ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიმართ მოსახლეობის ინტერესი დღითიდღე იზრდება. ეს განპირობებულია იმით, რომ ფართოვდება საზოგადოების ცნობიერება ადამიანის ძირითად უფლებებსა და თავისუფლებებზე და მათი დაცვის უვროპულ მექანიზმებზე. ამაზე მეტყველებს ფაქტი, რომ საქართველოდან ევროპულ სასამართლოში გაგზავნილ განაცხადთა რაოდენობა საგრძნობლად გაიზარდა.

საზოგადოებისათის ცნობილია, რომ ევროპის სასამართლომ უკვე გამოიტანა ორი უმნიშვნელოვანესი გადაწყვეტილება საქართველოდან გაგზავნილ განაცხადებებზე, ესენია: „ასანიძე საქართველოს წინააღმდეგ“ და „შამაევი და სხვები საქართველოსა და რუსეთის წინააღმდეგ“. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ასანიძის საქმე არის პრეცედენტული ხასიათის. კერძოდ, სასამართლომ დაადგინა განმცხადებლის სამართლიანი დაკმაყოფილება არა მხოლოდ სახელმწიფოს მხრიდან სოლიდური ფულადი კონპენსაციის გადახდის გზით, არამედ პირდაპირ დაავალდებულა ხელისუფლება, მოეხდინა განმცხადებლის გათავისუფლება უკანონო პატიმრობიდან უახლოეს შესაძლო ვადაში. რაც განხორციელდა კიდეც. მაშასადამე, ამ გადაწყვეტილებით დადგენილ იქნა გადაწყვეტილების აღსრულების სრულიად ახალი მექანიზმი. რაც სახელმწიფოს მიმართ კონკრეტული ქმედებების განხორციელების დაკისრებაში გამოიხატა.

ეს გადაწყვეტილებები მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ იმიტომ, რომ მათ საფუძველზე განმცხადებლებს მიეცათ შესაძლებლობა დარღვეულ უფლებათა აღდგენისა და სამართლიანი დაკმაყოფილების მიღებისა, არამედ მნიშვნელოვანია იმ კუთხითაც, რომ სახელმწიფოსთვის ის არის სერიოზული გაფრთხილება, რომ სხვა დროს სხვა პირთა მიმართ არ დაუშვას მსგავსი უკანონო ქმედებების განხორციელება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ეს უდავოდ, გამოიწვევს მისი მხრიდან სერიოზილ პასუხისმგებლობას.

ევროსასამართლოს მიერ გამოტანილი ორივე გადაწყვეტილება მიღებულ იქნა ორგანიზაცია ,,კონსტიტუციის 42-ე მუხლის“ ადვოკატების კერძოდ, ლია მუხაშავრიას, მაკა გიოშვილის, ნანა კინწურაშვილის უშუალოდ მონაწილეობისა და ძალისხმევით. საქართველოდან ევროსასამართლოში გაგზავნილ განაცხადთა დიდი ნაწილი სწორედ ,,კონსტიტუციის 42-ე მუხლის“ მიერ მომზადდა. ამდენად, ნამდვილად არ იქნება ხმამაღალი განაცხადი, თუ ვიტყვით, რომ ამ ორგანიზაციას უკვე შეტანილი აქვს მნიშვნელოვანი წვლილი საქართველოში ადამიანის უფლებათა დაცვის ევროპული სტანდარტების დანერგვის საქმეში და კვლავ აქტიურად აგრძელებს მუშაობას ამ მიმართულებით. წინამდებარე გამოცემაც სწორედ ამ მიზანს ემსახურება და მომზადებულია პროექტის - სტრატეგიული სამართალწარმოება ქვეყნის შიგნით: ადამიანის უფლებათა დაცვის საერთაშორისო მექანიზმების დანერგვა - ფარგლებში, რომელსაც ორგანიზაცია ,,კონსტიტუციის 42-ე მუხლი“ 2004 წლის ივლისიდან ახორციელებს. პროექტის ძირითადი მიზანია. მოხდეს ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის ეფექტური გამოყენება ქვეყნის შიდა სამართალწარმოებაში.

იმედი გვაქვს, აღნიშნული გამოცემა საინტერესო და სასარგებლო იქნება, ნებისმიერი პირისთვის, რომელიც დაინტერესდება ადამიანის უფლებათა დაცვის ევროპული სასამართლოოს სტრუქტურით, განაცხადის მიღების წესითა და ევროკონვენციის შინაარსით. ბროშურა ხელს შეუწყობს საქართველოში ადამიანის უფლებათა დაცვას, სასამართლო სისტემის დახვეწასა და სამართალწარმოებაში ევროპული სტანდარტების გამოყენებას.

მანანა კობახიძე,
პროექტის დირექტორი,

ორგანიზაცია ,,კონსტიტუციის 42-ე მუხლის“
გამგეობის თავმჯდომარე

1999 წლის 27 აპრილს სტრასბურგში საქართველო ოფიციალურად აღიარეს ევროპის საბჭოს 41-ე წევრად. ხელი მოეწერა საქართველოს ევროპის საბჭოში გაწევრიანების პროტოკოლს, ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპულ კონვენციასა და ევროპის კონვენციას სამართლებრივ საკითხებში ურთიერთდახმარების შესახებ.

ევროპის საბჭო ერთ-ერთი უძველესი და ყველაზე დიდი სამთავრობათშორისო ორგანიზაციაა ევროპაში, რომელიც 8 მილიონზე მეტ ევროპელს აერთიანებს. მისი უმთავრესი საქმიანობა ადამიანის უფლებათა პრინციპების დამკვიდრებაა. საქართველოსათვის ევროპის საბჭოს წევრობა მხოლოდ ადამიანისა და ეროვნულ უმცირესობათა უფლებების დაცვის თვალსაზრისით არ არის მნიშვნელოვანი, ევროპის საბჭოს წევრობა ჩვენი ქვეყნისათვის რეალური დამოუკიდებლობის ყოველდღიური დასტურია, რადგან ევროპული გაერთიანება “თავისუფალი ერების კავშირს“ ნიშნავს.

ევროპის საბჭოში გაწევრიანებით საქართველომ იკისრა ვალდებულება, გაატაროს მთელი რიგი კონკრეტული ღონისძიებები, რათა საქართველოში დამყარდეს დემოკრატია, ჩატარდეს სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოთა რეფორმა, უზრუნველყოფილ იქნეს ადამიანის ძირითად უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვა, მოხდეს კანონმდებლობის ევროპულ სტანდარტებთან შესაბამისობაში მოყვანა და სხვ. ამ მიზნით, საქართველომ მოახდინა „ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის“ და მისი დამატებითი ოქმების, „წამების, არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობის ან დასჯის აღკვეთის კონვენციის” და მის დამატებითი ოქმების, ,,ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის ჩარჩო კონვენციის”, „რეგიონალურ და უმცირესობათა ენების ქარტიის,“ „ადგილობრივი თვითმმართველობის ევროპული ქარტიის,“ „ევროპის სოციალური ქარტიის,“ „ევროპის კულტურული კონვენციის“ და სხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებათა რატიფიკაცია. საქართველომ ევროპის საბჭოს წინაშე იკისრა ვალდებულება მოახდინოს სასამართლო სისტემის, პროკურატურის და სამართალდამცავი ორგანოების რეფორმირება და ამ ორგანოებში კორუფციის წინააღმდეგ ბრძოლის გაძლიერება.

ზემოთ ჩამოთვლილთაგან ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი, რაც საქართველომ ევროპის საბჭოში გაწევრიანების ფარგლებში განახორციელა, არის ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის რატიფიკაცია, რითაც საქართველომ იკისრა ვალდებულება, აღიაროს და უზრუნველყოს კანონის უზენაესობა, დემოკრატია და ადამიანის უფლებათა განუხრელი დაცვა. აღნიშნული კონვენცია საქართველოს შიდა კანონმდებლობის შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენს და მას შიდა სახელმწიფოებრივ დონეზე სავალდებულო იურიდიული ძალა გააჩნია. კონვენცია ადამიანის უფლებათა დამცავი პირველი და ევროსაბჭოს უძველესი საერთაშორისო სამართლებრივი ინსტრუმენტია, რომელიც მიზნად ისახავს სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების დაცვას არა მარტო შესასრულებლად სავალდებულო საერთაშორისო ხელშეკრულებების ხელმოწერის გზით, არამედ ხელმომწერ მხარეთა მიერ ნაკისრი ვალდებულებების შესრულებაზე ზედამხედველობის განხორციელებითაც. კონვენციამ, პირველად კაცობრიობის ისტორიაში, შექმნა ადამიანის უფლებათა სასამართლო და მიანიჭა კერძო პირს საერთაშორისო სასამართლოში განაცხადით მიმართვის უფლება.

ევროპული სასამართლო ეფექტურ მექანიზმს წარმოადგენს ადამიანის უფლებათა დასაცავად სახელმწიფოს თვითნებობისაგან და, ამდენად, მნიშვნელოვანია საზოგადოებას გააჩნდეს ინფორმაცია იმ მექანიზმების შესახებ, რომლებიც მას შეუძლია გამოიყენოს უფლებათა დაცვის ეროვნული საშუალებების არაეფექტურობის შემთხვევაში.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, რომელიც 1950 წლის კონვენციით დაარსდა, შედგება იმდენი მოსამართლისაგან, რამდენიც არის მაღალი ხელშემკვრელი მხარე. დღესდღეობით მათი რაოდენობა ორმოცდათხუთმეტია.

კონვენციის 21-ე მუხლის თანახმად, მოსამართლეები უნდა ხასიათდებოდნენ მაღალი მორალური თვისებებით, უნდა აკმაყოფილებდნენ მაღალი სამოსამართლო თანამდებობის დასაკავებლად აუცილებელ პირობებს, ან წარმოადგენდნენ აღიარებულ კომპეტენტურ სამართალმცოდნეს.

სამოსამართლო საქმიანობას მოსამართლე ახორციელებს თავისი ინდივიდუალური უფლებამოსილებით და არ წარმოადგენს არც ერთი სახელმწიფოს ინტერესებს. მას არ შეუძლია განახორციელოს ისეთი საქმიანობა, რაც შეუთავსებელია მის დამოუკიდებლობასთან და მიუკერძოებლობასთან, ან სრულგანაკვეთიან სამსახურის მოთხოვნებთან.

მოსამართლეთა არჩევა ხდება ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის მიერ ექვსი წლის ვადით.

არ შეიძლება მოსამართლის თანამდებობიდან განთავისუფლება, თუ სხვა მოსამართლეების უმრავლესობა ხმათა ორი მესამედით არ გადაწყვეტს, რომ იგი ვეღარ აკმაყოფილებს წაყენებულ მოთხოვნებს.

მოსამართლის უფლებამოსილების ვადა იწურება 70 წლის ასაკის მიღწევისთანავე.

სასამართლოსა და მისი ადმინისტრაციის საქმიანობას წარმართავს სასამართლოს თავმჯდომარე. იგი წარმოადგენს სასამართლოს და პასუხისმგებელია ევროპის საბჭოს აღმასრულებელ ორგანოებთან ურთიერთობებზე. თავმჯდომარე არ მონაწილეობს იმ საქმეთა განხილვაში, რომელთა მოსმენასაც პალატები აწარმოებენ, გარდა იმ შემთხვევისა, როცა იგი წარმოადგენს ხელშეკრულების დაინტერესებული მხარისაგან არჩეულ მოსამართლეს.

სასამართლოს თავმჯდომარეს ჰყავს ვიცე თავმჯდომარეები, რომლებიც დახმარებას უწევენ მას. ისინი იკავებენ თავმჯდომარის ადგილსაც ამ უკანასკნელის მხრიდან თავისი მოვალეობების შესრულების შეუძლებლობის ან თავმჯდომარის თანამდებობის ვაკანტურობის შემთხვევაში. ვიცე თავმჯდომარეები შეიძლება იყვნენ სექციის თავმჯდომარეებიც.

სექციის თავმჯდომარეები უძღვებიან იმ სექციებისა და პალატების სხდომებს, რომელთა წევრებიც ისინი არიან და წარმართავენ სექციათა მუშაობას.

კონვენციის 27-ე მუხლის თანახმად, სასამართლოს სტრუქტურაში იქმნება სამი ორგანო: კომიტეტები, პალატები და დიდი პალატა.

სასამართლოში შემოსულ საქმეებს განიხილავენ კომიტეტები სამი მოსამართლის შემადგენლობით, პალატები - შვიდი მოსამართლის შემადგენლობით, დიდი პალატა - ჩვიდმეტი მოსამართლის შემადგენლობით.კომიტეტებს სასამართლოს პალატები ქმნიან განსაზღვრული ვადით.

სასამართლოს რეგლამენტის შესაბამისად, სასამართლოს თავმჯდომარის წარდგინებით, პლენარული სასამართლო სამი წლის ვადით ქმნის სექციებს. უნდა შეიქმნას სულ მცირე ოთხი სექცია. თითოეული მოსამართლე უნდა იყოს რომელიმე სექციის წევრი. სექციათა შემადგენლობა ყალიბდება გეოგრაფიული და გენდერული პრინციპით და ასახავს იმ სამართლებრივ სისტემებს, რომლებსაც ხელშეკრულების მონაწილე მხარეები წარმოადგენენ.

ერთი და იმავე სექციის სამი მოსამართლისაგან შემდგარი კომიტეტები იქმნება თორმეტი თვის ვადით. კომიტეტების შემადგენლობას განსაზღვრავს სასამართლოს თავმჯდომარე სექციის თავმჯდომარესთან შეთანხმებით.

კომიტეტს შეუძლია თავისი გადაწყვეტილებით მიუღებლად ცნოს, ან ამორიცხოს განსახილველ საქმეთა ნუსხიდან 34-ე მუხლის შესაბამისად წარდგენილი ინდივიდუალური საჩივარი (ფიზიკური პირის, არასამთავრობო ორგანიზაციის ან ცალკეულ პირთა ჯგუფის საჩივარი, რომელსაც მიაჩნია, რომ იგი არის რომელიმე მაღალი ხელშემკვრელი მხარის მიერ კონვენციით ან მისი ოქმებით გათვალისწინებული უფლების დარღვევის მსხვერპლი), თუ გადაწყვეტილების მიღება შესაძლებელია საჩივრის შემდგომი შესწავლის გარეშე. ასეთი გადაწყვეტილება საბოლოოა.

თუ კომიტეტის მიერ ასეთი გადაწყვეტილება არ იქნა მიღებული, მაშინ პალატა გამოიტანს გადაწყვეტილებას ინდივიდუალური საჩივრის დასაშვებობისა და საქმის არსებითი განხილვის შესახებ.

პალატა იღებს გადაწყვეტილებას სახელმწიფოს მიერ (კონვენციის 33-ე მუხლის თანახმად, ყოველ მაღალ ხელშემკვრელ მხარეს შეუძლია სასამართლოში აღძრას სხვა მაღალი ხელშემკვრელი მხარის მიერ კონვენციისა და მისი ოქმების სავარაუდო დარღვევის შესახებ) წარდგენილი საჩივრის მისაღებობისა და საქმის არსებითი მხარის შესახებ.

საჩივრის დასაშვებობის გადაწყვეტილება გამოიტანება ცალკე, თუ, გამონაკლის შემთხვევაში, სასამართლომ სხვა რამ არ გადაწყვიტა.

თუ პალატაში განსახილველი საქმე წამოჭრის კონვენციის ან მისი დამატებითი ოქმების განმარტებისათვის სერიოზულ საკითხს, ან თუ პალატის მიერ საკითხის გადაწყვეტას შეიძლება მოჰყვეს სასამართლოს ადრინდელ განჩინებასთან შეუთავსებელი შედეგი, პალატას შეუძლია, განჩინების გამოტანამდე, თავისი იურისდიქცია გადასცეს დიდ პალატას, თუ არც ერთი მხარე ამის წინააღმდეგი არ არის.

დიდი პალატა განიხილავს:

1) საჩივრებს, როდესაც მას თავის იურისდიქციას გადააბარებს პალატა;

2) საქმეებს, თუ მას გადასცემს მონაწილე ნებისმიერი მხარე, პალატის განჩინების მიღებიდან სამი თვის განმავლობაში.

დიდი პალატის კოლეგია, ხუთი მოსამართლის შემადგენლობით, დაეთანხმება ამ მოთხოვნას, თუ საქმე წამოჭრის კონვენციის ან მისი ოქმების განმარტების ან გამოყენებისათვის სერიოზულ საკითხს. თუ კოლეგია დაეთანხმება მოთხოვნას, დიდი პალატა საქმეს გადაწყვეტს განჩინების გამოტანით;

3) მინისტრთა კომიტეტის მოთხოვნას საკონსულტაციო დასკვნის მიცემის თაობაზე, კონვენციისა და მისი დამატებითი ოქმების განმარტების სამართლებრივ საკითხებთან დაკავშირებით.

მოსამართლე, არჩეული იმ სახელმწიფოსაგან, რომელიც განსახილველ საქმეზე მხარეს წარმოადგენს, არის პალატის ან დიდი პალატის ex officio (სპეციალური) წევრი. თუ ასეთი მოსამართლე არ არის, ან თუ მოსამართლეს არ შეუძლია მონაწილეობა მიიღოს მოცემული საქმის განხილვაში, მის უფლებამოსილებას ახორციელებს ამ სახელმწიფოს მიერ შერჩეული პირი.

დიდი პალატის განჩინება საბოლოოა.

პალატის განჩინება საბოლოოა, როდესაც მხარეები განაცხადებენ, რომ ისინი არ მოითხოვენ საქმის დიდი პალატისათვის გადაცემას, ან პალატის განჩინების თარიღიდან სამი თვის განმავლობაში მათ არ მოუთხოვიათ საქმის დიდი პალატისათვის გადაცემა, ან დიდი პალატის კოლეგია უარყოფს 43-ე მუხლის საფუძველზე საქმის დიდი პალატისათვის გადაცემის მოთხოვნას.

სასამართლოს საბოლოო განჩინება ეგზავნება მინისტრთა კომიტეტს, რომელიც ზედამხედველობს მის აღსრულებას. ევროპის სასამართლოს მიერ გადაწყვეტილების მიღებისთანავე, ევროპის მინისტრთა კომიტეტი ავტომატურად, მხარეთა მიმართვისაგან დამოუკიდებლად, ამოქმედდება და ზედამხედველობს ევროპის სასამართლოს გადაწყვეტილებათა აღსრულებას. ევროპის მინისტრთა კომიტეტის ძირითადი ფუნქცია, ევროსასამართლოს გადაწყვეტილებათა აღსრულების ნაწილში, არის ის, რომ შექმნას სახელმწიფოთა მიერ სასამართლო გადაწყვეტილებისადმი დამორჩილების გარანტია. იმ შემთხვევაში, როცა სახელმწიფო არ ემორჩილება ევროსასამართლოს მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებას, კომიტეტს, როგორც პოლიტიკურ ორგანოს, შეუძლია გავლენა მოახდინოს სახელმწიფოზე, რომლის წინააღმდეგაც გამოტანილი იქნა გადაწყვეტილება, აღასრულოს ეს გადაწყვეტილება, ევროპის საბჭოს სტატუტით გათვალისწინებული წესით სერიოზული პოლიტიკური სანქციების გამოყენების ჩათვლით. თუმცა პრაქტიკაში ამ მეთოდის გამოყენებას ადგილი არ ჰქონია და ევროსასამართლოს გადაწყვეტილებათა აღსრულება ხდება სახელმწიფოთა შორის კონსტრუქციული დიალოგითა და თანამშრომლობით. ეს განპირობებულია იმით, რომ ევროპის საბჭოს წევრ სახელმწიფოებს კარგად ესმით, თუ რა შედეგები შეიძლება მოჰყვეს ევროპის სასამართლოს გადაწყვეტილების შეუსრულებლობას.

ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლოსთვის მიმართვის უფლება აქვს ნებისმიერ პირს, არასამთავრობო ორგანიზაციას ან ფიზიკურ პირთა ჯგუფს, თუ მიაჩნიათ, რომ მათ მიმართ ადგილი აქვს კონვენციით გარანტირებული უფლებების დარღვევას.¹ ადამიანის უფლებათა დარღვევის ფაქტების გამო, სასამართლოსთვის მიმართვის უფლება აქვს კონვენციის წევრ-სახელმწიფოს კონვენციის მონაწილე სხვა სახელმწიფოს მიმართ.²

სასამართლოსთვის მიმართვისათვის აუცილებელია, რომ ადგილი ჰქონდეს სწორედ იმ უფლებების დარღვევას, რომლებიც დაცულია თვით კონვენციითა და მისი დამატებითი ოქმებით.

ევროპის კონვენციის 35-ე მუხლის მიხედვით დადგენილია სასამართლოს მიერ საქმეთა მიღების კრიტერიუმები. სასამართლო უფლებამოსილია მიიღოს საქმე განსახილველად თუ:

სასამართლო არ მიიღებს ინდივიდუალურ განაცხადს თუ:

განაცხადის დასაშვებობისათვის შიდასახელმწიფოებრივი საშუალებების ამოწურვა ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი მოთხოვნაა. ევროპის სასამართლო არ არის ზემდგომი ინსტანცია, რომელიც გადასინჯავს ეროვნულ დონეზე მიღებულ გადაწყვეტილებებს. სასამართლო მხოლოდ მას შემდეგ განიხილავს ამა თუ იმ უფლების დარღვევის საკითხს, რაც ეროვნულ დონეზე გამოყენებული იქნება დარღვეული უფლებების აღდგენის ყველა ეფექტური საშუალება. შიდა საშუალებების ამოწურვის პრინციპის არსი მდგომარეობს იმაში, რომ ყველა სახელმწიფოს უნდა მიეცეს შესაძლებლობა, გამოასწოროს დარღვევის ფაქტები, ვიდრე ისინი ევროპის სასამართლოს განსახილველი გახდება.

უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ განმცხადებელს ეკისრება მხოლოდ ეფექტური საშუალებების ამოწურვის ვალდებულება. ანუ ისეთი საშუალებების, რომელთა გამოყენება შეცვლის მდგომარეობას, ან აღუდგენს დარღვეულ უფლებას. თუ განმცხადებელი არ გამოიყენებს ქვეყანაში არსებულ ამა თუ იმ საშუალებას, რადგან მას არაეფექტურად მიიჩნევს, მაშინ მას ამ მოსაზრების მტკიცების ვალდებულება ეკისრება.

განაცხადის დასაშვებად ცნობისათვის მეორე მნიშვნელოვანი მოთხოვნაა ექვსთვიანი ვადის დაცვა. განაცხადი სასამართლოში გაგზავნილი უნდა იყოს შიდა დონეზე მიღებული საბოლოო გადაწყვეტილების საჯაროდ გამოცხადების ან განმცხადებლისათვის ჩაბარების დღიდან ექვსი თვის ვადაში. უფლების განგრძობადი დარღვევის შემთხვევაში ექვსთვიანი ვადის ათვლა იწყება ქმედების დასრულების მომენტიდან. თუ დარღვევა გრძელდება ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში, მაშინ პირს უფლება აქვს, არ დაელოდოს მის დასრულებას და მიმართოს ევროპის სასამართლოს. ამ შემთხვევაში შესაძლოა წამოიჭრას შიდა საშუალებების ამოწურვის საკითხი, თუმცა ასეთ შემთხვევებში ევროპის სასამართლო არის საკმაოდ მოქნილი და თუ შიდა დონეზე არ არის დარღვეული ამა თუ იმ საშუალების გამოყენების ვადები, არ ცნობს განაცხადს დაუშვებლად და აძლევს განმცხადებელს მისი ამოწურვის შესაძლებლობას.

ექვსთვიანი ვადის დაცვის პრობლებასთან დაკავშირებით უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ არ არის სავალდებულო, აღნიშნულ ვადაში გაიგზავნოს დასაბუთებული, ამომწურავი განაცხადი. პირველადი სახით საკმარისია მხოლოდ ამა თუ იმ უფლების დარღვევის ფაქტების მოკლე აღწერა და მითითება, რომ დაირღვა განმცხადებლის უფლებები. ამ სახის განაცხადი საკმარისია ექვსთვიანი ვადის დენის შეწყვეტისათვის, განსაკუთრებით თუ განმცხადებელი ადვოკატის დახმარების გარეშე მიმართავს სასამართლოს.

______________________

¹ კონვენციის 34-ე მუხლი.

² კონვენციის 33-ე მუხლი.

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-2 მუხლი უზრუნველყოფს სიცოცხლის უფლებას. აღნიშნული მუხლი შემდეგი შინაარსის ორი პუნქტისაგან შედგება:

1. კანონი იცავს თითოეული ადამიანის სიცოცხლის უფლებას. არ შეიძლება სიცოცხლის ხელყოფა, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა ხდება სასამართლო განაჩენის აღსრულება იმ დანაშაულისათვის, რომლსთვისაც კანონი სიკვდილით დასჯას ითვალისწინებს.

2. სიცოცხლის ხელყოფა არ ჩაითვლება ამ მუხლის დარღვევად, იმ შემთხვევაში, როდესაც ძალის გამოყენება უკიდურეს აუცილებლობას წარმოადგენს, კერძოდ:

ა) ნებისმიერი პიროვნების უკანონო ხელყოფისაგან დასაცავად;

ბ) კანონიერი დაპატიმრების განხორციელებისას ან კანონიერად დაკავებული პირის გაქცევის აღკვეთისას;

გ) ამბოხების ან ჯანყის კანონიერი გზით აღკვეთისას.

სიცოცხლის უფლება არის ფუნდამენტური და აბსოლუტური უფლება, რომელიც არ ექვემდებარება არანაირ დათქმებსა და გადახვევებს, გარდა მე-15 მუხლისა - როცა კანონზომიერ საომარ მოქმედებებს შედეგად მოსდევს სიცოცხლის ხელყოფა. მე-2(1) მუხლი სიკვდილით დასჯას უშვებს მაშინ, როდესაც კანონით გათვალისწინებულ შემთხვევაში პირს სასამართლო სასიკვდილო განაჩენს გამოუტანს. მე-2 მუხლის ამ გამონაკლისმა კონვენციის მე-6 ოქმის რატიფიცირების შემდეგ თავისი მნიშვნელობა დაკარგა. აღნიშნული ოქმი აუქმებს სიკვდილით დასჯას მშვიდობიანობის დროს, თუმცა უშვებს ამ სასჯელის გამოყენებას ომიანობის ან ომის გარდაუვალი საფრთხისას. ევროპის საბჭოს წევრ 45 სახელმწიფოდან მხოლოდ 4-მა არ მოახდინა ამ ოქმის რატიფიცირება (თურქეთი, სომხეთი, სერბეთ-მონტენეგრო და რუსეთი), თუმცა აღნიშნულ ქვეყნებში, რუსეთის გარდა, სადაც სასჯელის ამ ზომის გამოყენებაზე მორატორიუმია გამოცხადებული სიკვდილით დასჯა გაუქმებულია

უკვე ძალაში შევიდა კონვენციის მე-13 ოქმიც, რომელიც სრულიად აუქმებს სიკვდილით დასჯას, ანუ სასჯელის ამ ზომის გამოყენება აღარ დაიშვება არც საომარ და არც საგანგებო მდგომარეობისას. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ნებისემიერი სახელმწიფო, რომელიც მოინდომებს გახდეს ევროსაბჭოს წევრი ქვეყანა, ვალდებულია ხელი მოაწერის მე-13 ოქმს, ანუ ამ ქვეყანაში გამორიცხული უნდა იყოს სიკვდილით დასჯის გამოყენება.

მე-2 მუხლის მიზანი არის პიროვნების სიცოცხლის დაცვა უკანონო ხელყოფისაგან. უპირველეს ყოვლისა, აღნიშნული მიზანი ავალდებულებს სახელმწიფოს, თავი შეიკავოს თავისი წარმომადგენლების მიერ ჩადენილი განზრახი და გაუმართლებელი მკვლელობისაგან, ასევე მიიღოს შესაბამისი ზომები სიცოცხლის ხელყოფის თავიდან ასაცილებლად და გამოიძიოს მკვლელობის შემთხვევები.

სახელმწიფომ სიცოცხლის უფლების დასაცავად, უპირველეს ყოვლისა, უნდა უზრუნველყოს ეფექტური სისხლის სამართლის კანონმდებლობის არსებობა, რომელიც აღკვეთდა პიროვნების სიცოცხლის ხელყოფას. ანუ კანონმდებლობა უნდა შეიცავდეს ისეთ დებულებებს, რომელიც მოახდენდა კანონდარღვევის პრევენციას (თავიდან აცილებას) და შესაბამისი სასჯელის გამოყენებას.

უპირველესი ვალდებულება, რაც მე-2 მუხლიდან გამომდინარეობს, არის სახელმწიფოს ვალდებულება, თავის შეიკავოს სიცოცხლის უკანონო ხელყოფისაგან. თავდაპირველად ეს ვალდებულება გაგებული იქნა როგორც განზრახი უკანონო ქმედებისგან თავის შეკავება, თუმცა შემდეგ ამ დებულებას უფრო ფართო ინტერპრეტაცია მიეცა და მისი მოქმედება გავრცელდა გაუფრთხილებელ ქმედებაზეც. წინააღმდეგ შემთხვევაში, სახელმწიფოს წარმომადგენელი ადვილად დაიხსნიდა თავს იმის დადასტურებით, რომ მისი მოქმედება არ იყო განზრახი.

სახელმწიფო პასუხისმგებლობის საკითხი, მე-2 მუხლის დარღვევისათვის, დგება არა მარტო მაშინ, როდესაც მკვლელობა ხელისუფლების ორგანოებმა ჩაიდინეს, არამედ მაშინაც, როდესაც მათ ვერ უზრუნველყვეს მკვლელობამდე პირის სათანადო დაცვა, ან სათანადოდ ვერ ჩაატარეს გამოძიება, რომელიც ნათელს მოჰფენდა მკვლელობის ფაქტს.

როგორც მე-2 მუხლის შინაარსიდან ჩანს, გარკვეულ შემთხვევებში, სიცოცხლის წართმევა შეიძლება გამართლებულ იქნას, თუმცა ამისათვის უნდა დადგინდეს, რომ ძალის გამოყენება აუცილებელი იყო იმ მიზნების მისაღწევად, რაც ამ მუხლის მე-2 პუნქტშია ჩამოთვლილი. ამ მიზნების მიღწევაც კი კრძალავს ხელისუფლების მხრიდან ნებისმიერი არასაჭირო და არასავალდებულო ძალის გამოყენებას, რომელსაც შედეგად სიცოცხლის ხელყოფა მოჰყვება. მე-2 მუხლი მთლიანობაში მიუთითებს არა იმ გარემოებებზე, როდესაც დასაშვებია პირის განზრახ მკვლელობა, ან ძალის გამიზნული გამოყენება, არამედ სიტუაციებზე, როდესაც ძალის გამოყენებას, როგორც გაუთვალისწინებელი შედეგი, შესაძლებელია სიცოცხლის ხელყოფა მოჰყვეს. ძალიან მკაცრად უნდა შეფასდეს ძალის გამოყენების საჭიროება. იგი უნდა შეფასდეს განსახორციელებელ მიზანთან თანაფარდობაში. თანაფარდობის საკითხის დადგენისას გათვალისწინებულ უნდა იქნას ვითარება, რომელშიც მოხდა ძალის გამოყენება, სხვისი სიცოცხლისათვის საშიშროების შექმნის და სიცოცხლის ხელყოფის რისკი.

მე-2 მუხლის დებულების როლი დემოკრატიულ საზოგადოებაში იმდენად მნიშვნელოვანია, რომ სოცოცხლის ხელყოფის ნებისმიერი ფაქტი უნდა დაექვემდებაროს ძალიან ფრთხილ და დეტალურ გამოკვლევას, განსაკუთრებით მაშინ, როცა ხდება ძალის გამიზნული გამოყენება. სასამართლომ მხედველობაში უნდა მიიღოს არა მხოლოდ იმ სახელმწიფო მოხელეთა ქმედება, რომლებმაც უშუალოდ გამოიყენეს ძალა, არამედ ისეთი თანმხლები გარემოებებიც, როგორიცაა სადავო ქმედებათა დაგეგმვა და კონტროლი. საქმეში „მაკკენი და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ სასამართლო სამართალდამცავი ორგანოების ქმედებას მიუდგა სწორედ ამ მკაცრი სტანდარტების გათვალისწინებით.

გაერთიანებული სამეფოს მეომრებმა გიბრალტარში ჩახოცეს სამი პიროვნება, რომლებიც იყვნენ ასაფეთქებელი მოწყობილობის სპეციალისტები და ადრე ნასამართლევი ასაფეთქებელი ნივთიერების გამოყენებასთან დაკავშირებული სამართალდარღვევებისათვის. მკვლელობის დროს დიდი ბრიტანეთის ხელისუფლებამ იცოდა, რომ გიბრალტარში უნდა განხორციელებულიყო ტერორისტული აქტი. ასე, რომ გიბრალტარის მოსახლეობის დაცვისას მათ უნდა გაეთვალისწინებინათ, რომ ძალის გამოყენება იქნებოდა აბსოლუტურად აუცილებელი ამ მიზნის განხორციელებისათვის.

სასამართლომ ამ საკითხის განხილვისას გამოყო 2 ძირითადი საკითხი, რომლებიც საჭიროებდა დეტალურ განხილვას:

1. იყო თუ არა მეომრების მიერ გამოყენებული ძალა თანაფარდობაში მიზანთან, დაეცვათ გიბრალტარის მოსახლეობა არაკანონიერი თავდასხმისაგან

2. გეგმავდა და აკონტროლებდა თუ არა ხელისუფლება ანტიტერორისტულ ოპერაციას მთლიანობაში ისე, რომ მინიმუმამდე დაეყვანა ძალის გამოყენების შესაძლებლობა სასიკვდილო შედეგით.

