზში განსაკუთრებით დიდი დამსახურება მიუძღვის მე-19ს. დასასრულისა და მე-20ს. დასაწყისის გერმანულ იურიდიულ თეორიას. ინგლისურენოვან ლიტერატურაში უმეტეს შემთხვევებში ერთმანეთისაგან არ განასხვავებდნენ გაერთიანების ამ ორ ფორმას.

ძირითადი განსხვავება ფედერაციასა და კონფედერაციას შორის ემყარება კავშირის სამართლებრივ საფუძვლებს, ცალკეული მოქალაქეებისადმი ფედერალურ სახელმწიფო მოხელეთა დამოკიდებულებას და წევრ-სახელმწიფოთა საერთაშორისო სამართლებრივ მდგომარეობას.¹

ერთი სახელმწიფო შეიძლება გაერთიანებული იყოს ერთდროულად რამდენიმე სახელმწიფოს კავშირში ანუ კონფედერაციაში. კონფედერაცია წარმოადგენს სუვერენულ სახელმწიფოთა ინსტიტუციონალურ კავშირს ცალკეული, ერთობლივი კომპეტენციების შესრულების მიზნით. კონფედერაციულ სახელმწიფოში ერთმანეთის პარალელურად არსებობს რამდენიმე სუვერენული სახელმწიფო ხელისუფლება, მაშინ როცა ფედერაციულ სახელმწიფოში არის მხოლოდ ერთი სუვერენული სახელმწიფო ხელისუფლება. ფედერაციულ სახელმწიფოში სუვერენიტეტი ეკუთვნის ერთიან სახელმწიფოს, მაშინ როდესაც კონფედერაციაში სუვერენიტეტის მატარებელი არიან ამ გაერთიანებაში შემავალი სახელმწიფოები. კონფედერაციულ სახელმწიფოში არის „რამდენიმე სუვერენიტეტი“, ფედერაციის შემთხვევაში - მხოლოდ ერთადერთი, ფედერაციული სახელმწიფოს სუვერენიტეტი.²

კონფედერაციულ სისტემებში მრავალრიცხოვანი სუვერენული ხელისუფლების არსებობასთან უშუალოდ არის დაკავშირებული მთელი რიგი, ხშირად პრინციპული ხასიათის სირთულეები. ფედერაციულ სახელმწიფოში, პირიქით, ერთიანი სუვერენიტეტი ასრულებს პოზიტიურ როლს ფედერალურად სტრუქტურირებული პოლიტიკური სისტემის ნორმალური ფუნქციონირებისა და სისტემის სტაბილურობის თვალსაზრისით. მხოლოდ ერთიანი სუვერენიტეტი უზრუნველყოფს საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლების ერთიანობას და ერთიან სამართლებრივ სივრცეს, სადაც თანაბრად არის დაცული ფედერაციის ყველა მოქალაქე.³

ფედერალურ ხელისუფლებას აბსოლუტური მონოპოლია აქვს იძულებაზე და ეს უფლებამოსილება არ არის წარმოებული სხვა ხელისუფლებისაგან.⁴ სახელმწიფო იძულებაზე უფლებამოსილება არ შეიძლება დანაწილდეს უკვე პერ დეფინიტიონ. დაუშვებელია ამ უფლებამოსილების გადანაწილება საზოგადოების იერარქიული სტრუქტურის განსხვავებულ დონეებს შორისაც. იძულებაზე უფლებამოსილება აუცილებლად უნდა იყოს კონცენტრირებული მხოლოდ ცენტრალური ხელისუფლების დონეზე. სწორედ ამის საფუძველზე იძენს სუვერენიტეტი ისეთი პრინციპის ფუნქციას, რომელსაც წესრიგი შეაქვს სახელმწიფო და საზოგადოებრივი სისტემის შემადგენელ სტრუქტურებში^.5

სახელმწიფო იძულების ელემენტები გვხვდება სახელმწიფო ორგანიზაციის განსხვავებულ დონეებზე: კომუნალურ, რეგიონალურ, ფედერაციაში შემავალი სუბიექტის და ფედერალურ დონეზეც. მაგრამ, მათგან განსხვავებით, მხოლოდ ფედერალური იძულებისთვისაა დამახასიათებელი პირველადი, არაწარმოებული ბუნება და, პირიქით, არაწარმოებული ხასიათის შეიძლება იყოს მხოლოდ იმ სახელმწიფოს უფლებამოსილება იძულებაზე, რომელიც წარმოადგენს სახელმწიფოს საერთაშორისო სამართლის აზრით ანუ არის სუვერენული სახელმწიფო. ფედერაციის სუბიექტების ხელისუფლების წარმოებული ხასიათი ნათლად ჩანს ფედერალური გარანტიების მაგალითზე, რომელსაც მიმართავს ფედერალური ხელისუფლება იმ შემთხვევებში, როდესაც დარღვეულია კავშირისადმი ერთგულების პრინციპი და ფედერაციის სუბიექტი ეწინააღმდეგება ფედერალური ერთგულების პრინციპის დაცვის ნებისმიერ ცდას.

კონფედერაციულ ხელისუფლებას არ გააჩნია თავისი ნების იძულებითი წესით განხორციელების სახელმწიფო-სამართლებრივი საშუალებები. კონფედერაციასა და მასში გაერთიანებულ სახელმწიფოებს შორის არსებულ სამართლებრივ ურთიერთობას ბევრი რამ აქვს საერთო კერძოსამართლებრივი ხასიათის ურთიერთობებთან, რომელთათვისაც ტიპიურია მასში მონაწილე მხარეების თანასწორობა.

როგორც წესი, კონფედერაცია არის მყიფე გაერთიანება, იგი არ წარმოადგენს საერთაშორისო სამართლის სუბიექტს და ყალიბდება განსაზღვრული პოლიტიკური მიზნის მისაღწევად და არა ხანგრძლივი ვადით.⁶ კონფედერაციის მაგალითია შვეიცარია 1803-1815 და 1815-1848 წლებში, აშშ 1776-1787 წლებში, გერმანიის კავშირი 1815-1866 წლებში, შეერთებული ნიდერლანდები 1579-1795 წლებში⁷ ან ბრიტანული Commonwealth of Nations. 1958-1961 წწ. კონფედერაციას აყალიბებდნენ ეგვიპტე და სირია, ხოლო 1982-1989 წწ. - სენეგალი და გამბია.

სახელმწიფოთა კავშირს ანუ კონფედერაციასა და ფედერაციულ სახელმწიფოს შორის იურიდიული განსხვავება ჩანს შემდეგ ძირითად პუნქტებში:

- სახელმწიფოთა კავშირი ანუ კონფედერაცია, განსხვავებით ფედერაციისაგან, არ არის სახელმწიფო; სახელმწიფოს ნიშნები დამახასიათებელია მხოლოდ კონფედერაციაში გაერთიანებული წევრებისათვის. კონფედერაციული კავშირი არ ახორციელებს სახელმწიფო ხელისუფლებას უშუალოდ მოქალაქეების მიმართ. კონფედერაციას არა აქვს მოქალაქეებისათვის უშუალოდ სავალდებულო კანონების გამოცემის და აღსრულების უფლება;

- სახელმწიფოთა კავშირი ანუ კონფედერაცია ეფუძნება დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა მიერ დადებულ ხელშეკრულებას, ფედერაციული სახელმწიფო კი - კონსტიტუციას. კონფედერაციის დამფუძნებელი ხელშეკრულება ამავდროულად წარმოადგენს კონფედერაციულ კავშირში გაერთიანებული სახელმწიფოების საქმიანობის საფუძველს და მისი შეცვლა მოითხოვს ყველა წევრის თანხმობას. ხელშეკრულება, რომელიც კონფედერაციას უდევს საფუძვლად, არის სუვერენულ პოლიტიკურ ერთობათა შორის დადებული შეთანხმება. ამ შეთანხმების შინაარსის განმარტების უფლება მინიჭებული აქვს ხელშეკრულების თითოეულ მონაწილეს, ფედერალური კონსტიტუციის ინტერპრეტაცია კი - ფედერალურ საკონსტიტუციო სასამართლოს, რომლის გადაწყვეტილებასაც იურიდიულად სავალდებულო ძალა გააჩნია.

- კონფედერაციის წევრებს ნებისმიერ დროს შეუძლიათ გამოსვლა ამ ხელშეკრულებითი ურთიერთობიდან (სეცესიის უფლება). კონფედერაციის წევრებს ასევე აქვთ ნულიფიკაციის უფლება ანუ მათ შეუძლიათ არ აღიარონ ან არ გამოიყენონ საკავშირო ხელისუფლების აქტი. კონფედერაციულ კავშირში გაერთიანებული სუბიექტი ასევე ინარჩუნებს უფლებას, რომ დამოუკიდებლად გადაწყვიტოს სხვა გაერთიანებებთან წარმოშობილი დავა. კონფედერაციული ხელისუფლება და კონფედერაციის წევრ-სახელმწიფოთა ხელისუფლება ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი არიან. კონფედერაციის საკავშირო ხელშეკრულების შეცვლა მოითხოვს კავშირის წევრთა საერთო თანხმობას, ფედერალური კონსტიტუცია კი შეიძლება შეცვალოს საპარლამენტო უმრავლესობამ. ⁸

- ფედერაციის აღმასრულებელ და საკანონმდებლო ორგანოებს თავიანთი გადაწყვეტილება გამოაქვთ ფედერაციის სახელით. ფედერალური ორგანოები, ფედერალურ ხელისუფლებაში ფედერაციის სუბიექტების მონაწილეობის სხვადასხვა ფორმის მიუხედავად, ახორციელებენ საერთო-პოლიტიკურ ნებას, რომელიც არ არის დამოკიდებული ფედერაციის სუბიექტების ნებაზე. ფედერალურ ხელისუფლებას ასევე აქვს ლეგიტიმაციის დამოუკიდებელი საფუძვლები. ცენტრალური ხელისუფლების უფლებამოსილებები ლეგიტიმირებულია ფედერაციის მოქალაქეების ან მისი სუბიექტების მანდატით. ეს შეეხება არა მარტო ფედერალურ პარლამენტს და მთავრობას, არამედ პარლამენტის ფედერალურ პალატასაც, რომელიც პრინციპულად მოწოდებულია შეასრულოს ფედერაციის სუბიექტთა პარტიკულარული ინტერესების პოლიტიკური რეპრეზენტაციის ფუნქცია. მაგალითად, გერმანიის ბუნდესრატი, რომელშიც წარმოდგენილია ფედერალური მიწის მთავრობის ინტერესები, მონაწილეობს საკანონმდებლო პროცესში და გადაწყვეტილებას იღებს ხმების უმრავლესობით. შესაბამისად, ეს ორგანო ახორციელებს ფედერაციულ და არა კონფედერაციულ პრინციპს. განსხვავებული ვითარება გვაქვს კონფედერაციის შემთხვევაში. კონფედერაციის ორგანო აღჭურვილია იმპერატიული მანდატით. ეს ნიშნავს, რომ მასში წარმოდგენილია არა უშუალოდ კონფედერაციული გაერთიანების, არამედ კონფედერაციის წევრი, სუვერენული სახელმწიფოების ნება. კონფედერაციულ გაერთიანებაში წარმოდგენილი ნება მხოლოდ იშვიათ შემთხვევაშია ერთიანი. უმეტეს შემთხვევაში კი იგი ხასიათდება ურთიერთდაპირისპირებული ინტერესების არსებობი

- კონფედერაციის ბიუჯეტი ყალიბდება მისი სუბიექტების ნებაყოფლობითი შენატანებისაგან.

- კონფედერაციის გამგებლობას განეკუთვნება საკითხთა მხოლოდ განსაზღვრული, საკმაოდ ვიწრო წრე - როგორც წესი, ომისა და ზავის საკითხი, საგარეო პოლიტიკა, ერთიანი შეიარაღებული ძალების ჩამოყალიბება, კომუნიკაციის საერთო სისტემები, კონფედერაციის სუბიექტთა შორის წარმოშობილი დავის გადაწყვეტა. კონფედერაციის საერთო გამგებლობას მიკუთვნებულ უფლებამოსილებათა გაფართოება შესა- ძლებელია მხოლოდ კონფედერაციაში გაერთიანებული ყველა წევრის თანხმობით. კონფედერაციულ გაერთიანებაში ყალიბდება მხოლოდ ის ორგანოები, რომლებიც აუცილებელია სახელშეკრულებო აქტით დადგენილი ამოცანების განსახორციელებლად. ამიტომაა, რომ კონფედერაციას არ გააჩნია სასამართლო ორგანოები. იშვიათი გამონაკლისის სახით, კონფედერაციულ პოლიტიკურ სისტემებს აქვთ სამედიატორო სასამართლო, რომელიც ახორციელებს მართლმსაჯულების ფუნქციებს. თუკი ამ ორგანოს შეუძლია იურიდიულად სავალდებულო აქტების გამოცემა, მაშინ საქმე გვაქვს ფედერალური ხასიათის იურიდიულ მექანიზმებთან. ამავე დროს, კონფედერაციის შემთხვევაში არ მოქმედებს სასამართლო გადაწყვეტილებათა იძულებითი განხორციელების მექანიზმი.

- კონფედერაციის სუბიექტებს შეუძლიათ დაადგინონ საბაჟო და სხვა სახის შეზღუდვები, რომლებიც ზღუდავენ პიროვნების, საქონლის, კაპიტალის მოძრაობას.

- როგორც წესი, კონფედერაციის დროს არ მოქმედებს ერთიანი ფულადი სისტემა.

ფედერაციასა და კონფედერაციას შორის განსხვავება ვლინდება მოქალაქეობის საკითხთან მიმართებაშიც. ფედერაციულ სახელმწიფოში ფიზიკურ და იურიდიულ პირებს და შესაბამის პოლიტიკურ სტრუქტურებს შორის მყარდება პირდაპირი კავშირი. თავისი შინაარსით ეს კავშირი ატარებს ან აღმავალ, ან დაღმავალ ხასიათს. აღმავალი ხასიათის ურთიერთობა თავის გამოხატულებას პოულობს, მაგალითად, მოქალაქეთა მიერ ფედერალური ორგანოს არჩევის შემთხვევაში. დაღმავალი ხასიათის ურთიერთობა არის მაშინ, როდესაც ფედერაციული სახელმწიფოს მოქალაქეს შეეფარდება ფედერალური სამართლის ნორმები.⁹

მოქალაქესა და პოლიტიკურ ინსტიტუტებს შორის პირდაპირი კავშირი უცხოა კონფედერაციული სისტემებისათვის, რაც ბევრად განსაზღვრავს კონფედერაციულ გაერთიანებათა სუსტ ხასიათს. ნებისმიერი პოლიტიკური ორგანიზაცია მხოლოდ მაშინაა ჭეშმარიტად ავტონომიური და მყარი, თუ იგი ეფუძნება მოქალაქეთა კონსენსუსს. მაგრამ ამ სახის ურთიერთობებს აყალიბებს მხოლოდ ფედერალიზმი და არა კონფედერაციული ტიპის გაერთიანება.¹⁰

კონფედერაცია, რადგანაც იგი ეფუძნება მთავრობათა გაერთიანებას, არ იცნობს კონფედერაციისათვის საერთო ორგანოთა გადაწყვეტილებების შესრულების ქმედით, ეფექტიან მექანიზმებს. მიღებულ გადაწყვეტილებათა აღსრულება, კონფედერაციის შემთხვევაში, მთლიანად დამოკიდებულია წევრი-სახელმწიფოების კეთილ ნებაზე.