სასამართლომ დაადგინა, რომ მეომრებს, მიღებული ინფორმაციის საფუძველზე, პირნათლად სჯეროდათ, რომ მათ უნდა ესროლათ ეჭვმიტანილთათვის, რათა ამ უკანასკნელთ არ აეფეთქებინათ ასაფეთქებელი მოწყობილობა და ამით არ გამოეწვიათ მოსახლეობის დიდი რაოდენობის სიკვდილი. ასე რომ, მათ სჯეროდათ, რომ უფროსობის ბრძანების საფუძველზე მიღებული ზომები აბსოლუტურად აუცილებელი იყო უდანაშაულო ხალხის სიცოცხლის შესანარჩუნებლად. სასამართლომ აღნიშნა, რომ სახელმწიფოს წარმომადგენლების მიერ ძალის გამოყენება გამართლებულია მხოლოდ მაშინ, როდესაც ეს ღონისძიება ნაკარნახევია საუკეთესო მოსაზრებებით, რომელთა ჭეშმარიტებაც მოცემულ მომენტში ეჭვს არ იწვევს და მხოლოდ მოგვიანებით აღმოჩნდება მცდარი. წინააღმდეგ შემთხვევაში, სახელმწოფოს და სამართალდამცავ ორგანოებს დაეკისრებოდა არარეალური ტვირთი თავიანთი მოვალეობების შესრულებისას, შესაძლოა თავიანთი სიცოცხლისა და სხვათა სიცოცხლის ხარჯზე. ხაზგასასმელია ის გარემოება, რომ მხოლოდ კეთილსინდისიერი რწმენა თავისი მოქმედებათა სისწორისა არ არის საკმარისი იმისათვის, რომ გამართლებულ იქნას პირის მიერ ძალის გამოყენება. რწმენა უნდა იყოს საფუძვლიანი და დაფუძნებული იმ დროისათვის ხელთარსებულ ინფორმაციაზე.

უფრო კრიტიკულად მიუდგა სასამართლო ანტიტერორისტული ოპერაციიის კონტროლისა და ორგანიზაციის საკითხებს. მან აღნიშნა, რომ ვინაიდან ეჭვმიტანილების შესახებ სამართალდამცავებს ჰქონდათ სრული ინფორმაცია, სრულიად შესაძლებელი იყო მათი საზღვარზე დაკავება, რაც უფრო ადვილი იქნებოდა მათი გიბრალტარში შეღწევის აღსაკვეთად. ხელისუფლებამ არ გაითვალისწინა ალტერნატიული გზები მათი გიბრალტარში შეღწევის აღსაკვეთად. შეცდომა იყო ისიც, რომ მეომრები მომზადებულნი იყვნენ მომაკვდინებელი სროლისთვის, რათა, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ეჭვმიტანილები ააფეთქებდნენ ბომბს. ასე, რომ იმ ნაკლოვანებების გამო, რაც დაკავშირებული იყო ოპერაციის არასათანადო კონტროლთან და ორგანიზაციასთან სასამართლომ დარღვეულად ცნო მე-2 მუხლი.

ამავე საქმეში სასამართლომ დაადგინა ის პრინციპი, რაც დემოკრატიულ საზოგადოებაში დაცული უნდა იყოს ოპერაციათა დაგეგმვისა და კონტროლისას. კერძოდ ის, რომ ხელისუფლებამ ისე უნდა დაგეგმოს და აკონტროლოს ოპერაცია, რომ მინიმუმამდე დაიყვანოს ძალის გამოყენება, რომელიც შესაძლოა სასიკვდილო შედეგით დასრულდეს.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე მე-2 მუხლის დარღვევის საკითხი შეიძლება დაისვას ოპერაციის არაორგანიზებულობისა და უკონტროლობის დროსაც. იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც ძალის გამოყენება ხდება მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული მიზნების მისაღწევად, ძალის გამოყენება უნდა იყოს უკიდურესი ზომა, ანუ ამოწურულ უნდა იქნას სხვა საშუალებები, თუ ასეთის ამოწურვის საშუალება იმ დროისათვის არსებობს. იმისთვის, რომ უფრო თვალნათელი იყოს, რას ნიშნავს დაუგეგმავი და არაორგანიზებული ოპერაცია, შეიძლება შედარება გაკეთდეს ორ საქმეს შორის:

„ანდრონიკოსი თურქეთის წინააღმდეგ“ საქმე ეხებოდა მძევლად ხელში აყვანას. მიუხედავად იმისა, რომ მძევლად ხელში აყვანის საწინააღმდეგოდ ჩატარებულ ოპერაციას მოჰყვა მსხვერპლი, სასამართლომ არ დაადგინა მე-2 მუხლის დარღვევა, ვინაიდან ამ ფატალური შედეგის თავიდან ასაცილებლად მიღებული და განხორციელებული იქნა ყველა სათანადო ზომა. კერძოდ, ბოლო წუთამდე მიდიოდა მოლაპარაკებები მძევლად ხელში ჩამგდებთან, გამოყენებული იქნა საძილე საშუალებები საფრთხის ასაცილებლად, მეომრებს მიეცათ შესაბამისი ინსტრუქცია, ესროლათ მხოლოდ მეორე მხარის მიერ სროლის შემთხვევაში და ა.შ.

განსხვავებული ვითარება იყო საქმეში „გალი თურქეთის წინააღმდეგ”. პოლიციელები გალის სახლში ჩხრეკის ჩასატარებლად მივიდნენ. გალის მცდელობა, გაეხსნა კლიტე, აღიქვეს ცეცხლსასროლი იარაღი გადატენის ხმად და ცეცხლი გაუხსნეს კარებს, რა დროსაც გალი დაიღუპა.

სასამართლომ ცნო მე-2 მუხლი დარღვეულად და აღნიშნა, რომ უხილავ მიზანზე ცეცხლის გახსნა, მით უმეტეს ხალხით დასახლებულ ადგილას, შეუფერებელი იყო კონვენციის მიზანთან.

შეიძლება გაკეთდეს დასკვნა, რომ შეუიარაღებელი ადამიანის 50 ტყვიით ჩაცხრილვა, რა მიზანსაც არ უნდა ემსახურებოდეს, გაუმართლებელია, მაშინ როცა, შეიარაღებული მძევლად ხელში ჩამგდები პირისთვის ცეცხლის გახსნა შეიძლება გამართლებულ იქნას, თუმცა ნებისმიერი ოპერაციის დაგეგმვისას სახელმწიფო უნდა ეცადოს, რომ მხოლოდ უკიდურეს შემთხვევაში იქნას ძალა გამოყენებული და უფრო მეტიც - შემთხვევითი გამვლელები, რომლებიც ტერორისტთა თუ სხვა კრიმინალთა აყვანისათვის განხორციელებული ოპერაციის ადგილზე აღმოჩნდებიან, უნდა დაიცვას ორმხრივი სროლისას დაშავებისაგან, მაშინაც კი, როდესაც სროლა კრიმინალთა მხრიდან ხდება.

სამწუხაროდ, არაორგანიზებული და დაუგეგმავი ოპერაციების მაგალითები ქართულ რეალობაშიც მრავლადაა. 2004 წლის ნოემბერში, ქ. ქუთაისში ავტომანქანის გამტაცებელთა წინააღმდეგ ჩატარებული სპეცოპერაციის დროს დაიჭრა სამი და დაიღუპა 5 ადამიანი - პოლიციის სამი თანამშრომელი და ორი შემთხვევითი მსხვერპლი. ერთ-ერთი მსხვერპლი საკუთარ ეზოში ბრმა ტყვიამ შეიწირა, მეორე მსხვერპლი კი, 7 თვის ორსული ქალი საავადმყოფოში მიყვანიდან რამდენიმე დღეში გარდაიცვალა. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ორ ბოროტმოქმედთაგან ერთ-ერთმა გაქცევა მოახერხა, რაც კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს აღნიშნული სპეცოპერაციის წარუმატებელ ხასიათსა და შესაბამისად, სახელმწიფოს მიერ, მე-2 მუხლიდან გამომდინარე სიცოცხლის უფლების დაცვის ვალდებულების უგულვებელყოფას. ჩვენი მოსაზრებით, ამ შემთხვევაში სახელმწიფომ დაარღვია მე-2 მუხლით ნაკისრი მთავარი ვალდებულება - უზრუნველეყო შემთხვევის ადგილზე მყოფ უდანაშაულო პირთა უსაფრთხოება, თუნდაც მაშინ, როდესაც იარაღის გამოყენებას დამნაშავეთა მხრიდან ჰქონდა ადგილი.

ხელისუფლების მხრიდან მე-2 მუხლის დარღვევის საკითხი ხშირად დგება პიროვნების გაუჩინარებისას და პატიმრობის დროს მკვლელობისას.

როდესაც მოვლენათა განვითარებას მხოლოდ და მხოლოდ სახელმწიფო ორგანოები აკონტროლებენ (მაგ: თავისუფლების აღკვეთის ადგილებში დაკავებულთა დაშავებისა და სიკვდილის შემთხვევები), ჩნდება სავსებით დასაბუთებული ეჭვი, რომ მომხდარზე სახელმწიფოა პასუხისმგებელი. დამაჯერებელი და დამაკმაყოფილებელი მტკიცების ტვირთი სწორედ სახელმწიფო ორგანოებს აწევთ.

იგივე საკითხი დგება, როდესაც ცნობილია, რომ პიროვნება დაპატიმრების შემდეგ უჩინარდება ან გარდაცვლილს პოულობენ. სახელმწიფოს ეკისრება ვალდებულება, ახსნას თავისი უდანაშაულობა.

სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის საკითხი, მე-2 მუხლის დარღვევისათვის პიროვნების გაუჩინარებისას, დგება შემდეგ შემთხვევევბში:

როდესაც ხდება პიროვნების თავისუფლების აღკვეთა ხელისუფლების წარმომადგენელთა მიერ ან მათი უშუალო თანხმობით და ამ ფაქტს მოჰყვება ინფორმაციული ვაკუუმი, თავისუფლების აღკვეთის ფაქტის უარყოფა ან პიროვნების ბედსა და ადგილსამყოფელზე ინფორმაციის გამჟღავნებაზე უარი, რის გამოც აღნიშნული პიროვნებები კანონის დაცვის მიღმა რჩებიან.

საქმეში „ტიმურტასი თურქეთის წინააღმდეგ“ ევროსასამართლომ დარღვეულად ცნო მე-2 მუხლი სწორედ ზემოაღნიშნულ გარემოებათა გამო: განმცხადებელი ამტკიცებდა, რომ მისი შვილი დააპატიმრეს 1993 წლის აგვისტოში, რის შემდეგაც იგი გაუჩინარდა. მან საჩივარი შეიტანა თურქეთის პროკურატურაში, მაგრამ პროკურორმა საჩივრის დაუსაბუთებლობის მოტივით უარი განაცხადა საქმის გამოძიებაზე. თურქეთი უარყოფდა პიროვნების დაპატიმრებას და ამის დასტურად იშველიებდა ადგილობრივი პოლიციის სადგურებსა და დაკითხვის ცენტრებში არსებულ ჩანაწერებს, რომელშიც არაფერი იყო ნათქვამი ამ პიროვნების დაკავებაზე. ევროდელეგაცია ჩავიდა ადგილზე. განმცხადებელს არ ჰყავდა არც ერთი თვითმხილველი მოწმე, რომელიც დაასაბუთებდა პიროვნების დაკავების ფაქტს, თუმცა მან წარმოადგინა დოკუმენტის ქსეროასლი, რომელიც სავარაუდოდ იყო არმიის ოპერაციის შემდგომი ანგარიში, რომელიც შეიცავდა ჩანაწერს მისი შვილის დაკავების შესახებ. თურქეთის მთავრობამ ეჭვქვეშ დააყენა დოკუმენტის უტყუარობა და განაცხადა, რომ ანგარიშის ნომერი ეკუთვნოდა სრულიად სხვა დოკუმენტს, რომლის წარმოდგენაზეც, უშიშროების მიზნებიდან გამომდინარე, უარი განაცხადა. სწორედ ამ მიზეზის გამო, კერძოდ, სახელმწიფოს წარუმატებლობის გამო, დაედასტურებინა დოკუმენტის სიყალბე, სასამართლომ დარღვეულად ცნო მე-2 მუხლი.

იგივე პრინციპები ვრცელდება საპატიმრო დაწესებულებებში მკველობების ფაქტებზე. დაკავებულნი და თავისუფლებააღკვეთილნი დაუცველნი არიან და შესაბამის სახელმწიფო ორგანოებს მათი დაცვის ვალდებულება აკისრიათ. ზოგადი მიდგომის მიხედვით, როდესაც პირი დაკავებისას ჯანმრთელი იყო, ხოლო დაკავების პერიოდში გარდაიცვალა, სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის საკითხი ძალიან მაღალია. იგი ვალდებულია, წარმოადგინოს დამაკმაყოფილებელი და ამომწურავი ახსნა-განმარტება ამ ფაქტთან დაკავშირებით. წინააღმდეგ შემთხვევაში, სიკვდილის გამო პასუხისმგებლობა შესაბამის სახელმწიფო ორგანოებს დაეკისრებათ. სწორედ ეს საკითხი დაისვა საქმეში „სალმანი თურქეთის წინააღმდეგ“. განმცხადებლის ქმარი დააპატიმრეს შუაღამისას ქურთი ტერორისტებისათვის დახმარების აღმოჩენის ეჭვის საფუძველზე. 24 საათში პიროვნება საავადმყოფოში გადაიყვანეს, სადაც იგი გარდაიცვალა. გვამის გაკვეთის შედეგად აღმოჩენილ იქნა დაზიანებების ნიშნები, ჩატეხილი მკერდის ძვლისა და სისხლნაჟღენთების ჩათვლით, თუმცა სიკვდილის მიზეზი არ განისაზღვრა. საქმე გადაეცა სტამბულის სასამართლო-სამედიცინო ინსტიტუტს, რომელმაც დაასკვნა, რომ განმცხადებლის ქმარი გარდაიცვალა გულის შეტევით, რაც გამოიწვია მისი დაპატიმრების სტრესმა და წინა ფაქტორებმა. განმცხადებელი ამტკიცებდა, რომ ფოტოსურათი, რომელიც მან გვამს გადაუღო ადასტურებდა, რომ პიროვნება ფეხის გულებზე იყო ნაცემი. პოლიციელები არ დასჯილან იმის გამო, რომ არ არსებობდა უტყუარი მტკიცებულება წამების რაიმე მეთოდის გამოყენების თაობაზე. ევროსასამართლომ დაადგინა მე-2 მუხლის დარღვევა, ვინაიდან მტკიცებულებები ვერ ადასტურებდნენ იმ ფაქტს, რომ პიროვნება დაპატიმრების თანმხლები სტრესის გამო გულის შეტევით გარდაიცვალა და სახელმწიფომ ვერ ახსნა დაზიანებების არსებობის მიზეზი.

სხვადასხვა საქმეში მე-2 მუხლის დარღვევა სხადასხვა მიზეზების არსებობის გამო დგება. ეს შეიძლება იყოს გარდაცვალების ფაქტის ზუსტი დროის მიუთითებლობა, გვამზე აღმოჩენილი დაზიანებების შესახებ დამაჯერებელი ახსნა-განმარტების წარმოუდგენლობა, ჰოსპიტალის სამედიცინო ჩანაწერში მსხვერპლისათვის გაწეული მკურნალობის შესახებ ინფორმაციის არ არსებობა და ა.შ.

მე-2 მუხლის დარღვევის საკითხი შეიძლება დადგეს ექსტრადიციის (გადაცემის) დროსაც. იმ შემთხვევაში, როდესაც სახელმწიფოს, რომელმაც ხელი მოაწერა მე-6 ან მე-13 ოქმს, სურს ბრალდებული გადასცეს ქვეყანას, სადაც მას სიკვდილით დასჯა ემუქრება, წარმოიშვება ოქმის დარღვევის რისკი. ამ შემთხვევაში შეიძლება სავალდებულო გახდეს გამგზავნი სახელმწიფოსათვის მიმღებ სახელმწიფოსთან იმგვარი შეთანხმების უზრუნველყოფა, რომ ექსტრადიციის განხორციელების შემთხვევაში, სიკვდილით დასჯა არ იქნება გამოყენებული. მე-2 მუხლის დარღვევის საკითხი დგება მაშინ, როდესაც ხელისუფლების წარმომადგენელთა მხრიდან განზრახი მოქმედების გამო, პიროვნების სიცოცხლეს რეალური რისკი ემუქრება. უმრავლეს შემთხვევაში, როდესაც განმცხადებელი აცხადებს, რომ ექსტრადიციის ან დეპორტაციის შემთხვევაში მის სიცოცხლეს ან ჯანმრთელობას საფრთხე დაემუქრება, დგება მე-3 /წამების აკრძალვა/ და არა მე-2 მუხლის დარღვევის საკითხი.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, მე-2 მუხლი მოითხოვს სახელმწიფოსაგან არა მარტო გარკვეული ქმედებისგან (კერძოდ თავიანთ წარმომადგენელთა მხრიდან გამიზნული და გაუმართლებელი ძალის გამოყენებისგან) თავის შეკავებას, არამედ გარკვეული ქმედების განხორციელებასაც, რათა დაცულ იქნეს სიცოცხლის უფლება. ერთ-ერთ ასეთ ვალდებულებას წარმოადგენს გამოძიების ჩატარების ვალდებულება. ეს ვალდებულება სახელმწიფოს წარმოეშობა არა მარტო თავიანთი წარმომადგენლების მიერ განხორციელებული სიცოცხლის მოსპობის შემთხვევებში, არამედ კერძო პირის მიერ კერძო პირის მკვლელობის შემთხვევაშიც.

სახელმწიფო წარმომადგენლებისათვის უკანონო მკვლელობის აკრძალვა პრაქტიკაში არაეფექტური იქნებოდა, თუ არ იარსებებდა პროცედურა, რომლის მეშვეობითაც სახელმწიფოს მხრიდან სასიკვდილო ძალის გამოყენების კანონიერების გადასინჯვა იქნებოდა შესაძლებელი.

სასამართლო განმარტების მიხედვით, ასეთი გამოძიების მთავარი მიზანი არის სიცოცხლის დაცვასთან დაკავშირებული შიდა კანონმდებლობის ეფექტური გამოყენება, ხოლო იმ შემთხვევაში, როდესაც სიცოცხლის ხელყოფაში სახელმწიფოს წარმომადგენლები მონაწილეობენ, მათი პასუხისმგებლობის უზრუნველყოფა ამ მკვლელობისათვის. გამოძიების რა მეთოდი მიაღწევს ამ მიზანს, განსხვავდება საქმეთა და გარემოებათა მიხედვით. თუმცა რა მეთოდიც არ უნდა იქნეს გამოყენებული, ხელისუფლებამ თავად უნდა იმოქმედოს, მან ეს ინიციატივა მოკლულის ნათესავებს არ უნდა გადააბაროს, რათა მათ წარადგინონ ფორმალური ხასიათის საჩივრები ან აიღონ პასუხისმგებლობა ნებისმიერი სახის საგამოძიებო მოქმედების ჩატარებისათვის. მე-2 მუხლის მიხედვით, ის ფაქტი, რომ ხელისუფლებას აცნობეს ვინმეს სიცოცხლის ხელყოფის შესახებ, უკვე წარმოშობს გამოძიების ჩატარების ვალდებულებას.

სასამართლო პერეცედენტებმა შექმნეს ის აუცილებელი სტანდარტები, რაც სავალდებულოა იმისათვის, რომ გამოძიება ჩაითვალოს ეფექტურად:

გამოძიების ჩატარების ვალდებულება არ შემოიფარგლება იმ შემთხვევებით, როდესაც ძალის გამოყენებას სიკვდილი მოსდევს. სახელმწიფო ვალდებულია, გამოიძიოს ძალის გამოყენების იმგვარი შემთხვევებიც, რომლებიც მკვლელობის ტოლფასია (მკვლელობის მცდელობა). მკვლელობის მცდელობის მსხვერპლს უფლება აქვს, მისი შემთხვევა ისევე გამოიძიონ, როგორც იმ პირების, რომლებზეც თავდასხმას სიკვდილი მოჰყვა.

ევროკონვენციის მე-2 მუხლი მოითხოვოს სახელმწიფოსაგან საკუთარი იურისდიქციის ქვეშ მყოფ პირთა დასაცავად გარკვეული ღონისძიებების გატარებას.

შესაძლებლობის შემთხვევაში, სახელმწიფო ორგანოების ვალდებულებაა, გაატაროს ყველა ღონისძიება საფრთხის ქვეშ მყოფი ინდივიდის სხვა ინდივიდის დანაშაულებრივი ქმედებისაგან დასაცავად. თუმცა აღსანიშნავია ის, რომ ამგვარი ვალდებულება უნდა გამომდინარეობდეს მათი შესაძლებლობებიდან. ვალდებულება არსებობს მაშინ, თუ ხელისუფლების შესაბამისმა ორგანოებმა იციან, ან უნდა სცოდნოდათ, რომ ამა თუ იმ ინდივიდის სიცოცხლეს რეალური და უშუალო საფრთხე ემუქრებოდა.

ამ მხრივ საინტერესოა „ოსმანის საქმე გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“. მომჩივნები, რომლებიც იყვნენ საკუთარი მასწავლებლის მიერ მოკლული ბავშვის მშობლები, აცხადებდნენ, რომ პოლიციამ არ გადადგა შესაბამისი ნაბიჯი მათი შვილის იმ რეალური საფრთხისაგან დასაცავად, რომელიც მასწავლებლისაგან მომდინარეობდა და აშკარა იყო. როცა სასამართლომ განიხილა ფაქტები, მომჩივნებმა ვერ მიუთითეს ვერც ერთ მომენტზე, რომელიც დაადასტურებდა, რომ პოლიციამ იცოდა, ან უნდა სცოდნოდა იმ რეალური და უშუალო საფრთხის შესახებ, რაც მასწავლებლისაგან მომდინარეობდა. შესაბამისად, სასამართლომ არ სცნო დარღვეულად მე-2 მუხლი.

სრულიად განსხვავებული ვითარება იყო „კილიჩი თურქეთის წინააღმდეგ“ საქმეში. მომჩივნის ძმამ გაზეთ „ოზგურ გუნდემის“ ჟურნალისტმა მხარის გუბერნატორს გაუგზავნა პრეს-რელიზი, რომლითაც ატყობინებდა, რომ გაზეთის გამავრცელებლებს სიკვდილით ემუქრებოდნენ. მან მოითხოვა, რომ მიღებული ყოფილიყო შესაბამისი ზომები მათი ოფისების, თანამშრომლებისა თუ გაზეთის გამავრცელებლების სიცოცხლის დასაცავად. ამის სანაცვლოდ, გუბერნატორმა ჟურნალისტს უჩივლა. იგი დააკავეს, შემდეგ გაუშვეს, მოგვიანებით კი სამსახურიდან სახლში მიმავალი ჟურნალისტი ცეცხლსასროლი იარაღით მოკლეს. სასამართლომ დაადგინა მე-2 მუხლის დარღვევა, რადგან გუბერნატორისათვის დაცვის თხოვნით მიმართვის შემდეგ, ხელისუფლებამ იცოდა, რომ ჟურნალისტს თავდასხმის საფრთხე ემუქრებოდა, რაც სიცოცხლისათვის განსაკუთრებულ რისკს წარმოადგენდა. ხელისუფლებამ არ მიიღო არანაირი ზომა მსხვერპლის სიცოცხლისათვის რეალური საფრთხის თავიდან ასაცილებლად, რითაც მან დაარღვია მე-2 მუხლი.

სახელმწიფო ასევე ვალდებულია, დაიცვას მოსახლეობა იმ საფრთხისაგან, რაც მის მიერ განხორციელებულ ქმედებებს შეიძლება მოჰყვეს. მაგალითად, გააფრთხილოს მოსახლეობა ჯანმრთელობისათვის სერიოზული საფრთხის შემქმნელი ვითარების არსებობის შესახებ.

პიროვნების სიცოცხლის დაცვის ვალდებულება ვრცელდება დაკავებულ პირებზეც. ეს პირები პირობითად შეიძლება 2 კატეგორიად დაიყოს: პირველი არიან პირები, რომელთაც შესაძლებელია სიცოცხლე თვითმკვლელობით დაასრულონ. მეორე - პირები, რომელთაც სხვა პატიმრის ქმედებისგან გამომდინარე შესაძლებელია სიცოცხლის ხელყოფის რეალური საფრთხე დაემუქროს. პიროვნების მოთავსება საკანში, სადაც სულიერად დაავადებული პატიმარი იმყოფება, შეიძლება განხილულ იქნას როგორც მე-2 მუხლის დარღვევა.

ზემოაღნიშნულიდან შეიძლება გაკეთდეს დასკვნა, რომ სახელმწიფო ვალდებულია დაიცვას პიროვნების სიცოცხლე, როდესაც საფრთხე მის ქმედებებს მოყვება და იმ შემთხვევაშიც, როდესაც საფრთხე სხვა ინდივიდისაგან მომდინარეობს.

ცოტა ბუნდოვანია საკითხი იმის შესახებ, რამდენად ვრცელდება მე-2 მუხლის მოთხოვნები დაუბადებელ ბავშვებზე (ნაყოფზე, ჩანასახზე). ეს საკითხი ძირითადად აბორტთან დაკავშირებული საქმეების განხილვისას წარმოიშვა. სასამართლოს არ ჰქონია შესაძლებლობა, განესაზღვრა რა მომენტიდან იწყება სიცოცხლე და დაცვის რა საშუალებებს უზრუნველყოფს კონვენცია ნაყოფისადმი, თუ საერთოდ უზრუნველყოფს. მე-2 მუხლში არ არის საუბარი იმაზე, რომ სიცოცხლე იწყება ჩასახვის მომენტიდან, როგორც ამაზე საუბარია, მაგალითად, ადამიანის უფლებათა დაცვის ამერიკულ კონვენციაში. სულ თითზე ჩამოსათვლელია სასამართლოს გადაწყვეტილებები აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით. საქმეში „X ნორვეგიის წინააღმდეგ“ განმცხადებელი მოითხოვდა სასამართლოსგან იმის განსაზღვრას, გამოიყენება თუ არა ადამიანის უფლებები ნაყოფთან მიმართებაში ჩასახვის მომენტიდან და თუ არა, ინდივიდის განვითარების რომელ სტადიაზე წარმოეშობოდა მას ეს უფლებები. აღნიშნული საკითხებს პასუხი ვერ გაეცა.

„X გართიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ საქმეში სასამართლომ უარყო მე-2 მუხლის ინტერპრეტაცია, რომ იგი ანიჭებს დაუბადებელ ბავშვს შეუზღუდავ უფლებას სიცოცხლეზე. სიცოცხლის უფლება დედასაც ეკუთვნის და, უმრავლეს შემთხვევებში, როდესაც არჩევანი დგება დედასა და დაუბადებელ ბავშვს, შორის პრიორიტეტი დედას ენიჭება.

სასამართლოს შეხედულების მიხედვით, სიცოცხლის უფლება ზოგადად არ ვრცელდება ყველა დაუბადებელ ბავშვზე, თუმცა გარკვეულ გარემოებაში აღნიშნული უფლება შეიძლება დაუბადებელ ბავშვზეც გავრცელდეს.

შეიძლება ითქვას, რომ სასამართლო მიდგომა ამ საკითხისადმი ძალიან ბუნდოვანია, და მრავალ შეკითხვას უპასუხოდ ტოვებს. ასევე ბუნდოვანია მე-2 მუხლის მოქმედება ევთანაზიასთან მიმართებაშიც, ანუ როდესაც მკვლელობა ხდება მსხვერპლის დაჟინებული თხოვნით, მისი ძლიერი ფიზიკური ტკივილებისაგან გასანთავისუფლებლად. ევთანაზიის კანონმდებლობა, ერთი შეხედვით, ეწინაააღმდეგება მე-2 მუხლის პირველ წინადადებას, ისევე როგორც არ ჯდება ამავე მუხლის მეორე ნაწილში მოცემულ არც ერთ გამონაკლისში. სადავოა, რამდენად შეუძლია პიროვნების თანხმობას წარმოშვას კონვენციის დარღვევის ალბათობა. ლოგიკურად რომ ვიმსჯელოთ, სიცოცხლის უფლება არის იმდენად მკაფიოდ და მკვეთრად ჩამოყალიბებული მე-2 მუხლში, რომ არ უნდა დაიშვებოდეს რაიმე გამონაკლისი ამ უფლებიდან, გარდა ამავე მუხლის მე-2 ნაწილით გათვალისწინებულისა.

განსხვავებით ევთანაზიისგან, სასამართლომ გამოხატა თავისი მოსაზრება თვითმკვლელობაში დახმარებასთან დაკავშირებით. საქმეში „ფრითი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ განმცხადებელი კისრიდან ქვემოთ დაავადებული იყო დამბლით. მისი გარდაცვალება გარკვეული პერიოდის შემდეგ გარდაუვალი იყო. როცა მას ჯერ კიდევ არჩევნის გაკეთება შეეძლო, მისი სურვილი იყო ქმარი დახმარებოდა თვითმკვლელობაში. ამის გაკეთებისათვის კი პირს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა ელოდა. ქნ-ი ფრითი მოითხოვდა მეუღლის სისხლისსამრთლებრივი პასუხისმგებლობისგან განთავისუფლებას, რაც არ დაკმაყოფილდა. იგი ამტკიცებდა, რომ სიცოცხლის უფლება მოიცავს სიკვდილის უფლებასაც და სახელმწიფო ვალდებულია დაიცვას ორივე. სასამართლო არ დაეთანხმა ამ მოსაზრებას და განმარტა, რომ მე-2 მუხლი თავისი ფუნდამენტური ბუნებიდან გამომდინარე, მიზნად ისახავს მხოლოდ სიცოცხლის უფლების დაცვას და არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება ამ მუხლის ასე დამახინჯებულად ინტერპრეტირება. მე-2 მუხლი იცავს პიროვნებათა სიცოცხლის უფლებას განურჩევლად იმისა, სურთ თუ არა მათ ეს (ანუ თუ პირი თანახმაა მოკვდეს, არ შეიძლება განხორციელდეს მისი მკვლელობა).

პრაქტიკამ გვიჩვენა, რომ პიროვნებას აქვს უფლება უარი თქვას სიცოცხლის განმახანგრძლივებელ მკურნალობაზე. ამ შემთხვევაში ექიმს მართებულად რომც არ მიაჩნდეს და არ ეთანხმებოდეს პიროვნებას ამ საკითხთან მიმართებაში, ვალდებულია ანგარიში გაუწიოს პაციენტის სურვილს. ამ ვითარებაში იგი არ იქნება პასუხისმგებელი მე-2 მუხლის დარღვევისათვის. მაგრამ, თუ ექიმი პაციენტისვე თხოვნით შეუყვანს მას სასიკვდილო ინექციას, მას პასუხისმგებლობა დაეკისრება.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, არის რამოდენიმე გაურკვეველი საკითხი სიცოცხლის უფლებასთან მიმართებაში, მაგრამ არის მკვეთრად ჩამოყალიბებული მიდგომაც იმის შესახებ, თუ რა ვალდებულებებს მოიცავს ევროკონვენციის მე-2 მუხლი.

აღსანიშნავია, რომ სასამართლომ სიცოცხლის უფლების დარღვევად არა მხოლოდ სიცოცხლის ხელყოფის შემთხვევები მიიჩნია (ანუ როცა შედეგი სახეზეა), არამედ მკვლელობის მუქარა და მკვლელობის მცდელობებიც. გარდაცვლილის მეუღლეს, შვილებს და სხვა ახლო ნათესავებს, რომლებიც დაადასტურებენ, რომ ახლობლის გარდაცვალებამ მათზე უშუალო გავლენა მოახდინა, უფლება აქვთ განაცხადით მიმართონ ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს.

ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა შესახებ ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლის მიხედვით: „არავინ შეიძლება დაექვემდებაროს წამებას, არაადამიანურ ან ღირსების შემლახავ მოპყრობასა და სასჯელს“.

ამ მუხლით დაცული უფლება, თავისი შინაარსით, აბსოლუტური ხასიათისაა. მისი აბსოლუტური ბუნება, პირველ რიგში, იმაში გამოხატება, რომ ამ მუხლიდან გამონაკლისი დაუშვებელია ომისა თუ საგანგებო მდგომარეობის დროსაც კი.¹ გარდა ამისა, მე-3 მუხლით აკრძალული ცუდი მოპყრობა აკრძალულია თუნდაც სახელმწიფოს მაღალი მიზნების მისაღწევად. ევროპის სასამართლომ არა ერთხელ გაუსვა ხაზი ამ მიდგომას სხვადასხვა საქმეების განხილვის დროს. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ტერორიზმის წინააღმდეგ ბრძოლამ არ შეიძლება გაამართლოს მე-3 მუხლით დადგენილი ზღვარის ზევით ფიზიკური განვითარების დარღვევა² თუ დაკითხვის დროს ფსიქოლოგიური ზეწოლის გამოყენება.³

საქმეში „ჩაჰალი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ სასამართლომ ხაზი გაუსვა მე-3 მუხლის აბსოლუტურ ხასიათს და აღნიშნა: „მე-3 მუხლი იცავს დემოკრატიული საზოგადოების ერთ-ერთ ყველაზე ფუნდამენტურ უფლებას. სასამართლო კარგად იცნობს თანამედროვე ეპოქაში არსებულ იმ სიძნელეებს, რომელთაც სახელმწიფოები ხვდებიან, რათა დაიცვან თავიანთი საზოგადოება ტერორიზმისაგან. თუმცა, ამ გარემოებებშიც კი კონვენცია სრულად კრძალავს წამებას, არაადამიანურ თუ ღირსების დამამცირებელ მოპყრობას, მიუხედავად მსხვერპლის მოქმედებისა.”⁴

სახელმწიფოთა ნეგატიური, პოზიტიური და
პროცედურული ვალდებულებები

წამების აკრძალვა სახელმწიფოს აკისრებს როგორც პოზიტიურ, ასევე ნეგატიურ ვალდებულებებს.

ნეგატიური ვალდებულება სახელმწიფოს აიძულებს, თავი შეიკავოს ამ მუხლით გათვალისწინებული აკრძალული ქმედებებისაგან. სახელმწიფო პასუხს აგებს ყველა ძალისმიერი ორგანოს ქმედებისათვის, იქნება ეს პოლიცია, უშიშროების ძალები თუ ამ ორგანოებში მომუშავე თანამდებობის პირები. ისინი პასუხს აგებენ მიუხედავად იმისა, მოქმედებდნენ ბრძანებით, თუ საკუთარი ნების თანახმად. სახელმწიფოები ვერ აიცილებენ პასუხისმგებლობას მე-3 მუხლის საწინააღმდეგო აქტებისათვის იმის მტკიცებით, რომ მათ არ იცოდნენ მათ შესახებ.

საქმეში „ირლანდია გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ სასამართლომ დაადგინა მე-3 მუხლის დარღვევა მსხვერპლთა დაკითხვისას ე.წ. „ხუთი ტექნიკის“ გამოყენების გამო და აღნიშნა:

„დაუჯერებელია, რომ სახელმწიფოს მაღალი რანგის მოხელეებს, სულ მცირე, არ სცოდნოდათ ამგვარი პრაქტიკის არსებობის შესახებ. უფრო მეტიც, კონვენციის თანახმად, ეს მოხელეები მკაცრად აგებენ პასუხს ქვეშევრდომების ქმედებაზე; მათ გააჩნიათ ვალდებულება, განახორციელონ თავიანთი ნება ქვეშევრდომებზე და არ შეიძლება თავი დაიძვრინონ იმის მტკიცებით, რომ ეს ისედაც ასე უნდა იყოს“.⁵

მე-3 მუხლით ნაკისრი ვალდებულებების მიუხედავად, შესაძლოა არ დადგეს სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის საკითხი, როდესაც ადგილი აქვს ცალკეულ პირთა მხრიდან უდისციპლინობის ინდივიდუალურ აქტებს. თუმცა, ამ შემთხვევაშიც, სახელმწიფომ უნდა მიიღოს შესაბამისი ზომები ამგვარი ქმედებების პრევენციისათვის. სახელმწიფომ უნდა გადადგას გადამჭრელი ნაბიჯები, რათა პასუხი აგებინოს დამნაშავე პირებს და განახორციელოს ისეთი ღონისძიებები, რომ მსგავსი ქმედებების გამეორება დაუშვებელი იყოს.

საქმეში „კვიპროსი თურქეთის წინააღმდეგ“ სასამართლომ დაადგინა მე-3 მუხლის დარღვევა, თურქი ჯარისკაცების მიერ დაკავებული კვიპროსელი ქალებისა და ბავშვების გაუპატიურების გამო. ამ საქმეში კომისიამ აღნიშნა:

„მტკიცებულებები ადასტურებს, რომ გაუპატიურება ჩადენილია თურქი ჯარისკაცების, და სულ მცირე ორ შემთხვევაში, თურქი ოფიცრის მიერ. ეს მოხდა არა მხოლოდ უდისციპლინობის გამო. არამედ არ იქნა დამტკიცებული, რომ თურქეთის ხელისუფლებამ მიიღო ადეკვატური ზომები ამის თავიდან ასაცილებლად. აშკარა იყო, რომ არ განხორციელდა სადისციპლინო ღონისძიებები ამგვარი ინცინდენტების შემდეგაც. ამგვარად, კომისიის აზრით, ზემოთქმული აქტების პრევენციის განუხორციელებლობა, კონვენციის თანახმად, მიუტევებელია თურქეთისათვის“.

პოზიტიური ვალდებულებანი გამომდინარეობენ ვალდებულებიდან, არ იქნას ჩადენილი წამება, არაადამიანური თუ ღირსების დამამცირებელი მოპყრობა. ამგვარი ვალდებულება სახელმწიფოს აიძულებს თავი შეიკავოს ისეთი ქმედებისაგან, რომელიც არღვევს მე-3 მუხლს და ასევე გამოიძიოს ამ სახის დარღვევების ყველა შემთხვევა. ეს ვალდებულებები სახელმწიფოს ეკისრება მიუხედავად იმისა, დარღვევა ჩადენილია სახელმწიფო მოხელის თუ კერძო პირის მიერ. სახელმწიფოს ვალდებულება ვრცელდება იმ შემთხვევებზეც, როდესაც ოჯახის წევრები მათი მზრუნველობის ქვეშ მყოფ პირებს აყენებენ ტკივილსა და ზიანს. სასამართლომ აღიარა, რომ ბავშვები და დაუცველი პირები იმსახურებენ განსაკუთრებულ მოპყრობას იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც ცუდი მოპყრობა კერძო პირების მიერ ხორციელდება.

საქმეში „ა“ გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ სასამართლომ განმარტა, რომ სახელმწიფოებს ეკისრებათ ვალდებულება, შექმნან საკანონმდებლო ჩარჩო, რომლითაც კერძო პირები დაისჯებიან ამგვარი მოპყრობისათვის.⁶ ამავე საქმეში სასამართლომ დაადგინა: „მე-3 მუხლი კონვენციის პირველ მუხლთან ერთად, ავალდებულებს სახელმწიფოს, მიიღოს ზომები იმის უზრუნველსაყოფად, რომ კერძო პირები მისი იურისდიქციის ფარგლებში არ გახდნენ წამების, არაადამიანური თუ დამამცირებელი მოპყრობის მსხვერპლნი, მათ შორის კერძო პირების მიერ განხორციელებული ამგვარი ქმედებების გამო“. სასამართლომ აღნიშნა: ,,ბავშვები და სხვა დაუცველი პირები უფლებამოსილნი არიან მიიღონ სახელმწიფოს მხრიდან დაცვა ეფექტური, შემაკავებელი ფორმით, რათა უზრუნველყოფილი იქნას ხელშეუხებლობის სერიოზული გარანტიები“.

სახელმწიფოს არ შეუძლია თავი აარიდოს პასუხისმგებლობას იმ ორგანოთა ქმედებაზე, რომელთაც გადასცა საკუთარი ვალდებულებები. თუ კერძო სკოლაში გამოიყენებენ სასჯელის ისეთ ფორმას, რომ ის მიაღწევს მესამე მუხლით განსაზღვრულ დონეს, ამგვარი ქმედებისათვის დადგება სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის საკითხი, რადგანაც სახელმწიფო ავტომატურად აგებს პასუხს განათლების უფლების უსაფრთხოებაზე.⁷ საქმეში „კოსტელო-რობერტსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ კომისიამ დაადგინა: მე-3 მუხლი მაღალ ხელშემკვრელ მხარეებს აკისრებს პოზიტიურ ვალდებულებას, შექმნას ისეთი სამართლებრივი სისტემა, რომელიც უზრუნველყოფს ბავშვების ფიზიკური და ფსიქიკური განვითარებისათვის სათანადო დაცვას.

მესამე მუხლი ავალდებულებს სახელმწიფოებს, მიიღონ ყველა შესაძლო ზომა ამ მუხლით დაცული უფლების დარღვევის ფაქტების გამოსავლენად და დამნაშავე პირთა დასასჯელად, წინააღმდეგ შემთხვევაში, შესაძლოა დადგენს სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის საკითხი. ევროპის სასამართლომ არა ერთ საქმეში დაადგინა, რომ როცა პირს აქვს საფუძვლიანი საჩივარი,⁸ რომ პოლიციის ან სახელმწიფო ხელისუფლების სხვა წარმომადგენელის მხრიდან ის გახდა მე-3 მუხლის საწინააღმდეგო ცუდი მოპყრობის მსხვერპლი, ეს საჩივარი განხილულ უნდა იქნეს სახელმწიფოს ზოგად ვალდებულებასთან ერთად, კონვენციის I მუხლთან მიმართებაში, რათა „მათი იურისდიქციის ფარგლებში ყველასათვის იქნას უზრუნველყოფილი კონვენციაში განსაზღვრული უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვა“. ეს კი თავისი შინაარსით მოითხოვს ჩატარდეს ეფექტური გამოძიება. ევროპის სასამართლოს განმარტებით, იმ შემთხვევაშიც კი თუ განმცხადებელი მტკიცებულებებით ვერ ადასტურებს, რომ ის გახდა მე-3 მუხლის საწინააღმდეგო მოპყრობის მსხვერპლი, თუმცა ფაქტებით დადასტურებულია, რომ შიდა დონეზე იგი მიმართავდა სამართალდამცავ ორგანოებს გამოეძიებიათ მის მიმართ ცუდი მოპყრობის ჩადენის ფაქტები, დადგება სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის საკითხი მე-3 მუხლის დარღვევის გამო, ვინაიდან სახელმწიფომ დაარღვია საქმის ეფექტურად გამოძიების ვალდებულება.⁹

საქმეში „პოლტარაცკი უკრაინის წინააღმდეგ“ სასამართლომ დაადგინა, რომ ცუდი მოპყრობის თაობაზე ჩატარებული გამოძიება იყო ზერელე, ზედაპირული და არ მოიცავდა სერიოზულ მცდელობას იმის დასადგენად, თუ რა მოხდა სინამდვილეში. შესაბამისად, ადგილი ჰქონდა მე-3 მუხლით გათვალისწინებული პროცედურული გარანტიის დარღვევას, კერძოდ, არ შესრულდა ვალდებულება, რომელიც უნდა განეხორციელებინა გამოძიებას განმცხადებლის საფუძვლიან საჩივარზე, რომ ის გახდა ცუდი მოპყრობის მსხვერპლი.

მნიშვნელოვანია იმის აღნიშვნა, რომ ზოგ შემთხვევაში, იმის გამო, რომ სახელმწიფომ დაარღვია ვალდებულება ჩაეტარებინა ეფექტური გამოძიება სასამართლო ადგენს მე-13 (სამართლიანი მისაგებლის უფლება) და არა მე-3 მუხლის დარღვევას.¹⁰ სასამართლომ დაასკვნა, რომ ეფექტური გამოძიების ჩატარების ვალდებულება მე-3 მუხლის მიხედვით, ყველა საქმის გამო არ წარმოიშობა, მაგრამ იმავდროულად, წარმოიშობა ეფექტური სამართლებრივი ზომის შესახებ მე-13 მუხლის შესაბამისად. საქმეებში, სადაც სასამართლო ადგენს სახელმწიფოს მხრიდან ეფექტური გამოძიების ვალდებულების დარღვევას, მსხვერპლის სიკვდილის მიზეზების გამო, მე-2 მუხლიდან გამომდინარე, ის სავალდებულო წესით არ დაადგენს მე-3 მუხლის დარღვევის ფაქტს ცუდი მოპყრობის ბრალდების გამოუძიებლობის გამო.¹¹

კონვენციის მე-13 მუხლის თანახმად, პირს რომელსაც გააჩნია მის მიმართ კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევის საფუძვლიანი პრეტენზია, უნდა მიენიჭოს ეფექტური დაცვის საშუალება. აღნიშნული კი ნიშნავს იმას, რომ პირი იყოს მომჩივანი და გააჩნდეს აუცილებელი პროცედურული გარანტიები სახელმწიფო მოხელეთა უკანონობის წინააღმდეგ. დაცვის ეფექტური საშუალება აქ გულისხმობს სრულყოფილი და ეფექტური გამოძიების წარმოებას დამნაშავე პირთა გამოვლენისა და დასჯის მიზნით.¹² ამ ფონზე კი მომჩივანისათვის საგამოძიებო პროცედურები ხელმისაწვდომი უნდა იყოს.¹³

ეფექტური გამოძიება ჩვეულებრივ გულისხმობს, რომ უნდა დაიკითხოს ყველა თვითმხილველი მოწმე და დასკვნები გაკეთდეს მხოლოდ მტკიცებულებათა საფუძველზე.¹⁴ ამასთან, უნდა მოითხოვდეს მსხვერპლისათვის კომპენსაციის გადახდის აუცილებლობას.¹⁵

ამგვარად, შეიძლება ითქვას, რომ პროცედურული დარღვევების გამო, სახელმწიფოს დაეკისრება პასუხისმგებლობა მე-3 თუ მე-13 მუხლების საფუძველზე, რაც დამოკიდებულია და გამომდინარეობს თითოეული საქმის ფაქტობრივი გარემოებებიდან. თუმცა, ამ ვალდებულების დარღვევისათვის, სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის საკითხი ნებისმიერ შემთხვევაში დგება, მიუხედავად იმისა, იქნება ეს მე-3 თუ მე-13 მუხლიდან გამომდინარე.

მე-3 მუხლში მოქცეული
მოპყრობის სახეები

კონვენციის მე-3 მუხლი მოიცავს მოპყრობისა და სასჯელის რამოდენიმე სახეს. თუმცა, ყველა სახის ცუდი მოპყრობა თუ სასჯელი არ ექცევა მე-3 მუხლით აკრძალულ მოპყრობათა რიცხვში. იმისათვის რომ ცუდი მოპყრობა ჩაითვალოს მე-3 მუხლით აკრძალულ ქმედებად, მან უნდა მიაღწიოს სისასტიკის მინიმალურ ზღვარს. მინიმალური ზღვარი კი „დამოკიდებულია საქმის ყველა გარემოებაზე, როგორიცაა მოპყრობის ხანგრძლივობა, მისი ფიზიკური და ფსიქიკური შედეგი, ზოგ შემთხვევაში, მსხვერპლის სქესი, ასაკი და ჯანმრთელობის მდგომარეობა“.¹⁶

ეს ფაქტორები მიიღება მხედველობაში იმის განსასაზღვრად, ჰქონდა თუ არა ადგილი წამებას ან მე-3 მუხლით აკრძალულ სხვა ქმედებას. მე-3 მუხლთან დაკავშირებული სირთულე მდგომარეობს იმაში, რომ არ არსებობს სტანდარტი, რომლის მიხედვითაც შეფასდება, თუ რომელი ქმედება წარმოადგენს წამებას, რომელი არაადამინურ ან ღირსების დამამცირებელ მოპყრობასა თუ სასჯელს. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ მე-3 მუხლში ჩამოთვლილ მოპყრობის ფორმებს შორის განსხვავების დადგენა აუცილებლობას არ წარმოადგენს. ერთადერთი მიზანი, რის გამოც სასამართლო განსხვავებას აკეთებს მე-3 მუხლში ჩამოთვლილ ქმედებებს შორის, არის კომპენსაციის ოდენობის განსაზღვრა კონვენციის 41-ე მუხლის შესაბამისად, ასევე სახელმწიფოთა რეპუტაციის საკითხი. როგორც წესი, უფრო სერიოზული შედეგები მოსდევს წამებაში სახელმწიფოს თანამონაწილეობას, რითაც ილახება მისი რეპუტაცია საერთაშორისო დონეზე. ზოგიერთ შემთხვევაში, სასამართლო საერთოდ არ ადგენს გამოკვეთილ განსხვავებას მე-3 მუხლით განსაზღვრულ მოპყრობის ფორმებს შორის. სასამართლო უბრალოდ აღნიშნავს, რომ მოპყრობამ მიაღწია მე-3 მუხლის მიზნებისათვის დადგენილ სისასტიკის მინიმალურ ზღვარს და შესაბამისად ადგილი ჰქონდა ამ უფლების დარღვევას.

წამება

როგორც უკვე ზემოთ ავღნიშნეთ, ევროპის ადამიანის უფლებათა კონვენცია ზუსტად არ განსაზღვრავს მე-3 მუხლში მოყვანილი მოპყრობის სახეებს. შესაბამისად, არ ადგენს წამების განსაზღვრებას, განსხვავებით გაეროს 1984 წლის კონვენციისა.¹⁷

მრავალწლიანი პრაქტიკის საფუძველზე, ევროპის სასამართლომ დაადგინა, რომ კონვენციის მე-3 მუხლის მიზნებისათვის წამება არის „შეგნებული არაადამიანური მოპყრობა, რომელიც იწვევს ძალზე სერიოზულ და სასტიკ ტანჯვას“.¹⁸ ევროსასამართლოს პრეცედენტული სამართლის მიხედვით, იმისათვის, რომ ქმედება მიჩნეული იქნას წამებად, აუცილებელია დადასტურდეს, რომ ცუდი მოპყრობა წინასწარ იყო განზრახული მსხვერპლისაგან აღიარების, ან სხვა სახის ინფორმაციის მისაღებად. საქმეში „აკსოი თურქეთის წინაღმდეგ“ სასამართლომ დაადგინა, რომ განმცხადებლის მიმართ ცუდი მოპყრობა იყო წინასწარგანზრახული და გარკვეული მომზადება იყო საჭირო მის განსახორციელებლად. როგორც ირკვევა, ის ჩაიდინეს განმცხადებლისაგან აღიარების, ან ინფორმაციის მოსაპოვებლად.¹⁹ ამასთან, მნიშვნელოვანია ისიც, რომ არ არის აუცილებელი ადგილი ჰქონდეს ფიზიკურ ძალადობას ან ფიზიკური და ფსიქიკური ზემოქმედების კომბინაციას. სასამართლოს პრეცედენტებით დგინდება, რომ სულიერი ტანჯვა თავისთავად შეესაბამება წამებას, თუ ის საკმაოდ სასტიკია.²⁰

არაადამიანური მოპყრობა ან სასჯელი

იმისათვის, რომ მოპყრობა ჩაითვალოს არაადამიანურად, როგორც უკვე ზემოთ აღვნიშნეთ, მან უნდა მიაღწიოს სისასტიკის მინიმალურ ზღვარს. განსხვავება წამებასა და არაადამინურ მოპყრობას შორის განისაზღვრება მიყენებული ტანჯვის ინტენსივობით. ამასთანავე, არ არის აუცილებელი, რომ ქმედება იყოს წინასწარგანზრახული იმისათვის, რომ ჩაითვალოს არაადამიანურ მოპყრობად, მაშინ როცა წამების დადგენისათვის განზრახვას განმსაზღვრელი მნიშვნელობა აქვს.

ფიზიკური ძალადობა ზოგიერთ საქმეში შეიძლება არ წარმოადგენდეს წამებას, თუმცა, მიუხედავად ამისა, შესაძლებელია დადგინდეს მე-3 მუხლის დარღვევა არაადამიანური მოპყრობის არსებობის გამო. უმეტეს შემთხვევაში არაადამინურ მოპყრობას ადგილი აქვს დაკავებულ პირთა მიმართ.²¹ იქ, სადაც ცემა შედარებით მცირე დაზიანებას იწვევს და არ არსებობს მისი ხანგრძლივი ფიზიკური ან ფსიქოლოგიური შედეგი, სასამართლო სავარაუდოდ დაადგენს, რომ მსხვერპლის მიმართ ადგილი ჰქონდა არაადამიანურ მოპყრობას და არა წამებას.

არაადამიანურ მოპყრობას შეესაბამება მოპყრობა, რომელიც უფრო ფიზიკურზე მეტად სულიერ ტანჯვას იწვევს. საქმეში ,,ირლანდია გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ ტერორიზმში ეჭვმიტანილი პირების მიმართ საათების განმავლობაში გამოყენებული იქნა ე.წ. ,,ხუთი ტექნიკა“. აიძულებდნენ მდგარიყვნენ ზემოთ აწეული გაშლილი ხელებით და განზე გადგმული ფეხებით, უკრძალავდნენ საკვების მიღებას და არ აძლევდნენ ძილის საშუალებას, ისმოდა მუდმივი ხმაური, ავალებდნენ სახეზე მუქი ფერის საკრავის ტარებას. სასამართლომ დაადგინა, რომ „ხუთი ტექნიკა“ კომბინირებული სახით, წინასწარი განწყობის გამოყენებით და საათობრივი ხანგრძლივობით, იწვევდა აშკარა ფიზიკურ დაზიანებას თუ არა, სულ მცირე ინტენსიურ ფიზიკურ და სულიერ ტანჯვას ამ პირებისათვის და მძიმე ფსიქიკურ აშლილობას დაკითხვის დროს. შესაბამისად, ეს წარმოადგენდა არაადამიანურ მოპყრობას მე-3 მუხლის თვალსაზრისით.

მსხვერპლის წინააღმდეგ ძალადობის მუქარა შეიძლება შეესაბამებოდეს არაადამიანურ მოპყრობას, თუ ამგვარი მუქარა საკმარისად რეალური და იმავდროულია. იმისათვის, რომ ამგვარი მოპყრობა ჩაითვალოს არაადამიანურად, აუცილებელია მან გამოიწვიოს ტანჯვის იმგვარი დონე, რაც ჩვეულებრივ დამახასიათებელია არაადამიანური მოპყრობისათვის.²²

სასამართლომ დაადგინა, რომ როდესაც სახელმწიფო პასუხისმგებელია, კონვენციის მე-2 მუხლის შესაბამისად, პირის გაუჩინარებაზე, ასევე შეიძლება დადგეს სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის საკითხი მსხვერპლის ოჯახის წევრისათვის მიყენებული სულიერი ტანჯვის გამო, მე-3 მუხლის შესაბამისად. თუმცა, ამისათვის განმცხადებელმა უნდა დაასაბუთოს, რომ მან განიცადა ძლიერი სულიერი ტკივილი მისი ახლობლის გაუჩინარების და იმ ფაქტის გამო, რომ სახელმწიფომ არ აწარმოა ეფექტური და სერიოზული გამოძიება გაუჩინარებული პირის ადგილსამყოფელის დასადგენად.²³ უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ სასამართლომ დაადგინა, რომ გაუჩინარებული პირის ოჯახის წევრი ყოველთვის არ არის მე-3 მუხლით აკრძალული მოპყრობის მსხვერპლი.²⁴

ზოგიერთმა მოპყრობამ შეიძლება გამოიწვიოს სულიერი ტანჯვა სისასტიკის იმ ხარისხით, რომელიც გათვალისწინებულია მე-3 მუხლით, როდესაც მოპასუხე სახელმწიფო პასუხისმგებელია პირის საცხოვრებელი სახლის განადგურებაზე.²⁵

არაადამიანური მოპყრობა არ უკავშირდება აუცილებლად პირის დაკავებას. საქმეში „დ“ გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ სასამართლომ მიიჩნია, რომ პირის გადაყვანა ავადმყოფობის უკანასკნელ სტადიაზე იმ ქვეყანაში, სადაც ის ვერ მიიღებდა აუცილებელ მკურნალობას, წარმოადგენდა არაადამიანური მოპყრობის რისკის საფრთხეში ჩაგდებას.

დამამცირებელი მოპყრობა ან სასჯელი

იმისათვის რომ ქმედება ჩაითვალოს დამამცირებელ მოპყრობად ან სასჯელად, იგი უნდა აღწევდეს სისასტიკის განსაზღვრულ დონეს. მოპყრობა მიჩნეულია დამამცირებლად თუ:

„მსხვერპლში წარმოშობს შიშის, ტანჯვისა და დამცირების გრძნობას, რომელსაც შეუძლია გამოიწვიოს დამცირება და შეიძლება ხელყოფილ იქნეს პიროვნების ფიზიკური და მორალური წინააღმდეგობის უნარი“.²⁶

მსჯავრდებულ პირს შეუძლია იჩივლოს მხოლოდ იმის გამო, რომ ის დაამცირეს, თუ მიყენებული შეურაცხყოფა გადააჭარბებს ნებისმიერი სასჯელისათვის დადგენილი შეურაცხყოფის საზღვრებს.²⁷ მე-3 მუხლის პირობის თანახმად, პირი შეურაცხყოფილი უნდა იყოს არა მის მიმართ გამოყენებული სასჯელის აღსრულების ფაქტით, არამედ აუცილებელია, რომ მსხვერპლი შეურაცხყოფილი იყოს საკუთარ თვალში. საქმეში „ტაირერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ სასამართლომ დადგინა, რომ მიუხედავად იმისა, რომ განმცხადებელს არ განუცდია სასტიკი ან ხანგრძლივი ფიზიკური ტანჯვა, მისი სასჯელი შეესაბამებოდა შეურაცხყოფას, სწორედ იმის გამო, რომ არღვევდა მე-3 მუხლის ერთ-ერთ უმთავრეს მიზანს, კერძოდ, პირის ღირსებასა და ფიზიკურ ხელშეუხებლობას. იმისათვის, რომ სასამართლო პროცედურის საფუძველზე განხორციელებული დაკავება და დაპატიმრება გახდეს მე-3 მუხლიდან გამომდინარე დამამცირებელი მოპყრობის საფუძველი, ნებისმიერ შემთხვევაში, უნდა იყოს განსაკუთრებული დონის და განსხვავდებოდეს ჩვეულებრივი დაკავებისა და დაპატიმრებისათვის დამახასიათებელი შეურაცხყოფის დონისაგან.²⁸ ჩვეულებრივ დაპატიმრების დროს ხელბორკილების გამოყენება არ წარმოადგენს დამამცირებელ მოპყრობას მე-3 მუხლის მიზნებისათვის. საქმეში ,,ოჯალანი თურქეთის წინააღმდეგ“ სასამართლომ დადგინა, რომ დაპატიმრებისას ხელბორკილების გამოყენების მიზანი იყო მხოლოდ წინააღმდეგობის გაწევის, საკუთარი თავისათვის ან სხვებისათვის ზიანის მიყენების მცდელობის თავიდან აცილება, შესაბამისად, არ მომხდარა მე-3 მუხლის დარღვევა.

პატიმრისათვის ხანგრძლივი დროის მანძილზე თვალის ახვევა, ცუდი მოპყრობის სხვა ფორმებთან ერთად, შესაძლოა იწვევდეს ძლიერ ფსიქოლოგიურ და ფიზიკურ ზეწოლას, რაც შეესაბამება დამამცირებელ ან არაადამიანურ მოპყრობას. თუმცა, სასამართლომ ყოველ საქმეზე უნდა გამოიკვლიოს ამგვარი მოპყრობის შედეგების ყველა გარემოება. საქმეში „ოჯალანი თურქეთის წინააღმდეგ“ სასამართლომ მიიჩნია, რომ ადგილი არ ჰქონია მე-3 მუხლით გათვალისწინებულ დამამცირებელ თუ არაადამიანურ მოპყრობას, რადგან განმცხადებლისათვის თვალების ახვევის მიზანი მისი გაქცევისა და სხვების დაზიანების თავიდან აცილება იყო, დაკითხვისას კი მას თვალები ახვეული არ ჰქონდა. საქმეში „სალმანი თურქეთის წინააღმდეგ“, მართალია სასამართლომ არ განიხილა განმცხადებლის თვალახვეულ მდგომარებაში დაკითხვა მე-3 მუხლის დარღვევის ფარგლებში, თუმცა თქვა, რომ მისი ამ მდგომარეობაში დაკითხვა აძლიერებდა მასში დაუცველობისა და შიშის გრძნობას. აქედან გამომდინარე, დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, რომ ამგვარი მოპყრობა, სულ მცირე, წარმოადგენს დამამცირებელ მოპყრობას კონვენციის მე-3 მუხლის თვალსაზრისით.

მე-3 მუხლის დარღვევას შესაძლოა ადგილი ჰქონდეს, როდესაც დაკავების პირობები, ქმნის არაადამიანურ და დამამცირებელ მოპყრობას.²⁹ შესაძლოა გადატვირთული დასაძინებელი სივრცე ქმნიდეს მე-3 მუხლის საწინააღმდეგო მოპყრობას.³⁰ ამასთან, არაადეკვატური გათბობა, სანიტარული პირობები, საკვები, დასვენებისა და გარე სამყაროსთან კონტაქტის გართულებული პირობა, შეესაბამება არაადამიანურ და დამამცირებელ მოპყრობას.³¹

ქმედება, რომელიც ამცირებს პირს წოდების, თანამდებობის, რეპუტაციის ან სხვა ხასიათის გამო, შეიძლება განიხილოს შეურაცხყოფად და შესაბამისად დაუპირისპირდეს მე-3 მუხლს, თუკი ის შეესაბამება სისასტიკის გარკვეულ დონეს, ისევე როგორც ქმედება, რომელიც მძიმე ფორმით შეურაცხყოფს პირს სხვათა წინაშე, ან აიძულებს მას იმოქმედოს საკუთარი ნებისა და რწმენის წინააღმდეგ.³² რასობრივი დისკრიმინაცია, გარკვეულ პირობებში, რიგ შემთხვევებში, განხილული იქნება როგორც დამამცირებელი. სასამართლომ დაადგინა, რომ დისკრიმინაციული ქმედება, რომელიც ხაზს უსვამს ზიზღს, უარყოფს პატივისცემას დისკრიმინირებული პიროვნებისადმი და ფაქტობრივად გამოყენებულია შეურაცხყოფისა და დამცირებისათვის, შეესაბამება მე-3 მუხლის საწინააღმდეგო დამამცირებელ მოპყრობას.³³

სახელმწიფო ხელისუფლების წარმომადგენლები ვალდებულნი არიან დაიცვან თავისუფლებააღკვეთილ პირთა ჯანმრთელობა. სათანადო სამედიცინო მეთვალყურეობის არ არსებობა შეიძლება გახდეს მე-3 მუხლის საწინააღმდეგო მოპყრობის საფუძველი.³⁴

ფსიქიატრიული დახმარების აღმოუჩენლობა დაკავებულთათვის, რომელთაც აწუხებთ სულიერი დაავადებები, ასევე შესაძლოა გახდეს მე-3 მუხლის დარღვევის საფუძველი.³⁵ ასევე დაუცველი პირებისათვის (მაგ: ინვალიდები) დაკავების პერიოდში ადეკვატური პირობების არ არსებობა შეიძლება შეესაბამებოდეს მე-3 მუხლის საწინააღმდეგო მოპყრობას.³⁶

მტკიცების ტვირთი

განმცახდებელმა უნდა დაამტკიცოს, რომ ის გახდა მე-3 მუხლით აკრძალული მოპყრობის მსხვერპლი. თუმცა ზუსტად დადგენილი არ არის, თუ რა სახის მტკიცებულებები შეიძლება ჩაითვალოს საკმარის მტკიცებულებად და რა არა. ამის გარკვევა შესაძლოა მხოლოდ სასამართლოს პრაქტიკის განხილვის შედეგად, როგორც წესი, სასამართლო ყოველი კონკრეტული საქმის გარემოებებიდან გამომდინარე განსაზღვრავს მტკიცების საკმარის-არასაკმარისობის საკითხს.³⁷

თუმცა, მტკიცების ტვირთი განმცხადებლიდან მთავრობაზე გადადის, თუ პირი ჯანმრთელ მდგომარეობაში იქნა დაკავებული პოლიციის მიერ, მაგრამ გათავისუფლებისას აღმოაჩნდება დაზიანება. ამ პირობებში სახელმწიფოს ეკისრება ვალდებულება, წარმოადგინოს სარწმუნო განმარტება დაზიანების მიყენების თაობაზე, რომლის დაუდასტურებლობა წარმოშობს მე-3 მუხლის დარღვევას.³⁸

მტკიცების ტვირთი სახელმწიფოზე გადადის იმ პირთა საქმეებშიც, რომლებიც დაზიანებას იღებენ დაკავების პროცესში. ამ შემთხვევაშიც სახელმწიფომ უნდა ამტკიცოს, რომ დაპატიმრების დროს ძალის გამოყენების პროცესი არ მიმდინარეობდა გადაჭარბებული სიმკაცრით.³⁹

______________________________

¹ მე-15 მუხლი

² Tomasi v. France; A 241-A para 115 (1992);

³ Ireland v. UK; A 25 para 163 (1978);

⁴ Chahal v. UK (App. 22414/93), 1996 15 Novenber Judgment; (1997) 23 ECHR 413.

⁵ Ireland v. UK; 1978, 159 (6.3.1);

⁶ A v. UK (1998) and Z v. UK (2001);

⁷ Costello-Roberts v. UK, 1993

⁸ საფუძვლიანად ჩაითვლება საჩივარი, რომელიც მოიცავს სულ მცირე რაიმე მტკიცებულებას. მაგ. თუ მსხვერპლს გააჩნია სამედიცინო ცნობა, რომ მას მიადგა დაზიანება სადავო პერიოდის განმავლობაში, ანდა თუ საჩივარი შეიტანეს მოსამართლესთან და მსხვერპლისადმი მიყენებული დაზიანებების ნახვა შესაძლებელია.

⁹ Veznedarodlu v. Turkey (app. 25803/94), judgment of 28 July 1999; Assenov v. Bulgaria; Aydin v. Turkey (app. 23178/94), Judgment of 25 September 1997.

¹⁰ ილჰანი v. Turkey, 2000.

¹¹ Angelova v. Bulgaria, 2002.

¹² ასენოვი ბულგარეთის წინააღმდეგ, 1998.

¹³ ილჰანი თურქეთის წინააღმდეგ, 2000.

¹⁴ ასენოვი ბულგარეთის წინააღმდეგ, 1998, პუნქტი 102 (თავი 6.3.2.2.)

¹⁵ აკსოი თურქეთის წინააღმდეგ, 1996, პუნქტი 98.

¹⁶ Ireland v. UK, A 25 para 162 (1978)

¹⁷ გაეროს 1984 წლის კონვენცია წამების, სხვა სასტიკი, არაადამიანური და დამამცირებელი მოპყრობისა და სასჯელის წინაღმდეგ. წამება - კონვენციის 1 მუხლი.