კონფედერაციისაგან უნდა განვასხვავოთ სახელმწიფოთა ალიანსი. ალიანსი ემყარება საერთაშორისო ხელშეკრულებას, ხოლო მასში გაერთიანებული სახელმწიფოები თანამშრომლობენ განსაზღვრულ (როგორც წესი, დიპლომატიური და/ან სამხედრო) საკითხებში. ალიანსში მონაწილე თითოეული სახელმწიფო ინარჩუნებს სრულ სახელმწიფო სუვერენიტეტს. ალიანსისაგან განსხვავებით, კონფედერაციის შემთხვევაში სახელმწიფოთა თანამშრომლობა შეეხება საკითხთა გაცილებით უფრო ფართო წრეს და არა რომელიმე ერთ კონკრეტულ მიზანს. კონფედერაციის წევრისახელმწიფოები აფუძნებენ მართვის საერთო-პოლიტიკურ ორგანოს, რაც არ გვხვდება სახელმწიფოთა ალიანსის შემთხვევაში.

კონფედერაციული კავშირი ზოგჯერ განხილულია, როგორც ანარქიზმის იურიდიული გამოხატულება. მით უფრო, რომ გოდვინის, პრუდონის, ბაკუნინის, კროპოტკინის მოძღვრებებში განვითარებული ანარქიზმის იდეა სრულებითაც არ უარყოფს პოლიტიკური ხელისუფლების არსებობის აუცილებლობას. ანარქისტების შეხედულებით, პოლიტიკური ხელისუფლება ეფუძნება სწორედ კონფედერაციულ საწყისებს. ანარქიზმის თეორეტიკოსები, საერთო-პოლიტიკური ხელისუფლების გვერდით, დასაშვებად მიიჩნევენ კავშირში გაერთიანებული თითოეული წევრის პოლიტიკური ხელისუფლების სუვერენიტეტის არსებობას.

ანარქისტები უარყოფენ სახელმწიფოს და ნებისმიერ სხვა გაერთიანებას, რომელიც დაფუძნებულია იძულებით კავშირზე. მაგრამ, ანარქისტებიც არ უარყოფენ ხელშეკრულებაზე დაფუძნებულ, კონვენციონალური ბუნების მქონე კავშირს, რომელიც ემყარება სუბიექტთა თავისუფალ შეთანხმებას. ავტორიტარულ და ანარქიულ კავშირებს შორის არსებული განსხვავება საბოლოოდ განისაზღვრება ხელშეკრულების მნიშვნელობით. თუ ხელშეკრულება განხილულ იქნება, როგორც მხოლოდ კავშირის წარმოშობის საფუძველი, ხოლო ხელშეკრულების დამდები მხარეები კარგავენ ამ კავ- შირიდან გამოსვლის უფლებას, მაშინ სახეზეა ავტორიტარული ორგანიზაცია. თუკი ხელშეკრულების თანახმად, კავშირის არსებობა-არარსებობა დამოკიდებულია მისი მონაწილეების ნებაზე, მაშინ საქმე გვაქვს ანარქიულ მდგომარეობასთან, რომელიც იურიდიულად კონსტრუირებულია როგორც კონფედერალიზმი.

იურიდიულ ლიტერატურაში კონფედერაცია ყოველთვის მიჩნეული იყო როგორც ერთგვარი გარდამავალი ფორმა სახელმწიფოთა შემდგომი ინტეგრაციის ან სახელმწიფოს სრული დეზინტეგრაციის პროცესში. კონფედერაციის საწინააღმდეგო მთელ რიგ არგუმენტებს ვხვდებით ჯერ კიდევ ამერიკელ ფედერალისტებთან. არსებითად, „ფედერალისტი“ დაიწერა იმისათვის, რომ დაერწმუნებინათ ჩრდილოეთ-ამერიკული შტატები კონფედერაციული კავშირის არასიცოცხლისუნარიანობასა და ფედერაციულ ურთიერთობებზე გადასვლის აუცილებლობაში. ანალოგიური ხასიათის ნაშრომები მრავლად მოიძებნება თანამედროვე შვეიცარიულ, გერმანულ, ავსტრიულ ლიტერატურაშიც.¹¹

___________________________

1.იხ. Frenkel, M., Föderalismus und Bundesstaat, I Band, Föderalismus, S. 109.

2. Heraud, G., Die Prinzipien des Föderalismus und die Europäische Föderation, S. 41 ff.

3 Heraud, G., Die Prinzipien des Föderalismus und die Europäische Föderation, S. 42.

4. იქვე.

5 Roemheld, W., Integraler Föderalismus. Modell für Europa. Ein Weg zur personalen Gruppengesellschaft.

Band 2. München, 1978, S. 230.

6. Lang, W., Der internationale Regionalismus. Integration und Desintegration von Staatenbeziehungen in weltweiter Verflechtung, 1982, S. 107 f.

7. შეერთებული ნიდერლანდები უწოდებოდნენ აგრეთვე „გენერალურ შტატებად“. ისინი 1579 წელს გაერთიადნენ უტრეხტის უნიაში და წარმოადგენდნენ ერთგვარ შუალედურ ფორმას ფედერაციულ სახელმწიფოსა და კონფედერაციას შორის. როგორც ფედერაციული რესპუბლიკა, შეერთებული ნიდერლანდები აქტიურად განიხილებოდა მე-17 და მე-18 საუკუნეების სამეცნიერო ლიტერატურაში, ხოლოMმონტესკიე მას მიიჩნევდა ფედერალური სისტემის ნიმუშად. იხ: Deuerlein, E., Föderalismus.Die historischen und philosophischen Grundlagen des föderativen Prinzips, München, 1972.

8. Schweizerisches Bundesstaatsrecht. Ein Grundriss. Von Ulrich Häfelin und Walter Haller. 3.,

neubearbeitete Auflage, 1993, S.58.

9.Roemheld, L., Integraler Föderalismus, S. 234.

10. Heraud, G., Die Prinzipien des Föderalismus und die Europäische Föderation, S. 44.

11. Jellinek, Allgemeine Staatslehre, 1900 (Nachdruck 1960), S. 785.

ფედერაციული სახელმწიფოს თავისებურებები გარკვევით ჩანს სახელმწიფოთა გაერთიანების სხვადასხვა ფორმასთან კავშირში. ფედერაციული სახელმწიფო, როგორც სპეციფიკურად ორგანიზებული „კავშირი“, უნდა განვასხვაოთ სახელმწიფოთა კავშირის დანარჩენი მოდელებისაგან.

სახელმწიფოთა საერთაშორისო-სამართლებრივი გაერთიანება იცნობს მის სხვადასხვა ფორმას: პერსონალურ და რეგიონალურ უნიას, კავშირებს, პროტექტორატს, კონფედერაციას და სხვ. სახელმწიფოთა კავშირის თითოეული ეს ფორმა განსხვავდება ჭეშმარიტი კავშირისაგან. ამ თვალსაზრისით, ნებისმიერი კავშირი, იქნება ეს ფედერაციული სახელმწიფო თუ სახელმწიფოთა კავშირი- კონფედერაცია, არ შეიძლება წარმოვიდგინოთ, როგორც მხოლოდ განსაზღვრული, რაციონალური მიზნით ჩამოყალიბებული გაერთიანება. სახელმწიფოთა კავშირისათვის დამახასიათებელია მისი შემადგენელი ნაწილების შინაგანი ერთიანობა, მათი სოციალური, პოლიტიკური და კულტურული ცნობიერების ჰომოგენურობა. კავშირი, გაერთიანება - ეს არის სახელმწიფოთა მრავალფეროვნება მათ ერთიანობაში და, ამავე დროს, ერთიანობა მრავალფეროვნებაში.

აღსანიშნავია, რომ ფედერაციულ სახელმწიფოს ელინეკი განსაზღვრავდა, როგორც სახელმწიფოთა გაერთიანების ერთადერთ ჯანმრთელ და ნორმალურ პოლიტიკურ ფორმას, რამეთუ მხოლოდ ფედერალურ კავშირს შეუძლია შეასრულოს ერთი ერის ან ერთი საერთო ისტორიული ბედით გაერთიანებული ერების საერთო ცხოვრების პოლიტიკურ-სამართლებრივი ფორმის ფუნქცია.¹ ფედერაციული სახელმწიფო წარმოადგენს სტაბილურ გაერთიანებას, მაშინ როცა სახელმწიფოთა საერთაშორისოსამართლებრივი გაერთიანებები, ფედერალური კავშირისაგან განსხვავებით, როგორც წესი, მხოლოდ გარდამავალი ხასიათის არიან.

ფედერაციული სახელმწიფოსაგან უნდა განვასხვაოთ მონარქიული უნია, პერსონალური უნია და რეალური უნია. პერსონალური უნია იურიდიულად არ წარმოადგენს სახელმწიფოთა გაერთიანებას. ამ შემთხვევაში უზენაესი სახელმწიფო ხელისუფლების მატარებელს, იქნება ეს მეფე თუ თავადი, სხვა სახელმწიფოში ისეთივე მდგომარეობა უჭირავს, როგორც მისსავე სახელმწიფოში. თუ მხედველობაში არ მივიღებთ ამ გარემოებას, პერსონალურ უნიაში შემავალი სახელმწიფოები, სახელმწიფო-სამართლებრივი აზრით, არიან აბსოლუტურად დამოუკიდებელი. რეალურ უნიაში გაერთიანებულ სახელმწიფოებს აქვთ საერთო გამგებლობას მიკუთვნებული უფლებამოსილებები. ამასთანავე, უნიაში გაერთიანებული სახელმწიფოები ინარჩუნებენ დამოუკიდებლობას. ფედერაციული სახელმწიფოსაგან განსხვავებით, პერსონალური უნია არ წარმოადგენს სახელმწიფოს - სახელმწიფოს ნიშნები ახასიათებთ მხოლოდ პერსონალურ უნიაში გაერთიანებულ პოლიტიკურ ერთეულებს.

სახელმწიფოთა შორის კავშირის ისეთი სპეციფიკური ფორმა, როგორიცაა პროტექტორატი, დაფუძნებულია ორ სახელმწიფოს შორის ხელშეკრულებაზე, რომლის თანახმადაც ერთი მხარე თავის თავზე იღებს ვალდებულებას, რომ დაიცავს მეორე მხარეს საგარეო თავდასხმის შემთხვევაში. ამის საპასუხოდ, პროტექტორატში მყოფი სახელმწიფო ვალდებულებას იღებს არ იმოქმედოს პროტექტორის წინააღმდეგ და მესამე სახელმწიფოებთან ურთიერთობაში გაითვალისწინოს პროტექტორი სახელმწიფოს ინტერესები.² სახელმწიფო, რომლის მიმართაც ხორციელდება პროტექტორატი, არ კარგავს თავის სახელმწიფოებრიობას.

პროტექტორატისაგან უნდა განვასხვაოთ კოლონია და სამანდატო ტერიტორია. კოლონიები არ წარმოადგენენ დამოუკიდებელ სახელმწიფოს. ისინი შეიძლება განვიხილოთ როგორც იმ სახელმწიფოს ნაწილი, რომელთანაც ისინი კოლონიურ დამოკიდებულებაში არიან.

ფედერალური კავშირისაგან უნდა განვასხვაოთ ასოცირებული სახელმწიფო. ასოცირებული სახელმწიფო, საერთაშორისო-სამართლებრივი თვალსაზრისით, წარმოადგენს მეტ-ნაკლებად დამოუკიდებელ ქვეყანას, რომელიც ამა თუ იმ სახელმწიფოსთან დაკავშირებულია განსაკუთრებული ხელშეკრულებით და მასთან ერთად აყალიბებს საბაჟო და ფულად კავშირს.³ ასოცირებულ სახელმწიფოებს მიეკუთვნება ბუტანი, რომლის საგარეო გამგებლობას მიკუთვნებულ საკითხებს განაგებს ინდოეთი და რომელიც ბუტანს ყოველწლიურად უხდის სუბვენციას^.4 ასოცირებული სახელმწიფოა ლიხტენშტეინი, რომელიც შვეიცარიასთან ერთად ქმნის ერთიან საბაჟო და ეკონომიკურ კავშირს. ლიხტენშტეინის საგარეო ურთიერთობებს ასევე ახორციელებს შვეიცარია^.5 ასოცირებულ სახელმწიფოთა კატეგორიას მიეკუთვნება პუერტო რიკო, რომლის სტატუსიც ერთგვარად მერყეობს აშშ-ის კოლონიასა და ფედერალურ შტატს შორის. 1952 წლიდან პუერტო რიკოს თითქმის სრული თვითმმართველობა აქვს, მაგრამ ამავე დროს იგი ექვემდებარება აშშ-ის კონგრესის მიერ მიღებულ იმ კანონებს, რომელთა მოქმედება პუერტო რიკოზეც ვრცელდება. აშშ-ის კონგრესში პუერტო რიკო წარმოდგენილია ერთი წარმომადგენლით - „resident commissioner“, რომელსაც გააჩნია სათათბირო ხმის უფლება. ⁶

______________________

1.Esterbauer, F., Kriterien fцderativer und konfцderativer Systeme. Unter besonderer Berьcksichtigung Цsterreichs und der Europдischen Gemeincshaften, 1976, S.29 ff.

2. safrangeTis kavSiri tunisTan (1881-1956) da marokosTan (1912-1956) warmoadgens proteqtoratis magaliTs.

3. Stevens, R. M., Assimetrical Federalism, in: Publius: The Journal of Federalism, Philadelphia, 7-4, S. 177, cit: Frenkel, M., Fцderalismus und Bundesstaat, II Band, S. 36.

4.Year 1981-1982, London, 1982, S. 216, cit: Frenkel, M., Fцderalismus und Bundesstaat, II Band, S. 36

5.Presse- und Informationsstelle: Fürstentum Liechtenstein, Vaduz, 1978, S.73 ff, ციტ. Frenkel, M., Föderalismus und Bundesstaat, II Band, S. 36.

6. Pathologie der Politik, Frankfurt, 1973, S. 33, ციტ. Frenkel, M., Föderalismus und Bundesstaat, II Band, S. 36.

თანამედროვე მსოფლიო იცნობს ისეთ გაერთიანებებსაც, რომლებიც არ წარმოადგენენ არც სახელმწიფოთა კავშირს (კონფედერაცია), არც ფედერაციას და არც სახელმწიფოთა გაერთიანების რომელიმე ზემოაღნიშნულ ფორმას. სახელმწიფოთა გაერთიანების ერთ-ერთი ასეთი ფორმაა ევროკავშირი.