¹⁸ Ireland v. UK

¹⁹ აკსოი თურქეთის წინააღმდეგ, 1996, პუნქტი 64 (თავი 6.2.2).

²⁰ Ireland v. UK; Cyprus v. Turkey

²¹ ტომაზი საფრანგეთის წინააღმდეგ (1993); დენიზცი თურქეთის წინააღმდეგ (2001).

²² კემბელი და კოსანსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, 1982, პუნქტი 26 (თავის 6.2.3.1)

²³ ქურთი თურქეთის წინააღმდეგ, (1998)

²⁴ იხ. საკისი თურქეთის წინააღმდეგ (1999), ასევე, საკისი თურქეთის წინააღმდეგ (1999).

²⁵ იხ. ბილჯინი თურქეთის წინააღმდეგ (2000) და დულასი თურქეთის წინააღმდეგ (2001).

²⁶ იხ. ირლანდია გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (1978).

²⁷ იხ. ტაირერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, 1978, პუნქტი 30

²⁸ ოჯალანი თურქეთის წინააღმდეგ, 2003

²⁹ დუგოზი საბერძნეთის წინააღმდეგ, 2001.

³⁰ იხ. ასევე კალაშნიკოვი რუსეთის წინაღმდეგ, 2001; პოლტარაცკი უკრაინის წინააღმდეგ, 2003; ხოხლიჩი უკრაინის წინააღმდეგ, 2003 და კუზნეცკო უკრაინის წინააღმდეგ, 2003.

³¹ იხ. გერმანია საბერძნეთის წინააღმდეგ, 2000

³² იხ. აღმოსავლეთ აფრიკელი აზიელები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ,

³³ იხ. აბდულაზიზი, კაბალესი და ბალკანდალი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, 1985.

³⁴ იხ. ილჰანი თურქეთის წინააღმდეგ (2000); ჰუტარდო შვეიცარიის წინააღმდეგ (1994); პ უნგრეთის წინააღმდეგ (1998); მუესლი საფრანგეთის წინააღმდეგ (2002); მაკგლინჩი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (2003).

³⁵ იხ. ჰერზეგფალვი ავსტრიის წინააღმდეგ, 1992; კუდლა პოლონეთის წინააღმდეგ, 2000.

³⁶ პრაისი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ.

³⁷ იხ. საქმეები: ტომაზი საფრანგეთის წინააღმდეგ, 1993; აიდინი თურქეთის წინააღმდეგ, 1997; ინდელიკატო იტალიის წინააღმდეგ, 2001; ლაბიტა იტალიის წინააღმდეგ, 2000; ტანლი თურქეთის წინააღმდეგ, 2001.

³⁸ იხ. აქსოი თურქეთის წინააღმდეგ, 1996. ასევე, ბერკთეი თურქეთის წინააღმდეგ, 2001.

³⁹ იხ. რეჰბოკი სლოვენიის წინააღმდეგ, 2000. ბერლინსკი პოლონეთის წინააღმდეგ, 2002.

ევროპის ადამიანის უფლებათა დაცვის კონვენციის მე-4 მუხლის თანახმად:

1. არავინ შეიძლება იყოს მონობაში ან ყმობაში;

2. არავის შეიძლება მოეთხოვოს იძულებითი ან სავალდებულო შრომის განხორციელება;

3. ამ მუხლის მნიშვნელობით ტერმინი ,,იძულებითი ან სავალდებულო შრომა“ არ მოიცავს:

ა) ნებისმიერ სამუშაოს, რომელიც უნდა შესრულდეს ამ კონვენციის მე-5 მუხლის დებულებების შესაბამისად, ჩვეული წესით განხორციელებული თავისუფლების აღკვეთისას ან ასეთი თავისუფლების აღკვეთისაგან პირობით გათავისუფლების განმავლობაში;

ბ) სამხედრო ხასიათის ნებისმიერ სამსახურს, ან სავალდებულო სამხედრო სამსახურის ნაცვლად დაკისრებულ სამსახურს იმ ქვეყნებში, სადაც შინაგანი მრწამსის თანახმად, სამხედრო სამსახურის გავლის მოწინააღმდეგენი აღიარებულნი არიან;

გ) ნებისმიერ სამსახურს, რომელიც დაკისრებულია საგანგებო მდგომარეობის ან უბედური შემთხვევის დროს, რაც საფრთხეს უქმნის საზოგადოების სიცოცხლეს ან კეთილდღეობას;

დ) ნებისმიერ სამუშაოს ან სამსახურს, რომელიც შეადგენს ჩვეულებრივ სამოქალაქო ვალდებულებათა ნაწილს.

მე-4 მუხლის პირველი პუნქტი ადგენს, რომ „არავინ შეიძლება იყოს მონობაში ან ყმობაში“. მონობა ევროსასამართლოს მიერ განხილულ არც ერთ საქმეში არ არის განმარტებული. ასეთ შემთხვევაში სახელმძღვანელოდ მიიღება ერთა ლიგის ეგიდით მიღებული 1926 წლის საერთაშორისო კონვენცია ,,მონობისა და მონებით ვაჭრობის გაუქმების შესახებ,“ რომელიც ითვლება ადამიანის უფლებათა სფეროში პირველ საერთაშორისო ხელშეკრულებად. საყოველთაო დეკლარაციის მე-4 მუხლში მონობა განმარტებულია, როგორც პირის სტატუსი ან მდგომარეობა, როდესაც მის მიმართ ხორციელდება საკუთრების უფლება, რაიმე შესაძლო ფორმით. რაც შეეხება მონობისა და იძულებით მდგომარეობის აკრძალვას, სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის მე-8 მუხლი განსხვავდება საყოველთაო დეკლარაციის მე-4 მუხლისგან მხოლოდ იმით, რომ მასში მონობას და იძულებით შრომას ეხება ორი განსხვავებული პუნქტი. მე-8 მუხლის მესამე პუნქტი კრძალავს იძულებით და სავალდებულო შრომას იმავე ფორმულირებით, როგორც ადამიანის უფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის მე-4 მუხლის მე-2 პუნქტი და ამავე დროს ორივე მუხლში არის მთელი რიგი გამონაკლისები იძულებითი და სავალდებულო შრომის აკრძალვასთან მიმართებაში. რომანულ სამართალში, მონა იყო სხვა პირის საკუთრება და ამცირებდა სხვა პირების სამართლებრივ ქმედუნარიანობას. ყმობის სტატუსი და მდგომარეობა არ მოიცავს საკუთრებას და განსხვავდება მონობისგან ამ მიმართებით. ყმობისა და იძულებითი შრომის განსხვავებისას კომისიამ ვან დროგენბროეკის საქმეში (CASE OF VAN DROOGENBROECK v. BELGIUM) დაადგინა: ,,შეიძლება ჩაითვალოს, რომ სხვა პირის მიმართ გარკვეული სამსახურის შესრულების ვალდებულების გარდა, ყმობის არსი დამატებით მოიცავს პირის ვალდებულებას, იცხოვროს სხვის საკუთრებაში და არ ჰქონდეს შესაძლებლობა შეცვალოს თავისი პირობები“.

მე-4 მუხლის პირველი პუნქტზე მითითებას ძირითადად აკეთებენ პირები, რომლებიც იმყოფებიან პატიმრობაში, რაც, თავის მხრივ, დაკავშირებულია მათ ვალდებულებასთან იმუშაონ თავისუფლების აღკვეთის პერიოდში. კომისია ასეთ შემთხვევებში აკეთებს განმარტებას, რომ ტერმინი ,,მონობა“ არ ვრცელდება ისეთ მდგომარეობაზე, რომელშიც, როგორც წესი, იმყოფებიან სასჯელმისჯილები მსოფლიოს უმეტეს ქვეყნებში და რომელიც, კონვენციის მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის მოქმედების არეალში ხვდება.

ვან დროგენბროეკის საქმეში განმცხადებელი ამტკიცებდა, რომ მისი, როგორც რეციდივისტის სახელმწიფოს განკარგულებაში გადაცემამ, გამომდინარე იქედან, რომ ის იმყოფებოდა საჯარიმო კოლონიაში, სადაც ვალდებული იყო ემუშავა და ადმინისტრატორის ნებართვის გარეშე არ ჰქონდა უფლება დაეტოვებინა სამუშაო ადგილი, გამოიწვია მისი იძულებითი შრომის მდგომარეობაში ყოფნა. კომისიამ და სასამართლომ გამოთქვა მოსაზრება, რომ ამ შემთხვევაში არ დგას საკითხი იძულებითი შრომის მდგომარეობაში ყოფნაზე, რადგანაც მიღებული ზომა იყო შემოსაზღვრული დროის ფარგლებში, შესაძლებელი იყო მისი შემდგომში გადახედვა და მიღებულ იქნა სასამართლოს მიერ სისხლის სამართლებრივი განხილვის შემდეგ. შესაბამისად, ყოველივე ზემოხსენებულმა არ იმოქმედა პირის სამართლებრივ სტატუსზე.

ანალოგიური დასკვნები გაკეთდა გადაწყვეტილებაში ჯარისკაცი ყმაწვილების განაცხადის მიღების საკითხთან დაკავშირებით, რომელშიც ოთხი ახალგაზრდა მამრობითი სქესის მოქალაქე შევიდა სამხედრო-საზღვაო ძალების სამსახურში 15-16 წლის ასაკში 9 წლის ვადით. ისინი აცხადებდნენ, რომ სამსახური, რომლის შესრულების ვალდებულებაც ჰქონდათ მათ, გათავისუფლების უფლების არსებობის გარეშე, წარმოადგენს იძულებითი შრომის მდგომარეობაში ყოფნას. კომისიამ დაადგინა, რომ მათი სამსახური წარმოადგენს „იძულებითი და სავალდებულო შრომის“ აკრძალვის დებულებიდან გამონაკლისს, მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტის ,,ბ“ ქვეპუნქტის შესაბამისად. კომისიამ შემდგომში აღნიშნა, რომ დებულება, რომელიც მკვეთრად ყოფს სამხედრო სამსახურს ,,იძულებითი და სავალდებულო შრომის“ ტერმინის გამოყენების სფეროდან, არ ათავისუფლებს იძულებითი ხასიათის ასეთ სამსახურს ყველა იმ გარემოების მხედველობაში მიღებითაც კი, რომელსაც მოიცავს მონობა ან იძულებითი შრომის მდგომარეობაში ყოფნა.

ევროკონვენციის მე-4 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად: „არავის შეიძლება მოეთხოვოს იძულებითი ან სავალდებულო შრომის განხორციელება“; ასეთი შრომა არ მოიცავს შემთხვევას, როდესაც ადვოკატი უფასოდ ახორციელებს მომსახურებას სოციალურად დაუცველი მოქალაქისთვის. ვან დერ მიუსელი ბელგიის წინააღმდეგ საქმეში (CASE OF VAN DER MUSELEV. BELGIUM), განმცხადებელი იყო მოსწავლის ადვოკატი, რომელიც ახორციელებდა იურიდიულ მომსახურებას. როგორც სასამართლომ აღნიშნა, ეს იყო დიდი ხნის ტრადიცია ბელგიაში და კონვენციის ხელშემკვრელ ზოგიერთ სხვა სახელმწიფოში, რომლის შესაბამისად იურიდიული დახმარების უზრუნველყოფა ხდებოდა ვოლუნტარულ საწყისებზე იურისტი პროფესიონალების მიერ და არა სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებული იურიდიული დახმარების პროგრამის ფარგლებში. სასამართლომ იმსჯელა, რომ განმცხადებლისათვის მოთხოვნილი სამუშაო შესრულებული იყო მე-4 მუხლის მე-2 პუნქტის მოქმედების ფარგლებში. ვან დერ მიუსელმა - განმცხადებელმა, უდაოდ თვითონ აირჩია ადვოკატის პროფესია, რომელიც ბელგიაში თავისუფალ პროფესიას წარმოადგენს და, წესების შესაბამისად, რადგანაც ტრადიციით დამკვიდრებული იყო ის ფაქტი, რომ ადვოკატები ხანდახან უფასოდ ახორციელებენ წარმომადგენლობას, ის დასაწყისშივე თანახმა იყო უფასოდ შეეთავაზებინა თავისი მომსახურება, ხარჯების ანაზღაურების გარეშე. იმისათვის, რომ გამხდარიყო ადვოკატი, ის უნდა დათანხმებოდა ასეთ პირობებს. „იძულებითი და სავალდებულო შრომის“ მნიშვნელობიდან გამომდინარე სასამართლომ დაადგინა, რომ: განმცხადებლის წინასწარი თანხმობა არ იძლევა საფუძველს დავასკვნათ, რომ მასზე დაკისრებული ვალდებულება, იურიდიულ დახმარებასთან დაკავშირებით, წარმოადგენს სავალდებულო შრომას კონვენციის მე-4 მუხლის მე-2 პუნქტის მიზნების შესაბამისად.

მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტში ჩამოყალიბებული ოთხი კატეგორია ეხება ისეთ სიტუაციებს, როდესაც გარკვეული სამუშაო ან სამსახური შეიძლება განისაზღვროს (სახელმწიფოს მიერ ან კანონით სხვათა ინტერესების შესაბამისად) მე-4 მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული ამკრძალავი ნორმის მხედველობაში მიღების გარეშე. ძირითადი წესის სახით აღნიშნული შეზღუდვა შემოღებულ იქნა შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის (I) 1930 წლის კონვენციის საფუძველზე.

პირველი კატეგორია ეხება ისეთ შრომით საქმიანობას, რომელშიც თავისუფლებააღკვეთილი პირები არიან ჩაბმულნი ევროკონვენციის მე-5 მუხლის შესაბამისად. ეს ნიშნავს, რომ შრომა ციხეებსა და თავისუფლების აღკვეთის სხვა ადგილებში, მათ შორის საავადმყოფოებში, არ არის აკრძალული.

მეორე კატეგორია ეხება სამხედრო და სხვა სახის სამსახურს, რომელიც შეიძლება უკავშირდებოდეს იმ პირებს, რომლებიც უარს აცხადებენ სამხედრო ან სხვა სახის სამსახურზე მრწამსის გამო, იმ ქვეყნებში, სადაც ეს აღიარებულია კანონით. ევროკონვენციის თანახმად, ეს დებულება ვრცელდება ნებაყოფლობით სამხედრო სამსახურზეც.

მესამე კატეგორია ეხება ისეთ სიტუაციებს, როდესაც საგანგებო მდგომარეობის ან ბუნებრივი კატასტროფის გამო საფრთხე ექმნება მთელი საზოგადოების სიცოცხლეს ან კეთილდღეობას. ასეთ შემთხვევებში „სამსახურს“ შეიძლება მიეცეს სავალდებულო ხასიათი.

მეოთხე კატეგორია მოიცავს ნებისმიერ სამუშაოს ან სამსახურს, რომელიც “ჩვეულებრივ სამოქალაქო ვალდებულებათა“ ნაწილს შეადგენს, რაც მოიცავს სავალდებულო სახანძრო სამსახურსაც. მთავარ მიზანს წარმოადგენს განისაზღვროს ვალდებულებები, რომელთა შესრულებაც ყველა მოქალაქის მოვალეობაა. მაგალითად ისეთი, როგორიცაა უმწეოთა დახმარება, ოფიციალური დაბეგვრისათვის საჭირო დოკუმენტაციის შევსება, უსაფრთხოების წესების დაცვა და სხვა მსგავსი ტიპის მოქმედებები. ჯერჯერობით გადაუწყვეტელია საკითხი იმის შესახებ, შეიძლება თუ არა ამ კატეგორიაში შევიყვანოთ ისეთი განსაკუთრებული ვალდებულებები, რომელიც დამახასიათებელია ყველა პროფესიისთვის (ექიმებისათვის მოინახულონ ავადმყოფები, ფარმაცევტებისათვის მოამზადონ წამალი, იურისტებისთვის კი გაუწიონ კლიენტებს უფასო იურიდიული დახმარება).

საქმეში ,,ვან დერ მიუსელი ბელგიის წინააღმდეგ“ ახალგაზრდა იურისტმა განაცხადა, რომ მასზე დაკისრებული მოთხოვნა, განეხორციელებინა უფასო იურიდიული დახმარება ღატაკი კლიენტებისთვის წარმოადგენს სავალდებულო შრომას. კომისია განიხილავდა მსგავსი ტიპის საჩივრებს ავსტრიელი და გერმანელი იურისტებისგან. მიღებულ იქნა განხვავებული გადაწყვეტილებები, რომელთა ნაწილმა დააკმაყოფილა ზოგიერთი საჩივარი, მაგრამ მათ ვერ გადაწყვიტეს მე-4 მუხლის განმარტების საკითხი. ვან დერ მიუსელის საქმეში სასამართლომ, როგორც კომისიის უმეტესმა წევრებმა, გააკეთა დასკვნა, რომ ყველა გარემოების გათვალისწინებით, ბელგიის კანონმდებლობით დაკისრებული ვალდებულებები, არ არის ევროკონვენციის მე-4 მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული ,,იძულებითი და სავალდებულო შრომის“ იდენტური, ამიტომ აღარ არსებობდა აუცილებლობა გარკვეულიყო, ხვდებოდა თუ არა აღნიშნული სამუშაო ევროკონვენციის მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტით განსაზღვრული „ჩვეულებრივი სამოქალაქო ვალდებულებების“ ფარგლებში.

ევროკონვენციის მეხუთე მუხლის პირველი პუნქტი მიუთითებს, რომ ყოველ ადამიანს უფლება აქვს იყოს თავისუფალი. თავისუფლება პირს შეიძლება წაერთვას მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევებში. შესაბამისად, ეს მუხლი ამ შეუზღუდავი უფლების განმტკიცებით იწყება „ყოველ ადამიანს აქვს თავისუფლებისა და პირადი უსაფრთხოების უფლება და იგი შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ გამომონაკლის შემთხვევებში კანონით დადგენილი წესით“. უფრო მეტიც, თავისუფლების პრეზუმფცია ხაზგასმულია მე-5 მუხლის იმპერიატიული მოთხოვნით, რომ თავისუფლება არ უნდა იქნეს წართმეული იმაზე მეტი ვადით, ვიდრე ეს აბსოლურად აუცილებელია და რომ თავისუფლების შეზღუდვის შემთხვევაში შესაძლებელი იყოს მისი სწრაფად აღდგენა.

კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი იმპერატიულად მოითხოვს, რომ ნებისმიერი თავისუფლების შეზღუდვა მოხდეს ,,კანონით დადგენილი წესით”. ყოველი შემდგომი პუნქტი, რომელიც ითვალისწინებს თავისუფლების შეზღუდვას, გულისხმობს, რომ იგი კანონიერი იყოს. ევროსასამართლოს განმარტებით, კანონიერების მოთხოვნა ეხება, როგორც დაკავების პროცესს, ასევე დაკავების საფუძველსაც. უფრო მეტიც, კანონიერება გულისხმობს, რომ ნებისმიერი დაკავება უნდა განხორციელდეს ქვეყნის შიდა კანონმდებლობისა და ევროკონვენციის შესაბამისად და არ იყოს თვითნებური.

საქმეში ,,ასანიძე საქართველოს წინააღდმეგ“ ევროსასამართლომ აღნიშნა: „მე-5 მუხლის დებულებები მოითხოვს, რომ პატიმრობა განხორციელდეს „კანონით განსაზღვრული წესის შესაბამისად“ და რომ ეროვნული სასამართლოების მიერ მე-5 მუხლის მოქმედების სფეროში გამოტანილი ნებისმიერი გადაწყვეტილება შეესაბამებოდეს თავისუფლების აღკვეთის დროისათვის მოქმედი კანონმდებლობით განსაზღვრულ პროცესუალურ და მატერიალურ მოთხოვნებს“. კონვენცია აქ უწინარესად მიუთითებს ეროვნულ კანონმდებლობაზე, მაგრამ იგი ასევე მოითხოვს, რომ თავისუფლების ნებისმიერი აღკვეთა შესაბამისობაში იყოს მე-5 მუხლის მიზნებთან, სახელდობრ, თვითნებობისაგან ადამიანთა დაცვასთან. წინამდებარე საქმეში განმცხადებელი დაპატიმრებული იყო აჭარის ხელისუფლების ორგანოების მიერ მე-5 მუხლის 1-ლ (გ) პუნქტში განსაზღვრული მიზნებისათვის, თუმცა ხსენებული სიტუაცია დასრულდა საქართველოს უზენაესი სასამართლოს მიერ 2001 წლის 29 იანვარს განმცხადებლის გამართლებით. სასამართლომ მისი დაუყოვნებელი გათავისუფლებაც ბრძანა. ამის შემდეგ, იმ ფაქტის მიუხედავად, რომ მისი საქმის ხელახალი განხილვა არ დაწყებულა და არც მის პატიმრობასთან დაკავშირებით რაიმე შემდგომი სასამართლო ბრძანება ყოფილა გაცემული, განმცხადებელი პატიმრობაში დარჩა. ასე რომ, არ არსებობდა რაიმე საკანონმდებლო ნორმა ან სამართლებრივი საფუძველი 2001 წლის 29 იანვრის შემდეგ განმცხადებლისათვის თავისუფლების აღკვეთისა. ამიტომაც, პატიმრობა არ შეიძლება გამართლებული იქნეს კონვენციის მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის რომელიმე ქვეპუნქტით. სასამართლოს მიაჩნია, რომ ადამიანის განუსაზღვრელი და განუჭვრეტელი ვადით პატიმრობა, რომელიც არ ემყარება კანონით გათვალისწინებულ დებულებას ან სასამართლოს გადაწყვეტილებას, შეუსაბამოა სამართლებრივი გამჭვირვალობის პრინციპთან, თვითნებურია და ეწინააღმდეგება კანონის უზენაესობის ფუნდამენტურ ასპექტებს. შესაბამისად, სასამართლო ადგენს, რომ 2001 წლის 29 იანვრის შემდეგ განმცხადებლის პატიმრობა თვითნებურია, რაც ეწინააღმდეგება კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის დებულებებს.

თავისუფლების შეზღუდვის შემთხვევაში, თავდაპირველად აუცილებელია შემოწმდეს დაცული იყო თუ არა შესაბამისი ეროვნული კანონმდებლობის მოთხოვნები. ამისათვის კი საჭიროა გაირკვეს იყო თუ არა დაცული შიდა კანონმდებლობით გათვალისწინებული ესა თუ ის სავალდებულო პროცედურა ან არსებობს თუ არა სასამართლოს ნორმა, რომელიც ითვალისწინებს დაკავების დროს კონკრეტული პირის მიმართ მიღებულ ზომებს.

საქმეში „ვან დერ ლეერი ნიდერლანდების წინააღმდეგ“ სასამართლომ დაადგინა მე-5 მუხლის პირველი ნაწილის დარღვევა, ვინაიდან ქალბატონი მოთავსებულ იქნა ფსიქიატრიულ კლინიკაში ისე, რომ საქმის განმხილველმა მოსამართლემ არ შეასრულა ეროვნული კანონმდებლობის მოთხოვნა, რომლის თანახმადაც, იგი ჯერ უნდა დაკითხულიყო. ამ შემთხვევაში ადგილი ჰქონდა აუცილებელი პროცესუალური წესების დარღვევას და ამიტომ მაშინაც თუ დადგინდება, რომ გადაწყვეტილება ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში მოთავსების შესახებ (თავისუფლების შეზღუდვა) არსებითად სწორი იყო, დაკავება ცნობილ უნდა იქნას არაკანონიერად.

დაკავებისათვის კანონიერი საფუძვლების არსებობის მოთხოვნა ვრცელდება თავისუფლების აღკვეთის მთელ პერიოდზე. მთელ რიგ შემთხვევებში სასამართლომ დაადგინა მეხუთე მუხლის დარღვეევა, მაშინ როცა პირის თავდაპირველი დაკავება იყო კანონიერი, მაგრამ ამ კანონიერმა საფუძვლებმა შემდგომში შეწყვიტეს არსებობა.

კონვენციის მე-5 მუხლის პირველ ნაწილში მოყვანილი თავისუფლების შეზღუდვის დასაშვებობის ექვსივე შემთხვევა¹ წარმოადგენს ამომწურავ ჩამონათვალს, რომლებიც განიმარტება ვიწრო გაგებით. ამდენად, მე-5 მუხლი გამორიცხავს თავისუფლების შეზღუდვის ისეთ შემთხვევებს, რომლებიც არ არის გათვალისწინებული ამ ჩამონათვალში მაშინაც კი, როცა ეს დაშვებულია ქვეყნის შიდა კანონმდებლობით და მისი გამოყენება სწორად მოხდა.

ზოგიერთ შემთხვევაში, ეროვნული კანონმდებლობა, მართალია შეესაბამება ევროკონვენციის სტანდარტებს, მაგრამ კონკრეტულ ვითარებაში მისი გამოყენება შეიძლება კვალიფიცირებულ იქნეს როგორც თვითნებობა. ამას ადგილი ექნება მაშინ, როცა თავისუფლების შეზღუდვას იყენებენ ისეთ შემთხვევებში, როცა ეს არც ისე აუცილებელია. საქმეზე „ვიტოლდ ლიტვა პოლონეთის წინააღმდეგ“ მიუხედავად იმისა, რომ არსებობდა განმცხადებლის დაკავების კანონიერი საფუძველი და ეს დაკავება კონვენციის მე-5 მუხლის 1-ლი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტის შესაბამისად განხორციელდა ევროსასამართლომ დაკავება არაკანონიერად მიიჩნია, ვინაიდან დაკავებული პირი ბრმა იყო და აუცილებლობას არ წარმოადგენდა მისი დაკავება - იგი არანაირ საშიშროებას არ უქმნიდა არც სხვას და არც თავის თავს.

კონვენციის მე-5 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, ყოველი თავისუფლებაშეზღუდული პირი მისთვის გასაგებ ენაზე უნდა იყოს ინფორმირებული მისი დაკავების მიზეზების და წაყენებული ბრალდების შესახებ. თავისუფლებაშეზღუდული პირი უნდა აცნობიერებდეს მიმდინარე მოვლენებს და უნდა შეეძლოს განსაზღვროს როგორ გაასაჩივროს ეს ფაქტი. კონვენციის მე-5 მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული დაკავების მიზეზების განმარტების ვალდებულება შეეხება პირს, რომელიც „დაკავებულია“ და „ბრალდების“ არსებობას. ამგვარი ფორმულირება არ წარმოადგენს იმ დასკვნის გამოტანის საფუძველს, რომ დაკავების მიზეზების შეტყობინების აუცილებლობა წარმოიშობა მხოლოდ სისხლისამართლებრივი პროცესის კონტექსტში. მკაცრად არის დადგენილი, რომ ასეთი მიზეზები პირს უნდა შეატყობინონ თავისუფლების შეზღუდვის ყველა შემთხვევაში. პირი ვერ შეძლებს განახორციელოს თავისი უფლება, გაასაჩივროს თავისუფლების შეზღუდვის კანონიერება, როგორიც არ უნდა იყოს ის, თუ არ იქნება ინფორმირებული დაკავების მიზეზების შესახებ. უფრო მეტიც, ეს ვალდებულება გამოიყენება თავისუფლების შეზღუდვის ყველა შემთხვევაში, განმეორებითი დაკავებაც, პირის დროებით განთავისუფლების შემდეგ, კვლავ მოითხოვს განმარტებას მაშინაც კი, როცა თავდაპირველი დაკავებისას ასეთი განმარტება მიცემული იყო.

საქმეში „შამაევი და სხვები საქართველოსა და რუსეთის წინააღმდეგ“ ევროსასამართლომ აღნიშნა „2002 წლის 23 აგვისტოს და 13 სექტემბერს, საქართველოს გენერალური პროკურატურის სტაჟიორები შეხვდნენ მხოლოდ ათ განმცხადებელს, რომლებსაც არ გადაეცათ საკმარისი ინფორმაცია მათ ექსტრადიციის პროცედურასთან დაკავშირებულ პატიმრობაზე ევროკონვენციის მე-5 მუხლის მე-2 პუნქტის მიზნების შესაბამისად... მეხუთე მუხლის მეორე პუნქტი არ მოითხოვს, რომ პირს წარედგინოს საქმის მთელი მასალები, მაგრამ მან უნდა მიიღოს საკმარისი ინფორმაცია, რომელიც შესაძლებლობას მისცემს სადავო გახადოს მისი პატიმრობა მუხუთე მუხლის მეოთხე პუნქტის შესაბამისად“. ვინაიდან განმცხადებლებმა ვერ მიიღეს საკმარისი ინფორმაცია, რომელიც მათ შესაძლებლობას მისცემდათ სადავო გაეხადათ მათი ექსტრადიციასთან დაკავშირებული პატიმრობა ევრო-სასამართლომ დაადგინა მეხუთე მუხლის მეორე და მეოთხე პუნქტების დარღვევა.

მე-5 მუხლის მე-2 პუნქტის ერთ-ერთი მოთხოვნაა ის, რომ განმარტება დაკავების მიზეზების შესახებ გასაგებად უნდა იყოს ფორმულირებული. არის შემთხვევები, როცა თავისუფლებააღკვეთილ პირს არ გააჩნია საკმარისი ინტელექტუალური შესაძლებლობები ან პროფესიული ცოდნა, რათა მისთვის გასაგები იყოს კანონის ენა. მთავარია, რომ თავისუფლებაშეზღუდულ პირს ესმოდეს, თუ რა ხდება მის თავს. იმ შემთხვევაში, როცა თავისუფლებაშეზღუდული პირი არ ფლობს სამართალწარმოების ენას, განმარტება მიცემული უნდა იქნეს თარჯიმნის მეშვეობით მისთვის გასაგებ ენაზე.

ევროკონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი ადგენს, რომ დაკავებული ან დაპატიმრებული პირი დაუყოვნებლივ უნდა იქნეს წარდგენილი მოსამართლესთან ან სხვა თანამდებობის პირთან, რომელიც უფლებამოსილია განახორციელოს სასამართლოს ფუნქციები. მოსამართლემ, რომელსაც წარედგინება თავისუფლებააღკვეთილი პირი უნდა მიიღოს ერთ-ერთი შემდეგი გადაწყვეტილება: ან გაათავისუფლოს აღნიშნული პირი, ან გააგრძელოს პატიმრობის ვადა. ეს უნდა მოხდეს გონივრულ ვადაში, თუმცა პატიმრობის ვადის გაგრძელება საფუძვლიანი იქნება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ საამისოდ არსებობს საკმარისი მიზეზი, ისეთი როგორიც არის საშიშროება იმისა, რომ პირი მიიმალება, ხელს შეუშლის საქმეზე ჭეშმარიტების დადგენას ან ჩაიდენს ახალ დანაშაულს. მაშინაც კი, როცა არსებობს პატიმრობის ვადის გაგრძელების საფუძველი, არსებობს მოთხოვნა იმისა, რომ წინასწარი დაკავების ვადები უნდა იყოს გონივრული. ეს ვადა დგინდება საქმის სირთულის მიხედვით. იგივე ეხება მოსამართლეთა ვალდებულებას, უზრუნველყონ საქმის გადაუდებელი განხილვა. ამისათვის მოსამართლემ ძირფესვიანად უნდა შეისწავლოს როგორც საფუძველი, რომლითაც თავდაპირველად მოხდა პირის დაპატიმრება, ასევე ის მიზეზები, რომლებიც წარმოდგენილია პატიმრობის ვადის გაგრძელების საფუძვლად.

ევროკონვენციის მეხუთე მუხლის მეოთხე პუნქტი შესაძლებლობას აძლევს დაპატიმრებულ პირს შეიტანოს საჩივარი მისი დაპატიმრების კანონიერების საკითხზე სასამართლოში, რომელიც ვალდებულია დაუყოვნებლივ მიიღოს გადაწყვეტილება და გასცეს განთავისუფლების ბრძანება, თუ პატიმრობა არის უკანონო.

მე-5 მუხლის მეოთხე პუნქტის მოთხოვნა მდგომარეობს იმაში, რომ პირის დაპატიმრების კანონიერების საკითხის გარკვევისას აუცილებელია არსებობდეს ჰაბეას კორპუსის მსგავსი გარანტიები. აქედან გამომდინარე, უნდა არსებობდეს კონტროლის ოთხი უმნიშვნელოვანესი ელემენტი, მათ შორის საქმის განხილვა სასამართლოს მიერ, მხარეთა შორის დაცული უნდა იყოს შეჯიბრებითობის პრინციპი და თითოეულ მათგანს უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა ისარგებლოს იურიდიული დახმარებით.

საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი არ ითვალისწინებს პერიოდული კონტროლის განხორციელების შესაძლებლობას დაპატიმრების კანონიერებაზე. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 140.17 მუხლის თანახმად, მხარეებს ბრალდებულის მიმართ გამოყენებული აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის, ან გაუქმების თაობაზე მოსამართლისათვის მიმართვის უფლება აქვთ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ აღმოჩნდა ახალი არსებითი გარემოება, რომელიც ბრძანების გაცემის მომენტისათვის მოსამართლისათვის ცნობილი არ იყო და აუცილებელს ხდის გამოყენებული აღკვეთის ღონისძიების საფუძვლიანობის გადამოწმებას. აღნიშნული კი ეწინააღმდეგება ევროკონვენციის 5.4. მუხლს, რომელიც პერიოდული კონტროლის განხორციელებას დაპატიმრების კანონიერებაზე სავალდებულოდ მიიჩნევს.

მეხუთე მუხლის მეხუთე პუნქტის თანახმად, ყველა მსხვერპლს, რომელიც ამ მუხლის მოთხოვნათა დარღვევით დააკავეს ან დააპატიმრეს, აქვს რეპარაციის ქმედითი უფლება. ზიანის ანაზღაურების უფლება მხოლოდ იმ შემთხვევაში წარმოიშვება, როდესაც ადგილი აქვს მე-5 მუხლის 1-4 პუნქტების დარღვევას. ევროსასამართლომ არა ერთგზის აღნიშნა თავის გადაწყვეტილებებში, რომ შესაძლებელია პირი გახდეს მე-5 მუხლის დარღვევის მსხვერპლი, მაგრამ რეპარაციაზე მხოლოდ მაშინ შეიძლება საუბარი თუ მიყენებულია მატერიალური ან მორალური ზიანი.

___________________

¹ a)კანონიერი დაპატიმრება უფლებამოსილი სასამართლოს მიერ მსჯავრდების შემდეგ; b) კანონიერი დაკავება ან დაპატიმრება კანონის შესაბამისად გაცემული სასამართლოს ბრძანების შეუსრულებლობისათვის, ანდა კანონით გათვალისწინებული ნებისმიერი ვალდებულების შესრულების უზრუნველსაყოფად; c) პირის კანონიერი დაკავება ან დაპატიმრება უფლებამოსილი სამართლებივი ორგანოს წინაშე მის წარსადგენად, როდესაც არსებობს ამ პირის მიერ სამართალდარღვევის ჩადენის საფუძვლიანი ეჭვი, ან საფუძვლიანად არის მიჩნეული პირის მიერ სამართალდარღვევის ჩადენის თუ მისი ჩადენის შემდეგ მიმალვის აღკვეთის აუცილებლობა; d) არასრულწლოვანის დაპატიმრება კანონიერი ბრძანების საფუძველზე მასზე აღმზრდელობითი ზედამხედველობის ან უფლებამოსილი სამართლებრივი ორგანოს წინაშე მის წარსადგენად; e) პიროვნებათა კანონიერი დაკავება, ინფექციური დაავადების გავრცელების თავიდან აცილების მიზნით, ლოთების, ნარკომანების, მაწანწალებისა და ფსიქიურად შეშლილი პირების დაკავება; f) პირის კანონიერი დაკავება ან დაპატიმრება ქვეყანაში მისი უნებართვოდ შესვლის აღსაკვეთად, აგრეთვე იმისა, ვის მიმართაც ხორციელდება ღონისძიებანი მისი გაძევების (დეპორტაცია) ან გადაცემისათვის (ექსტრადიცია).

კონვენციის მე-6 მუხლის იცავს სამართლიანი სასამართლოს უფლებას. ამ მუხლის მიხედვით:

1. სამოქალაქო უფლებებისა და მოვალეობების ან ნებისმიერი სისხლის სამართლებრივი ბრალდების განსაზღვრისას, ყველას აქვს უფლება მისი საქმის სამართლიან და ღია მოსმენაზე, კანონის მიერ შექმნილი დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი ტრიბუნალის მიერ, დროის განსაზღვრულ ვადაში. განაჩენი გამოცხადდება საჯაროდ, მაგრამ პრესა და საზოგადოება შეიძლება არ ესწრებოდნენ მთელ სასამართლო პროცესს ან მის ნაწილს, დემოკრატიულ სახელმწიფოში მორალის, საზოგადოებრივი წესრიგის ან ეროვნული უსაფრთხოების ინტერესებიდან გამომდინარე, ან როდესაც ამას მოითხოვენ არასრულწლოვანთა ინტერესები ან მხარეთა პირადი ცხოვრების დაცვა, ან მაშინ, როდესაც, სასამართლოს აზრით, განსაზღვრულ გარემოებებში ეს უკიდურესად აუცილებელია, რადგან საჯაროობამ შეიძლება ზიანი მიაყენოს მართლმსაჯულების ინტერესებს.

2. ყველა ბრალდებული მიიჩნევა უდანაშაულოდ კანონის შესაბამისად დამნაშავედ ცნობამდე;

3. ყველა ბრალდებულს აქვს უფლებათა შემდეგი მინიმუმი:

ა. მისთვის გასაგებ ენაზე იყოს სწრაფად და დეტალურად ინფორმირებული მის წინააღმდეგ ბრალდების ხასიათსა და მიზეზის შესახებ;

ბ. მიეცეს ადეკვატური დრო და საშუალებები, რათა მოემზადოს დაცვისათვის;

გ. დაიცვას თავი პირადად ან საკუთარი არჩევით იურიდიული დახმარების მეშვეობით, ან თუკი მას არა აქვს საკმარისი სახსრები მისი სამართლებრივი დახმარების ანაზღაურებისათვის, დახმარება გაეწევა მას უფასოდ, თუკი მართლმსაჯულების ინტერესები ამას მოითხოვს;

დ. დაკითხოს მის წინააღმდეგ ჩვენების მიმცემი მოწმეები, ან ჰქონდეს იმის უფლება, რომ ეს მოწმეები იქნენ დაკითხულნი, ასევე ჰქონდეს თავის მოწმეთა გამოძახებისა და დაკითხვის უფლება იმავე პირობებით, რომლებიც გამოიყენება მის წინააღმდეგ ჩვენების მიმცემი პირების მიმართ;

ე. უფასოდ ისარგებლოს თარჯიმნის დახმარებით, თუკი მას არ შეუძლია გაიგოს ან ილაპარაკოს სასამართლოს მიერ გამოყენებულ ენაზე.”

ევროპის სასამართლომ, უფრო ადრე კი ევრო კომისიამ, ფართო განმარტება მისცა აღნიშნულ უფლებას, რამდენადაც მას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს დემოკრატიული საზოგადოების ფუნქციონირებისათვის. საქმეში „დელკურტი ბელგიის წინაღმდეგ“ სასამართლომ განაცხადა: „დემოკრატიულ საზოგადოებაში სამართლიანი სამართალწარმოების განხორციელებას იმდენად მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს, რომ 6.1 მუხლის შეზღუდულად განმარტება არ იქნებოდა შესაბამისობაში მის მდგომარეობასთან“.¹

კონვენციის 6.1 მუხლი გამოიყენება როგორც სამოქალაქო, ისე სისხლის სამართლის საქმეებზე, ხოლო 6.2. და 6.3 მუხლები მხოლოდ სისხლის სამართლის საქმეებთან დაკავშირებით.

კონვენციის მე-6 მუხლით გარანტირებული უფლებები გამოიყენება არა მარტო უშუალოდ საქმის განხილვის დროს, არამედ საქმის სასამართლოში განხილვამდე და განხილვის დამთავრების შემდეგ. სისხლის სამართლის საქმეებზე მე-6 მუხლის გარანტიები ვრცელდება სამართალდამცავი ორგანოების მიერ წინასწარი გამოძიების წარმოების ეტაპზეც. საქმეში ,,იმბროშა შვეიცარიის წინააღმდეგ“ სასამართლომ დადგინა, რომ მე-6 მუხლით დაცული გონივრული ვადის პრინციპი მოქმედებას იწყებს ბრალდების წაყენების მომენტიდან, ასევე მე-6 მუხლით დაცული სხვა მოთხოვნები, განსაკუთრებით 6.3. მოთხოვნა, აქტუალურია ჯერ კიდევ საქმის სასამართლოსათვის გადაცემამდე და შესაბამისად, სამართლიანი სასამართლოს უფლება სერიოზულად შეიძლება დაირღვეს, თუ ამ უფლების გარანტიები დაცული არ იქნება ჯერ კიდევ საწყის ეტაპზე.

მე-8 მუხლთან დაკავშირებულ საქმეებში (პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლება) მე-6 მუხლი გამოიყენება საქმის ადმინისტრაციული განხილვის ეტაპზეც.²

კონვენციის მე-6 მუხლი არ იცავს აპელაციის უფლებას. თუმცა, მხოლოდ სისხლის სამართლის საქმეებზე ეს უფლება დაცულია კონვენციის მე-7 დამატებითი ოქმის მე-2 მუხლით.³ მიუხედავად იმისა, რომ მე-6 მუხლი არ იცავს აპელაციის უფლებას, სასამართლომ პრეცედენტული სამართლით დაადგინა, რომ როდესაც ქვეყნის შიდა კანონმდებლობით არსებობს სააპელაციო ინსტანციები, მათზე ვრცელდება მე-6 მუხლის გარანტიები.⁴ თუმცა, ამ შემთხვევაშიც, მე-6 მუხლი არ ფარავს სააპელაციო სასამართლოების სისტემის ფორმას და მას მთლიანად შიდა სამართლებრივი სისტემა განსაზღვრავს.⁵

ევროპის სასამართლომ ასევე დაადგინა, რომ მე-6 მუხლი ვრცელდება საკონსტიტუციო სამართალწარმოებაზე, მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ამგვარი სამართალწარმოების შედეგი პირდაპირ და გადამწყვეტ გავლენას ახდენს სამოქალაქო უფლებებსა და ვალდებულებებზე.⁶

მე-6 მუხლი ასევე ვრცელდება გადაწყვეტილების აღსრულების ეტაპზე. სასამართლო გადაწყვეტილების აღსრულება სასამართლოს უფლების ერთ-ერთი ნაწილია. სახელმწიფო ვალდებულია უზრუნველყოს სასამართლოს გადაწყვეტილებების აღსრულება. საქმეში „ხორნსბი საბერძნეთის წინააღმდეგ“ სასამართლომ დაადგინა, რომ მე-6 მუხლით დაცული სამართლიანი სასამართლოს უფლება იქნებოდა ილუზორული, თუკი, შიდა ეროვნული სამართლებრივი სისტემა იძლევა შესაძლებლობას, რომ ძალაში შესული, იურიდიული ძალის მქონე სასამართლოს საბოლოო გადაწყვეტილება რჩებოდეს ძალის არმქონედ ერთ-ერთი მხარის საწინააღმდეგოდ.

სამოქალაქო უფლება-ვალდებულებები კონვენციისეული მნიშვნელობით

6.1 მუხლი იცავს ყველა პირის სამართლიანი სასამართლოს უფლებას თავისი სამოქალაქო სამართლებრივი უფლება-მოვალეობების განსაზღვრისას. უნდა აღინიშნოს, რომ სამოქალაქო უფლება-მოვალეობების ცნებას აქვს ავტონომიური კონვენციისეული მნიშვნელობა. ზუსტად განსაზღვრული არ არის, თუ რა სახის ურთიერთობები ითვლება ევროკონვენციისათვის სამოქალაქო ურთიერთობებად. როგორც წესი, სასამართლო ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში განსაზღვრავს ჩაითვლება თუ არა ესა თუ ის ურთიერთობა სამოქალაქო სამართლებრივად. თუმცა, პრეცედენტული სამართლის მიხედვით, შესაძლებელია კონკრეტული მაგალითების მოყვანა.

სასამართლოს მიერ მიჩნეულია, რომ კერძო პირებს შორის ურთიერთობა, მაგალითად ვალდებულებითი ურთიერთობები ყოველთვის ხვდება სამოქალაქო სამართლებრივ ურთიერთობებში.⁷ კომერციული სამართალი,⁸ სამოქალაქო-სამართლებრივი დელიქტები,⁹ საოჯახო¹⁰ და შრომითი¹¹ სამართალი, ასევე საკუთრება¹² ყოველთვის არის სამოქალაქო სამართლებრივი ურთიერთობების საგანი.

შედარებით რთულია საკითხი, როდესაც ის ეხება კერძო პირსა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობებს. სასამართლომ დაადგინა, რომ ურთიერთობები, რომლებიც ეხება საკუთრებას, ხვდება მე-6 მუხლის რეგულირების სფეროში.¹³

მე-6 მუხლი ასევე ვრცელდება კომერციული საქმიანობის განხორციელების უფლებაზე.¹⁴ პროფესიული საქმიანობის უფლება, კერძოდ, სამედიცინო და საადვოკატო საქმიანობა, ასევე ხვდება მე-6 მუხლის რეგულირების სფეროში.¹⁵

სასამართლო პრაქტიკის მიხედვით, მე-6 მუხლი მოიცავს ისეთ სამართალწარმოებებს, რომლებიც ეხება სამედიცინო დაზღვევას,¹⁶ ინვალიდობის დახმარებებს,¹⁷ სახელმწიფო პენსიებს.¹⁸ საქმეში ,,შულერ ცგრაგენი შვეიცარიის წინააღმდეგ”, რომელიც ეხებოდა ინვალიდობის პენსიის დანიშვნას, სასამართლომ დაადგინა: ,,განვითარება, რომელიც განიცადა იურისპრუდენციამ, ასევე მხარეთა თანასწორობის პრინციპი წარმოადგენს გარანტიას, რომ დღევანდელ დღეს არსებობს საერთო წესი იმის შესახებ, რომ 6.1 მუხლი გამოიყენება სოციალური დაზღვევის სფეროში, რომელიც თავის თავში ასევე მოიცავს სოციალური დახმარების საკითხს.”¹⁹

სამოქალაქო სამართლებრივ ურთიერთობად ითვლება ერთი პირის უფლება, მოითხოვოს სხვა პირისაგან საკუთარი რეპუტაციის პატივისცემა.²⁰

სასამართლოს პრაქტიკის მიხედვით, შეიძლება გამოიკვეთოს საკითხები, რომლებიც არ მიიჩნევა სამოქალქო სამართლებრივად კონვენციის მიზნებისათვის. ესენია: საგადასახადო საკითხები,²¹ იმიგრაციისა და მოქალაქეობის საკითხები,²² სამხედრო ვალდებულებები,²³ უფასო განათლების მიღების უფლება,²⁴ პასპორტის გაცემაზე უარის თქმა,²⁵ საკითხები, რომლებიც ეხება სამოქალაქო საქმეებში იურიდიულ დახმარებას,²⁶ უფლება უფასო სამედიცინო მომსახურებაზე,²⁷ ბუნებრივი სტიქიით დაზარალებულთათვის დახმარების გადახდის თაობაზე სახელმწიფოს გადაწყვეტილება.²⁸

,,ბრალი“ კონვენციისეული მნიშვნელობით

მე-6 მუხლი უზრუნველყოფს სამართლიანი სასამართლოს უფლებას ნებისმერი სისხლის სამართლებრივი ბრალდების არსებობისას. თუმცა, „ბრალდება“-ს ასევე აქვს ავტონომიური მნიშვნელობა კონვენციის მიზნებისათვის და ის განსხვავდება ეროვნულ დონეზე არსებული „ბრალეულობის“ განსაზღვრებისაგან. საქმეეში „დევეერი ბელგიის წინააღმდეგ“ სასამართლომ დაადგინა, რომ ტერმინს „ბრალდება“ არ უნდა ჰქონდეს ფორმალური მნიშვნელობა და იგი განმარტა შემდეგნაირად: „სახელმწიფო ხელისუფლების კომპეტენტური ორგანოების მხრიდან პირისათვის ოფიციალური შეტყობინება, რომ მის მიერ ჩადენილია სისხლის სამართლით დასჯადი დარღვევა“.

„ბრალდების“ არსებობად მიიჩნევა, როდესაც პირის დასაკავებლად გამოტანილია ორდერი, როდესაც ოფიციალურად აღძრულია სისხლის სამართლის საქმე, როდესაც საბაჟო დარღვევებთან დაკავშირებით ხელისუფლების ორგანოები ითხოვენ სათანადო ნივთიერი მტკიცებულებების წარმოდგენას და ამისათვის ყინავენ საბანკო ანგარიშებს.²⁹

საქმეში „ენგელი და სხვები ნიდერლანდების წინააღმდეგ“ სასამართლომ დაადგინა, რომ სახელმწიფოები უფლებამოსილნი არიან შიდა საკანონმდებლო დონეზე გამოიყენონ ტერმინები „სისხლის,“ „ადმინისტრაციული,“ „დისციპლინური“ იქამდე, ვიდრე ეს არ მოვა წინააღმდეგობაში კონვენციასთან. ევროპის სასამართლოს მიერ დადგენილია კრიტერიუმები, რომელთა მიხედვითაც ის განსაზღვრავს, მე-6 მუხლის მიზნებიდან გამომდინარე ბრალდება წარმოადგენს თუ არა სისხლის სამართლებრივს. ამის განსასაზღვრად სასამართლო ითვალისწინებს სამ ასპექტს: შიდა სამართლის მიხედვით ქმედების კვალიფიკაცია, დარღვევის ხასიათი და სასჯელის სიმკაცრის დონე და ხარისხი.

საქმის საჯარო განხილვა

6.1 მუხლი იცავს სამოქალაქო თუ სისხლის სამართლის საქმის საჯაროდ განხილვის უფლებას, გარდა ამავე მუხლში მოყვანილი შეზღუდვებისა. სასამართლომ არა ერთხელ აღნიშნა პრეცედენტულ სამართალში, რომ საქმის საჯაროდ განხილვას არსებითი მნიშვნელობა აქვს სამართლიანი სასამართლოს უფლების განხორციელებისათვის.³⁰

საქმის საჯაროდ განხილვა აუცილებელია როგორც პირველ, ასევე ზემდგომ ინსტანციებში. თუ პირველი ინსტანციის სასამართლომ საქმე არ განიხილა საჯაროდ, ამ დარღვევის გამოსწორება შეუძლია ზემდგომი ინსტანციის სასამართლოს, ოღონდ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ იგი იმავე პირობებში იხილავს აღნიშნულ საქმეს, ანუ შეუძლია განიხილოს საქმის ყველა ასპექტი. თუ ზემდგომი ინსტანცია, მაგალითად სააპელაციო სასამართლო, ვერ განიხილავს საქმეს ყველა ასპექტში, მაშინ ჩაითვლება, რომ პირველი ინსტანციის სასამართლომ დაარღვია 6.1 მუხლი.³¹

საქმის საჯარო განხილვა ასევე გულისხმობს, საქმის ზეპირ განხილვას სასამართლოს მიერ. თუმცა არ არის დადგენილი ერთგვაროვანი შეხედულება, ყოველთვის სავალდებულოა თუ არა სააპელაციო სასამართლოში საქმის ზეპირი განხილვა. ევროპის სასამართლომ არ ჩათვალა ზეპირი მოსმენის არ არსებობა მე-6 მუხლის დარღვევად სამოქალაქო საქმეში „კ“ შვეიცარიის წინააღმდეგ“. თუმცა, სასამართლომ მიიჩნია, რომ სისხლის სამართლის საქმეში, როდესაც სააპელაციო სასამართლო იხილავს როგორც ფაქტებს, ასევე საქმის სამართლებრივ მხარეს, სავალდებულოა ზეპირი მოსმენის არსებობა³²

ყველას აქვს უფლება, უარი თქვას მისი საქმის საჯარო განხილვაზე, თუმცა ეს პოზიცია ნათლად უნდა იყოს ჩამოყალიბებული.³³

6.1 მუხლის მიხედვით, სასამართლოს გადაწყვეტილება ცხადდება საჯაროდ. ეს მოთხოვნა არ ითვალისწინებს არანაირ გამონაკლისებს. ევროპის სასამართლოს პრაქტიკის მიხედვით, გადაწყვეტილების საჯაროდ გამოცხადება ყოველთვის არ გულისხმობს სასამართლოს მიერ გადაწყვეტილების ტექსტის წაკითხვის ვალდებულებას. ამ შემთხვევაში, მხედველობაში მიიღება ქვეყნის შიდა კანონმდებლობის მოთხოვნებიც. საქმეში „პრეტო და სხვები იტალიის წინააღმდეგ“ ევროპის სასამართლომ ჩათვალა, რომ არ იყო დარღვეული 6.1 მუხლის აღნიშნული მოთხოვნა, ვინაიდან სააპელაციო სასამართლოს გადაწყვეტილება ჩაბარებული იქნა სასამართლოს კანცელარიაში, სადაც ნებისმიერ პირს შეეძლო მისი გაცნობა. საქმეში „ახსენი გერმანიის წინააღმდეგ“ სასამართლომ მიიჩნია, რომ უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილების საჯაროდ გამოუცხადებლობა არ არღვევდა 6.1 მუხლს, ვინაიდან საჯაროდ იყო გამოქვეყნებული ქვედა ინსტანციების სასამართლოების გადაწყვეტილებები აღნიშნულ საქმეზე. თუმცა, საქმეებში „ვერნერი ავსტრიის წინააღმდეგ“ და „შუკსი ავსტრიის წინააღმდეგ“ სასამართლომ დაადგინა 6.1 მუხლის დარღვევა, ვინაიდან მათ საქმეებზე არც პირველი და არც სააპელაციო სასამართლოს გადაწყვეტილებები არ იქნა გამოქვეყნებული საჯაროდ, ამავე დროს გადაწყვეტილების სრული ტექსტი არ იყო ხელმისაწვდომი ყველასათვის და ამ უფლებით სარგებლობდნენ მხოლოდ ამ საქმეში “სამართლებრივი” ინტერესის მქონე პირები.

საქმის განხილვა გონივრულ ვადაში

6.1 მუხლი იცავს ყველა პირის სამოქალაქო თუ სისხლის სამართლის საქმის გონივრულ ვადაში განხილვის უფლებას.

სამოქალაქო საქმეებზე „გონივრული ვადის“ ათვლა იწყება საქმის წარმოების დაწყების, ხოლო სისხლის სამართლის საქმეებზე „ბრალდების“ წაყენების მომენტიდან.³⁴ ვადის დინება კი მთავრდება მას შემდეგ, რაც საბოლოო ინსტანციის სასამართლო გამოიტანს გადაწყვეტილებას.

პრეცედენტულ სამართალში სასამართლომ შეიმუშავა ფაქტორები, რომლებიც მიიღება მხედველობაში ,,გონივრული ვადის” დაცვის მოთხოვნის განსაზღვრისას. ესენია: საქმის სირთულე, განმცხადებლის მოქმედება, სასამართლო და სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოების მოქმედება და განმცხადებლის რისკის ხარისხი.³⁵ ყოველ კონკრეტულ საქმეზე სასამართლო მხედველობაში იღებს საქმის გარემოებებს. სწორედ ამიტომ არ არის დადგენილი ზუსტი ვადა, რომელიც შეიძლება ჩაითვალოს „გონივრულ ვადაში“ საქმის განხილვის მოთხოვნის დარღვევად.

საქმის სირთულის შეფასების დროს, სასამართლო ყურადღებას ამახვილებს შემდეგ ფაქტორებზე: ფაქტების ხასიათი, რომელთა დადგენა აუცილებელია საქმისათვის, ბრალდებულ პირთა და მოწმეების რაოდენობა, საქმეების გაერთიანება, ასევე საქმეში სხვა პირთა ჩართვა.

თუ საქმის განხილვის გაჭიანურება გამომდინარეობს განმცხადებლის მოქმედებიდან, მაშინ ეს ჩაითვლება მისი საჩივრის შემასუსტებელ გარემოებად. თუმცა, სასამართლოს მიერ დადგენილია, რომ არ შეიძლება განმცხადებლის საწინააღმდეგოდ იქნას მიჩნეული ის ფაქტი, რომ იგი აქტიურად არ უწყობს ხელს საქმის დაჩქარებულად განხილვას, რომელზეც შესაძლოა გამოვიდეს მისი საწინააღმდეგო გადაწყვეტილება.³⁶ საქმეში „შირიკოსტა და ვიოლა იტალიის წინააღმდეგ“, სასამართლომ მიიჩნია, რომ 15 წლის მანძილზე საქმის განხილვა არ წარმოადგენდა „გონივრული ვადის“ მოთხოვნის დარღვევას, ვინაიდან 17-ჯერ თვით განმცხადებლებმა მოითხოვეს საქმის განხილვის გადადება და არ გამოუხატავთ წინააღმდეგობა 6-ჯერ მოწინააღმდეგე მხარის მიერ საქმის განხილვის გადადების მოთხოვნასთან დაკავშირებით.

სახელმწიფო პასუხს აგებს, თუ საქმის განხილვის გაჭიანურება მომდინარეობს სასამართლო თუ ადმინისტრაციული ორგანოებიდან. საქმეში „ციმერმანი და შტაინერი შვეიცარიის წინააღმდეგ“ სასამართლომ დაადგინა, რომ სახელმწიფოს აკისრია ვალდებულება, ისე მოაწყოს თავისი სამართლებრივი სისტემა, რომ მისცეს სასამართლოებს შესაძლებლობა იმოქმედონ 6.1 მუხლის მოთხოვნების დაცვით, მათ შორის „გონივრულ ვადაში“ საქმის განხილვის მოთხოვნის დაცვით. აღნიშნულ საქმეში სასამართლომ დაადგინა, რომ ვინაიდან საქმის განხილვის გაჭიანურების მიზეზი იყო სასამართლოების გადატვირთულობა, ადგილი ჰქონდა 6.1 მუხლით დაცული საქმის „გონივრულ ვადაში“ განხილვის მოთხოვნის დარღვევას იმდენად, რამდენადაც სახელმწიფომ არ მიიღო ადეკვატური ზომები ამ სიტუაციის გამოსასწორებლად. ადეკვატურ ზომებად ჩაითვლებოდა დამატებითი მოსამართლეებისა თუ ადმინისტრაციული მოხელეების დანიშვნა. თუმცა, ამ შემთხვევაშიც არ დადგებოდა სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის საკითხი, თუ ის ყველა ზომას მიიღებდა არსებული ვითარების გამოსასწორებლად.

„გონივრული ვადის“ პრინციპის განხილვის დროს მხედველობაში მიიღება განმცხადებლისათვის საქმის სწრაფად განხილვის მიზანი (რა გარემოება დგას განმცახდებლისათვის რისკის ქვეშ). იგულისხმება, რომ სისხლის სამართლის საქმეთა განხილვა უფრო დაჩქარებული წესით უნდა მოხდეს, ვიდრე სამოქალაქო საქმეების, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, თუ პირი იმყოფება წინასწარ დაკავებაში. ამ დროს „გონივრულ ვადაში“ საქმის განხილვის მოთხოვნა მჭიდროდ უკავშირდება 5.3 მუხლის მოთხოვნას. სასამართლომ დაადგინა, რომ თუ საქმის განხილვა გაუმართლებლად ჭიანურდება, მაშინ წინასწარი დაკავება უკვე უკანონო ხდება. წინასწარი დაკავება არ შეიძლება ჩაითვალოს 5.3 მუხლის მოთხოვნასთან შესაბამისად, თუ საქმის განხილვა სცილდება „გონივრული ვადების“ ფარგლებს.³⁷

ზოგიერთი სახის სამოქალაქო საქმეში, ასევე განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია საქმის სწრაფად განხილვა. კერძოდ, საქმეები რომლებიც ეხება ბავშვების მეურვეობას,³⁸ შრომითი დავები,³⁹ საქმეები რომლებიც ეხება ფიზიკური ტრამვებისათვის კომპენსაციის გადახდას.⁴⁰

სასამართლოს დამოუკიდებლობა, მიუკერძოებლობა

6.1 მუხლის მიხედვით, ყველა პირს აქვს უფლება მისი საქმე განხილული იქნას კანონის საფუძველზე შექმნილი დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი ტრიბუნალის მიერ.

როგორც წესი, იგულისხმება, რომ სასამართლო არის დამოუკიდებელი და ევროპის სასამართლოს ნაკლებად უწევს საკითხის გარკვევა, არის თუ არა სასამართლო დამოუკიდებელი. ეს საკითხი უფრო წამოიჭრება იმ შემთხვევაში, როცა საქმის განხილვა ხდება რომელიმე ადმინისტრაციული ორგანოს მიერ, რომელიც კონკრეტულ შემთხვევაში განიხილება როგორც სასამართლო და მის მიერ დაცული უნდა იყოს მე-6 მუხლით გარანტირებული საქმის სამართლიანი სასამართლოს მიერ განხილვის მოთხოვნები.

საკითხის გარკვევისას, არის თუ არა სასამართლო ორგანო დამოუკიდებელი, სასამართლო მხედველობაში იღებს შემდეგ ფაქტორებს:

ევროპის სასამართლოს მიერ დადგენილია, რომ სასამართლო ორგანო დამოუკიდებელი უნდა იყოს, როგორც აღმასრულებელ ხელისუფლების, ასევე საქმეში მონაწილე მხარეებისაგან.⁴²

რაც შეეხება, მოსამართლეთა მიუკერძოებლობას, სასამართლო აქ გამოყოფს სუბიექტურ და ობიექტურ მიუკერძოებლობას. სასამართლოს პრაქტიკით დადგენილია, რომ ოფიციალურად დანიშნული მოსამართლეების სუბიექტური მიუკერძოებლობა ეჭვქვეშ არასოდეს არ დგება.⁴³ მიუხედავად იმისა, რომ მსგავსი საქმეები ბევრჯერ იქნა განხილული ევროპის სასამართლოს მიერ, არასოდეს არ იქნა დადგენილი მსგავსი დარღვევა.

რაც შეეხება, ობიექტურ მიუკერძოებლობას, სასამართლომ დაადგინა, რომ ყველა მოსამართლემ, რომლის მიუკერძოებლობაში ეჭვის შეტანისათვის არის კანონიერი საფუძვლები, უარი უნდა თქვას ამა თუ იმ საქმეში მონაწილეობაზე.⁴⁴

6.1 მუხლის ერთ-ერთ მოთხოვნას წარმოადგენს საქმის განხილვა კანონის საფუძველზე შექმნილი ტრიბუნალის მიერ. საქმეში „ზანდი ავსტრიის წინააღმდეგ“ სასამართლომ დაადგინა, რომ ამ მოთხოვნის მიზანი არის დემოკრატიულ საზოგადოებაში სამართალწარმოება არ იყოს დამოკიდებული აღმასრულებელი ორგანოებზე და ის რეგულირდებოდეს პარლამენტის მიერ მიღებული კანონის საფუძველზე.

საქმის სამართლიანი განხილვა

6.1 მუხლის მიხედვით, ნებისმიერ პირს აქვს უფლება მისი საქმის სამართლიან განხილვაზე. აღნიშნული უფლება მოიცავს რამოდენიმე ასპექტს: სასამართლო ინსტანციების მისაწვდომობა; ბრალდებულის მონაწილეობით სამართალწარმოების განხორციელება, უფლება არ მისცეს თავისი თავის საწინააღმდეგო ჩვენება, მხარეთა თანასწორობა; სასამართლო განხილვის შეჯიბრობითი ხასიათი და დასაბუთებული სასამართლოს გადაწყვეტილება.

6.1 მუხლი ზუსტად არ აყალიბებს მართლმსაჯულებისადმი ხელმისაწვდომობის უფლებას, თუმცა სასამართლოს პრაქტიკით დადგენილია, რომ აღნიშნული მუხლი უზრუნველყოფს ყველა პირის უფლებას სამოქალაქო-სამართლებრივ საკითხებზე მიმართონ სასამართლოს.

მიუხედავად აღნიშნულისა, სასამართლოსთვის მიმართვის უფლება არ არის აბსოლუტური. საქმეში „გოლდერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“, სასამართლომ აღნიშნა, რომ აღნიშნული უფლება, თავისი შინარსით, მოითხოვს რეგულირებას სახელმწიფოს მხრიდან. თუმცა, ასეთი რეგულირება არ უნდა არღვევდეს კონვენციით დაცულ სხვა უფლებებს. პრეცედენტული სამართლით დადგენილია, რომ ნებისმიერი რეგულირება ჩაითვლება კონვენციის მე-6 მუხლთან შესაბამისად, თუ იგი ემსახურება კანონიერ მიზნებს და თუ დაცულია პროპორციულობის პრინციპი გამოსაყენებელ საშუალებებსა და მისაღწევ მიზნებს შორის.

სასამართლოს მიერ დადგენილი იქნა, რომ გარკვეული კატეგორიის პირებისათვის, როგორიც არის მაგ: არასრულწლოვნები, ფსიქიურად დაავადებულები, სასამართლოსთვის მიმართვის უფლების შეზღუდვა ემსახურება კანონიერ მიზნებს.

საქმეში „ეირი ირლანდიის წინააღმდეგ“ სასამართლომ მიიჩნია, რომ განმცხადებლის მიმართ დარღვეული იყო სასამართლოსთვის მიმართვის უფლება, ვინაიდან სახელმწიფომ იგი არ უზრუნველყო უფასო იურიდიული დახმარებით, მაშინ, როცა ამგვარი დახმარება აუცილებელი იყო მართლმსაჯულების რეალურად ხელმისაწვდომობისათვის.

მხარის მონაწილეობა საქმის განხილვაში

სისხლის სამართალწარმოების დროს ბრალდებულ პირს უნდა ჰქონდეს უფლება, მონაწილეობა მიიღოს თავისი საქმის განხილვაში. ამ მოთხოვნიდან გამონაკლისი დასაშვებია, მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ოფიციალურმა პირებმა, მცდელობის მიუხედავად, ვერ შეძლეს შეტყობინება მონაწილე პირისათვის,⁴⁵ ანდა მხარის მონაწილეობა შეუძლებელია ავადმყოფობის გამო.⁴⁶ სამოქალაქო საქმეებში მხარის მონაწილეობა სავალდებულოა მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევაში.

უფლება, არ მისცეს თავისი საწინააღმდეგო ჩვენება

სასამართლომ დაადგინა, რომ სისხლის სამართლის საქმეებზე სამართლიან სასამართლოზე საქმის განხილვის უფლება მოიცავს უფლებას, პირმა, რომლის წინააღმდეგაც წარდგენილია სისხლის სამართლის ბრალდება, ისარგებლოს დუმილის უფლებით და არ მისცეს თავისი საწინააღმდეგო ჩვენება.⁴⁷ თუმცა საქმეში „ჯონ მარეი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ სასამართლომ მიიჩნია, რომ დუმილის უფლება არ არის აბსოლუტური.