აღსანიშნავია, რომ ამ უკანასკნელ წლებამდე, ერთდროულად გამოიყენებოდა როგორც ევროკავშირის, ასევე ევროგაერთიანების ცნებები.¹ იურიდიული თვალსაზრისით, ურთიერთობა ევროკავშირსა და მის წევრებს შორის დახასიათებულია როგორც „გაერთიანება“. „გაერთიანების“ ცნება მოიცავს ინტეგრაციული პროცესების განსხვავებულ ასპექტებს. „გაერთიანების“ ცნებას ერთნაირი წარმატებით იყენებს კონცეფცია, რომელსაც ძირითადი სიმძიმის ცენტრი გადატანილი აქვს წევრ-სახელმწიფოებზე და კონცეფცია, რომელიც ხაზგასმით გამოყოფს ევროკავშირის დამოუკიდებელ პოლიტიკურ წონას და სუპრანაციონალურ დონეზე ევროკავშირის დამოუკიდებელი ლეგიტიმაციის ასპექტებს. „გაერთიანება“ მუდმივად განიხილება როგორც „კავშირის“ საწინააღმდეგო ცნება. ტერმინი „გაერთიანება“ ხაზგასმით მიუთითებს იმ მომენტზე, რომ ინტეგრაციულ პროცესებს საფუძვლად არ უდევს ფედერაციული სახელმწიფოს მოდელზე დაფუძნებული ერთიანი სტრუქტურებისაკენ მისწრაფების ტენდენცია. ²

ცნებასთან დაკავშირებულ გაურკვევლობებთან ერთად, დღემდე არ არის აზრთა ერთიანობა ევროკავშირის სტატუსის შესახებაც. ევროკავშირი, ხშირად განიმარტება, როგორც საერთაშორისო და ამავე დროს, როგორც „სუპრანაციონალური“ ან „პრეფედერალური წარმონაქმნი“.³ ეჭვს არ იწვევს ის ფაქტი, რომ ევროკავშირი, მასში გაერთიანებული სახელმწიფოების სუვერენიტეტის შეზღუდვის თვალსაზრისით, უფრო შორს წავიდა, ვიდრე სახელმწიფოთა კავშირი - კონფედერაცია. ამავე დროს, ევროკავშირი არ წარმოადგენს დამოუკიდებელ სახელმწიფოს. ევროკავშირს, ამ თვალსაზრისით, აკლია სახელმწიფოს ისეთი მნიშვნელოვანი ნიშნები, როგორიცაა ტერიტორიული უზენაესობა, პერსონალური უზენაესობა, ძალაუფლების მონოპოლია, უფლება იძულებაზე და ტოტალური პასუხისმგებლობა ორგანიზებული თანაცხოვრებისათვის.⁴ ამიტომ, შეიძლება ითქვას, ევროკავშირი არის ფედერალური წარმონაქმნი „სუი გენერის“.

თანამედროვე ეტაპზე, განსაკუთრებით ამსტერდამის ხელშეკრულების შემდეგ, ევროკავშირი უფრო სუპრანაციონალური⁵ ფედერალიზმის მიმართულებით განვითარდა და უკვე არ წარმოადგენს ამორფულ წარმონაქმნს. ამსტერდამის ხელშეკრულებამ ჩამოაყალიბა ევროკავშირსა და მის წევრებს შორის ურთიერთობების ახალი სამართლებრივი ბაზა და კიდევ უფრო განამტკიცა კავშირის ელემენტები, უფრო ფართოდ მოაწესრიგა ვერტიკალური და ჰორიზონტალური უნიტარიზაციის საკითხები და, რაც განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია, მიანიჭა მას კოლექტიური წესრიგის გარანტის ფუნქცია^.6

ევროკავშირის ინსტიტუტებს ბევრი რამ აქვთ საერთო ფედერაციული სახელმწიფოს ინსტიტუტებთან, ამავე დროს, ევროკავშირსა და ფედერაციულ სახელმწიფოებში ხელისუფლება განსხვავებულადაა დანაწილებული.⁷ ევროკავშირს, ორგანიზაციული აგებულების თვალსაზრისით, ისეთი ფედერალური ორგანო აქვს, როგორიცაა საბჭო. ევროკავშირის კომისიებს აქვთ საინიციატივო უფლების და დელეგირებული სამართალ- შემოქმედებითი უფლებამოსილებები და ამ ასპექტით აყალიბებენ ფედერალურ ნებას; ევროკავშირს ჰყავს პარლამენტი, როგორც უნიტარული დემოკრატიული ორგანო და ასევე უზენაესი სასამართლო ორგანო, რომელიც ფედერალურ დავათა წარმოშობის შემთხვევაში იმოქმედებს როგორც საკონსტიტუციო სასამართლო.⁸ ფედერაციულ სახელმწიფოში არსებული ხელისუფლებათა დანაწილების მოდელის შესაბამისად, ევროკავშირიც იცნობს განსაკუთრებულ, კონკურირებად და ე.წ. ჩარჩო-კომპეტენციებს.⁹

ევროკავშირის ინტეგრაციული გაერთიანების დეფინირება საკმაოდ ბევრ სირთულესთანაა დაკავშირებული. ევროკავშირი ჯერჯერობით საკუთარი სახელის გარეშეა, არ გააჩნია საკუთარი ორგანიზაცია და საკუთარი სამართალი: ის არ არის კავშირი, რამდენადაც არ წარმოადგენს წევრისახელმწიფოების და კავშირის მთლიანობას. ევროკავშირი ჯერჯერობით შორს დგას ფედერალური ერთიანობის იდეის რეალიზაციისაგან და მისი ტრანსფორმაცია ფედერალურ გაერთიანებად ახლო პერსპექტივაში ნაკლებრეალურია. ევროკავშირის წევრი-სახელმწიფოები განაგრძობენ დამოუკიდებელ არსებობას როგორც საერთაშორისო სამართლის სუბიექტები და მათი მართლწესრიგიც ასევე ნორმატიულად დამოუკიდებელია.¹⁰

ამავე დროს, ევროკავშირის ხელშეკრულება ადგენს დემოკრატიული, სამართლებრივი სახელმწიფოებრიობის ერთიან სტანდარტებს ამ გაერთიანებაში შემავალი ყველა სახელმწიფოსათვის (ხელშეკრულების მე-6 მუხლის პირველი აბზაცი). უფრო მეტიც, ევროკავშირს აქვს სანქციების გამოყენების უფლება იმ წევრი-სახელმწიფოს მიმართ, რომელიც სისტემატურად და უხეშად არღვევს ზემოაღნიშნულ პრინციპს. ხელშეკრულების შინაარსიდან გამომდინარე, ევროკავშირი წარმოადგენს თანამედროვე ევროპის ლიბერალურ-დემოკრატიული საფუძვლების გარანტს. თუ ვერცერთი შიდა-სახელმწიფო მექანიზმი ვერ უზრუნველყოფს ამ პრინციპების დაცვას ნაციონალურ მართლწესრიგში, მაშინ ევროკავშირი წარმოადგენს მისი დაცვის ბოლო ინსტანციას. ამ თვალსაზრისით, ევროკავშირი გახდა კოლექტიური წესრიგის გარანტიც. ეს თვისებრივი სიახლეა იმდენად, რამდენადაც აქამდე ევროკავშირში გაერთიანებულ სახელმწიფოთა სამართლებრივი მდგომარეობა უფრო ფრაგმენტირებული იყო და არ არსებობდა დებულებები, რომლებიც ერთნაირად სავალდებულო იყო ყველა წევრი-სახელმწიფოსათვის თავიანთი საქმიანობის ყველა სფეროში. ამიერიდან ეს მდგომარეობა გადალახულია-ევროკავშირს შეუძლია გაატაროს დემოკრატიის და ადამიანის უფლებათა ერთიანი პოლიტიკა ყველა წევრი-სახელმწიფოს მიმართ.¹¹

ევროპული ინტეგრაციის საწყის ეტაპზე ევროპის ეკონომიკური გაერთიანება, ევროპის ატომური გაერთიანება, ნახშირისა და ფოლადის ევროპული გაერთიანება წარმოადგენდნენ უფრო ფუნქციურ გაერთიანებებს. 70-იან წლებში, ევროგაერთიანება დახასიათებული იყო, როგორც ფუნქციური ინტეგრაციის მიზნობრივი კავშირი^.12 ეს იყო ნაწილობრივი მართლწესრიგი, რომელიც, არსებითად, შემოიფარგლებოდა ეკონომიკური ურთიერთობების რეგულირებით. ინტეგრაციული პროცესების უახლოესი განვითარება უკვე მოიცავს ე.წ. „ევროპეიზაციის“ მრავალრიცხოვან სამართლებრივ და პოლიტიკურ პროცესებს ევროგაერთიანების ინსტიტუციონალურ ჩარჩოებში, როდესაც ინტეგრაციული პროცესები უფრო კონცენტრირებული იყო ევროგაერთიანების დონეზე. აღნიშნულ ტენდენციებს საფუძველი ჩაუყარა მაასტრიხტის ხელშეკრულებამ და შემდეგ განავითარა ამსტერდამის ხელშეკრულებამ.

ევროკავშირმა, განსაკუთრებით ერთიანი ფულადი ერთეულის - ევროს შემოღების შემდეგ, შეიძინა უმნიშვნელოვანესი მაკროეკონომიკური ინსტრუმენტები. ევროკავშირის ხელშეკრულების 99-ე მუხლის შესაბამისად, ამ ორგანოს ასევე აქვს მაკროეკონომიკური პოლიტიკის კოორდინაციის უფლებამოსილება, რაც იძლევა წევრი-სახელმწიფოების საბიუჯეტო პოლიტიკაში ჩარევის შესაძლებლობასაც. გარდა წმინდა ეკონომიკური ასპექტებისა, ზემოაღნიშნული უფლებამოსილებები უკვე მოიცავს სახელმწიფო საქმიანობის ისეთ კლასიკურ ფუნქციებს, როგორიცაა სამართლიანობა, უშიშროება და (არაპირდაპირ) მოქალაქეობა. ¹³

ჯერ კიდევ მაასტრიხტის ხელშეკრულებაში უშიშროების დაცვა აღიარებული იყო როგორც ევროგაერთიანების უშუალო ფუნქცია. ამსტერდამის ხელშეკრულებამ აღნიშნული ფუნქცია კიდევ უფრო განავითარა და უშიშროების საშინაო ასპექტები მოაწესრიგა. შენგენის ხელშეკრულების საფუძველზე, პერსონალური და საპასპორტო კონტროლის ინსტიტუტის გაუქმების შემდეგ, ევროკავშირში ჩამოყალიბდა ერთიანი სივრცე, ხოლო საშინაო უშიშროების სამართლებრივი ასპექტები თანდათან ინკორპორირებულია ევროკავშირის სამართალში.

1993 წლამდე ევროპული ინტეგრაცია უფრო მეტ მნიშვნელობას ანიჭებდა მის ფუნქციურ და არა ტერიტორიულ ასპექტებს. მსგავსი კონცეფცია არც მოითხოვდა საერთო ტერიტორიაზე ერთიანი ხელისუფლების განმახორციელებელი სტრუქტურებისა და ქვეშევრდომობის საერთო სისტემის შემოღებას. ევროკავშირის უახლოესი განვითარება მიმდინარეობს სწორედ საპირისპირო მიმართულებით. უშიშროების ერთიანი სისტემის ჩამოყალიბება მოითხოვს ერთიან ტერიტორიას, რომლის ფორმირებაც ამსტერდამის ხელშეკრულებამდე არ წარმოადგენდა ევროკავშირის კომპეტენციას. გარდა ტერიტორიული მომენტისა, ევროკავშირი მოიცავს ისეთ პერსონალურ ფედერალურ ელემენტსაც, როგორიცაა ხალხი. ევროპული ინტეგრაციის კონცეფცია, ამ უკანასკნელ წლებამდე, შედარებით გულგრილი იყო მოქალაქეობის ინსტიტუტის მიმართაც. დღეისათვის მოქალაქეობას არ გააჩნია მარტოოდენ ფუნქციური ასპექტი. განსაკუთრებული იმპულსი მისცა მოქალაქეობის ინსტიტუტის ფორმირებას ევროპარლამენტის პირდაპირმა არჩევნებმა. „ევროკავშირის მოქალაქეობის“ მატერიალური შინაარსი საკმაოდ სუსტია, მაგრამ ეს მომენტი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს ევროკავშირის, როგორც სუპრანაციონალური ფედერაციის განსაზღვრის თვალსაზრისით და გვიჩვენებს, თუ როგორ შეიძლება ჩამოაყალიბოს საკუთარი მოქალაქეობა ინტეგრაციულმა გაერთიანებამ, როგორც პოლიტიკურმა ერთობამ.¹⁴ ევროკავშირის მოქალაქეობა არ ცვლის წევრი-სახელმწიფოების მოქალაქეობას, იგი მხოლოდ მოიცავს მას. ფედერალური ელემენტი ამ შემთხვევაში ისაა, რომ საერთო-ევროპული სტრუქტურების ხელისუფლება უშუალოდ ვრცელდება მოქალაქეებზეც.

ზოგადად შეიძლება გამოიყოს ფედერაციული სახელმწიფოსა და ევროკავშირის შემდეგი განმასხვავებელი ნიშნები:

1. ევროკავშირის წევრი-სახელმწიფოები ინარჩუნებენ თავიანთ სუვერენიტეტს და ევროკავშირის ხელისუფლება საბოლოოდ მაინც წარმოებული ხასიათისაა;

2. ევროკავშირი არ აუქმებს ეროვნული იდენტურობის ელემენტებს;

3. ევროკავშირს არ გააჩნია ე.წ. „კომპეტენციათა დადგენის კომპეტენცია”

„Kompetenz - Kompetenz“;

4. ევროკავშირი, არსებითად, არის ეკონომიკური გაერთიანება;

5. ევროკავშირის შემადგენლობაში გაერთიანებულ სახელმწიფოებს აქვთ კავშირიდან გასვლის უფლება;

6. ევროკავშირს არ გააჩნია „სახელმწიფო ერი“;

7.ევროკავშირის ინსტიტუტებისათვის დამახასიათებელია დემოკრატიული ლეგიტიმაციის დეფიციტი;

8. ევროკავშირისათვის ნიშანდობლივია ფასების სტაბილურობის დეფიციტი;

9. ევროკავშირისათვის დამახასიათებელია საერთაშორისო-სამართლებრივი ბუნება.¹⁵

_____________________________

ფედერალიზმის არსი რელიეფურად იკვეთება სახელმწიფოს ტერიტორიული ორგანიზაციის სხვადასხვა ფორმასთან ურთიერთკავშირში. ტერიტორიული მოწყობის ფორმებს შორის არსებული ურთიერთდამოკიდებულების ახსნა და ამ ფორმების შედარებითი, ფუნქციური ანალიზი იძლევა მათი საერთო და განმასხვავებელი ნიშნების დადგენის საშუალებას. ფედერალიზმის ინსტიტუციონალურ-შედარებითი ანალიზი ხშირ შემთხვევაში აუცილებელიც კია, თუ გავითვალისწინებთ ფედერალიზმის ცნების ჩამოყალიბებასთან დაკავშირებულ თეორიული ხასიათის სიძნელეებს.