მხარეთა თანასწორობა და შეჯიბრებითობა

აღნიშნული პრინციპი გულისხმობს, რომ მხარეებს უნდა მიეცეთ ერთნაირი შესაძლებლობები წარმოადგინონ თავიანთი საქმე ისეთსავე პირობებში, როგორიც ეს მინიჭებული აქვს მეორე მხარეს. მხარეთა მდგომარეობა პროცესზე უნდა იყოს სამართლიანად გათანაბრებული.⁴⁸

აღნიშნული პრინციპი მოიცავს, როგორც სისხლის, ასევე სამოქალაქო საქმეებზე, მხარეების უფლებას, ინფორმირებულნი იყვნენ წარმოდგენილი ყველა მტკიცებულებისა და ინფორმაციის შესახებ და ჰქონდეთ შესაძლებლობა კომენტარი გააკეთონ მათზე.⁴⁹

უფლება დასაბუთებული გადაწყვეტილების მიღებაზე

მე-6 მუხლი მოითხოვს, რომ ეროვნულმა სასამართლოებმა დაასაბუთონ თავიანთი გადაწყვეტილებები, როგორც სამოქალაქო, ისე სისხლის სამართლის საქმეებზე. სასამართლო ვალდებული არ არის წარმოადგინოს დასაბუთება ყველა კითხვაზე,⁵⁰ თუმცა იმ შემთხვევაში, როცა რომელიმე წერილობითი არგუმენტი ასრულებს დიდ მნიშვნელობას აღნიშნულ საქმეში, სასამართლო ვალდებულია აღნიშნოს ის გადაწყვეტილებაში.⁵¹

სასამართლოს პრაქტიკით დადგენილია, რომ კონვენციით გარანტირებული სამართლიანი სასამართლოს უფლება სრულად ვრცელდება და გამოიყენება იმ არასრულწლოვნების მიმართ, რომლებიც ბრალდებულნი არიან სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენაში.⁵²

საქმეში „სინგხი და ხუსეინი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“, სასამართლომ დაადგინა, რომ არასრულწლოვანისათვის სამუდამო პატიმრობის შეფარდება, ვადამდე გათავისუფლების უფლების გარეშე, წარმოშობს მე-3 მუხლით დაცული უფლების დარღვევის საკითხებს.

ევროპის სასამართლოს მიერ დადგენილია, რომ სასამართლოს ვალდებულება ის კი არ არის, რომ შეაფასოს მოწმეთა ჩვენებები, არამედ დაადგინოს, საერთო ჯამში, სასამართლო განხილვა იყო თუ არა სამართლიანი, იმის ჩათვლით, რა გზით იქნა მოპოვებული მტკიცებულებები.⁵³

უკანონოდ მოპოვებული მოწმეთა ჩვენებების გამოყენება, თავისთავად, არ წარმოადგენს მე-6 მუხლის დარღვევას, თუმცა, როგორც სასამართლომ დაადგინა საქმეში „შენკი შვეიცარიის წინააღმდეგ“, აღნიშნული წარმოშობს სამართლიანი განხილვის უფლების დარღვევას, კონკრეტული საქმის ფაქტობრივი გარემობების განხილვის დროს.

უდანაშაულობის პრეზუმპციის დარღვევა

6.2 მუხლის მიხედვით: “ყველა ბრალდებული მიიჩნევა უდანაშაულოდ კანონის შესაბამისად დამნაშავედ ცნობამდე.” აღნიშნული პრინციპი ასევე გამოიყენება სამოქალაქო საქმეებშიც, რომლებიც კონვენციის მიხედვით განიხილება როგორც “სისხლის სამართლის”. მაგ: პროფესიულ დისციპლინარული სამართალწარმოება.⁵⁴

საქმეში „ბარბერა, მესეგე და იაბარდო ესპანეთის წინააღმდეგ“ სასამართლომ დაადგინა, რომ უდანაშაულობის პრეზუმპცია გულისხმობს, რომ თავიანთი ვალდებულებების განხორციელებისას სასამართლო არ უნდა გამოვიდეს წინასწარი შეხედულებებიდან, რომ ბრალდებულმა ჩაიდინა შერაცხული დანაშაული; აღნიშნულის დამტკიცების ვალდებულება აწევს ბრალდების მხარეს და ყოველგვარი ეჭვი უნდა გადაწყდეს ბრალდებულის სასარგებლოდ.

6.2 მუხლი მოქმედებს საქმის მიმდინარეობის მთელ მანძილზე და ნებისმიერი შენიშვნა, გაკეთებული სასამართლოს მიერ, თუნდაც განხილვის დასრულებისა და პირის გათავისუფლების მომენტში, ჩაითვლება როგორც უდანაშაულობის პრეზუმპციის დარღვევა.⁵⁵

უდანაშაულობის პრეზუმპცია დაცული უნდა იყოს არა მხოლოდ სასამართლო ორგანოების, არამედ სხვა სახელმწიფო ორგანოების მხრიდანაც. საქმეში ,,ალენე დე რიბემონი საფრანგეთის წინააღმდეგ” პოლიციის თანამშრომლის მიერ პრესკონფერენციაზე გაკეთებული განცხადება დაკავებული პირის მკვლელობაში დადანაშაულების თაობაზე ჩაითვალა 6.2 მუხლის დარღვევად.

სწრაფი და დეტალური ინფორმირება ბრალდების თაობაზე (მე-6 მუხლის მე-3 ნაწილი, პუნქტი „,ა“)

6.3. „ა“ მუხლის მიხედვით, ყველა ბრალდებულს უფლება აქვს მისთვის გასაგებ ენაზე იყოს სწრაფად და დეტალურად ინფორმირებული მის წინააღმდეგ ბრალდების ხასიათსა და მიზეზის შესახებ.

6.3. „ა“ პუნქტი უფრო აკონკრეტებს 6.1 მუხლით დაცულ გარანტიებს. სასამართლოს მიერ დადგენილია, რომ შესაძლებელია ადგილი ჰქონდეს 6.1 მუხლის დარღვევას, მიუხედავად იმისა, რომ დაცული იყოს 6.3.ა მუხლის მოთხოვნა.⁵⁶

აღნიშნული დებულება გამოიყენება სისხლის სამართლის საქმეებზე, თუმცა, ასევე მოქმედებს ზემოთ უკვე აღნიშნული კატეგორიის სამოქალაქო საქმეებზეც.⁵⁷

6.3. „ა“ მუხლის მოთხოვნა ეხება ინფორმაციას, რომელიც უნდა წარედგინოს ბრალდებულს ბრალდების წაყენების ან სისხლის სამართლის საქმის აღძვრის მომენტში. ევროპის სასამართლო ამ მუხლის ჭრილში იხილავს საქმეებს, რომლებშიც მოხდა ბრალდების დამძიმება უკვე სასამართლოში საქმის განხილვის ეტაპზე და იქამდე ბრალდებულისათვის არ იყო ცნობილი ამ სახის ბრალდების წაყენების შესახებ,⁵⁸ ან თუ სასამართლომ განაჩენი გამოიტანა დამძიმებული ბრალდებით, თუმცა თავდაპირველად ბრალდებაში ამის შესახებ აღნიშნული არ იყო.⁵⁹

ბრალდებულის ინფორმირება წაყენებული ბრალდების შესახებ უნდა მოხდეს მისთვის გასაგებ ენაზე.⁶⁰

მნიშვნელოვანია, რომ გამამტყუნებელი განაჩენი გამოტანილი უნდა იქნეს ზუსტად იმ დარღვევისათვის, რომელზედაც წარდგენილი იყო ბრალდება. ამ მოთხოვნის დაუცველობის გამო ევროპის სასამართლომ საქმეში „პელისერი და სასი საფრანგეთის წინააღმდეგ“ აღნიშნული მუხლი დარღვეულად მიიჩნია.

ადეკვატური დრო და საშუალება დაცვის მოსამზადებლად (მე-6 მუხლის მე-3 ნაწილის „ბ“ პუნქტი)

6.3. „ბ“ მუხლის მიხედვით, ყოველ ბრალდებულს უნდა მიეცეს ადეკვატური დრო და საშუალება, რათა მოემზადოს დაცვისათვის.

ამ მუხლის დარღვევის თაობაზე საჩივრები არ იქნა მიღებული იმ შემთხვევებში, როცა პირი გამართლებული იქნა სააპელაციო სასამართლოში, ან როცა ბრალდებულმა თვითონ განაცხადა უარი საქმის განხილვაში შემდეგომ მონაწილეობაზე.⁶¹ მიუხედავად ამისა, სასამართლოს ვალდებულებაა, საქმის განხილვის დროს, დაიცვას აღნიშნული მუხლის მოთხოვნები და არ დაამყაროს იმედი იმაზე, რომ ნებისმიერი პროცესუალური სამართალდარღვევა გამოსწორდება სააპელაციო დონეზე. ამ უფლების დაცვის თვალსაზრისით მნიშვნელოვანია, რომ დამცველი ისე უნდა იქნეს დანიშნული, რომ ჰქონდეს საკმარისი დრო მოემზადოს პროცესისათვის.⁶² დროის საკმარისობის ფაქტორი განისაზღვრება საქმის ყველა გარემოებიდან გამომდინარე, საქმის სირთულისა და მისი განხილვის ეტაპის მიხედვით.⁶³ 6.3. „ბ“ მუხლის დებულება ასევე გულისხმობს, რომ დამცველს უნდა ჰქონდეს დაცვის ქვეშ მყოფი პირის შეუზღუდავი ნახვის უფლება, განსაკუთრებით თუ იგი იმყოფება წინასწარ დაკავებაში. ადვოკატისათვის ნებისმერი სახის ნებართვის საჭიროება მოსამართლის ან პროკურორის მხრიდან ბრალდებულის მოსანახულებლად, წარმოადგენს დარღვევას. მოსამართლემ წინასწარი პატიმრობის შეფარდებისას ან პატიმრობის ვადის გაგრძელების დროს უნდა განუმარტოს მხარეებს, რომ ადვოკატს არ ესაჭიროება მათი ნებართვა დაკავებული პირის მოსანახულებლად. ამავე დროს, ციხის ადმინისტრაციას ეკისრება ვალდებულება, უზრუნველყოს პატიმრობაში მყოფი პირისა და მისი ადვოკატის შეხვედრების კონფიდენციალობის დაცვა. ამ მოთხოვნების დაუცველობა არღვევს არა მარტო 6.3. „ბ“ მუხლის მოთხოვნებს, არამედ თვით საქმის სამართლიანი განხილვის უფლებას.⁶⁴

6.3. „ბ“ მუხლი არ იქნა მიჩნეული ევროპის სასამართლოს მიერ დარღვეულად რამოდენიმე საქმეში, სადაც ბრალდებულ პირებს, გარკვეული პერიოდის განმავლობაში, შეზღუდული ჰქონდათ ადვოკატთან შეხვედრის უფლება.⁶ თუმცა დადგენილია, რომ მსგავსი შეზღუდვები უნდა იყოს დადგენილი კანონით, უნდა გაკეთდეს მხოლოდ უკიდურესი აუცილებლობის პირობებში და გათვალისწინებული უნდა იყოს ის რისკი, რაც შეიძლება მოჰყვეს ამ უფლების შეზღუდვას.

ჯერ კიდევ კომისიის მიერ დადგენილ იქნა, რომ 6.3. „ბ“ მუხლი ასევე იცავს ბრალდებული პირის უფლებას, გაეცნოს ყველა იმ მასალას, რომელიც არსებობს მის წინააღმდეგ აღძრულ საქმეში, იმისათვის, რომ მოემზადოს გასათავისუფლებლად თუ სასჯელის შემსუბუქებისათვის.⁶⁶ თუმცა, ამ საკითხთან დაკავშირებით სასამართლოს არ აქვს ერთგვაროვანი პრაქტიკა. საქმეში ,,იესპერსი ბელგიის წინააღმდეგ“ კომისიამ დადგინა, რომ ის მასალები, რომლის გაცნობის უფლება არ მისცეს განმცხადებელს, არ შეიცავდა ისეთ ინფორმაციას, რომელიც დაეხმარებოდა მას წაყენებული ბრალდების მოსახსნელად ან სასჯელის შესამსუბუქებლად. შესაბამისად, არ იქნა დადგენილი 6.3. „ბ“ მუხლის დარღვევა. სასამართლომ ასევე დაადგინა, რომ სახელმწიფოს აქვს უფლება, შეუზღუდოს დაცვის მხარეს საქმის მასალების ხელმისაწვდომობა.⁶⁷ საქმეში „კურუპი დანიის წინააღმდეგ“ სასამართლომ მიიჩნია, რომ არ ჰქონდა განმცხადებლის უფლებების დარღვევას ადგილი, ვინაიდან აღნიშნულ საქმეში საქმის მასალების გაცნობის შეზღუდვა ემსახურებოდა მართლმსაჯულების ინტერესებს, მიუხედავად იმისა, რომ ეს მასალები მნიშვნელოვანი იყო დაცვის მხარისათვის.

იურიდიული დახმარების უფლება

6.3. „გ“ მუხლის მიხედვით: „ყველა ბრალდებულს აქვს უფლება, დაიცვას თავი პირადად, ან საკუთარი არჩევით, იურიდიული დახმარების მეშვეობით, ან თუ მას არა აქვს საკმარისი სახსრები მისი სამართლებრივი დახმარების ასანაზღაურებლად, დახმარება გაეწევა უფასოდ, თუ მართლმსაჯულების ინტერესები ამას მოითხოვს“.

სასამართლომ დაადგინა, რომ პირის უფლება, დაიცვას თავი პირადად, არ წარმოადგენს აბსოლუტურ უფლებას. სასამართლო განხილვის ეტაპზე ბრალდებულის მოთხოვნა, ადვოკატის დახმარების შესახებ, არ არღვევს 6.3. „გ“ მუხლის მოთხოვნებს.⁶⁸

თუ ბრალდებულს აქვს უფასო იურიდიული დახმარებით სარგებლობის უფლება, ეს უფლება უნდა იყოს ეფექტური და რეალური. საქმეში „არტიკო იტალიის წინააღმდეგ“ სასამართლომ დაადგინა, რომ 6.3. „გ“ მუხლი იცავს „იურიდიული დახმარების“ და არა „ადვოკატის დანიშვნის“ უფლებას. თუ სასამართლო ინფორმირებულია, რომ ადვოკატი გარკვეული მიზეზების გამო არ ასრულებს თავის უფლებამოსილებას, ის ან უნდა შეცვალონ, ან აიძულონ თავისი ვალდებულებების შესრულება. საქმეში „კამასინსკი ავსტრიის წინააღმდეგ“ სასამართლომ განაცხადა, რომ სახელმწიფო ორგანოები უნდა ჩაერიონ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ აშკარაა, რომ უფასოდ დანიშნულმა ადვოკატმა ვერ უზრუნველყო ეფექტური დაცვის განხორციელება.

იმ შემთხვევაში, თუ ადვოკატს არ ჰქონდა დრო დაცვის პოზიციის მოსამზადებლად, სასამართლომ უნდა მისცეს მას ადეკვატური დრო თავისი უფლებამოსილების განსახორციელებლად. როგორც წესი, ამ დროს ხდება საქმის განხილვის გადადება.⁶⁹

საკუთარი სურვილით ადვოკატის არჩევის უფლება ბრალდებულს აქვს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ აქვს სათანადო სახსრები. ადვოკატის არჩევის უფლება არ ვრცელდება უფასო წესით დანიშნულ ადვოკატებზე. თუმცა, ამ შემთხვევაშიც, სახელმწიფოს შეუძლია, საქმის გარემოებებიდან გამომდინარე, კონკრეტული პირი ჩამოაშოროს დაცვის განხორციელებას.⁷⁰

სასამართლომ დაადგინა, რომ 6.3. „გ“ მუხლის დარღვევის დასადგენად არ არის აუცილებელი იმის დადგენა, რომ უფასო იურიდიული დახმარების აღმოუჩენლობის გამო ბრალდებულს მიადგა რეალური ზიანი. თუ ამის მტკიცება იქნებოდა საჭირო, მაშინ ამ მუხლის არსებობა დაკარგავდა თავის მნიშვნელობას.⁷¹

კონვენცია პირდაპირ არ შეიცავს უფასო იურიდიული დახმარების გარანტიას სამოქალაქო საქმეებზე, მაგრამ სასამართლომ დაადგინა, რომ ეს მოთხოვნა დაცული უნდა იყოს სამოქალაქო საქმეებში, თუ ამას მოითხოვს მართლმსაჯულების ინტერესები.⁷²

მოწმეების გამოძახებისა და დაკითხვის უფლება

6.3. „დ“ მუხლის მიხედვით, „ყველა ბრალდებულს აქვს უფლება დაკითხოს მის წინააღმდეგ ჩვენების მიმცემი მოწმეები, ან ჰქონდეს იმის უფლება, რომ ეს მოწმეები იქნენ დაკითხულნი, ასევე ჰქონდეს თავის მოწმეთა გამოძახებისა და დაკითხვის უფლება იმავე პირობებით, რომლებიც გამოიყენება მის წინააღმდეგ ჩვენების მიმცემი პირების მიმართ“.

აღნიშნული დებულების მთავარი პრინციპი არის ის, რომ ბრალდებულს უფლება უნდა ჰქონდეს დაკითხოს ყველა ის პირი, რომელთა ჩვენებასაც, მისი აზრით, მნიშვნელობა აქვს საქმის გადაწყვეტისათვის. ასევე, უნდა ჰქონდეს უფლება, დაკითხოს ბრალდების მხარის მოწმეები.

მიუხედავად აღნიშნულისა, ეს უფლება არ არის აბსოლუტური. სასამართლომ შესაძლოა უარი თქვას ბრალდების მიერ დასახელებულ პირთა დაკითხვაზე, თუ მიიჩნევს, რომ მათ ჩვენებებს კავშირი არ აქვთ საქმესთან. ასეთ შემთხვევებში, განმცხადებელმა უნდა დაამტკიცოს, რომ ამ პირთა დაკითხვაზე უარმა განსაკუთრებული ზიანი მიაყენა მის საქმეს.⁷³ ნებისმიერ შემთხვევაში, მოწმეთა გამოძახებისა და დაკითხვის პროცედურა ერთნაირი უნდა იყოს ბრალდებისა და დაცვის მხარეებისათვის. წინააღმდეგ შემთხვევაში, დარღვეული იქნება მხარეთა თანასწორობის პრინციპი.

მნიშვნელოვანია ანონიმურ მოწმეთა ჩვენებების საკითხი. სასამართლომ დაადგინა 6.3. „დ“ მუხლის დარღვევა, როდესაც გამამტყუნებელი განაჩენი მთლიანად ეფუძნებოდა ანონიმურ მოწმეთა ჩვენებებს. სასამართლომ ასევე ჩათვალა, რომ იმ პირთა ჩვენებაზე დაყრდნობით, რომელთა ვინაობა არ არის ცნობილი ბრალდებულისათვის და შესაბამისად, ის მოკლებულია შესაძლებლობას, სადავო გახადოს მათ მიერ მიცემული ჩვენებების სისწორე, რომელიც შეიძლება საერთოდ არ შეესაბამებოდეს სინამდვილეს, წარმოშობს აღნიშნული მუხლის დარღვევის შესაძლებლობას.⁷⁴ საბოლოოდ უნდა ითქვას, რომ იმ შემთხვევაშიც კი, თუ არსებობს საკმარისი მტკიცებულებები ბრალდების დასასაბუთებლად, სასამართლომ განსაკუთრებული ყურადღება არ უნდა გაამახვილოს ან მნიშვნელოვანწილად არ უნდა დაეყრდნოს ანონიმურ მოწმეთა ჩვენებებს.⁷⁵

თარჯიმნის დახმარებით სარგებლობის უფლება

6.3. „ი“ მუხლის მიხედვით, „ყველა ბრალდებულს უფლება აქვს, უფასოდ ისარგებლოს თარჯიმნის დახმარებით, თუ მას არ შეუძლია გაიგოს ან ილაპარაკოს სასამართლოს მიერ გამოყენებულ ენაზე“.

საქმეში „ლუდიკე, ბელკასემი და კოჩი გერმანიის წინააღმდეგ“ ევროპის სასამართლომ დაადგინა, რომ აღნიშნული დებულება სრულად გამორიცხავს ბრალდებულისათვის რაიმე სახის გადასახადის გადახდას თარჯიმნის მომსახურებისათვის. ასევე, თარჯიმნის დახმარებით სარგებლობის უფლება მოიცავს იმ დოკუმენტების ბრალდებულისათვის გასაგებ ენაზე წარდგენის უფლებას, რომელსაც მნიშვნელობა აქვს წარდგენილი ბრალდების განსასაზღვრად.

საქმეში „კამასინსკი ავსტრიის წინააღმდეგ“ სასამართლომ უფრო შეზღუდულად განმარტა მოცემული მუხლი. სასამართლომ აღნიშნა, რომ 6.3. „ი“ მუხლი არ ავალდებულებს სახელმწიფოს მთელი საქმის მასალები ბრალდებულისათვის გასაგებ ენაზე იყოს ნათარგმნი. ამ საქმეში სასამართლომ იმაზეც გაამახვილა ყურადღება, რომ დამცველმა იცოდა ბრალდებულის მშობლიური ენა. თუმცა, ასევე აღნიშნული იქნა, რომ ამ უფლების უზრუნველყოფა გულისხმობს ბრალდებულისათვის გასაგები იყოს მისთვის წაყენებული ბრალდების არსი, დაცვის სრულყოფილად განსახორციელებლად და მოვლენების თავისი ვერსიის წარსადგენად.

აღნიშნული მუხლი, ასევე იცავს სმენადაქვეითებულ პირთა თარჯიმნის დახმარებით სარგებლობის უფლებასაც.

ამრიგად, ევროპის კონვენციის მე-6 მუხლით დაცული სამართლიანი სასამართლოს უფლება არის საკმაოდ მრავალასპექტიანი და ერთ-ერთი უმთავრესი უფლებათაგანი, რადგან სწორედ მის სათანადო განხორციელებაზეა მნიშვნელოვნად დამოკიდებული სხვა ფუნდამენტურ უფლებათა დაცვა.

________________________

¹ იხ. დელკურტი ბელგიის წინააღმდეგ, 1970 17 იანვარი, პრ. 25

² იხ. იოხანსენი ნორვეგიის წინააღმდეგ, 1996, 27 ივნისი.

³ დელკურტი ბელგიის წინააღმდეგ, 1970, 17 იანვარი, პრ. 25.

⁴ მონელი და მორისი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, 1987, 2 მარტი. Pრ. 56.

⁵ იხ. კრასკა შვეიცარიის წინააღმდეგ, 1993 19 აპრილი, პრ. 26. ასევე, იხ. რუის-მატეოსი ესპანეთის წინააღმდეგ, 1993, 21 სექტემბერი.

⁶ იხ. რინგეიზერი ავსტრიის წინააღმდეგ, 1971, 16 ივლისი.

⁷ მარჩ გელეგო ესპანეთის წინააღმდეგ, 1998 19 თებერვალი.

⁸ ახსენი გერმანიის წინააღმდეგ, 1983, 8 დეკემბერი და გოლდერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, 1975 21 თებერვალი.

⁹ ეირი ირლანდიის წინააღმდეგ, 1979 9 ოქტომბერი.

¹⁰ ბუხოლცი გერმანიის წინააღმდეგ, 1981 6 მაისი.

¹¹ პრეტო იტალიის წინააღმდეგ, 1983 8 დეკემბერი.

¹² იხ. საქმეები სპორონგი და ლონროტი შვეციის წინააღმდეგ, 1982, 23 სექტემბერი; პუასი ავსტრიის წინააღმდეგ, 1987, 23 აპრილი; ოერლამანსი ნიდერლანდების წინააღმდეგ, 1991, 27 ნოემბერი.

¹³ იხ. საქმეები ტრე ტრაკტორერი შვეციის წინააღმდეგ, 1989, 7 ივლისი; კონიგი გერმანიის წინააღმდეგ, 1978, 28 ივნისი.

¹⁴ კონიგი გერმანიის წინააღმდეგ.

¹⁵ ფელდბრუგე ნიდერლანდების წინააღმდეგ, 1986, 29 მაისი.

¹⁶ სალეზი იტალიის წინააღმდეგ, 1993 26 თებერვალი.

¹⁷ ლომბარდო იტალიის წინააღმდეგ, 1992 26 ნოემბერი.

¹⁸ იხ. შულერ-ცგრაგენი შვეიცარიის წინააღმდეგ, 1993, 24 ივნისი, პრ. 46.

¹⁹ იხ. ფაიედი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, 1994, 21 სექტემბერი.

²⁰ იხ. X საფრანგეთის წინააღმდეგ, განაცხადი №9908/82, 1983.

²¹ იხ. პ გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, განაცხადი 13162/87, 1987; ასევე, ს შვეიცარიის წინააღმდეგ, განაცხადი 13325/87, 1988.

²² ნილოკუსი ავსტრიის წინააღმდეგ, განაცხადი 11734/85, 1987.

²³ სიმსონი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, განაცხადი 14688/89, 1989.

²⁴ პელტონენი ფინეთის წინააღმდეგ, განაცხადი 19583/92, 1995.

²⁵ X გერმანიის წინააღმდეგ, განაცხადი №3925/69, 1974.

²⁶ ლ შვეციის წინააღმდეგ, განაცხადი № 10801/84, 1978.

²⁷ ნორდხი და სხვები შვეციის წინააღმდეგ, განცხადი №14225/88, 1990.

²⁸ იხ. ფუნკე საფრანგეთის წინააღმდეგ, 1993 წლის 25 თებერვალი.

²⁹ ახსენი გერმანიის წინააღმდეგ, 1983, 8 დეკემბერი, პრ. 25.

³⁰ ძენე საფრანგეთის წინააღმდეგ, 1995, 26 სექტემბერი, პრ. 34.

³¹ ეკბატანი შვეციის წინააღმდეგ, 1988 26 მაისი, პრ. 32-33.

³² ხოკანსონი და სტურესონი შვეციის წინააღმდეგ, 1990, 21 თებერვალი, პრ.66.

³³ იხ. საქმეები სკოპელიტი იტალიის წინააღმდეგ, 1993, 23 ნოემბერი, პრ. 18; დევეერი ბელგიის წინააღმდეგ, 1980, 27 თებერვალი, პრ.42.

³⁴ იხ. ბუხოლცი გერმანიის წინააღმდეგ, 1981, 6 მაისი, პრ. 49.

³⁵ იხ. ეკლე გერმანიის წინააღმდეგ, 1982, 15 ივლისი, პრ. 82; ჩეტერონი იტალიის წინააღმდეგ, 1996, 15 ნოემბერი.

³⁶ იხ. იაბლონსკი პოლონეთის წინააღმდეგ, 2000, 21 დეკემბერი, აღნიშნულ საქმეში სასამართლომ დაადგინა როგორც მე-5, ასევე მე-6 მუხლის დარღვევა.

³⁷ იხ. ხოკანენი ფინეთის წინააღმდეგ, 1994 23 სექტემბერი, პრ. 72; იგნაკოლო-ზენიძე რუმინეთის წინააღმდეგ, 2000, 25 იანვარი.

³⁸ იხ. ობერმაიერი ავსტრიის წინააღმდეგ, 1990, 28 ივნისი, პრ.72.

³⁹ იხ. სილვა პონტესი პორტუგალიის წინააღმდეგ, 1994, 23 მარტი, პრ. 39.

⁴⁰ კემპბელი და ფელი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, 1984, 28 ივნისი, პრ. 78.

⁴¹ კემპბელი და ფელი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, 1984, 28 ივნისი, პრ. 78

⁴² იხ. ხაუსხილდტი დანიის წინააღმდეგ.

⁴³ პერსაკი ბელგიის წინააღმდეგ; ნორტერი ნიდერლანდების წინააღმდეგ; ფეი ავსტრიის წინააღმდეგ.

⁴⁴ კოლოცცა იტალიის წინააღმდეგ, 1985, 22 იანვარი.

⁴⁵ ენსლინი და სხვები გერმანიის წინააღმდეგ.

⁴⁶ ფუნკე საფრანგეთის წინააღმდეგ, 1993, 25 თებერვალი, პრ. 44.

⁴⁷ დე ხაისი და გიისელსი ბელგიის წინააღმდეგ, 1997, 24 თებერვალი.

⁴⁸ რუიზ-მატეოსი ესპანეთის წინააღმდეგ, 1993, 23 ივნისი, პრ. 63.

⁴⁹ ვან დე ხურკი ნიდერლანდების წინააღმდეგ, 1994, 19 აპრილი, პრ. 61.

⁵⁰ იხ. ხირო ბალანი ესპანეთის წინააღმდეგ, 1994, 9 დეკემბერი.

⁵¹ იხ. ტ და ვ გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, 1999, 16 დეკემბერი, პრ. 86-87.

⁵² ვან მეხელენი და სხვები ნიდერლანდების წინააღმდეგ, 1997, 18 მარტი, პრ. 50.

⁵³ იხ. ალბერი და ლე კონტი ბელგიის წინააღმდეგ, 1983, 10 თებერვალი.

⁵⁴ იხ. მინელი შვეიცარიის წინააღმდეგ, 1983, 21 თებერვალი.

⁵⁵ იხ. არტიკო იტალიის წინააღმდეგ, 1980, 13 მაისი.

⁵⁶ იხ.ზემოთ უდანაშაულობის პრეზუმცია.

⁵⁷ შიშლიანი და ეკინდJანი საფრანგეთის წინააღმდეგ, განაცხადი 10959/84, 1989, 16 მარტი.

⁵⁸ დე სალვადორ ტორესი ესპანეთის წინააღმდეგ, 1996, 24 ოქტომბერი.

⁵⁹ იხ. საქმეები: ბროზიჩეკი იტალიის წინააღმდეგ, 1989, 19 დეკემბერი; კამასინსკი ავსტრიის წინააღმდეგ.

⁶⁰ იხ. X გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ.

⁶¹ იხ. X ავსტრიის წინააღმდეგ.

⁶² იხ. ალბერი და ლე კონტი ბელგიის იწნააღმდეგ, 1983, 10 თებერვალი, ასევე X ბელგიის წინააღმდეგ.

⁶³ იხ. კემპბელი და ფელი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, 1984, 28 ივნისი.

⁶⁴ იხ. საქმეები: კრუხერი და მიულერი შვეიცარიის წინააღმდეგ; ბონცი შვეიცარიის წინააღმდეგ; კურუპი დანიის წინააღმდეგ.

⁶⁵ იხ. იესპერსი ბელგიის წინააღმდეგ.

⁶⁶ იხ. კრემცოვი ავსტრიის წინააღმდეგ, 1992, 21 სექტემბერი.

⁶⁷ იხ. კროისანტი გერმანიის წინააღმდეგ, 1992, 25 სექტემბერი.

⁶⁸ იხ. გოდი იტალიის წინააღმდეგ, 1984, 9 აპრილი.

⁶⁹ იხ. ენსლინი და სხვები გერმანიის წინააღმდეგ.

⁷⁰ იხ. ენსლინი და სხვები გერმანიის წინააღმდეგ.

⁷¹ იხ. ეირი ირლანდიის წინააღმდეგ, 1979, 9 ოქტომბერი.

⁷² იხ. X შვეიცარიის წინააღმდეგ.

⁷³ იხ. კოსტოვსკი ნიდერლანდების წინაღმდეგ, 1989, 20 ნოემბერი.

⁷⁴ იხ. დორსონი ნიდერლანდების წინააღმდეგ, 1996, 20 თებერვალი. პრ. 76.

ევროპული კონვენციის მე-7 მუხლის თანახმად:

„1. არავინ იქნება აღიარებული დამნაშავედ რაიმე ქმედების ან დაუდევრობის გამო, რომელიც არ წარმოადგენდა სისხლის სამართლის დანაშაულს ეროვნული ან საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, იმ დროისათვის, როცა ის იქნა ჩადენილი. ასევე, არ იქნება გამოყენებული იმაზე უფრო მძიმე სასჯელი, ვიდრე ის სასჯელი, რომელიც გამოიყენებოდა იმ დროისათვის, როცა სისხლის სამართლის დანაშაული იქნა ჩადენილი.

2. ეს მუხლი ხელს არ შეუშლის ნებისმიერი პიროვნების გასამართლებას ან დასჯას რაიმე ქმედების ან დაუდევრობისათვის, რომელიც იმ დროისათვის, როდესაც ის ჩადენილი იქნა, ითვლებოდა სისხლის სამართლის დანაშაულად ცივილიზებული ერების მიერ აღიარებული სამართლის ძირითადი პრინციპების მიხედვით”.

კონვენციის მე-7 მუხლის შინაარსიდან გამომდინარე, ცხადი ხდება, რომ იგი კრძალავს სისხლის სამართლის მიმართ უკუქცევითი ძალის გამოყენებას. აღნიშნული დებულება არსებითად მოითხოვს სისხლის სამართლის ხელმისაწვდომობასა და სიზუსტეს. საქმეზე ,,კოკინაკისი საბერძნეთის წინააღმდეგ”, ევროპის სასამართლომ კონვენციის მე-7 მუხლი შემდეგნაირად ჩამოაყალიბა: ,,აღნიშნული მუხლი, ზოგადად, გულისხმობს პრინციპს, რომლის მიხედვითაც, მხოლოდ კანონით შეიძლება განისაზღვროს დანაშაულის სახე და შესაბამისი სასჯელი, აგრეთვე, მოიცავს პრინციპს, რომლის თანახმად, სისხლის სამართალი არ შეიძლება გამოყენებულ იქნეს ბრალდებულის საზიანოდ, მაგალითად, ანალოგიის სახით. აღნიშნული გამომდინარეობს იქიდან, რომ დანაშაული ნათლად უნდა განისაზღვროს კანონით. ეს მოთხოვნა დაკმაყოფილებული იქნება, როდესაც ინდივიდი ინფორმირებული იქნება დანაშაულის შესახებ შესაბამისი დებულების ფორმულირებით და, საჭიროების შემთხვევაში, სასამართლოს განმარტების გამოყენებით”(კოკინაკისი საბერძნეთის წინააღმდეგ).

კონვენციის მე-7 მუხლის არსის განმარტებისას, მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული მისი ობიექტი და მიზანი, როგორიცაა, ,,ეფექტური დაცვის საშუალებების შემუშავება სისხლის სამართლებრივი დევნის, ბრალდებისა და სასჯელის თვითნებურად გამოყენების აღსაკვეთად”. მისი მნიშვნელობა იმაში მდგომარეობს, რომ დაუშვებელია აღნიშნული მუხლის რაიმე სახით შეზღუდვა და მისგან გადახვევა. მუხლის ზოგადი პრინციპი არის ის, რომ სისხლის სამართლის წესით დასჯადი დანაშაულის სახეები ნათლად უნდა იყოს ასახული შესაბამის სამართლებრივ აქტში, აგრეთვე, ინდივიდი ინფორმირებული უნდა იყოს იმ საფუძვლებისა და წინაპირობების თაობაზე, რომლებმაც გამოიწვია მისი სისხლის სამართლის პასუხისგებაში მიცემა. კანონი უნდა იყოს ხელმისაწვდომი - პირს უნდა შეეძლოს, გაითვალისწინოს მის მიერ ჩადენილ ქმედებათა შედეგები, კერძოდ, თავიდან აიცილოს სისხლის სამართლით დადგენილი სასჯელის დაკისრება.

კონვენციის მე-7 მუხლი გამოიყენება იმ შემთხვევაში, როდესაც პირის მიმართ აღძრულია სისხლის სამართლის საქმე, მას წაეყენა ბრალდება და/ან დაედო სისხლის სამართლებრივი სასჯელი.

სისხლის სამართლისადმი უკუქცევითი ძალის გამოყენების აკრძალვა გამომდინარეობს საერთო სამართლის პრინციპებიდან, რომლის მიხედვითაც, სისხლის სამართლებრივი დანაშაულის დეფინიცია ვრცელდება მართლსაწინააღმდეგო ქცევაზე, რომელიც ადრე არ შეიძლება ჩათვლილიყო დანაშაულად.

კონვენციის მე-7 მუხლის 1-ლი ნაწილის მე-2 წინადადება კრძალავს ისეთი უფრო მძიმე სასჯელის გამოყენებას, ვიდრე ის სასჯელი, რომელიც გამოიყენებოდა იმ დროს, როცა სისხლის სამართლის დანაშაული იქნა ჩადენილი. „სისხლის სამართლის დანაშაულის“ მსგავსად, ცნება „სასჯელსაც“ გააჩნია ავტონომიური მნიშვნელობა (ველჩი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ).

მე-7 მუხლის 1 ნაწილის თანახმად, სისხლის სამართალზე უკუქცევითი ძალის გამოყენება არ ჩაითვლება კონვენციის დარღვევად, თუ ქმედება, საერთაშორისო სამართლის მიხედვით, წარმოადგენდა დანაშაულს მისი ჩადენის მომენტისათვის.“ აგრეთვე, მე-7 მუხლის მე-2 ნაწილი დასაშვებად მიიჩნევს უკუქცევითი ძალის გავრცელებას იმ ქმედების მიმართ, რომელიც „ითვლებოდა სისხლის სამართლებრივ დანაშაულად ცივილიზებული ერების მიერ აღიარებული სამართლის ზოგადი პრინციპებიდან გამომდინარე“.

ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლი ძირითადად ორ ასპექტში განიხილება. ამ მუხლის პირველი პუნქტი ადგენს, პირის უფლებას პატივი სცენ მის პირად და ოჯახურ ცხოვრებას, მის საცხოვრებელსა და მიმოწერას. თუმცა ეს უფლება არ არის აბსოლუტური უფლება და ის შეიძლება შეიზღუდოს კანონით. ამავე მუხლის მეორე პუნქტის თანახმად, ეს შეზღუდვა უნდა ემსახურებოდეს კანონიერ მიზანს და ამასთანავე მისაღები უნდა იყოს დემოკრატიული საზოგადოებისათვის.

იგივე აზრს ავითარებს საქართველოს კანონმდებლობაც. კერძოდ, საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლი, რომლის თანახმად ყოველი ადამიანის პირადი ცხოვრება, პირადი საქმიანობის ადგილი, პირადი ჩანაწერი, მიმოწერა, საუბარი სატელეფონო და სხვა სახის ტექნიკური საშუალებით, აგრეთვე ტექნიკური საშუალებებით მიღებული შეტყობინება ხელშეუხებელია.

საქართველოს კონსტიტუცია, ისევე როგორც ევროკონვენცია, უშვებს ამ მუხლის შეზღუდვას სასამართლოს გადაწყვეტილებით ან მის გარეშეც, კანონით გათვალიწინებული გადაუდებელი აუცილებლობისას. ამასთანავე ადგენს, რომ არავის არა აქვს უფლება, შევიდეს საცხოვრებელ ბინაში და სხვა მფლობელობაში მფლობელ პირთა ნების საწინააღმდეგოდ. აგრეთვე, ჩაატაროს ჩხრეკა, თუ არ არის სასამართლოს გადაწყვეტილება ან კანონით გათვალისწინებული გადაუდებელი აუცილებლობა.

იმისათვის, რომ ევროსასამართლომ დაადგინოს კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა, განმცხადებელმა თავისი ცოდნისა და განათლების ფარგლებში უნდა ამტკიცოს, რომ ადგილი აქვს: 1. პირადი ცხოვრების; 2. ოჯახური ცხოვრების; 3. საცხოვრებლის ხელშეუხებლობის; 4. მიმოწერის საიდუმლოების უფლების დარღვევას.

ევროკონვენცია ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს აკისრებს ვალდებულებას, პატივი სცენ ამ ოთხ ძირითად ინტერესს. გარდა ამისა, კონვენცია ადგენს, რომ სახელმწიფოებს აქვთ არა მხოლოდ ნეგატიური ვალდებულება არ ჩაერიონ მე-8 მუხლით გათვალისწინებული უფლებებით სარგებლობაში, არამედ პოზიტიური ვალდებულებაც - უზრუნველყონ ამ უფლებით ეფექტური სარგებლობა. ამასთან დაკავშირებით, საქმეზე „X და Y ნიდერლანდების წინააღმდეგ“ ევროსასამართლო ადგენს, რომ „კონვენციის მე-8 მუხლის ძირითადი მიზანი არის ინდივიდთა დაცვა საჯარო ხელისუფლების უკანონო ქმედებისაგან“. ამასთანავე, არა მხოლოდ ავალდებულებს სახელმწიფოს თავი შეიკავოს შეზღუდვებისგან (სახელმწიფოს ნეგატიური ვალდებულება), არამედ მიიღოს აქტიური ზომები პირადი და ოჯახური ცხოვრების ეფექტური პატივისცემის დასაცავად (სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულება).

ევროსასამართლო არ იძლევა განმარტებას, თუ რა წარმოადგენს პირად და ოჯახურ ცხოვრებას, საცხოვრებელს ან მიმოწერას, თუმცა მათ მიერ დანერგილი პრაქტიკითა და მიღებული პრეცედენტული გადაწყვეტილებებით შესაძლებელია ამ საკითხზე მსჯელობა. განვიხილოთ თითოეული მათგანი ცალ-ცალკე :

პირადი ცხოვრება

ევროსასამართლოს განმარტებით, პირადი ცხოვრების პატივისცემა გულისხმობს ინდივიდის პირად ცხოვრებაში ჩაურევლობას, მის ხელშეუხებლობას, პირის უფლებას იცხოვროს ისე, როგორც მას სურს. პირადი ცხოვრების პატივისცემა ასევე მოიცავს, გარკვეულ ფარგლებში, სხვა ადამიანებთან ურთიერთობის დამყარებისა და განვითარების უფლებას. თუმცა, სასამართლოს განმარტებით, ეს არ არის „პირადი ცხოვრების“ ამომწურავი განმარტება, ის მოიცავს საკითხთა გაცილებით ფართო წრეს.

უპირველეს ყოვლისა, პირადი ცხოვრების პატივისცემა გულისხმობს პირის ფიზიკურ და მორალურ ხელშეუხებლობას. საქმეში „X და Y ნიდერლანდების წინააღმდეგ“. Y როგორც ფიზიკური ნაკლის მქონე ბავშვი ცხოვრობდა გონებრივად ჩამორჩენილი ბავშვებისათვის განკუთვნილი ტიპის ბავშვთა სახლში. 16 წლის ავადმყოფ გოგონაზე სექსუალური ძალადობა განახორციელა სრულწლოვანმა მამაკაცმა, რითაც მას მძიმე ფსიქოლოგიური ტრამვა მიაყენა. ნიდერლანდების კანონმდებლობაში არსებული ხარვეზის გამო, გოგონას და მის მამას არ ჰქონდათ უფლება ამ მამაკაცისათვის ბრალი წაეყენებინათ სისხლისსამართლებრივი წესით. სახელმწიფო განმარტებით, მათ შეეძლოთ მხოლოდ სამოქალაქოსამართლებრივი დაცვის საშუალების გამოყენება.

ამ საქმეზე ევროსასამართლომ დაადგინა, რომ ნიდერლანდების კანონმდებლობაში ნორმების არარსებობა, რომლითაც გოგონას და მის კანონიერ წარმომადგენელს უფლება ერთმეოდა გაესაჩივრებინათ მასზე განხორციელებული ძალადობა, წარმოადგენს პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის დარღვევას კონვენციის 8.1 მუხლთან მიმართებაში. ამასთან, სასამართლომ დაადგინა, რომ ფაქტები რასაც ეფუძნება საჩივარი, ეხება განმცხადებლის „პირად ცხოვრებას“, რომელიც თავის თავში მოიაზრებს ინდივიდის როგორც ფიზიკურ, ისე მორალურ ხელშეუხებლობას.

ამრიგად, როგორც ვხედავთ, ერთი პირის მეორეზე რაიმე სახის ძალადობა ამ უკანასკნელის პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობას არღვევს.

სქესობრივი ურთიერთობა ასევე შედის პირადი ცხოვრების სფეროში. საქმეზე „დადჯენი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“, რომელიც ეხებოდა ურთიერთშეთანხმებით სრულწლოვან მამაკაცებს შორის ჰომოსექსუალურ ურთიერთობას, სასამართლომ სქესობრივი ცხოვრება აღწერა, როგორც პირადი ცხოვრების ყველაზე ინტიმური ასპექტი და მიუთითა, რომ იმ კანონმა, რომელიც კანონსაწინააღმდეგოდ აცხადებს ჰომოსექსუალურ ურთიერთობას შელახა განმცხადებლის პირადი ცხოვრების უფლება.

ევროკონვენციის მე-8 მუხლით დაცული უფლების ქვეშ მოიაზრება სახელისა და გვარის არჩევის უფლებაც, როგორც ინდივიდის პირადი იდენტიფიცირების საშუალება.

ოჯახური ცხოვრება

ოჯახის ცნების განსაზღვრა თითქოს მარტივია და არავითარ სირთულეს წარმოადგენს. როგორც ეს საქართველოს კანონმდებლობით არის განმარტებული, ქორწინება და ოჯახი წარმოადგენს ქალისა და მამაკაცის ნებაყოფლობით კავშირს, თუმცა ამ საკითხის ევროსასამართლოსეული განმარტება გაცილებით რთულია. კერძოდ, სასამართლოს განმარტებით, ოჯახური ცხოვრება ძირითადად ეხება ურთიერთობას მეუღლეებს შორის, მშობლებსა და შვილებს შორის, თუმცა ის ასევე მოიცავს ურთიერთობას და-ძმას, ბებია-ბაბუასა და შვილიშვილებს შორის და ურთიერთობას მშვილებლებსა და ნაშვილებს შორის.

ოჯახური ცხოვრება, გარკვეულწილად, მოიცავს ასევე მეურვეობისა და მზრუნველობის საკითხსაც. ევროკონვენციის მე-8 მუხლი პირდაპირ არ ავალდებულებს ერთ-ერთ მშობელს გახდეს ბავშვის მეურვე ან მზრუნველი, ეს საკითხი ქვეყნის შიდა კანონმდებლობით წყდება. მიუხედავად ამისა, ევროსასამართლომ საქმეში ,,ჰოპმანი ავსტრიის წინააღმდეგ“ აღნიშნა, რომ ამ კონკრეტულ შემთხვევაში კონვენციის მე-14 მუხლი დისკრიმინაციის აკრძალვის შესახებ აუცილებლად უნდა იქნას მხედველობაში მიღებული და გათვალისწინებული. საბოლოოდ, ევროსასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა ვინაიდან, ეროვნული სასამართლოს გადაწყვეტილება, რომელმაც ბავშვის მამას მიანიჭა მასზე მეურვეობის უფლება, მიღებულ იქნა მხოლოდ დედის რელიგიური შეხედულებების გამო. მხოლოდ იმ მოტივით, რომ ეს უკანასკნელი ე. წ. „იეჰოვას მოწმე“ იყო.

ოჯახური ცხოვრება ასევე მოიცავს უცხოელთა იმიგრაციისა და დეპორტაციის საკითხს. ამასთან დაკავშირებით, ევროპულმა სასამართლომ ცხადყო, რომ კონვენციის მე-8 მუხლი არ ირღვევა, თუ მეუღლეებს შეუძლიათ ერთად ცხოვრება სხვა ქვეყანაში. ეს მუხლი შეიძლება დაირღვეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ორივე მეუღლის სახელმწიფო უარს აცხადებს, უზრუნველყოს მეუღლე, რომელიც არ არის ამ ქვეყნის მოქალაქე, ამ ქვეყანაში კანონიერი ცხოვრების უფლებით.

საცხოვრებელი

ზოგადად, ,,საცხოვრებელი“ ის ადგილია, სადაც პირი მუდმივად ცხოვრობს. საცხოვრებლით დაცული ინტერესი მოიცავს საცხოვრებლით მშვიდობიანი სარგებლობის უფლებას. უფრო კონკრეტულად კი, იგი მოიცავს საცხოვრებლის დაცვას ზიანის მიყენებისაგან, სხვა ზემოქმედებისაგან და ასევე საცხოვრებლის დაცვას ბუნებრივი ზემოქმედებისაგან.

„საცხოვრებლის“ პატივისცემის უფლება ასევე მოიცავს სასამართლო ხელისუფლების მიერ ჩხრეკის, ამოღებისა და შემოწმებისაგან მის დაცვას. თუმცა ევროსასამართლოს განმარტებით, სახელმწიფომ შეიძლება საჭიროდ ჩათვალოს ისეთი ღონისძიების გატარება, როგორიცაა საცხოვრებლის ჩხრეკა, რათა მოიპოვოს სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენის ნივთმტკიცება. მიუხედავად იმისა, რომ ასეთი ღონისძიებები გარკვეულწილად ზღუდავენ პირადი ცხოვრების ან საცხოვრებლის პატივისცემის უფლებას, სახელმწიფოს მხრიდან ამგვარი ღონისძიების გატარება გამართლებული უნდა იყოს იმ აუცილებლობით, რაც მოცემულია ევროკონვენციის 8.2 მუხლით და ამასთანავე, უნდა იყოს აუცილებელი, გარდაუვალი და დასახული მიზნის პროპორციული. ამ აზრს ავითარებს ევროსასამართლო საქმეში „კამენზინდი შვეიცარიის წინააღმდეგ“.

მიმოწერა

პირის მიერ მიმოწერის პატივისცემის უფლება სხვებთან უწყვეტი და კონტროლის გარეშე კომუნიკაციის უფლებაა. ტერმინ „მიმოწერის“ მნიშვნელობა მოიცავს სატელეფონო კომუნიკაციასა და კომუნიკაციას ტელეტექსტის მეშვეობით. ახალი ტექნიკის განვითარებამ შესაძლოა კიდევ უფრო გააფართოოს მიმოწერის პატივისცემის უფლების შინაარსი. მიმოწერის შემოწმება კი მიიჩნევა, როგორც პირადი ცხოვრების, ისე მიმოწერის პატივისცემის შეზღუდვად.

მიმოწერის პატივისცემის უფლება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია დაპატიმრებულ პირებთან მიმართებაში. საქმეზე ,,გოლდერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ პატიმრისათვის ხელისშეშლამ, თავის ადვოკატთან აწარმოოს მიმოწერა, დაარღვია კონვენციის მე-8 მუხლი.

რაც შეეხება არაიურიდიული ხასიათის მიმოწერას, ევროპულმა კომისიამ და სასამართლომ დაუშვა პატიმრის მიერ სხვადასხვა სახის წერილების მიღებისა და გაგზავნის უფლების შეზღუდვის დაწესების შესაძლებლობა სახელმწიფოს მიერ. მაგალითად, საქმეზე „სილვერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ ევროპულმა სასამართლომ არ მიიჩნია, რომ ციხის ადმინისტრაციის მიერ წერილის შემოწმებამ დაარღვია კონვენციის მე-8 მუხლი. სასამართლომ დაადგინა, რომ ასეთი შემოწმება ექცევა სახელმწიფოს თავისუფალი შეფასების ფარგლებში „საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესებისა და უწესრიგობისა და დანაშაულის თავიდან აცილებისათვის“. ამდენად, სახელმწიფოს ენიჭება ფართო უფლებამოსილება, გააკონტროლოს მიმოწერა კერძო პირებთან, განსხვავებით მიმოწერისა, იურიდიული პროფესიების წარმომადგენლებთან და შესაბამის ორგანოებთან.

ევროკონვენციის მე-8 მუხლი ასევე იცავს სატელეფონო საუბრის კონფიდენციალობას. კერძოდ, საქმეში „კრუსლინი საფრანგეთის წინააღმდეგ“ სასამართლომ განმარტა, რომ სატელეფონო საუბრების მოსმენა, ისევე როგორც სატელეფონო საუბრების სხვაგვარი მიყურადება, პირადი ცხოვრებისა და მიმოწერის უფლების განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი შეზღუდვაა და ამიტომ ამგვარი ქმედება უნდა ემყარებოდეს და გამომდინარეობდეს მხოლოდ „კანონიდან“. ეს იმას ნიშნავს, რომ პირად და ოჯახურ ცხოვრებაში ჩარევა უნდა იყოს კანონზე დაფუძნებული, უნდა ჰქონდეს სამართლებრივი საფუძველი, უნდა იყოს საკმარისად ზუსტი და უნდა შეიცავდეს საჯარო ხელისუფლების უკანონობისაგან დაცვის რეალურ გარანტიებს.

ამრიგად, როგორც ვხედავთ, ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლი იცავს ოთხ ძირითად ინტერესს - პირად და ოჯახურ ცხოვრებას, საცხოვრებელსა და მიმოწერას. ამასთანავე, სახელმწიფოსა და საზოგადოებას აკისრებს ვალდებულებას, პატივი სცენ ამ მუხლით დაცულ ინტერესებს რაც, ერთის მხრივ, ხელს უწყობს ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა ეფექტურ დაცვასა და მეორეს მხრივ, მნიშვნელოვანი წინგადადგმული ნაბიჯია დემოკრატიული სახელმწიფოსა და საზოგადოების განვითარებისა და სრულყოფისათვის.

აზრის, სინდისის და რელიგიის თავისუფლება ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა ევროპული კონვენციის მე-9 მუხლით განმტკიცებული იმ ძირითად უფლებათაგანია, რომლის ხელყოფის შემთხვევაში პირს უფლება აქვს მიმართოს სასამართლოს.

ყოველ ადამიანს აქვს აზრის, სინდისის, აღმსარებლობის და რწმენის თავისუფლება - აცხადებს საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლი. სახელმწიფო ცნობს რა, რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლებას, აღიარებს საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებლური ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს საქართველოს ისტორიაში და მის დამოუკიდებლობას სახელმწიფოსაგან.

თუმცა, ეს არ არის აბსოლუტური უფლება და ევროკონვენცია მე-9 მუხლის მეორე პუნქტით უშვებს ამ უფლების შეზღუდვის შესაძლებლობასაც. კერძოდ, რელიგიისა და მრწამსის გამოვლინების თავისუფლება ექვემდებარება მხოლოდ ისეთ შეზღუდვებს, რომლებიც გათვალისწინებულია კანონით და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესებისათვის, საზოგადოებრივი წესრიგის, ჯანმრთელობის, ზნეობის ან სხვათა უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად.

ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის ევროპის სასამართლო განსაკუთრებული სიფრთხილით ეკიდება აღნიშნული საკითხის გადაწყვეტას, რაც თვით ამ მუხლის სპეციფიკიდან გამომდინარეობს.

იმისათვის, რომ კარგად გავერკვეთ ამ მუხლის არსში, უნდა გაიმიჯნოს, რას გულისხმობს აზრი, სინდისი და რელიგია ევროკონვენციის მე-9 მუხლის მიხედვით.

აზრი

ეს სამი ცნება იმდენად არის ერთმანეთთან დაკავშირებული და გამომდინარეობს ადამიანის პიროვნული შეხედულებებიდან, რომ ძნელია მათი გამიჯვნა და ცალკე ჭრილში განხილვა. ევროპის სასამართლოს მხოლოდ ცალკეულ შემთხვევებში უხდება მსჯელობა აზრის თავისუფლების ხელყოფაზე. იმ იშვიათ შემთხვევებშიც კი, როდესაც ევროსასამართლო მსჯელობს ამ საკითხზე, განმცხადებლები აზრის თავისუფლებას ენის გამოყენების თავისუფლებასთან აიგივებენ და ამტკიცებენ, რომ აზრი და ენა იმდენადაა ერთმანეთთან დაკავშირებული, რომ ხელისუფლების მხრიდან ნებისმიერი შეზღუდვა ამა თუ იმ ენის გამოყენებასთან დაკავშირებით წარმოადგენს აზრის თავისუფლების ხელყოფას ევროკონვენციის მე-9 მუხლთან მიმართებაში. ევროსასამართლო ამ არგუმენტს არ ცნობს და მკვეთრად მიჯნავს ერთმანეთისგან ამ ორ ცნებას, თუმცა აქვე უნდა ითქვას, რომ ცალკეულ შემთხვევებში სახელმწიფოს აქვს ვალდებულება უზრუნველყოს პირის ინფორმირება მისთვის გასაგებ ენაზე, თუნდაც თარჯიმნის დახმარებით. მაგალითად, სახელმწიფო ვალდებულია აცნობოს პირს მისი დაკავების ან დაპატიმრების მიზეზი.

სინდისი, მრწამსი და რელიგია

ევროსასამართლო ხშირ შემთხვევაში „სინდისისა“ და ,,მრწამსის“ თავისუფლების საკითხს ერთ კონტექსტში განიხილავს. იმისათვის, რომ ევროსასამართლომ დაადგინოს ევროკონვენციის მე-9 მუხლის დარღვევა, საქმე უნდა ეხებოდეს განმცხადებლის მიმართ ,,სინდისის“ ან ,,აღმსარებლობის“ თავისუფლების შეზღუდვას ან შელახვას. ამასთანავე, ცალკეულ შემთხვევებში სასამართლო მიდის იმ დასკვნამდე, რომ ადამიანის მიერ ამა თუ იმ მრწამსის (იდეოლოგიის) გავრცელება სულაც არ ექცევა ევროკონვენციის მე-9 მუხლის I პუნქტით დაცული უფლების ქვეშ. მაგალითისათვის, განვიხილოთ საქმე გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის წინააღმდეგ, სადაც განმცხადებელი გამოთქვამს სურვილს, რომ მისი ფერფლი მიმოფანტონ თავის მშობლიურ მიწაზე. ევროსასამართლოს განმარტებით, პირის სურვილი, მისი ნეშტი დამარხულიყო მშობლიურ მიწაზე, არ შეიძლება განიხილებოდეს როგორც აღმსარებლობის გავრცელების პროპაგანდა ევროკონვენციის 9.1 მუხლთან მიმართებაში. ვინაიდან, ამ კონკრეტულ შემთხვევაში პირის სასურველი ქმედება გამოწვეულია მხოლოდ მისი პირადი სურვილით და არანარად არის დაკავშირებული ცალკეული სახის მრწამსის გავრცელების მცდელობასთან. იგივე აზრს ავითარებს ევროსასამართლო საქმეში ,,ეროუსმიტი დიდი ბრიტანეთის წინააღმდეგ”.

რელიგია

განსაკუთრებული სიფრთხილით ეკიდება ევროსასამართლო რელიგიის თავისუფლების საკითხის გადაწყვეტას. განმცხადებლები, უმეტეს შემთხვევაში, სწორედ რელიგიის თავისუფლებას ხდიან სადაოდ, ვიდრე აზრის, სინდისის ან აღმსარებლობის საკითხებს ასაჩივრებენ.

ევროსასამართლო პირდაპირ არ უთითებს კონკრეტულად რა სახის სამართალდარღვევა შეიძლება ჩაითვალოს ,,რელიგიის” თავისუფლების ხელყოფად. თუმცა, ცალსახად გამოყოფს 3 ძირითად ასპექტს, რომელიც არ ექცევა კონვენციის მე-9 მუხლით დაცული უფლების ქვეშ.

1. პირველ ყოვლისა უნდა გაირკვეს აქვს თუ არა სახელმწიფოს უფლება, აიძულოს მოქალაქე გახდეს თავისი ქვეყნის ოფიციალური რელიგიის მიმდევარი, ან სხვაგვარი გზით მხარდაჭერა გამოუცხადოს მას. ევროსასამართლო ცალსახად ადგენს, რომ სახელმწიფო ვალდებულია შექმნას მექანიზმი, რომელიც ნებას მისცემს მოქალაქეს ნებისმიერ მისთვის სასურველ დროს უარი თქვას ამა თუ იმ აღმსარებლობაზე, მათ შორის სახელმწიფო რელიგიაზეც. ამასთანავე, ადგენს, რომ სახელმწიფოს არა აქვს უფლება აიძულოს პირი ფინანსური ან სხვაგვარი მხარდაჭერა გამოუცხადოს სახელმწიფო რელიგიას. ამ აზრს ავითარებს ევროსასამართლო საქმეში ,,დაბრი შვედეთის წინააღმდეგ“.

2. მეორე, მნიშვნელოვანი და პრობლემატური საკითხი მდგომარეობს შემდეგში - არის თუ არა გამართლებული რელიგიური ნიშნით პირმა განახორციელოს რაიმე ქმედება ან თავი შეიკავოს ამგვარი მოქმედების შესრულებისაგან. ასე მაგალითად, ევროსასამართლო ერთ-ერთ თავის პრეცედენტულ გადაწყვეტილებაში მიდის იმ დასკვნამდე, რომ სახელმწიფოს უფლება აქვს, მოსთხოვოს ორთოდოქს ებრაელს, განქორწინების შემთხვევაში, დაუყოვნებლივ გადასცეს თავის მეუღლეს დოკუმენტი განქორწინების შესახებ, როგორც მას ამას ებრაული კანონმდებლობა ავალდებულებს. ხოლო აღნიშნული დოკუმენტის დაყოვნების შემთხვევაში აუნაზღაუროს მიყენებული მორალური ზიანი. ამ საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილებით სასამართლომ დაადგინა, რომ ამ კონკრეტულ შემთხვევაში ადგილი არ აქვს კონვენციის მე-9 მუხლის დარღვევას. ვინაიდან, სახელმწიფოს ქმედება, მოსთხოვოს მოქალაქეს რაიმე მოქმედების განხორციელება, განპირობებულია ქვეყნის შიდა კანონმდებლობით გათვალისწინებული ნორმებით, რომელთა შესრულება სავალდებულოა ამ ქვეყნის ყველა მოქალაქისათვის და ამასთანავე, არ ეწინააღმდეგება კონვენციის მე-9 მუხლით გათვალისწინებულ ნორმებს.

3. და ბოლოს. აუცილებელია განისაზღვროს რა ფარგლებშია ეკლესია უფლებამოსილი იქადაგოს თავისი რელიგია და მოუწოდოს ხალხს ამა თუ იმ რელიგიის აღიარება და მისი მხარდაჭერა. მაგალითისათვის განვიხილოთ საქმე ,,კოკინაკისი საბერძნეთის წინააღმდეგ“. ამ საქმის მიხედვით, ბ-ნ კოკინაკისი და მისი მეუღლე, რომლებიც იეჰოვას მოწმეები იყვნენ სახლში ესტუმრნენ მართლმადიდებელ ქრისტიანთა ოჯახს და ამ ოჯახის დიასახლისთან ქ-ნ კირიაკისთან გამართეს დისკუსია. ქ-ნ კირიაკისის მეუღლემ გამოიძახა პოლიცია, რომლებმაც დააკავეს კოკინაკისები და მოათავსეს საპატიმროში. მათ ბრალი დაედოთ, საბერძნეთის კანონმდებლობის მიხედვით პროზელიტიზმისათვის. იგი ადგენს, რომ ნებისმიერ პირს, რომელიც განახორციელებს პროზელიტიზმს, შეეფარდება დაპატიმრება ან ფულადი ჯარიმა.

კოკინაკისები დააჯარიმეს და მიუსაჯეს დაპატიმრება. აპელაციამ გააუქმა ქ-ნ კოკინაკისის მსჯავრდება, თუმცა მისი მეუღლის მიმართ გამოტანილი განაჩენი უცვლელი დატოვა. აღნიშნული საქმე გასაჩივრებულ იქნა ევროსასამართლოში, რომელმაც განმარტა, რომ ,,პირველ რიგში, განსხვავება უნდა გაკეთდეს ქრისტიანული მრწამსის პროპაგანდასა და უკანონო პროზელიტიზმს შორის. პირველი, შეესაბამება ჭეშმარიტ ევანგელიზმს, ხოლო მეორე კი მის არასათანადო და მიუღებელ ფორმას, რასაც შესაძლებელია მოჰყვეს ძალადობის გამოყენება. ზოგადად, პროზელიტიზმი შეუთავსებელია სხვა პირთა აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლების პატივისცემასთან”.

ვინაიდან ევროპულმა სასამართლომ არ დააზუსტა, რა უკანონო საშუალებები იქნა გამოყენებული რელიგიური მრწამსის შესახებ დისკუსიის დროს, მან ვერ დაადგინა მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროება, რაც მოითხოვდა ბნ-ი კოკინაკისის მსჯავრდებას. ევროსასამართლოს აზრით, მსჯავრდება არ იყო კანონიერი მიზნის პროპორციული. ევროპული სასამართლო მიემხრო მსგავს პოზიციას საქმეში ,,ლარისისი და სხვები საბერძნეთის წინააღმდეგ“.

კონვენციის მე-9 მუხლი იცავს არა მხოლოდ რელიგიურ, არამედ არარელიგიურ მრწამსს. პაციფიზმი აღიარებულია მრწამსად, რომელიც დაცულია ევროკონვენციით. რელიგიის ან მრწამსის გამოვლინების თავისუფლება არ არის მხოლოდ ინდივიდუალური უფლება - ის შეიძლება განხორციელდეს კოლექტიურად. მრწამსის გამო სამხედრო სამსახურზე უარის თქმის უფლება ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციით გათვალისწინებული აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლების უფლების ფუნდამენტური ასპექტია. ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისია მიემხრო მოსაზრებას, რომ კონვენცია არ აკისრებს სახელმწიფოებს ვალდებულებას, გაათავისუფლოს ეს პირები სამხედრო სამსახურისაგან. თუმცა ევროპულმა სასამართლომ არ მიიჩნია ევროპული კონვენციის დარღვევად შვეიცარიის მიერ შეფარდებული სისხლისსამართლებრივი სასჯელი პირისადმი, რომელმაც ამ მიზეზით უარი განაცხადა სამხედრო სამსახურის გავლაზე. ამასთანავე, უნდა აღინიშნოს, რომ მრწამსის გამო სამხედრო სამსახურზე უარი არ ანიჭებს პირს უფლებას, გათავისუფლდეს სამოქალაქო სამსახურისაგან და შესაძლოა მას დაეკისროს მისი გავლა, როგორც სამხედრო სამსახურის შემცვლელისა. ამდენად, სახელმწიფოს შეუძლია დააწესოს სამოქალაქო სამსახურის გავლა და დააკისროს პასუხისმგებლობა მათ, ვინც უარს აცხადებს ამ სამსახურის გავლაზე.

როგორც ზემოთ აღინიშნა, ევროკონვენციის 9.2 მუხლი უშვებს შეზღუდვას რელიგიისა და მრწამსის გამოვლენასთან დაკავშირებით. საქმეში კოკინაკისი საბერძნეთის წინააღმდეგ ევროსასამართლო აღიარებს, რომ დემოკრატიულ საზოგადოებაში, სადაც ერთსა და იმავე მოსახლეობაში რამდენიმე რელიგია თანაარსებობს, შესაძლოა აუცილებელი გახდეს ამ თავისუფლებაზე შეზღუდვის დაწესება, რათა სხვადასხვა ჯგუფის ინტერესები შეეთავსოს ერთმანეთს და უზრუნველყოფილ იქნას ყველა პირის მრწამსის პატივისცემა. თუმცა, ამავე გადაწყვეტილებაში ევროსასამართლო მკაცრად განმარტავს, რომ ამგვარი შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ეს გამოწვეულია ,,მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროებით” და თუ ეს მკაფიოდ არ არის გამოკვეთილი, ადგილი აქვს კონვენციის მე-9 მუხლის დარღვევას.