ფედერალიზმის ერთ-ერთი მოთხოვნა მდგომარეობს ავტონომიური თვითმმართველობის მაქსიმალურ გაფართოებაში. რეგიონალიზმის პოლიტიკური იდეოლოგიაც ეფუძნება ლოკალური ავტონომიის იდეას. ამავე დროს, ფედერალიზმისა და რეგიონალიზმის შინაარსი არ ამოიწურება მარტოოდენ თვითმმართველობის განხორციელებით.

რეგიონის ცნება, მისი თანამედროვე მნიშვნელობით, პირველად ანტიკურ რომში გვხვდება.¹ რომი, მასში მცხოვრები სამოქალაქო ფენის შესაბამისად, დაყოფილი იყო ოთხ რეგიონად. პოლიციის, ჰიგიენის დაცვის და ხანძართან ბრძოლის ფუნქციების უფრო სრულყოფილი რეალიზაციის მიზნით, 747 წელს განხორციელდა რომის ტერიტორიული რეორგანიზაცია და იგი დაიყო 14 რეგიონად. ქალაქის ასეთი სტრუქტურა შენარჩუნებულ იქნა შუა საუკუნეებამდე. რომის რეგიონები იყო წმინდა ადმინისტრაციული ერთეულები: მათ არ გააჩნდათ არანაირი ავტონომია, არც საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ფუნქციები. რეგიონები მოკლებული იყვნენ დამოუკიდებელ იდენტურობასაც. საბოლოოდ, რეგიონი წარმოადგენდა ყოველგვარი ავტონომიისაკენ მისწრაფების ჩახშობის ერთერთ საშუალებას^.2

იურიდიულ ლიტერატურაში გავრცელებული განსხვავებული შეხედულების თანახმად, „რეგიონი“ შედარებით ახალი ცნებაა და იგი მხოლოდ მე-15 საუკუნიდან გვხვდება. „რეგიონი“ წარმოიშვა ლათინური სიტყვისაგან: „regere“ (მართვა, წარმართვა, ბატონობა), რომელმაც მოგვიანებით მიიღო ფორმა რეგიო. დროთა განმავლობაში, რეგიონმა შეიძინა მიმართულების, ობიექტის, სფეროს, ტერიტორიის მნიშვნელობა.³ ასე დამკვიდრდა მედიცინაში „რეგიონი“ როგორც ადამიანის სხეულის ზონების აღმნიშვნელი სიტყვა. რეგიონის ცნებამ გამომსახველობითი მნიშვნელობა მიიღო სოციოლოგიაში, ფილოსოფიაში, ეკონომიკასა და სხვა სამეცნიერო დისციპლინებში. „რეგიონთან“ დაკავშირებით აღმოცენდა ისეთი ცნებები, როგორიცაა სამხედრო რეგიონი, კლიმატური რეგიონი, აგრარული რეგიონი, სასაზღვრო რეგიონი და ა.შ. ინგლისურ, ფრანგულ, გერმანულ და ესპანურ ენათა განმარტებით ლექსიკონებში რეგიონი უპირატესად აღინიშნება, როგორც სფერო, ადგილი. ამავე ლექსიკონებში რეგიონი განმარტებულია ინდივიდუალური პოლიტიკური და იურიდიული თავისებურებების მქონე ტერიტორიის მნიშვნელობით.⁴

ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონის მიხედვით, „რეგიონალური... მოიცავს, ეხება ცალკეულ მხარეს, ქვეყანას ან რამდენიმე მეზობელ ქვეყანას“.⁵ ქართულ საბჭოთა ენციკლოპედიაში რეგიონი განმარტებული, როგორც დიდი ტერიტორიული ერთეული (მაგ. ბუნებრივი, ეკონომიკური, პოლიტიკური და სხვა).⁶

აღსანიშნავია, რომ რეგიონის ცნება, ზემოაღნიშნული გაგებით, პირველად საფრანგეთში გამოიყენეს. საფრანგეთის III რესპუბლიკის პერიოდში (1870-1940 წწ.) მიმდინარე ადმინისტრაციული რეფორმები მიმართული იყო ახალი, რეგიონალური ტერიტორიული ერთეულების შექმნისა და მართვის ეფექტიანი სტრუქტურების ჩამოყალიბებისაკენ. პირველი რეგიონალური მოძრაობები სათავეს იღებს სწორედ საფრანგეთის პროვინციებში - ბრეტანიასა და პროვენცში. 1911 წელს საფრანგეთში გამოქვეყნდა ჩარლზ ბრუნზის ცნობილი გამოკვლევა „Le regionalisme“. ამავე პერიოდში, საფრანგეთში ჩამოყალიბდა ეკონომიკური რეგიონის ცნება. თვითონ ცნება „რეგიონალიზმი“ (Regionalisme) ფრანგული წარმოშობისაა და პირველად გამოიყენა პოეტმა ბერლუკ პერუსისმა (Berluc-Perussis) 1874 წელს. ფართო საზოგადოებისათვის „რეგიონალიზმი“ ცნობილი გახდა 1901 წელს გამოქვეყნებული „manifeste de la federation regionaliste francaise“-ს მეშვეობით. 1934 წელს „რეგიონალიზმი“ შევიდა ფრანგული აკადემიის ლექსიკონში.⁷

საფრანგეთის IV რესპუბლიკის დროს „რეგიონალიზმს“ ხმარობდნენ სამხედრო მნიშვნელობითაც (რეგიონ მილიტაირე). ანალოგიურ კონტექსტში იხმარებოდა რეგიონის ცნება ინგლისშიც, რომელიც მეორე მსოფლიო ომის დროს, სამოქალაქო მოსახლეობის დაცვის მიზნით, დაყოფილი იყო ათ რეგიონად. რეგიონალურ მოძრაობებს დიდი ტრადიციები ჰქონდა შოტლანდიაში, უელსსა და ირლანდიაში. დიდი ხნის ისტორია აქვს რეგიონალურ მოძრაობებს ესპანეთში: გალიციაში, კატალონიასა და ბასკეთში. საკმაოდ ძლიერი იყო რეგიონალური მოძრაობა ბელგიაში, ფლამანდრიელებსა და ვალონიელებს შორის. შეიძლება ითქვას, რომ მე-20 საუკუნის დასაწყისისა და მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი პერიოდის ევროპაში რეგიონალიზმმა დიდი როლი ითამაშა სახელმწიფოთა წარმოშობის და ჩამოყალიბების პროცესში.⁸

კონსტიტუციური და ადმინისტრაციულ-სამართლებრივი ცნების კონტურები „რეგიონმა“ პირველად ესპანეთში შეიძინა. 1931 წლის კონსტიტუციის თანახმად, ესპანეთი შედგებოდა კომუნების, პროვინციებისა და რეგიონებისაგან. ესპანურ ლიტერატურაში რეგიონი განისაზღვრებოდა, როგორც ერის ტერიტორიული ნაწილი, რომელიც ყალიბდება გეოგრაფიული, ისტორიული და სოციალური მახასიათებლებისაგან და, რომელიც შეიძლება დაყოფილიყო პროვინციებად, დეპარტამენტებად და სხვა ადმინისტრაციულ ერთეულებად.⁹ ესპანეთის კონსტიტუციაში აღიარებულია, რომ კონსტიტუცია ეფუძნება ესპანელი ერის დაუნაწევრებელ ერთიანობას, ყველა ესპანელის საერთო და განუყოფელ სამშობლოს; კონსტიტუცია აღიარებს და უზრუნველყოფს ესპანეთის შემადგენლობაში მყოფი ყველა ეროვნებისა და რეგიონის ავტონომიის უფლებას და ურთიერთსოლიდარობას. აღსანიშნავია, რომ ესპანეთის კონსტიტუციამ შეიმუშავა კრიტერიუმებიც

რეგიონალურ ერთეულთა ჩამოსაყალიბებლად (მუხლი 143, აბზ. 1.). კონსტიტუციის მე-2 მუხლში აღიარებული ავტონომიის უფლების რეალიზაციის მიზნით, ესპანეთის კონსტიტუციაში მოცემულია რეგიონალური თვითმმართველობის სამართლებრივი გარანტიებიც.

რეგიონის ცნება, ესპანეთის კონსტიტუციის შემდგომ, ფორმულირებული იყო იტალიის 1947 წლის კონსტიტუციაში. პორტუგალიის კონსტიტუციის პირველსავე მუხლებში განხილულია რეგიონის ცნება. თუმცა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, რეგიონის იურიდიული შინაარსის თვალსაზრისით, განსაკუთრებით სამაგალითოა ესპანეთის კონსტიტუცია.

„რეგიონის“ განმარტება შეუძლებელია მხოლოდ ერთი დეფინიციით. იგი ხშირად მიჩნეულია, როგორც ეროვნული სახელმწიფოს პოლიტიკური სუბგაერთიანება, როგორც დაგეგმვისა და ტერიტორიული სიდიდე, როგორც სუბნაციონალურ ტერიტორიულ ერთეულთა თანამშრომლობის აღმნიშვნელი ცნება და სხვ.¹⁰ ევროპული ინტეგრაციის კონტექსტში „რეგიონი“ მოიცავს ისეთ განსხვავებულ ტერიტორიულ ერთეულებს, როგორიცაა გერმანიის მიწები, ბრიტანული საგრაფოები ან ნიდერლანდური პროვინციები.¹¹

ევროპარლამენტმა თავის 1988 წლის 18 ნოემბრის რეგიონალურ ქარტიაში რეგიონი განსაზღვრა, როგორც ტერიტორია, რომელიც, გეოგრაფიული აზრით, აყალიბებს გარკვეულ მთლიანობას ან არის იმ ტერიტორიების კომპლექსი, რომლებიც ჩაკეტილ სტრუქტურას წარმოადგენენ და რომელთა მოსახლეობისათვის დამახასიათებელია განსაზღვრული საერთო ელემენტები.

რეგიონის კონსტიტუციურ-სამართლებრივი ცნება შეუძლებელია განისაზღვროს მხოლოდ ზოგად-აბსტრაქტული განმარტების საფუძველზე. ცხადია, „რეგიონის“ ნორმატიულმა შინაარსმა არ უნდა დაჩრდილოს ამ ცნების დანარჩენი ასპექტებიც. კერძოდ, რეგიონის ნორმატიული ბუნების გაგება შეუძლებელია ისტორიული, გეოგრაფიული, პოლიტიკური, კულტურული, ეკონომიკური და სხვა არაიურიდიული ფაქტორებისაგან იზოლირებულად.

„რეგიონი“ უნდა განვიხილოთ, როგორც რაციონალური ტერიტორიული ერთეული, როგორც მრავალი, ურთიერთდაკავშირებული სუბიექტური და ობიექტური ხასიათის მქონე ფაქტორების კომპლექსი. ესა თუ ის ტერიტორია შეიძლება დახასიათდეს როგორც „რეგიონი“, თუ იგი თავის თავში აერთიანებს გეოგრაფიულ მახასიათებელთა განსაზღვრულ სახეებს და, ამასთანავე, წარმოადგენს რეგიონალური თვითიდენტიფიკაციის საშუალებას ამ ტერიტორიაზე მცხოვრები მოსახლეობისათვის.

რეგიონი წარმოადგენს ისტორიულად ჩამოყალიბებულ პოლიტიკურ გაერთიანებას. რეგიონს ასევე ახასიათებს ეკონომიკურ სტრუქტურათა ურთიერთკავშირი და სისტემური ხასიათი. რეგიონის ფარგლებში მცხოვრები ადამიანებისათვის დამახასიათებელია ერთმანეთთან გრძნობად-ემოციური კავშირის განვითარებული შეგნება. არანაკლები მნიშვნელობის მქონეა ის ფაქტიც, რომ რეგიონში მცხოვრები ხალხი, მყარი გრძნობად-ემოციური კავშირის მქონე ერთიანობად განიხილება „სხვების“ მიერაც. რეგიონის ტერიტორიაზე შეიძლება არსებობდეს მმართველობის განსაკუთრებული ფორმა ან მმართველობის სისტემას სხვა, ადმინისტრაციული ან პოლიტიკური მნიშვნელობა ჰქონდეს. აღსანიშნავია, რომ რეგიონის იდენტურობა მით უფრო გამოკვეთილია, რაც უფრო მეტ ფაქტორს აერთიანებს იგი თავის თავში.

რეგიონის ცნების უმთავრეს ელემენტებს აყალიბებს: 1. იერარქიული კრიტერიუმი - რეგიონი წარმოადგენს მასზე უფრო დიდის, მთელის ნაწილს. ამავე დროს, რეგიონი, როგორც მთელი, თავის მხრივ, შეიძლება მოიცავდეს ცალკეულ ნაწილებსაც. რეგიონი, როგორც „მთელი“, გაცილებით უფრო მეტია, ვიდრე მისი შემადგენელი „ნაწილების“ ჯამი. 2. ინდივიდუალობის კრიტერიუმი - რეგიონისათვის დამახასიათებელია ინდივიდუალური ნიშნების მთელი კომპლექსი, რომლის მეშვეობითაც იგი გამოირჩევა მეზობელი ტერიტორიული სექტორებისაგან. 3. რეგიონის იდენტურობა და ასევე ინდივიდუალობა სწორხაზოვნად ან ზიგზაგურად მცირდება ცენტრიდან პერიფერიისაკენ. 4. რეგიონი თეორიულად დამოუკიდებელია განსაზღვრული ტერიტორიული სიდიდისაგან - რეგიონის სიდიდე დამოკიდებულია მის იერარქიულ, საფეხუროვან განსაზღვრაზე.¹² ზემოაღნიშნულ ნიშნებს შორის, ყველაზე მნიშვნელოვანი უნდა იყოს მეორე კრიტერიუმი, რომელიც ხაზგასმით გამოყოფს რეგიონისათვის დამახასიათებელ შინაგან ჰომოგენურობას და, ამავე დროს, გარეგან ჰეტეროგენულობას.¹³

რეგიონალიზაციის საკითხებისადმი მიძღვნილ ლიტერატურაში გამოყოფენ რეგიონების ჩამოყალიბების სამ განსხვავებულ შესაძლებლობას:

1. რეგიონი შესაძლებელია ფორმირებულ იქნეს ტერიტორიული ელემენტების შედარებითი ჰომოგენურობის ან, სულ ცოტა, ამ ერთეულთა მსგავსების პრინციპის საფუძველზე (მაგალითად, ენობრივი რეგიონი, სამთო რეგიონი და სხვ.);

2. ფუნქციური კრიტერიუმის საფუძველზე;

3. რეგიონალური დაყოფა შესაძლებელია მოხდეს განსაზღვრული პოლიტიკური პროგრამების რეალიზაციის მიზნით. რეგიონის სახეებს, ამ შემთხვევაში, საფუძვლად უდევს პოლიტიკურ-სამართლებრივი ინტერესები (დაგეგმვის რეგიონი, ეკონომიკური ხელშეწყობის რეგიონი და სხვ.).¹⁴

რეგიონს, ბევრი საერთო აქვს „ერის“, მაგრამ არა ნაციონალიზმის პრინციპთან.¹⁵ რეგიონი, ისევე როგორც ერი, წარმოადგენს იმ ადამიანთა ერ-თიანობას, რომელიც ეძებს და „მოითხოვს“ თავისი მისწრაფებების შესაბამის ორგანიზაციულ ფორმას.¹⁶ თუ ერი თავის თავს განიხილავს როგორც ყოვლისმომცველ პოლიტიკურ ერთიანობას, რეგიონი უფრო დაბალ დონეს ჯერდება: რეგიონი წარმოადგენს არა ყოვლისმომცველ, არამედ ნაწილობრივ ერთიანობას (როგორიცაა ისტორიის, ენის ან დიალექტის, კულტურის, რელიგიის, ეკონომიკის ერთიანობა).¹⁷ რეგიონი შემოიფარგლება საზოგადოებრივი ცხოვრების განსაზღვრული ურთიერთობით. ერთიანობა მას სურს მხოლოდ ენის, გარემოს დაცვის, ინდუსტრიის ან სხვა პარტიკულარული ფაქტორების თვალსაზრისით.¹⁸ აღნიშნული კავშირი შესაძლოა არ თავსდებოდეს სახელმწიფო საზღვრებში ან ცდებოდეს ამ საზღვრებს (ამის მაგალითია სამი ქვეყნის სამკუთხედი: ბადენი-ბაზელი-ელზასი, აგრეთვე, ალპების რეგიონი). რეგიონალიზმი ესწრაფვის არა სუვერენული სახელმწიფოს, არამედ კავშირის სახის მქონე ორგანიზაციის ჩამოყალიბებას ერთიანი სახელმწიფოს ფარგლებში. რეგიონალიზმის დროს დგას არა სუვერენიტეტის, არამედ ავტონომიის, არა პოლიტიკური ერთობის, არამედ ერთმანეთთან ტერიტორიულად დაკავშირებული ცხოვრებისეული ურთიერთობის დაცვის საკითხი. ამ გაგებით, რეგიონალიზმი შეიძლება განვიხილოთ, როგორც უფრო კონსერვატორული ხასიათის მიმდინარეობა.¹⁹

____________________

1. Speiser, B., Europa am Oberrhein. Der grenzüberschreitende Regionalismus am Beispiel der oberrheinischen Kooperation, Basel, 1993, S. 193.

2.იქვე.

3. Etymologische Wörterbuch des Deutschen, 2. Aufl., 1993. germanuli „Regierung“, „Recht“, „Regiment“ warmodgeba amave Zirisagan.

4. Wiedmann Th., Idee und Gestalt der Region in Europa. Rechtsvergleichende Untersuchung zu Unitarismus und Föderalismus unter besonderer Berücksichtigung des Vereinigten Königreichs, Frankreichs, Spaniens und Deutschlands, 1996, S.23 ff.

5. ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი, ტ. VI, თბ., 1960, გვ.387

6. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 8, თბ., 1984, გვ. 324

7 Birner, U., Regionalisierung und Dezentralisierung in Frankreich. Die Entwicklung faktischer Dezentralisierung auf der regionalen Ebene, Konstanz, 1982, S. 56.ციტ. Lübbe, H., Regionalismuspro Europa? Politik und Kultur in großen und kleinen Räumen, in: Universitas, Oktober, 1992, S.942.

8 Esterbauer, F., Regionalismus. Phänomen-Planungsmittel-Herausforderung für Europa, München, 1978, S. 27.

9. იქვე.

10. იხ. იქვე, გვ. 24.

11. Hrbek/Weyand, Betrifft: Das Europa der Regionen, 1994.

12. Boustedt, O., Grundriss der empirischen Regionalforschung, Teil I, Hannover, 1975, S. 86, cit: Frenkel, M., Föderalismus und Bundesstaat, II Band, S. 47.

13. Rose, R./Urwin, D. W., Regional Differentiation and Political Unity in Western Nations, London,?1975, S.8 ff, cit: Frenkel, M., Föderalismus und Bundesstaat, II Band, S. 48.

14. iqve, gv. 138. cit: Frenkel, M., Föderalismus und Bundesstaat, II Band, S. 48.

15. Isensee, J., Der Föderalismus und der Verfassungsstaat der Gegenwart, S. 277.

16. იქვე.

17. იქვე..

18. იქვე. გვ. 278.

19. Lübbe, H., Das Recht, anders zu bleiben, in: Gerd Klaus Kaltenbrunner (Hrsg.), Was anders werden muß, 1982, S. 82 ff, cit: Isensee, J., Der Föderalismus und der Verfassungsstaat der Gegenwart, S. 278.

რეგიონალიზმის პრობლემების სერიოზული მეცნიერული გამოკვლევები უშუალოდ უკავშირდება რეგიონალური მოძრაობის გაძლიერებას ჩრდილოეთ ირლანდიაში, კორსიკაში, ბასკეთში... სახელმწიფო პოლიტიკის სფეროში რეგიონალური პრობლემებისადმი ინტერესი განსაკუთრებით გაიზარდა მას შემდეგ, რაც რეგიონალურმა მოძრაობამ შეიძინა ანარქისტულ-დეზინტეგრაციული და პარტიკულარული ხასიათი.

რეგიონალიზმის პრობლემებისადმი მიძღვნილ თანამედროვე ლიტერატურაში საკმაოდ დაწვრილებითაა განხილული რეგიონალური მოძრაობის კულტურულ-სოციოლოგიური, პოლიტიკური ასპექტები. ამავე დროს, შედარებით ნაკლებადაა განხილული რეგიონალური ინსტიტუტების როგორც ტერიტორიული ავტონომიისაკენ მისწრაფების რეალიზაციის ერთ-ერთი ფორმის საკითხი.¹

ლიტერატურაში გამოყოფენ რეგიონალიზმის შემდეგ ძირითად ფუნქციებს:

- პოლიტიკურ გადაწყვეტილებათა (სიტუაციისადმი) ადეკვატურობის უზრუნველყოფა;

- პოლიტიკური პროცესის გამჭვირვალე ხასიათის უზრუნველყოფა; პოლიტიკურ პროცესში ფართო დემოკრატიული მონაწილეობისა და ინდივიდუალური პასუხისმგებლობის ეფექტიანი ფორმების დანერგვა;

- ხელისუფლებათა ვერტიკალური დანაწილების მექანიზმის ჩამოყალიბება;

- კონფლიქტების მოწესრიგება; კონფლიქტში მონაწილე მხარეების განსხვავებული ინტერესების შერიგება;

- ქვეყნის ტერიტორიის სხვადასხვა ნაწილს შორის არსებული (მათი განვითარების თვალსაზრისით) დისპარიტეტების აღმოფხვრა;

- პოლიტიკური სისტემის ჰომოგენიზაცია და ინტეგრაცია.

რეგიონალიზმი მჭიდროდაა დაკავშირებული სხვადასხვა ეთნიკურ, ენობრივ, კულტურულ და, ასევე ხშირად ეკონომიკურ მოთხოვნებზე დაფუძნებულ ნაციონალისტურ მოძრაობებთან, რომელთა პოლიტიკური სპექტრიც საკმაოდ ჭრელია. რეგიონალიზმი, როგორც წესი, მოიცავს ავტონომიურ, ფედერალისტურ, ზოგჯერ კი სეპარატისტულ იდეოლოგიას და ზოგჯერ საკმაოდ სერიოზულ პრობლემებს წარმოშობს პოლიტიკასა და კონსტიტუციურ პრაქტიკაში.²

რეგიონალური მოძრაობა, როგორც ცენტრიდანული ტენდენციების ერთერთი გამოხატულება და როგორც პარტიკულარული მიმდინარეობა, განსაკუთრებით ძლიერია უნიტარულ სახელმწიფოებში. ამავდროულად, არ შეიძლება რეგიონალიზმის მთელი შინაარსის დაყვანა მხოლოდ პარტიკულარულ იდეოლოგიაზე.

თანამედროვე ევროპული რეგიონალური მოძრაობა ვლინდება სრულიად განსხვავებული ფორმით და ვითარდება ასევე განსხვავებული იდეოლოგიის საფუძველზე. მაგალითად, ფრანგულ აგრარულ პოლიტიკაში რეგიონალიზმი გამოიხატება რეგიონებისათვის განკუთვნილი კონცესიების ზრდით, ადმინისტრაციული დეკონცენტრაციით ან ადმინისტრაციული დეცენტრალიზაციით, ადმინისტრაციული და საპარლამენტო ინსტიტუტების რეგიონალიზაციით და განსაკუთრებული რეგიონალური სტატუსის მინიჭებით (კორსიკა). ფართო ავტონომიური სტატუსის მინიჭებით გამოიხატება რეგიონალური მოძრაობა სამხრეთ ტიროლში (იტალია), ბასკეთსა და კატალონიაში (ესპანეთი). რეგიონალიზაციის ტენდენციები შესაძლებელია დასრულდეს სახელმწიფოს ფედერალიზაციით (როგორც ეს იყო ბელგიის შემთხვევაში და შესაძლოა, რომ მოხდეს ესპანეთში), ან ფედერაციის ახალი სუბიექტის ჩამოყალიბებით (როგორც ეს იყო შვეიცარიაში, ჩრდილოეთ იურას კანტონის შემთხვევაში).

რეგიონალური მოძრაობა არ შეიძლება აიხსნას საზოგადოებაში არსებული ეთნიკური, ენობრივი, კულტურული და რელიგიური განსხვავებების არსებობით. რეგიონალიზმის როგორც ნაციონალისტური მოძრაობის მიზეზები უფრო სერიოზულია და ისტორიის ღრმა შრეებში დევს. თანამედროვე ევროპაში რეგიონალურ მოძრაობათა გაძლიერების ერთ-ერთ უმთავრეს მიზეზს წარმოადგენს სახელმწიფოთა ტერიტორიული საზღვრების დადგენისა და სახელმწიფოთა ტერიტორიული დაყოფის პროცესში მთელი რიგი ისტორიულ-კულტურული, ენობრივი და ეთნიკური მომენტების გაუთვალისწინებლობა.³

თანამედროვე ევროპის სახელმწიფო და ადმინისტრაციული საზღვრები ჩამოყალიბდა სხვადასხვა, ხშირად სრულიად შემთხვევითი ფაქტორების გავლენით. ტერიტორიული საზღვრების დადგენის საკითხი, როგორც წესი, ყველაზე ნაკლებად ეკითხებოდა სწორედ შესაბამის ტერიტორიაზე მცხოვრებ მოსახლეობას. თვითნებურად დადგენილი სახელმწიფო და ადმინისტრაციული საზღვრების შედეგად წარმოშობილი წინააღმდეგობის ნეიტრალიზაციის თვალსაზრისით, საკმაოდ სკეპტიკურად არის შეფასებული ევროპული ინტეგრაციის პროცესის შესაძლებლობებიც, მათ შორის კულტურულად ჰომოგენური რეგიონების ჩამოყალიბების, ენობრივი ან კულტურული ავტონომიის ფორმით. ⁴

რეგიონალიზმის თანამედროვე მოძრაობა სათავეს იღებს მოსახლეობის ჰეტეროგენული, პერიფერიული ჯგუფებისაგან, რომლებიც მეტ-ნაკლებად ხაზს უსვამენ თავიანთ ეროვნულ კუთვნილებას. რეგიონალიზმის ისტორიული ფესვები დაკავშირებულია მე-19 საუკუნის ევროპულ ნაციონალიზმსა და ეროვნული სახელმწიფოს იდეასთან.⁵ ეროვნული სახელმწიფოს იდეა „ერის“ და „სახელმწიფოს“ ცნებებს განიხილავს, როგორც სინონიმურ კატეგორიებს. შესაბამისად, ეთნიკურად ჭრელ ევროპაში ეროვნული სახელმწიფოს კონცეფციის პრაქტიკული რეალიზაცია მხოლოდ ნაწილობრივ იყო შესაძლებელი, რამდენადაც „ეროვნული სახელმწიფოს“ კონცეფცია არ ითვალისწინებდა სახელმწიფოთა მულტიეთნიკურ შემადგენლობას.⁶

რეგიონალიზმის საკითხებისადმი მიძღვნილ ლიტერატურაში საკმაოდ ბევრი მომხრე ჰყავს შეხედულებას, რომლის მიხედვითაც თანამედროვე რეგიონალურ მოძრაობაში გამოხატულია ე.წ. „persistenci“, ანუ რეგიონალიზმი არის ძველი ეთნიკური კონფლიქტების სიცოცხლის გაგრძელება თანამედროვე ეროვნულ სახელმწიფოებსა და უკვე ცივილიზებულად ჩამოყალიბებულ საზოგადოებებში.⁷ რეგიონალიზმის ასეთი გაგება, უწინარეს ყოვლისა, მისაღებია საფრანგეთის, ესპანეთის, დიდი ბრიტანეთის, იტალიის, აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებისათვის. ამავე დროს, იგი ვერ ასახავს რეგიონალური ავტონომიისაკენ მისწრაფების ყველა მიზეზს და ყურადღების მიღმა ტოვებს იმ ფაქტორებს, რომლებიც, საერთოდ, ბევრად განაპირობებს რეგიონალური მოძრაობების ინდივიდუალურ ხასიათს ცალკეულ ქვეყნებში.

_____________________

1. Esterbauer, F., Grundzüge der Formen und Funktionen regionaler Gliederung in politischen?Systemen, in: Esterbauer, F., Regionalismus-Phänomen-Planungsmittel-Herausforderung für?Europa, München, 1978, S. 43.

2. Malanczuk, P., Region und unitarische Struktur in Großbritannien. Die verfassungsrechtliche und verwaltungsorganisatorische Bedeutung der Region in England, Wales und Schottland, 1984, S. 7.

3. Gerdes, Integration, 1980, S.171.

4. Heraud, G., Regionen im eoropäischen Einigungsprozeß und in einer Europäischen Föderation, in: Esterbauer (Hrsg.), Regionalismus, 1978, S. 181 ff.

5. იხ. Malanczuk, P., Region und unitarische Struktur in Großbritanien, S. 9.

6. Ermacora, F., Allgemeine Staatslehre, I Teilbd., 1970, S. 58.

7. Pernthaler, P., Allgemeine Staatslehre und Verfassungslehre, Zweite, völlig neubearbeitete Auflage, 1996, S. 130.

რეგიონალიზმი როგორც პოლიტიკური მოძრაობა, გლობალიზაციის პროცესის პარალელურად, მოითხოვს პოლიტიკური ხელისუფლების დეცენტრალიზაციას და ფედერალური სტრუქტურების რევიტალიზაციას.¹ რეგიონალიზმის პოლიტიკურ მოძრაობაში გამოხატულია ერთგვარი პროტესტი თანამედროვე ინდუსტრიული საზოგადოებისა და მასთან დაკავშირებული მოდერნიზაციის, „პროგრესის“ და ადამიანთა ცხოვრების ეკონომიზაციის წინააღმდეგ. ამ თვალსაზრისით, რეგიონალიზმი შეიძლება დახასიათდეს როგორც „პროვინციების (რეგიონების) ჯანყი“. რეგიონალიზმი არის სახელმწიფო მმართველობის, ეკონომიკისა და პოლიტიკის სფეროში მიმდინარე ცენტრალიზაციის მზარდი ტენდენციების წინააღმდეგ მიმართული მოძრაობის ერთ-ერთი ფორმა.²

რეგიონალიზმის ეკონომიკური, ე.წ. შინაგანი კოლონიზაციის თეორიის მიხედვით, „პროვინციების ჯანყი“ ახსნილია სახელმწიფოს სხვადასხვა ტერიტორიული ნაწილის ეკონომიკური განვითარების დონის უთანაბრობით. შინაგანი კოლონიზაციის თეორია მისაღებია შედარებით დიდი ტერიტორიების მქონე სახელმწიფოებისათვის (საფრანგეთი, ესპანეთი, იტალია). მაგრამ, რეგიონალიზმს, როგორც პოლიტიკურ მოძრაობას, საფუძვლად უდევს და განსაზღვრავს მრავალი სხვა, არაეკონომიკური ფაქტორიც.

რეგიონალიზმი, როგორც პოლიტიკური მოძრაობა, მოიცავს ეთნიკური, ენობრივი, კულტურული, ისტორიული, ეკონომიკური და პოლიტიკურგეოგრაფიული ფაქტორების კომპლექსს. რეგიონალიზმი შეიძლება გავიგოთ, როგორც ადამიანთა ახალი ღირებულებითი ორიენტაცია. რეგიონალიზმში ერთგვარად პროეცირებულია საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში ღირებულებითი ორიენტირების ცვლილებები. სულ უფრო ძლიერდება პოლიტიკური იდენტიფიკაციის ახალი ფორმებისაკენ მისწრაფება, რაც თავის გამოხატულებას პოულობს ინტენსიურ რეგიონალურ მოძრაობებში, რეგიონალურ თვითგამორკვევასა და ახალ „მინინაციონალიზმში“ (იუგოსლავია, ჩეხოსლოვაკია).

__________________________

1. Myntz, R., Föderalismus und die Gesellschaft der Gegenwart, in: Archiv des öffentlichen Rechts, 115. Band, 1990, S. 233.

2. Pernthaler, P., Allgemeine Staatslehre und Verfassungslehre, S. 310-311

რეგიონალიზმს ხშირად განიხილავენ, როგორც პოლიტიკურ-სტრუქტურულ პრინციპს, რომელსაც ერთგვარი შუალედური ადგილი უჭირავს უნიტარიზმსა და ფედერალიზმს შორის.¹ რეგიონალიზმი წარმოდგენილია როგორც ფედერალიზმის ერთგვარი წინასაფეხურიც. რეგიონალიზმს და ფედერალიზმს შორის ურთიერთმიმართების ანალიზისას არსებითი ხასიათის სირთულე დაკავშირებულია იმ გარემოებასთან, რომ რეგიონის ცნება მხოლოდ კონსტიტუციურ-სამართლებრივი ჩამოყალიბების პროცესშია და მისი ერთიანი დეფინიცია დღემდე არ არის შემუშავებული.² თუ გავითვალისწინებთ ფედერალიზმის ცნებასთან დაკავშირებულ თეორიული ხასიათის სირთულეებსაც, ვფიქრობთ, უფრო მიზანშეწონილი იქნება, თუ ძირითად ყურადღებას გავამახვილებთ რეგიონალიზმსა და ფედერალიზმს შორის არსებულ ფუნქციურ განსხვავებაზე.

რეგიონალიზაციის პროცესმა, უნიტარული სახელმწიფოებისაგან განსხვავებით, შედარებით უფრო წყნარად და უმტკივნეულოდ ჩაიარა ფედერაციულ სახელმწიფოებში, რადგანაც ამ უკანასკნელს ტერიტორიული თავისებურებების გათვალისწინებისა და პრობლემათა ტერიტორიულორგანიზაციული დაძლევის გაცილებით მეტი შესაძლებლობა აქვს.³ თავის მხრივ, ფედერაციულ სახელმწიფოში მიმდინარე რეგიონალიზმის პროცესი განამტკიცებს ცენტრიდანულ ტენდენციებს, ერთგვარად ანეიტრალებს ცენტრისკენულ მისწრაფებებს, ხელს უწყობს ფედერალური წონასწორობის ჩამოყალიბებას სხვადასხვა რეგიონალურ ძალას შორის.

ფედერალიზმი და რეგიონალიზმი, პირველ რიგში, განსხვავდებიან თავიანთი ინტეგრაციული შესაძლებლობებით. ფედერალიზმისა განსხვავებით, რეგიონალიზმის ინტეგრაციული შესაძლებლობები საკმაოდ შეზღუდულია, რამდენადაც იგი უფრო დეტერმინირებულია განსხვავებული რეგიონალური ინტერესების კონკურენციით, ვიდრე ფედერალიზმი რეგიონალიზმის შედარებით შეზღუდულ ინტეგრაციულ შესაძლებლობებს ადასტურებს ის ფაქტი, რომ ყველა ევროპულ რეგიონში ძლიერია მოძრაობა ცენტრალური სახელმწიფო ხელისუფლების წინააღმდეგ. ამის ერთ-ერთი მაგალითია ჩრდილოეთ იტალიის რეგიონალური პარტიის-ჩრდილოეთის ლიგის საქმიანობა, რომელიც მოითხოვს ცენტრალური ხელისუფლების უფლებამოსილების მინიმუმამდე დაყვანას ეკონომიკის, კულტურის, სოციალურ და პრესის საკითხებში. მართალია, ჩრდილოეთის ლიგამ თავის პროგრამულ ლოზუნგად წამოაყენა ფედერალიზმი, მაგრამ სინამდვილში, იტალიის რეგიონალური პარტიის პოლიტიკური იდეოლოგია მერყეობს რეგიონალიზმსა და კონფედერაციას შორის და, ფაქტობრივად, მიმართულია იტალიის ჩრდილოეთ ნაწილის სეცესიისაკენ. იტალიის ჩრდილოეთის სეცესიონისტურ მოძრაობას საფუძვლად უდევს, ძირითადად ეკონომიკური ეგოიზმი. კერძოდ, ჩრდილოეთის ლიგა მიიჩნევს, რომ იტალიის ჩრდილოეთი „გაძარცულია“ ქვეყნის დანარჩენი, ნაკლებგანვითარებული „პარაზიტული“ ნაწილების მიერ. ნაწილობრივ, ეკონომიკურ ეგოიზმს ეფუძნება სეპარატისტული მოძრაობა კვებეკში (ფრანკოფონურ კანადურ პროვინციაში). აქტიურად გაისმის სუვერენიტეტის, თვითგამორკვევის უფლების, დამოუკიდებლობის მოთხოვნები იმ ქვეყნებშიც, სადაც რეგიონალურმა მოძრაობამ ფართო მასშტაბი მიიღო.

რეგიონალიზმის პოლიტიკური იდეოლოგიისათვის დამახასიათებელი ცენტრიდანული ტენდენციები მოითხოვს ფხიზელ შეფასებას, ხოლო მისმა უკონტროლო განვითარებამ შესაძლოა გარკვეული საფრთხე შეუქმნას სახელმწიფოს ერთიანობას. ცალკეულ შემთხვევებში (კანადა, ბელგია), ფედერალიზმი შეიძლება განვიხილოთ როგორც საზოგადოების ჰეტეროგენული ბუნებიდან გამომდინარე წინააღმდეგობების დაძლევისა და სახელმწიფოს ერთიანობის შენარჩუნების ერთადერთი ალტერნატივა. ამავე დროს, რეგიონალურმა მოძრაობამ ფედერალიზმს შეიძლება შესძინოს კონფედერაციული ბუნება, რომლის ცენტრიდანული დინამიკა მხოლოდ გაართულებს ინტეგრაციული პროცესების წარმატებულ განვითარებას. რეგიონალურმა პარტიკულარიზმმა და თვითიზოლაციისაკენ სწრაფვამ შეიძლება შეასუსტოს ერთად ცხოვრების სურვილი და გააძლიეროს ერთმანეთისაგან გაუცხოების გრძნობა, უფრო გააღრმაოს არსებული რეგიონალური დისპარიტეტები და, ამგვარად, წაახალისოს დეზინტეგრაციული პროცესები სახელმწიფოში.⁴

რეგიონალიზმი წარმოადგენს სახელმწიფოს ტერიტორიული დაყოფის ისეთ ფორმას, რომლისთვისაც დამახასიათებელია ინტერესთა გარკვეული დაპირისპირებულობა და კონფლიქტი ცენტრსა და პერიფერიას შორის. რეგიონალური ეგოიზმი რამდენადმე აჩლუნგებს ურთიერთსოლიდარობის გრძნობას, როდესაც ცენტრი და პერიფერია ერთმანეთის გვერდით კი არ დგანან, არამედ უფრო ერთმანეთის წინააღმდეგ მოქმედებენ.⁵ დაძაბული ფსიქოლოგიური ფონის პირობებში თითოეული რეგიონი ცდილობს, რაც შეიძლება მეტი წილი მიითვისოს საერთო სიკეთიდან. როგორც ნეგატიურად შეფასებული სტრუქტურა, რეგიონალური ინტეგრაციის ამ დონეზე ძლიერდება პარტიკულარიზმი, ცალკეულ ნაწილებად სახელმწიფოს დაშლის ერთ-ერთი ფორმა, რომლის დროსაც რეგიონები თავიანთ კეთილდღეობას უფრო წინა პლანზე აყენებენ, ვიდრე სახელმწიფოს ტერიტორიული ერთიანობის იდეას.⁶

რაც შეეხება რეგიონალიზებულ, უნიტარულ სახელმწიფოსა და ფედერაციულ სახელმწიფოს შორის არსებული განსხვავების წმინდა იურიდიულ, სახელმწიფო-სამართლებრივ ასპექტს, ლიტერატურაში უფრო მეტად აქცენტი გადატანილია ფედერაციული და უნიტარული სახელმწიფოების ტერიტორიული ერთეულების სამართლებრივ სტატუსზე:

- ფედერალურად ორგანიზებული სახელმწიფო შედგება ფედერაციის სუბიექტებისაგან, მაშინ როცა რეგიონები წარმოადგენენ რეგიონალურად სტრუქტურირებული სახელმწიფოს ტერიტორიულ ერთეულებს;

- ფედერაციის სუბიექტების ხალხს აქვს საკუთარი, კონსტიტუციის დამდგენი ძალაუფლება, საკუთარი კონსტიტუცია და ასევე კონსტიტუციური ავტონომია. ფედერაციის სუბიექტები დამოუკიდებლად ასრულებენ თავიანთ სახელმწიფო ფუნქციებს. ფედერაციის სუბიექტისათვის დამახასიათებელია სახელმწიფოებრიობის ისეთი ნიშნები, როგორიცაა დროშა, გერბი, სახელწოდება. ფედერაციულ სახელმწიფოში მკაფიოდაა გამოხატული საკუთარი იდენტურობის ჩამომყალიბებელი ისეთი ელემენტები, როგორიცაა სახელმწიფო და ისტორიული შეგნება.ფედერაციის სუბიექტები მონაწილეობენ საერთო-სახელმწიფო საკითხების გადაწყვეტაში ფედერალური პარლამენტის მეორე პალატის ან კენჭისყრის განსაკუთრებული პროცედურის მეშვეობით. ფედერაციის სუბიექტებისათვის ასევე დამახასიათებელია სუბსტანციური ფინანსური ავტონომია. იგივე შეიძლება ითქვას რეგიონალიზმის პოლიტიკური მოძრაობის მიმართაც. რეგიონალიზმიც არ ესწრაფვის ერთიანი სახელმწიფოსაგან გამოყოფას. მას სურს მხოლოდ ერთიანი სახელმწიფოს ტერიტორიული ერთიანობის საზღვრებში რეგიონალური განსაკუთრებულობის და დამოუკიდებლობის პრინციპების დაცვა^.7

ფედერაციის სუბიექტებისათვის დამახასიათებელი ცალკეული ნიშნები შეიძლება ჰქონდეთ რეგიონებსაც (მაგალითად, დროშა, სახელწოდება, აგრეთვე, პარლამენტი აქვთ ესპანეთის ავტონომიურ ერთეულებს). მაგრამ ფედერაციის სუბიექტებისათვის დამახასიათებელი ყველა ზემოაღნიშნული უფლებამოსილება რეგიონებს არ გააჩნიათ.

ფედერაციულ სახელმწიფოში ცენტრალურ ხელისუფლებას არ გააჩნია ტერიტორიული ერთეულების პოლიტიკური ავტონომიის ცალმხრივად გაუქმების ან შეზღუდვის უფლებამოსილება, მაშინ როცა რეგიონების სტატუსი რეგიონალიზებულ უნიტარულ სახელმწიფოში არ მოიცავს რეგიონების უფლებამოსილებების ხელშეუხებლობის კონსტიტუციურ-სამართლებრივ გარანტიებს (ამ მხრივ, გამონაკლისია ესპანეთი).

ფედერაციულ და რეგიონალიზებულ სახელმწიფოებს შორის არსებული ინსტიტუციონალური განსხვავება მდგომარეობს საერთო-ეროვნული პოლიტიკური ნების ჩამოყალიბების პროცესში ტერიტორიული ერთეულების მონაწილეობის ფორმაშიც. ფედერაციულ სახელმწიფოში ტერიტორიული ერთეულები ერთიანი სახელმწიფო ნების ფორმირებაში მონაწილეობენ „თავიანთი“ ორგანოს, ფედერალური პარლამენტის მეორე პალატის მეშვეობით. რეგიონალიზებული უნიტარული სახელმწიფო არ იცნობს მსგავს ინსტიტუტს.

თავიანთი სამართლებრივი მდგომარეობით და ავტონომიის მოცულობით რეგიონები აშკარად ჩამოუვარდებიან ფედერაციის სუბიექტებს. ამავე დროს, რეგიონების სტატუსი გაცილებით მაღალია, ვიდრე ადმინისტრაციული, დეცენტრალიზებული ტერიტორიული სტრუქტურებისა. ამ თვალსაზრისით, რეგიონალიზმი შემდეგი თავისებურებებით ხასიათდება:

1. რეგიონალური სტრუქტურები რეგულირებულია კონსტიტუციით და, მატერიალური აზრით, წარმოადგენს კონსტიტუციის განუყოფელ ნაწილს;

2. რეგიონალიზმის შემთხვევაში განხორციელებულია კომპეტენციათა დანაწილება კანონმდებლობის, მმართველობისა და მართლმსაჯულების სფეროებში (ხელისუფლებათა დანაწილების პროტოტიპი);

3. რეგიონალიზმის დროს დასაშვებია „საკუთარი“ სახელმწიფოებრიობის ისეთი რუდიმენტული „წინაფორმების“ არსებობა, როგორიცაა დროშა, გერბი, სახელწოდება;

4. რეგიონალიზმი ასევე გულისხმობს რეგიონალური, ტერიტორიული ორგანოების ფუნქციათა მკაფიო განსაზღვრას, რაც გამორიცხავს სახელმწიფო ფუნქციების დუბლირებას ცენტრალურ და რეგიონალურ დონეებზე;

5. რეგიონები შედარებით უფრო ჰომოგენური არიან. ამავე დროს, რეგიონალური პლურალიზმი, რეგიონალური მრავალფეროვნების რეალიზაცია უნდა მოხდეს სახელმწიფოს „ერთიანობაში“, პრინციპის - „მრავალფეროვნება ერთიანობაში“ - შესაბამისად;

6. ხელისუფლების ცენტრალურ დონეზე რეგიონების მონაწილეობა უზრუნველყოფილი უნდა იყოს პარლამენტის მეორე, რეგიონალური პალატის ან კენჭისყრის სპეციალური პროცედურული ფორმების მეშვეობით;

7. გათვალისწინებული უნდა იქნეს რეგიონებსა და ცენტრალურ ხელისუფლებას შორის წარმოშობილი კონფლიქტების მოწესრიგები პროცედურა (დამოუკიდებელი ორგანოს, როგორც წესი, კონსტიტუციური სასამართლოს მიერ);

8. რეგიონებს უნდა ჰქონდეთ საბიუჯეტო და ფინანსური ავტონომია, რომელიც უზრუნველყოფილი იქნება საკუთარი გადასახადებით და შემოსავლებით.⁸

რეგიონალიზმის პოლიტიკური მოძრაობა დამახასიათებელია არა მარტო უნიტარული, არამედ ფედერაციული სახელმწიფოებისათვისაც. ფედერაციულ სახელმწიფოებში რეგიონალური პრობლემების გადაწყვეტის გავრცელებული ფორმაა სხვადასხვა მიზნობრივი გაერთიანების ჩამოყალიბება.⁹ ამ დროს, განსაზღვრული ფუნქციების რეალიზაციის მიზნით, ერთიანდება რამდენიმე ლოკალური სუბიექტი, როგორც წესი, ადგილობრივი თვითმმართველობის ერთეული. თვითონ ამ ფუნქციათა სახეები საკმაოდ ფართოა, მაგრამ იგი, ჩვეულებრივ, შეეხება რეგიონალური საწარმოების ჩამოყალიბებას. განსხვავებულია ამ საწარმოო გაერთიანებათა სამართლებრივი ფორმები, ორგანიზაციული სტრუქტურა და უფლებამოსილება. ზოგიერთ ფედერაციულ სახელმწიფოში ისინი წარმოადგენენ საჯარო სამართლის, ზოგან კერძო სამართლის სუბიექტს, ხოლო ზოგიერთ სახელმწიფოში- სააქციო საზოგადოებას და ა.შ

ზემოაღნიშნული მიზნობრივი გაერთიანებები, როგორც რეგიონალური ორგანიზაციები, ხელს უწყობენ გარკვეული ფუნქციების ერთობლივი ძალებით რეალიზაციას. მთელ რიგ დადებით მომენტებთან ერთად, მსგავსი ტიპის რეგიონალური გაერთიანებების არსებობა დაკავშირებულია გარკვეულ სირთულეებთან. ჯერ ერთი, საკმაოდ პრობლემურია მათი ჩამოყალიბების ნებაყოფლობითობის საკითხი: ცალკეულ შემთხვევაში აუცილებელია, რომ რეგიონალურ საწარმოო გაერთიანებაში მონაწილეობა მიიღოს თვითმმართველობის ყველა ორგანომ. დასაშვებია, რომ რომელიმე მათგანს არ სურდეს ამ რეგიონალურ გაერთიანებაში მონაწილეობა. ამ დროს კანონმდებლობას ნაკლებად აინტერესებს ნებაყოფლობითობის მომენტი და იგი ითვალისწინებს იძულების წესით რეგიონალურ გაერთიანებაში მონაწილეობის შესაძლებლობასაც. ¹⁰

გარკვეულ სირთულეებთანაა დაკავშირებული რეგიონალური მიზნობრივი გაერთიანებების რეორგანიზაცია ან ლიკვიდაცია, როდესაც შეცვლილი სიტუაციის გავლენით აუცილებელი ხდება სხვა ორგანიზაციების ჩამოყალიბება. როგორც წესი, ეს პროცესი ყოველთვის აწყდება დიდ წინააღმდეგობას რეგიონალური გაერთიანებების მხრიდან. პრობლემის სირთულეს ბევრად განსაზღვრავს თვითონ რეგიონალური საწარმოო გაერთიანებების ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმაც¹¹

რეგიონალური გაერთიანებები, ასევე გარკვეულ საფრთხეს უქმნის ლოკალური ავტონომიის და დემოკრატიის ინსტიტუტსაც.¹² რეგიონალური მიზნობრივი გაერთიანებების რაოდენობრივი ზრდის შედეგად, რიგითი მოქალაქისათვის სულ უფრო რთული ხდება ამ გაერთიანების შიგნით მიმდინარე პროცესის კონტროლი. რთულდება რეგიონალურ გაერთიანებებთან მოქალაქის იდენტიფიკაციის პროცესიც. ლოკალური დემოკრატიის თვალსაზრისით, პრობლემას ქმნის ის გარემოებაც, რომ მიზნობრივი რეგიონალური გაერთიანებები წარმოადგენენ ადმინისტრაციული ერთეულების კავშირს, რომელსაც ხელმძღვანელობენ აღმასრულებელი ხელისუფლების წარმომადგენლები. უშუალო დემოკრატიის ფორმები ამ ტიპის გაერთიანებისათვის უფრო გამონაკლისია, ვიდრე წესი. პოლიტიკური პრაქტიკა ადასტურებს იმასაც, რომ რეგიონალურ გაერთიანებებში წარმოდგენილი ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა წევრები მალევე იცვლიან თავიანთ როლს. ისინი უფრო მეტად „წარმოადგენენ“ ამ რეგიონალური მიზნობრივი გაერთიანებების ინტერესებს თავიანთ თვითმმართველობით ერთეულებში, მაშინ როცა იდეაში, პირიქით, ამ რეგიონალურ გაერთიანებებში უნდა „წარმოადგენდნენ“ თვითმმართველობის ორგანოთა ინტერესებს.¹³

ყველა ზემოჩამოთვლილი ნაკლის მიუხედავად, აუცილებელია რეგიონალური გაერთიანებების იმ პოზიტიური ასპექტის გათვალისწინება, რომ მათში ერთმანეთს ერწყმის მართვის „დიდი“ და „პატარა“ სისტემების უპირატესობები.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ფედერაციულ სახელმწიფოებში არსებული რეგიონალური გაერთიანებების ფორმები განსხვავებულია. აშშ-ში რეგიონალური მიზნობრივი გაერთიანებების სახეს წარმოადგენს ე.წ. სპეციალური ოლქი „special district“. სპეციალური ოლქი შესაძლებელია მოცავდეს ერთ ადმინისტრაციულ ერთეულსაც, თუ ამა თუ იმ ამოცანის შესრულება არ მოითხოვს საზღვრებსგარეშე თანამშრომლობის ფორმას.

რეგიონალურ გაერთიანებათა ერთ-ერთი განვითარებული ფორმაა მრავალმიზნობრივი გაერთიანება. ამ შემთხვევაში რამდენიმე რეგიონალური გაერთიანება ერთობლივად ახორციელებს ზოგიერთ ფუნქციას. თვითონ ამ ფუნქციათა სახეები შეიძლება იყოს საბოლოოდ განსაზღვრული ან ღია. მრავალმიზნობრივი ტიპის გაერთიანებები, უწინარეს ყოვლისა, ემსახურებიან საქალაქო პრობლემების გადაწყვეტას, ქალაქისა და მისი აგლომერაციის ინტეგრაციას. ამ სფეროში ფართო ექსპერიმენტები ჩაატარეს აშშ-მა და კანადამ.¹⁴

კანადაში 1954 წელს ჩამოყალიბებული ტორონტოს მეტროპოლიური ორგანიზაცია შეიქმნა ფედერალური ნიმუშის მიხედვით. ტორონტოს სივრცეში შენარჩუნებულია 13 კომუნა, მაგრამ განსაზღვრული რეგიონალური ამოცანები თანდათან გადაეცა მეტროპოლიის საბჭოს. საბჭოსათვის გადაცემული ფუნქციების უმეტესობა შეეხებოდა სოციალურ სამსახურს, წყლით მომარაგებას, საზოგადოებრივი ტრანსპორტის ნაწილს, რეგიონალურ პარკს, განათლების სისტემას. აღნიშნული ფუნქციების შესასრულებლად ტორონტოს ჰქონდა თავისი გადასახადების სისტემა. რეორგანიზაცია განიცადა კომუნების სისტემამ და მათი რიცხვი 6-მდე შემცირდა. შეიცვალა კომუნების ფუნქციაც. მათი საქმიანობა შეეხებოდა ხანძარსაწინააღმდეგო ღონისძიებების გატარებას, ადგილობრივი სკოლის მართვას და ა.შ.

ტორონტოს მოდელი არ დარჩენილა კრიტიკის გარეშე. კერძოდ, მან ვერ აღმოფხვრა ცალკეულ კომუნებს შორის არსებული დისპროპორციები. გარკვეულ სრულყოფას მოითხოვდა ეს სტრუქტურა დემოკრატიულობისა და მოსახლეობის ინტერესების დაცვის თვალსაზრისითაც. თუმცა, ცალკეული ნაკლოვანების მიუხედავად, ტორონტოს მოდელი გადაიღო მონრეალმაც. მსგავსი მეტროპოლიური კორპორაციები, ფედერალური პარლამენტის გადაწყვეტილებით, ჩამოყალიბდა კანადის სხვა ქალაქებშიც.

აშშ-ში ანალოგიური რეგიონალური ინსტიტუტები პირველად შეიქმნა 1958 წელს სიეტლში. აშშ-ში ასევე ფართო გავრცელება პოვა რეგიონალური მართვის კერძო-სამართლებრივმა ფორმებმა, როდესაც ცალკეული კომუნები სხვა ორგანიზაციებისაგან განსაზღვრული ხელშეკრულებების საფუძველზე „ყიდულობენ“ მათი ფუნქციების რეალიზაციისათვის საჭირო საშუალებებს.

_______________________

1.Häberle, P. Regionalismus als werdendes Strukturprincip des Verfassungsstaates und als europarechtspolitische Maxime, AöR 1993, S. 1. P. Badura, Die „Kunst der föderalen Form“- Der?Bundesstaat in Europa und die europäische Föderation, in: FS Lerche, 1993, S. 372.

2. Häberle, P. Der Regionalismus als werdendes Struturprinzip des Verfassungsstaates und als?europarechtspolitische Maxime, in: Archiv des öffentlichen Rechts, 118. Band, 1993, S.22.

3. Isensee, J., Der Föderalismus und der Verfassungsstaat der Gegenwart, S. 278.

4.Heiderose Kilper/Roland Lhotta. Föderalismus in der Bundesrepublik Deutschland. Eine?Einführung, S. 33-34.

5. Schneider, H. P., Der Föderalismus im Prozess der deutsch-deutschen Vereinigung, in: Evers, T. (Hrsg.), Chancen des Föderalismus in Deutschland und Europa, 1994, S. 80.

6. Schneider, H. P., Der Föderalismus im Prozess der deutsch-deutschen Vereinigung, S. 80 ff.

7. Isensee, J., Der Föderalismus und der Verfassungsstaat der Gegenwart, in: Archiv des öffentlichen Rechts, Bd. 115, 1990, S. 278.

8. ix. Häberle, P., Der Regionalismus als werdendes Strukturprinzip des Verfassungsstaates und?als europarechtspolitische Maxime, S. 26.

9. Frenkel, M., Föderalismus und Bundesstaat, II Band, S. 49.

10. Föderalismushearings-Le federalisme reexamine, Zürich, 1973, S. 427, 442, cit: Frenkel, M.,?Föderalismus und Bundesstaat, II Band, S. 49.

11. iqve, gv. 436, cit: Frenkel, M., Föderalismus und Bundesstaat, II Band, S. 50.

12.Martin, R. C., The Cities and the Federal System, New York, 1966, S. 179, cit: Frenkel, M.,?Föderalismus und Bundesstaat, II Band, S. 50.

13. Frenkel, M., Föderalismus und Bundesstaat, II Band, S. 50.

14. იქვე, გვ. 51.

ესპანეთის სახელმწიფოს ისტორია მდიდარია მართვის ავტორიტარული, ცენტრალისტური ტრადიციებით. ესპანეთის პოლიტიკური რეგიონალიზაცია პირველად ფრანკოს სიკვდილის შემდეგ განხორციელდა. მანამდე ესპანეთი იცნობდა დეცენტრალიზებული მმართველობის მხოლოდ ორ ხანმოკლე პერიოდს: 1873-74 წლების ფედერალურ რესპუბლიკას და 1931-1936 წლების ესპანეთის მეორე რესპუბლიკას.¹

ესპანეთის პირველი რესპუბლიკის კონსტიტუციის პროექტი მთლიანობაში ფედერაციული იყო.² კონსტიტუცია ფართო უფლებებს ანიჭებდა ესპანეთის შემადგენლობაში გაერთიანებულ 17 რეგიონალურ სახელმწიფოს. მაგრამ, კონსტიტუციის აღნიშნული პროექტი მაშინ არ მიიღეს. ასევე ჩაიშალა ესპანეთის კონსტიტუციაში პოლიტიკური რეგიონალიზაციის შესახებ დებულებების შეტანის ცდა 1907, 1912, 1913, 1919 და 1925 წლებში. სახელმწიფოს ტერიტორიული დეცენტრალიზაციისაკენ მიმართული ღონისძიებები ეფუძნებოდა ესპანეთის ისტორიულად დამკვიდრებულ რეგიონალიზმის ტრადიციებს და აშკარად გამოხატულ რეგიონალურ თვითშეგნებას არა მარტო ბასკეთსა და კატალონიაში, არამედ გალიციაში, ანდალუზიაში, ასტურიასა და სხვა ისტორიულ მხარეებში.

რეგიონალიზმმა ესპანეთის პოლიტიკურ ისტორიაში პირველი კონკრეტული სახელმწიფო-სამართლებრივი კონტურები შეიძინა მხოლოდ 1931 წლის კონსტიტუციაში.³ რაც შეეხება ესპანეთის 1978 წლის კონსტიტუციას, იგი არ აყალიბებს არც უნიტარული და არც ფედერაციული სახელმწიფოს მოდელს. ესპანეთის მოქმედმა კონსტიტუციამ ვერ შეძლო ერთმნიშვნელოვნად განესაზღვრა დამოკიდებულება ეროვნულ-სახელმწიფო ერთიანობასა და რეგიონალიზმს შორის.⁴ 1978 წლის კონსტიტუციისათვის ასევე უცხოა ერთმნიშვნელოვანი დამოკიდებულება ეროვნული სახელმწიფოს მოდელისადმი: კონსტიტუციის პრეამბულაში გვხვდება როგორც „ესპანელების“, ისე „ესპანეთის ხალხების“ ცნება.

რამდენადმე განსხვავებულია ამ საკითხზე ესპანეთის საკონსტიტუციო სასამართლოს აზრი. საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებაში ესპანეთი დახასიათებულია როგორც „ავტონომიების სახელმწიფო“. ეს ცნება მოგვიანებით ფართოდ გავრცელდა სამეცნიერო ლიტერატურაში და პოლიტიკურ პრაქტიკაშიც. რაც შეეხება „ავტონომიების სახელმწიფოს“ ცნების კონსტიტუციურ-სამართლებრივ შინაარსს, ავტონომიურ რეგიონებს ესპანეთის კონსტიტუცია უწოდებს „ავტონომიურ ერთობებს“- „Comunidades Autonomas“.

ესპანეთის კონსტიტუცია, სახელმწიფოს ტერიტორიული მოწყობის მოდელთან დაკავშირებული ორაზროვანი და გაურკვეველი დებულებებისაგან განსხვავებით, ერთმნიშვნელოვნად და არაორაზროვნად აღიარებს „ესპანელი ერის განუყოფელ ერთიანობას“. კონსტიტუცია ასევე განამტკიცებს იმ ეროვნებებისა და რეგიონების უფლებას ავტონომიაზე, რომლებიც აყალიბებენ „ერთადერთ ესპანელ ერს“ (მ. 2.). კონსტიტუციის აღნიშნული დებულებიდან გამომდინარე, ავტონომიის უფლება აღიარებულია როგორც უკვე მოცემული და რეგიონალური ერთეულებისათვის იმანენტური უფლება.⁵ ავტონომიაზე კონსტიტუციური უფლების განმტკიცებით, ძირითადმა კანონმა ჩამოაყალიბა ცენტრალიზებული მართვის მეთოდების ბოროტად გამოყენებისა და რეგიონების ინტერესთა დაცვის დამატებითი იურიდიული გარანტიები.

კონსტიტუციის მე-3 მუხლის მიხედვით, კასტილიური ენა უნდა იყოს „სახელმწიფოს ოფიციალური ესპანური ენა“. ყველა ესპანელი მოვალეა იცოდეს და უფლება აქვს გამოიყენოს კასტილიური ენა. კონსტიტუციის თანახმად დანარჩენ „ესპანურ ენებს“ შესაბამის ავტონომიურ ერთეულში ასევე აქვთ ოფიციალური სტატუსი.

ესპანეთის კონსტიტუციაში ასახვა პოვა ქვეყანაში არსებულმა რეგიონალურმა პრობლემებმა. ასე მაგალითად, კონსტიტუცია დეტალურად არ არეგულირებს ესპანეთის ავტონომიური ერთეულების ორგანიზაციის საკითხებს. ესპანეთის ძირითადმა კანონმა დაადგინა, რომ ქვეყნის ავტონომიური ერთეულები არ შეიძლება გაიგივებულ იქნენ ადმინისტრაციულტერიტორიულ ერთეულებთან. კონსტიტუციის თანახმად, ესპანეთის ავტონომიური ერთეულები წარმოადგენენ პოლიტიკური ხასიათის საჯარო სამართლის ტერიტორიულ გაერთიანებას, ხოლო ესპანეთის საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, ავტონომიური ერთეულები წარმოადგენენ „სახელმწიფოებს“.⁶ ავტონომიები, კონსტიტუციის შესაბამისად, თავიანთი კომპეტენციის ფარგლებში ახორციელებენ ტერიტორიული ერთეულების პოლიტიკურ ხელმძღვანელობასაც. შესაბამისად, დასაშვებია, რომ ავტონომიური ერთეულის პოლიტიკა განსხვავდებოდეს ცენტრალური სახელმწიფოს პოლიტიკისაგან⁷ ავტონომიურ ერთეულთა კომპეტენცია დადგენილია კონსტიტუციით და ავტონომიური სტატუტებით, რომლებიც წარმოადგენენ თითოეული ავტონომიური ერთეულის ძირითად ნორმას და მათი ავტონომიური სტატუსის ხელშეუხებლობის გარანტიას.

ესპანეთის კონსტიტუცია ერთმანეთისაგან განასხვავებს „ეროვნებების“ და „რეგიონების“ ცნებებს. ეროვნება, სავარუდოდ, გულისხმობს კატალონიის, ბასკეთისა და გალიციის ისტორიულ ტერიტორიას, რომლებსაც აქვთ საკუთარი ენა (მართალია, ამ ენაზე ლაპარაკობს ზემოაღნიშნული ავტონომიების ტერიტორიაზე მცხოვრები მოსახლეობის მხოლოდ ნაწილი.

მაგალითად, ბასკეთში 17 პროცენტი).⁸ კონსტიტუციის შინააარსიდან გამომდინარე, გაურკვეველია, მოიცავს თუ არა „ეროვნებების“ ცნება ისეთ რეგიონებს, როგორიცაა, მაგალითად, ვალენსია, სადაც ასევე ლაპარაკობენ კატალონიურ ენაზე, ან ნავარა, სადაც გავრცელებულია ბასკური ენა. ესპანეთის კონსტიტუცია არაფერს ამბობს იმაზე, არსებობენ თუ არა „შერეული ეროვნებები“ ან რამდენად საკმარისია „ეროვნულობის“ დასადგენად მხოლოდ ლინგვისტური განსხვავების აღიარება. კონსტიტუციიდან შეუძლებელია იმის გარკვევაც, თუ რა დამოკიდებულებაშია „ეროვნების“ ცნება კატალონიელებისა და ბასკების პრეტენზიასთან, რომ ეს უკანასკნელნი დამოუკიდებელი „ერები“ არიან. კონსტიტუციური ნორმების შინაარსი არ იძლევა „ერის“ და „ეროვნების“ ცნებებს შორის განსხვავების დადგენის შესაძლებლობას. ასევე გაურკვეველია, თუ რა ნიშნის საფუძველზე უნდა განვასხვაოთ „ეროვნებათა“ ავტონომია „რეგიონის“ ავტონომიისაგან.

ესპანეთის კონსტიტუცია ასევე ბუნდოვნად აყალიბებს ცენტრალურ ხელისუფლებასა და ავტონომიურ ერთეულებს შორის კომპეტენციათა გამიჯვნის მექანიზმსაც. შეიძლება ითქვას, რომ რეგიონალიზმის მწვავე თემა ესპანეთის 1978 წლის კონსტიტუციაში საკმაოდ გაურკვეველი შინაარსის მქონე კატეგორიებით იქნა ფორმულირებული, რომელთა დაზუსტებაც მომავალს მიენდო.

ესპანეთის ავტონომიური სტრუქტურა შედგება ერთობებისა და პროვინციებისაგან. კონსტიტუციის VII თავი - „სახელმწიფოს ტერიტორიული ორგანიზაციის შესახებ“ - ავტონომიურ ერთობებს განასხვავებს მათი დაფუძნების პროცესის და კომპეტენციათა დონის მიხედვით.

ავტონომიურ ერთობათა ჩამოსაყალიბებლად გათვალისწინებულია ორი გზა. ესპანეთის კონსტიტუციის 143-ე მუხლის მიხედვით, ავტონომიური ერთობების ჩამოყალიბების უფლება ეძლევა რამდენიმე, ერთმანეთის მოსაზღვრე პროვინციას, რომლებსაც აქვთ საერთო ისტორიული, კულტურული და ეკონომიკური ნიშნები. გარდა ამისა, ავტონომიური ერთობების ჩამოყალიბება შეუძლიათ რეგიონალური იდენტურობის მატარებელ ცალკეულ პროვინციებს და კუნძულოვან ტერიტორიებს (ე.წ. დისპოზიციური პრინციპი). ავტონომიური ერთობის ჩამოყალიბების საინიციატივო უფლება აქვს პროვინციის საბჭოს (Diputaciones), ასევე კუნძულის კომუნებს ან კომუნათა 2/3-ს, რომლებიც უნდა წარმოადგენდნენ თავიანთი რეგიონის მოსახლეობის უმეტეს ნაწილს. ავტონომიური ერთეულის ჩამოყალიბების ინიციატივა, მისი ჩაშლის შემთხვევაში, შესაძლებელია განმეორებით დადგეს მხოლოდ ხუთი წლის შემდეგ (მ. 143).

ესპანეთის კორტესებს, „ეროვნული ინტერესიდან“ გამომდინარე, კანონის საფუძველზე შეუძლიათ ჩამოაყალიბონ ავტონომიური ერთობები ან ავტონომიური სტატუსი მიანიჭონ იმ ტერიტორიებს, რომლებიც არ არიან ჩართული პროვინციულ სტრუქტურებში (144-ე მუხლი). ავტონომიურ ერთობათა ფედერაცია აკრძალულია (145-ე მუხლი). ამასთანავე, სტატუტები ითვალისწინებენ ავტონომიური ერთეულების ორმხრივი ურთიერთდახმარების შესაძლებლობას, რის შესახებაც აუცილებლად უნდა ეცნობოს ცენტრალური ხელისუფლების ორგანოს- ესპანეთის კორტესებს. ყველა დანარჩენ შემთხვევაში ავტონომიურ ერთობებს შორის დადებული შეთანხმებები მოითხოვს პარლამენტის ორივე პალატის თანხმობას (145. 2.). სტატუტის პროექტების შეიმუშავებენ პროვინციის საბჭოს წევრები და პროვინციაში არჩეულ დეპუტატთა და სენატორთა ყრილობა, ხოლო სტატუტის მიღება ხდება ესპანეთის კორტესის მიერ კანონის მისაღებად დადგენილი პროცედურით (მ. 146).

ავტონომიურ ერთობათა ჩამოყალიბების უფრო სწრაფ და პირდაპირ გზას ითვალისწინებს ესპანეთის კონსტიტუციის 151-ე მუხლი, რომლის თანახმადაც იმ რეგიონის დეპუტატებს და სენატორებს, რომლებსაც სურთ ავტონომიურ ერთობად ჩამოყალიბება, შეუძლიათ მოიწვიონ ყრილობა, ავტონომიური ერთობის სტატუტის შემუშავების მიზნით. ყრილობის აბსოლუტური უმრავლესობის მიერ სტატუტის პროექტის მიღებიდან ორი თვის ვადაში, ხდება მისი საბოლოო ფორმულირება პარლამენტის საკონსტიტუციო კომიტეტის მიერ, რეგიონალური ყრილობის დეპუტაციასთან ერთად. სტატუტის საბოლოო ვარიანტის გამოტანა ხდება რეგიონის რეფერენდუმზე. იმ შემთხვევაში, თუ ყველა პროვინციაში მოსახლეობის უმრავლესობა მოიწონებს ავტონომიური ერთობის სტატუტის პროექტს, ხდება მისი რატიფიკაცია კორტესის ორივე პალატის მიერ. ამის შემდეგ სტატუტი უნდა დაამტკიცოს ესპანეთის მეფემ და მიღებული იქნება, როგორც კანონი. იმ შემთხვევაში, თუ სტატუტის გარშემო საკონსტიტუციო კომისია და რეგიონალური ყრილობა ვერ მიაღწევენ შეთანხმებას, პროექტი შესაძლებელია მიღებულ იქნეს ესპანეთის კორტესის მიერ, როგორც ჩვეულებრივი კანონი და შემდეგ, შეიძლება წარდგენილ იქნეს რეფერენდუმზე. თუ რეფერენდუმის შედეგების მიხედვით, სტატუტი არ იქნება მოწონებული რომელიმე პროვინციის მიერ, ავტონომიური ერთობა შესაძლებელია ჩამოყალიბდეს იმ პროვინციების მონაწილეობით, რომელთა მოსახლეობამაც მხარი დაუჭირა სტატუტის პროექტს.

ესპანეთის კონსტიტუციის 151-ე მუხლის შესაბამისად ჩამოყალიბებულ პროვინციებს ჰყავთ პარლამენტი, მთავრობის თავმჯდომარე, მთავრობის კაბინეტი და უზენაესი სასამართლო. სტატუტის შეცვლა დასაშვებია მხოლოდ დადგენილი პროცედურის დაცვით და რეფერენდუმის გზით. სტატუტი შესაძლებელია ითვალისწინებდეს იურიდიული პირის სტატუსის მქონე, საკუთარი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულის ჩამოყალიბებას (მ.152.1-3.)

ავტონომიიის სტატუტი განიხილება, როგორც ქვეყნის საერთო მართლწესრიგის შემადგენელი ნაწილი და მას იცავს ესპანეთის სახელმწიფო. სტატუტი მოიცავს ავტონომიური ერთობის დასახელებას, ადგენს მის ტერიტორიას, განსაზღვრავს ავტონომიური ერთობის ინსტიტუტების ადგილსამყოფელს, ამ ორგანოთა კომპეტენციებს. სტატუტებში ნებისმიერი ცვლილების შეტანა უნდა მოხდეს სათანადო პროცედურული წესების დაცვით. კანონის შესაბამისად, აღნიშნული ცვლილებები აუცილებლად მოითხოვს ესპანეთის კორტესის თანხმობას. ავტონომიური ერთობების კომპეტენციათა გაფართოება სტატუტის შეცვლის გზით დასაშვებია სტატუტის მიღებიდან მხოლოდ ხუთი წლის შემდეგ.

________________________

1. Montoro Chiner, M. J., Föderalismus und Regionalismus in Europa. Landesbericht Spanien, in: Ossenbühl, F., (Hrsg.), Föderalismus und Regionalismus in Europa, Baden-Baden, 1990, S. 174.

2. იქვე, გვ. 173.

3. Baixauli, A. L., Spaniens Comunidades Autonomas, in: F. Esterbauer/P. Pernthaler, Europäischer Regionalismus am Wendepunkt- Bilanz und Ausblick, Innsbruck, 1991, S. 103.

4. Glagow, Das spanische Modell der autonomen Regionen, in: Föderalismus im internationalen?Vergleich, Politische Studien, Sonderheft1/1990, S. 22.

5. Voß, D.-H., Regionen und Regionalismus im Recht der Mitgliedstaaten der Europäischen?Gemeinschaft, 1989, S. 273.

6. Montoro Chiner, M. J., Föderalismus und Regionalismus in Europa. Landesbericht Spanien,?S. 181.

7. იქვე.

8.Glagow, Das Spanische Modell der autonomen Regionen, S. 23.