ამრიგად, აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლების უფლება განეკუთვენება ადამიანის იმ ძირითად უფლებებს, რომელთა გარეშე სამართლის უზენაესობაზე დაფუძნებული დემოკრატიული სახელმწიფო არ შეიძლება არსებობდეს.

კონვენციის პრეამბულაში მოხსენიებული ეფექტური პოლიტიკური დემოკრატიისა და ადამიანის უფლებათა პატივისცემის კონტექსტში გამოხატვის თავისუფლება ცენტრალურ როლს თამაშობს კონვენციით გათვალისწინებული სხვა უფლებების დასაცავად.

გამოხატვის თავისუფლებას დათმობილი აქვს კონვენციის მე-10 მუხლი და მისი აღიარება და დაცვა აუცილებელია დემოკრატიული პროცესისა და თითოეული ადამიანის განვითარებისათვის.

ზოგადად, შეიძლება ითქვას, რომ მე-10 მუხლის დებულებები ვრცელდება ნებისმიერი აზრის, ნებისმიერი სახითა და ფორმით გამოხატვაზე, შინაარსის მიუხედავად.

კონვენციის მე-10 მუხლი შედგება ორი პუნქტისაგან. პირველი განმარტავს ამ მუხლით დაცული უფლების შინაარსს, ხოლო მეორე პუნქტი ადგენს, რა შემთხვევაში იქნება კანონიერი სახელმწიფოს ჩარევა გამოხატვის თავისუფლებაში.

ყველას აქვს გამოხატვის თავისუფლების უფლება. ეს უფლება მოიცავს ადამიანის თავისუფლებას, ჰქონდეს მოსაზრებანი და მიიღოს და გაავრცელოს ინფორმაცია და იდეები საჯარო ხელისუფლების ჩარევის გარეშე და საზღვრების მიუხედავად. ეს მუხლი არ შეუშლის ხელს სახელმწიფოებს, მოითხოვონ რადიომაუწყებლობის, ტელევიზიისა და კინოწარმოების ლიცენზირება.

ამ მხრივ, საქართველოში არსებული კანონმდებლობა პირდაპირ შეესაბამება ევროსტანდარტებს. საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლი უზრუნველყოფს და გარანტირებულს ხდის სიტყვის თავისუფლებას. კერძოდ, ამ მუხლის მიხედვით: ,,ყოველ ადამიანს აქვს უფლება, თავისუფლად მიიღოს და გაავრცელოს ინფორმაცია. გამოთქვას და გაავრცელოს თავისი აზრი ზეპირად ან სხვაგვარი საშუალებით“.

როგორც ვხედავთ, პირის უფლება, მიიღოს და გაავრცელოს ინფორმაცია ნებისმიერი საშუალებით სიტყვის თავისუფლებას გულისხმობს. ამიტომ, ინფორმაციის გავრცელების თანამედროვე საშუალებები არ შეიძლება დაექვემდებაროს რაიმე კონტროლს სახელმწიფოს მხრიდან, გარდა იმისა, რაც აუციელებლია სამაუწყებლო სიხშირის გამოყენებისათვის. ამასთანავე, საქართველოს კონსტიტუცია გამორიცხავს წინასწარ კონტროლს ინფორმაციის საშუალებებზე და არავის აქვს უფლება, მასობრივი ინფორმაციის საშუალებას აუკრძალოს ან დაავალოს რაიმე ინფორმაციის გამოქვეყნება.

კონსტიტუცია ყველას იცავს სიტყვის თავისუფლების გამოყენებისათვის მოსალოდნელი პასუხისმგებლობისაგან. კერძოდ, კონსტიტუციის მე-19 მუხლში აღნიშნულია, რომ დაუშვებელია ადამიანის დევნა სიტყვის, აზრის აღმსარებლობის ან რწმენის გამო, აგრეთვე იძულება, გამოთქვას თავისი შეხედულება მათ შესახებ.

აღსანიშნავია, რომ სიტყვის თავისუფლება შეუზღუდავი უფლება არ არის. როგორც ევროკონვენცია, საქართველოს კანონმდებლობაც, სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვის მკაცრად განსაზღვრულ პირობებს ადგენენ. უფრო კონკრეტულად, შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ იმ პირობით, თუ მისი მიზანია სხვა პირის, ან საერთოდ მთელი საზოგადოების ინტერესების დაცვა. ამასთანავე, უნდა არსებობდეს სამი ძირითადი პირობა

როგორც ვხედავთ, სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან, გამოხატვის თავისუფლებაში მათი ნებისმიერი ჩარევა დაასაბუთონ.

იმისათვის, რომ კარგად გავერკვეთ ევროკონვენციის მე-10 მუხლის არსში, უნდა განისაზღვროს რა უფლებაა დაცული ამ მუხლით. მე-10 მუხლით დაცული ,,გამოხატვა“ ვრცელდება არა მარტო დაწერილ, დაბეჭდილ ან წარმოთქმულ სიტყვაზე, არამედ სურათებზე, წარმოდგენებსა და მოქმედებეზე, რომლებიც იდეას გამოხატავენ, ან რაიმე ინფორმაციას შეიცავენ. მეტიც, კონვენცია იცავს არა მხოლოდ ინფორმაციებისა და იდეების შინაარსს, არამედ მათი გამოხატვის ფორმასაც. ზემოაღნიშნული მუხლი იცავს ასევე დუმილის უფლებას. ამ უფლების არსებობის შესახებ კომისიამ მიუთითა საქმეში ,,K ავსტრიის წინააღმდეგ“, რათა დაეცვა საჩივრის წარმდგენი საკუთარი თავის წინააღმდეგ ჩვენების მიცემის ვალდებულებისაგან.

ევროკონვენციის მე-10 მუხლი აზრის გამოხატვის სამ ძირითად კომპონენტს შეიცავს:

ქვეყნის დემოკრატიული სტრუქტურისა და მისი პოლიტიკური ცხოვრებისათვის დიდი მნიშვნელობა აქვს ინფორმაციისა და აზრის გავრცელების თავისუფლებას. აზრის თავისუფლება მე-10 მუხლით გათვალიწინებული დანარჩენი თავისუფლების უმთავრესი წინაპირობაა. ის სარგებლობს თითქმის აბსოლუტური დაცვით, რადგან მეორე პუნქტით გათვალისწინებული შეზღუდვები მასზე არ ვრცელდება. როგორც ევროსაბჭოს კომიტეტმა დაადგინა: „ამ უფლებაში ნებისმიერი ჩარევა შეუთავსებელია დემოკრატიული საზოგადოების ბუნებასთან“.

აშკარაა, რომ ინფორმაციისა და იდეების გავრცელების თავისუფლება ინფორმაციის მიღების თავისუფლების შემადგენელი კომპონენტია. ეს ვრცელდება როგორც ბეჭდვით, ისე სამაუწყებლო მედიაზე. ამ უკანასკნელთან დაკავშირებით ევროსასამართლომ აღნიშნა, რომ სახელმწიფოები არ უნდა ჩაერიონ მაუწყებლებისა და მსმენელთა ურთიერთობებში. მე-10 მუხლით ასევე დაცულია ინფორმაციისა და აზრის გავრცელების უფლება. კერძოდ, ინფორმაციას (ფაქტს) და მოსაზრებას, ანუ შეფასებით მსჯელობას შორის განსხვავების დაზუსტებისას სასამართლომ დაასკვნა, რომ ფაქტების სინამდვილესთან შესაბამისობის დადგენა შესაძლებელია, შეფასებითი მსჯელობისას კი, ეს პრაქტიკულად შეუძლებელია. მოსაზრება პირადი შეხედულებაა ამა თუ იმ მოვლენასა და ფაქტთან დაკავშირებით და შეუძლებელია მისი სინამდვილესთან შესაბამისობის დადგენა. ფაქტი კი, შეიძლება იყოს სწორი ან არასწორი. შესაბამისად, საქმეში „დალბანი რუმინეთის წინააღმდეგ“ სასამართლომ განაცხადა: რომ გაუმართლებელი იქნება, თუ ჟურნალისტს საკუთარი კრიტიკული შეფასებითი მსჯელობის სინამდვილესთან შესაბამისობის დამტკიცებას მოვთხოვთ. ამასთანავე, ევროსასამართლოს განმარტებით, თუ საკითხი საჯარო ინტერესის საგანს წარმოადგენს და საჯარო მიზანს ემსახურება, ხოლო ფაქტების სინამდვილესთან შესაბამისობის დასადგენად გონივრული ზომებია მიღებული, ჟურნალისტი პასუხს არ აგებს ღირსების შელახვისათვის იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც ეს ფაქტები არასწორია.

რაც შეეხება ინფორმაციისა და იდეების მიღების თავისუფლებას, ეს უფლება გულისხმობს ყველა შესაძლო, კანონიერი წყაროს მეშვეობით ინფორმაციის მოძიებისა და მოპოვების უფლებას. ინფორმაციისა და იდეების მიღების თავისუფლებით სარგებლობს როგორც პრესა, ასევე საზოგადოება, რომელსაც უფლება აქვს იყოს სათანადოდ ინფორმირებული, განსაკუთრებით კი ისეთ მოვლენებზე, რომელთა მიმართაც არსებობს საჯარო ინტერესი.

მართალია მე-10 მუხლში პირდაპირ არ არის ნახსენები პრესის თავისუფლება, მაგრამ სტრასბურგის სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის შესაბამისად, პირის მიმართ მე-10 მუხლით გათვალისწინებული თავისუფლებით სარგებლობის განსაკუთრებული გარანტიებია შექმნილი. ამ საკითხზე ევროსასამართლომ პირველად ლინგესის საქმეში იმსჯელა. რამდენიმე პუბლიკაციაში ჟურნალისტმა გააკრიტიკა ავსტრიის მაშინდელი ფედერალური კანცლერი იმის გამო, რომ იგი კოალიციაში შევიდა ისეთ პარტიასთან, რომლის ლიდერი ნაცისტური წარსულის მქონე პიროვნება იყო. ჟურნალისტმა კანცლერის საქციელს უწოდა „ამორალური, უღირსი“ და მონათლა ,,მდარე ოპურტუნიზმად“. კანცლერის კერძო ბრალდების საფუძველზე, ავსტრიის სასამართლომ ზემოთ მოტანილი განცხადებები შეურაცხმყოფელად მიიჩნია და ლინგენსი დააჯარიმა. მისი ბრალის არგუმენტირებისას სასამართლომ დაადგინა, რომ ჟურნალისტმა ვერ შეძლო საკუთარი განცხადებების სინამდვილესთან შესაბამისობის დამტკიცება. ამ საქმეზე ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ ავსტრიის სასამართლოების პოზიცია მცდარი იყო, რადგან შეფასებითი მსჯელობის, ანუ მოსაზრების, სინამდვილესთან შესაბამისობის დამტკიცება შეუძლებელია და არ შეიძლება ასეთი რამ ვინმეს დაევალოს.

პრესის თავისუფლება ასევე სარგებლობს განსაკუთრებული დაცვით საზოგადოებრივი ინტერესის მქონე სხვა მოვლენების გაშუქებისას. თორგეიონის საქმეში განმცხადებელმა პრესაში გააკეთა განცხადება, რომელიც ეხებოდა ისლანდიაში გავრცელებულ ძალადობის ფაქტებს პოლიციის მხრიდან და პოლიციის ოფიცრებს ადარებდა ,,უნიფორმიან მხეცებს”, პოლიციის ქცევა დახასიათებული იყო როგორც ,,დანაშაულებითი, უკანონო, დაუდევარი და უნიჭო მოქმედებები”. ეროვნულმა სასამართლომ თორგეისონი დამნაშავედ ცნო ზოგადად პოლიციელთა ცილისწამებისათვის. ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ ჟურნალისტი შეეხო თავის ქვეყანაში პოლიციური ძალადობის თემას, რაკი „პრესა ვალდებულია ხალხს შეატყობინოს საზოგადოებრივი ინფორმაცია და იდეები“. საბოლოოდ კი, ევროსასამართლომ ისლანდიის სასამართლოს განაჩენი ,,საჯარო ინტერესების საკითხებზე დისკუსიის გამართვის ხელისშემშლელად“ მიიჩნია. ცხადია, რომ სასამართლო პრესის თავისუფლებას განსაკუთრებულად იცავს მაშინაც კი, როცა საკითხი არა პოლიტიკურ, მაგრამ საჯარო ინტერესების მქონე სხვა მოვლენის თაობაზე დისკუსიას ეხება.

ევროკონვენციის მე-10 მუხლის პირველი პუნქტის ბოლო წინადადების მიხედვით, ინფორმაციის და იდეის მიღებისა და გადაცემის უფლება „არ უნდა ზღუდავდეს სახელმწიფოებს, განახორციელონ რადიო, სატელევიზიო და კინემატოგრაფიული გაერთიანებების მაუწყებლობების ლიცენზირება“. ამ საკითხთან დაკავშირებით სასამართლომ განაცხადა, რომ წევრი სახელმწიფოების თანამდებობის პირთა უფლებამოსილება სალიცენზიო სისტემის რეგულირების თაობაზე, შეიძლება გამოყენებულ იქნას მხოლოდ ტექნიკური თვალსაზრისით და არა გამოხატვის თავისუფლების შესაზღუდად. გროპერას საქმეში სასამართლომ აღნიშნა, რომ ,,მე-10 მუხლის პირველი პუნქტის მესამე წინადადება სახელმწიფოებს ანიჭებს უფლებამოსილებას, სალიცენზიო სისტემის მეშვეობით აკონტროლონ მხოლოდ მაუწყებლობის ორგანიზაციული, და განსაკუთრებით კი, ტექნიკური საკითხები თავიანთ ტერიტორიაზე”.

მე-10 მუხლის მიერ ასევე დაცულია აუდიოვიზუალური მედიცინის კომერციული ინფორმაცია (რეკლამა). რეკლამის მომზადებისა და გავრცელებისას გარკვეული ყურადღება უნდა მიექცეს საზოგადოების აზრს და იმ მორალურ ფასეულობებს, რომლებიც დემოკრატიული საზოგადოების საფუძველს აყალიბებენ.

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ მე-10 მუხლის დებულებები ვრცელდება ნებისმიერი აზრის ნებისმიერი სახითა და ფორმით გამოხატვაზე შინაარსის მიუხედავად. გამოხატვის თავისუფლების დაცვა კი აუცილებელია დემოკრატიული საზოგადოების პოლიტიკური პროცესისა და თითოეული ადამიანის განვითარებისათვის.

ადამიანის უფლებათა დაცვის ევროპული კონვენცის მე-11 მუხლი უზრუნველყოფს მშვიდობიანი შეკრებისა და გაერთიანების თავისუფლებას. იგი არ წარმოადგენს აბსოლუტურ უფლებას, რის გამოც, კანონით გათვალისწინებულ შემთხვევებში, აღნიშნული უფლების განხორციელებაზე შესაძლებელია გარკვეული შეზღუდვების დაწესება.

კონვენციის მე-11 მუხლის მიხედვით:

1. ყველას აქვს მშვიდობიანი შეკრებისა და სხვებთან გართიანების თავისუფლება, ისევე როგორც პროფესიული კავშირების შექმნისა და მათში გაერთიანების უფლება საკუთარი ინტერესების დასაცავად.

2. დაუშვებელია ამ უფლებათა განხორციელებისათვის რაიმე შეზღუდვების დაწესება, გარდა კანონით გათვალისწინებულისა და ისეთისა, რომელიც აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში ეროვნული უშიშროების ან საზოგადოებრივი ინტერესებისათვის, უწესრიგობის ან დანაშაულის აღსაკვეთად, ჯანმრთელობისა თუ მორალის ან სხვათა უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად. აღნიშნული მუხლი ვერ დააბრკოლებს სახელმწიფოს, ამ უფლების განხორციელებაზე დააწესოს კანონიერი შეზღუდვები შეირაღებული ძალების, პოლიციის ან სახელმწიფო ადმინისტრაციის წარმომადგენლის მიმართ.

მე-11 მუხლი იცავს ორ განსხვავებულ, და ზოგ შემთხვევაში, ერთმანეთთან დაკავშირებულ თავისუფლებას, კერძოდ შეკრებისა და გაერთიანების თავისუფლებას, რომელთა საერთო მიზანს წარმოადგენს პიროვნებებისათვის ერთად შეკრების შესაძლებლობის მიცემა, თავიანთი საზოგადოებრივი ინტერესების გამოხატვისა და დაცვისათვის. როდესაც ეს ინტერესები პოლიტიკური ხასიათის არის, აღნიშნული მუხლის ფუნქცია ცენტრალური ხდება დემოკრატიული სისტემის ეფექტური მუშაობისათვის. იგი უზრუნველყოფს პოლიტიკური პარტიების და პროფესიული კავშირების შექმნასა და მოქმედებას. მე-11 მუხლი ანალოგიურად იცავს ინდივიდთა უფლებას შეკრებასა და გაერთიანებაზე საკუთარი ეკონომიკური, პოლიტიკური თუ სოციალური ინტერესების გასაღრმავებლად და დასაცავად. მე-11 მუხლი განსაკუთრებულ მინიშნებას აკეთებს პროფესიულ კავშირებზე. თავდაპირველად, სასამართლო პროფესიული კავშირების შექმნის უფლებას გაერთიანების თავისუფლების კონტექსტში განიხილავდა და აღნიშნული უფლების შემადგენელ ნაწილად მიიჩნევდა, მაგრამ ვინაიდან სასამართლო პრაქტიკაში პროფესიულ კავშირებთან დაკავშირებით საქმეებმა საგრძნობლად იმატა, მათი განხილვა განცალკევებულად დაიწყო.

გარკვეულწილად მე-11 მუხლი აფართოვებს კონვენციის მე-9 და მე-10 მუხლებს, რომლებიც უზრუნველყოფენ აზრის, რწმენისა და აღმსარებლობის და გამოხატვის თავისუფლებას. ამიტომაც, ხშირ შემთხვევაში, მე-11 მუხლი ასოცირდება კონვენციის მე-9 და მე-10 მუხლებთან და განიხილება მათთან მჭიდრო კავშირში.

თავდაპირველად იყო მცდელობა, მე-11 მუხლი განმარტებულიყო, როგორც შეკრების, გაერთიანების თავისუფლება მხოლოდ მისი პოზიტიური მნიშვნელობით და არა ამ უფლების განხორციელებისაგან თავის შეკავება. აღნიშნული მოსაზრება გამომდინარეობდა თვითონ მე-11 მუხლის შინაარსიდან, სადაც განსხვავებით ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციისგან, რომელიც პირდაპირ შეიცავს ნებისმიერ ასოციაციაში გაერთიანების იძულების აკრძალვას, არაფერი იყო ნათქვამი აღნიშნული მუხლით გარანტირებული უფლებათა განხორციელებისაგან თავის შეკავებაზე. თუმცა, სასამართლომ ,,იანგსი, ჯეიმსი და ვებსტერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ საქმის განხილვისას დაამკვიდრა მე-11 მუხლის იმგვარი განმარტება, როგორც ეს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაშია მოცემული. ანუ გამოირიცხა მე-11 მუხლის ისეთი ინტერპრეტირება, რომელიც აიძულებდა პიროვნებას გაერთიანებულიყო ამა თუ იმ ასოციაციაში თუ პროფესიულ კავშირში.

საზოგადოებრივ შეხვედრებსა და დემონსტრაციებს, რომლებიც მიმდინარეობს მარშირების, პიკეტირებისა თუ სხვა სახით, ყოველთვის მნიშვნელოვანი ადგილი ეჭირა ევროპული ქვეყნების პოლიტიკურ ისტორიაში. მე-11 მუხლი იცავს პოლიტიკური დემონსტრაციის ორგანიზების უფლებას. იგი ასევე მოიცავს კერძო ხასიათის შეხვედრებს, ისევე როგორც შეხვედრებს საზოგადოებრივი თავშეყრისა და მოძრაობის ადგილებში, მარშირების და მიტინგის უფლებას. ერთადერთი შეზღუდვა, რაც ამ დროს შეიძლება დაწესდეს, არის ის, რომ ყველანაირი შეკრება მშვიდობიან ხასიათს უნდა ატარებდეს.

ევრო სასამართლოს პრაქტიკის მიხედვით, საზოგადოებრივი შეხვედრების ჩატარებისთვის წინასწარი ნებართვის მისაღებად არსებული პროცედურა, თავისთავად, არ წარმოადგენს მე-11 მუხლის დარღვევას და არ ეწინააღმდეგება მის არსს, თუ წინასწარი ნებართვა აუცილებელი იყო იმისათვის, რომ ხელისუფლებას უზრუნველყო შეკრების მშვიდობიანი ხასიათი.

უფრო მეტიც, საზოგადოებრივი დემონსტრაციის ჩატარების დროებითი აკრძალვა ამა თუ იმ ქალაქში, შესაბამისობაშია მე-11 მუხლთან ამავე მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით, თუკი ასეთი დემონსტრაციის ჩატარების შემთხვევაში ეროვნულ უშიშროებას თუ წესრიგს საფრთხე ექმნება.

ხელისუფლებისათვის შეკრების თავისუფლება განსაკუთრებით მაშინ წარმოშობს გარკვეულ პრობლემებს, როცა შეკრება მოიცავს საზოგადოებრივ მსვლელობებსა და მარშირებებს, რაც პოლიციასთან გარკვეული კონფრონტაციის საშიშროებას ქმნის, ისევე, როგორც ქმნის დემონსტრანტების მოწინააღმდეგეებთან ძალადობის საფრთხეს. მსგავსი საქმის განხილვისას სასამართლოს წინაშე დაისვა კითხვა, რამდენად ავალდებულებს მე-11 მუხლი სახელმწიფოს, ჩაერიოს მსგავს აქციებში, რათა უზრუნველყოს აღნიშნული მუხლით გარანტირებული უფლების რეალურად განხორციელება. ანუ, ვალდებულია თუ არა სახელმწიფო, გადადგას შესაბამისი ნაბიჯები შეკრებების თავისუფლების უზრუნველსაყოფად. სასამართლოს განმარტებით, ნამდვილი, ეფექტური შეკრების თავისუფლების არსი არ შეიძლება დაყვანილ იქნას სახელმწიფოს მხოლოდ იმ ვალდებულებაზე, რომ მან თავი შეიკავოს ჩარევისაგან. ამგვარი განმარტება, სასამართლოს შეხედულებით, შეუსაბამო იქნებოდა მე-11 მუხლის მიზანთან და არსთან. მე-11 მუხლი, რიგ შემთხვევებში, სახელმწიფოსაგან მოითხოვს კონკრეტული ქმედების განხორციელებას, თუნდაც საქმე ეხებოდეს კერძო პირებს შორის ურთიერთობას. მაგალითად, იგი ვალდებულია, დაიცვას აღნიშნული უფლების განმახორციელებლები კონტრდემონსტრანტების ძალადობრივი ჩარევისაგან. ოპენენტთა მხრიდან უწესრიგობის საფრთხე ავტომატურად არ ნიშნავს სახელმწიფოსათვის ჩარევის უფლების გამოყენებას. ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში სახელმწიფოს გააჩნია ფართო დისკრეცია (ქმედების არჩევის თავისუფლება) გადაწყვიტოს, რას მოითხოვს მისგან მე-11 მუხლი.

მაშინ, როდესაც ხდება სახელმწიფოს მხრიდან მე-11 მუხლით გარანტირებულ თავისუფლებაში ჩარევა, საკმარისი არ არის, რომ ეს კანონით იყოს გათვალისწინებული, ან ემსახურებოდეს კანონიერ მიზანს. სავალდებულოა, რომ ჩარევა აუცილებელი იყოს დემოკრატიული საზოგადოებისათვის. თანაფარდობის პრინციპი მოითხოვს ბალანსს მე-11 მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებულ მოთხოვნებსა და იმ მოთხოვნებს შორის, რაც დაკავშირებულია იმ პიროვნებათა მიერ საკუთარი აზრის სიტყვით, ჟესტით თუ უბრალოდ დუმილით გამოხატვასთან, რომლებიც ატარებენ შეკრებებს ქუჩებში ან სხვა საზოგადოებრივ ადგილებში. სამართლიანი ბალანსის დაწესების მიზანმა არ უნდა მიიყვანოს სახელმწიფო ისეთი მკაცრი სანქციის დაწესებისკენ, რომლის შიშის გამოც პიროვნება თავს შეიკავებდა საკუთარი მოსაზრების მკაფიოდ ჩამოყალიბებისაგან და გამოთქმისაგან.

შეკრების თავისფლებასთან დაკავშირებით საინტერესოა, რამდენად ავალდებულებს მე-11 მუხლი სახელმწიფოს მოითხოვოს კერძო მესაკუთრისაგან მის ტერიტორიაზე მესამე პირებისათვის შეკრების თავისუფლების უზრუნველყოფა. იგივე კითხვა ისმის სახელმწიფო საკუთრებაში არსებულ და აწ პრივატიზებულ ობიექტებთან დაკავშირებით. შეერთებულ შტატებში ამგვარი საქმე საკუთრების უფლების სასარგებლოდ გადაწყდა.

მე-11 მუხლი იცავს სხვებთან გაერთიანების თავისუფლებას. თავისი ფართო მნიშვნელობითა და გათვალისწინებული დათქმებით, აღნიშნული მუხლი წარმოადგენს უფლებას, აირჩიო შექმნა თუ არა და შეუერთდე თუ არა იმგვარ გაერთიანებებს, როგორიცაა პოლიტიკური პარტიები, პროფესიული კავშირები და სხვა ორგანიზაციები, მაგალითად მასონთა ლოჟები თუ სანადირო კლუბები. ძირითადად, გაერთიანების თავისუფლება მოიცავს ინდივიდთა თავისუფლებას, მათი წარმომადგენელი კოლექტიური ერთეული შექმნის გზით, დაიცვან საკუთარი ინტერესები. ამგვარ გაერთიანებებს გააჩნიათ როგორც უფლებები, ასევე ვალდებულებები თავიანთი წევრების წინაშე. პიროვნებას არ შეიძლება აიძულონ ამა თუ იმ ასოციაციაში გაერთიანება ან წაართვან რაიმე უპირატესობანი იმ შემთხვევაში, თუ იგი აირჩევს გზას, არ შეუერთდეს ამა თუ იმა ასოციაციას.

გაერთიანების თავისუფლება ეხება მხოლოდ კერძო სამართლის იურიდიულ პირებს. პროფესიული ორგანიზაციები და სხვა გაერთიანებები, რომლებიც დაარსებულია სახელმწიფოს მიერ და რომელთა საქმიანობასაც არეგულირებს საჯარო სამართალი, არსებითად სცდება მე-11 მუხლით გათვალისწინებულ დებულებას. ასეთი გაერთიანებები მოქმედებენ საჯარო ინტერესის შესაბამისად და პროფესიული სტანდარტის შესანარჩუნებლად. თუმცა მნიშვნელოვანია ის, რომ გაერთიანების ცნებას აქვს ავტონომიური მნიშვნელობა კონვენციაში. ის ფაქტი, რომ ეროვნული სამართლის მიხედვით ინდივიდთა ძირითადი საქმიანობა არ კვალიფიცირდება როგორც გაერთიანება, ავტომატურად არ ნიშნავს იმას, რომ მე-11 მუხლი აქ არაფერ შუაში არ არის. რამდენიმე შემთხვევაში სტრასბურგმა გადაწყვიტა, რომ პროფესიული გაერთიანება, რომელიც დაარსებულია კანონის შესაბამისად და მოითხოვს მოქმედ პროფესიონალთა სავალდებულო გაწევრიანებას მასში, არ წარმოადგენს გაერთიანებას კონვენციის მე-11 მუხლის მნიშვნელობით. ასეთ შემთხვევაში, ამგვარ გაერთიანებაში პიროვნების სავალდებულო გაწევრიანების მოთხოვნა არ წარმოადგენს არავითარ დარღვევას კონვენციის მიხედვით. ასოციაციის ავტონომიური მნიშვნელობა, ასეთ შემთხვევაში, არსებით როლს თამაშობს, ვინაიდან საკითხი, ესა თუ ის პროფესიული ოგანიზაცია წარმოადგენს თუ არა გაერთიანებას, საბოლოოდ არ წყდება მისი ეროვნული სამართლით კვალიფიკაციის მიხედვით. ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, ფაქტობრივი მონაცემების გათვალისწინებით, სასამართლო წყვეტს, არის თუ არა ესა თუ ის ორგანიზაცია გაერთიანება კონვენციის მე-11 მუხლის მნიშვნელობით. გაერთიანებას შესაძლებელია მრავალი მიზანი გააჩნდეს: პოლიტიკური პარტიის შექმნა, თავიანთი წევრების კულტურული და შემოქმედებითი ინტერესების დაცვა და სხვა.

ტერმინი გაერთიანება გულისხმობს რაიმე მიზნის მიღწევისათვის ნებაყოფლობით გაერთიანებას. სასამართლო პრაქტიკაში მნიშვნელობა ენიჭება სწორედ ამ ორ მახასიათებელ ნიშანს: გაერთიანების ნებაყოფლობით ხასიათსა და საერთო მიზნის მიღწევას, თუმცა, უმეტეს საქმეებში, რომელიც ეხება გაერთიანების თავისუფლების ნეგატიურ ასპექტს, გაერთიანების ნებაყოფლობით ხასიათს განსაკუთრებით დიდი მნიშვნელობა ენიჭება. სახელმწიფოს უპირველესი ვალდებულება, მე-11 მუხლის მიხედვით, არის იმ ინდივიდის საქმიანობაში ჩარევისაგან თავის შეკავება, რომელსაც სურს გაერთიანების შექმნა, ისევე როგორც უკვე შექმნილი გაერთიანების საქმიანობაში ჩარევისაგან თავის შეკავება. თუმცა, სახელმწიფოს ვალდებულება არ შემოიფარგლება მხოლოდ ქმედების განხორციელებისგან თავის შეკავებით, არამედ გულისხმობს მისი მხრიდან კონკრეტული ნაბიჯების გადადგმას ამ უფლების რეალიზაციისათვის.

პროფესიული კავშირების შექმნის უფლება, ფაქტობრივად, არის გაერთიანების თავისუფლების შემადგენელი ნაწილი და არა სპეციალური და დამოუკიდებელი უფლება. სახელმწიფო ვალდებულია, ნება დართოს პიროვნებებს, თავიანთი ინტერესების შესაბამისად, შექმნან პროფესიული გაერთიანებები. განსაკუთრებით დაუშვებელია ერთადერთი პროფესიული გაერთიანების შექმნა, რომელში გაწევრიანება სავალდებულო იქნება. სასმართლო პრაქტიკამ ცხადყო, რომ დაუშვებელია პროფესიული კავშირების მონოპოლია, ალტერნატივა ყოველთვის უნდა არსებობდეს იმათთვის, ვისაც რაიმე მოსაზრების გამო არ სურს ამა თუ იმ ასოციაციაში გაერთიანება. აღნიშნული მოსაზრება შესაძლებელია იყოს როგორც პოლიტიკური, ასევე რელიგიური და სხვა სახის. პროფესიული კავშირების შემთხვევაში, სახელმწიფოს ვალდებულებაა უზრუნველყოს ის, რომ კერძო პირებმა არ დაარღვიონ სხვა კერძო პირთა ინტერესები. სახელმწიფომ, კანონმდებლობის მეშვეობით, უნდა დაიცვას როგორც კერძო სექტორში მომუშავე ამა თუ იმ პროფკავშირში გაერთიანებული პირის უფლებები, ასევე სახელმწიფოს მიერ დაქირავებულ პირთა უფლებები.

პროფესიული კავშირის შექმნა და მასში გაერთიანება წარმოადგენს გაერთიანების თავისუფლების მნიშვნელოვან ასპექტს. თავისუფლება ზოგადად გულისხმობს ამა თუ იმ უფლების განხორციელების გარკვეული ხარისხით არჩევნის გაკეთების თავისუფლებას. ამიტომ, მე-11 მუხლის შესაბამისად, გამორიცხულია პირის რაიმენაირი სახის იძულება გაწევრიანებაზე. ასეთი იძულება არსებითად ეწინააღმდეგება იმ მიზანს, რისკენაც მე-11 მუხლია მიმართული. აღნიშნული არ ნიშნავს იმას, რომ მე-11 მუხლი კრძალავს „დახურული საწარმოს“ სისტემის არსებობას, როდესაც სამსახურში მიღების წინაპირობა არის ამა თუ იმ პროფესიულ კავშირში გაერთიანება. უშუალოდ ამ სისტემის განხილვას კონვენციასთან მიმართებაში და მისი დადებითი თუ უარყოფითი მხარეების განხილვას სასამართლომ თავი აარიდა. იგი შემოიფარგლა მხოლოდ იმ გავლენის განხილვით, რაც ამ სისტემამ განმცხადებლებზე იქონია, კერძოდ კი განიხილა ის შემთხვევები, როდესაც პიროვნების სამსახურიდან განთავისუფლება მოხდა მხოლოდ იმ მიზეზით, რომ ამა თუ იმ ქვეყანაში, აღნიშნული სისტემა შემოიღეს.

ამ მხრივ საინტერესოა ორი საქმე, რომელიც სასამართლომ ერთმანეთისგან განასხვავა.

1. „იანგსი, ჯეიმსი და ვებსტერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ საქმეში სამივე განმცხადებელი მუშაობდა ბრიტანულ სარკინიგზო სამსახურში, რომელმაც 1975 წელს ხელშეკრულება დადო სამ პროფესიულ სარკინიგზო კავშირთან. 1971 წელს გაერთიანებულ სამეფოში არ არსებობდა „დახურული საწარმოს“ სისტემა, რის გამოც პიროვნებას შეეძლო არ ყოფილიყო არც ერთი პროფესიული კავშირის წევრი. 1976 წელს ბრიტანეთში შემოვიდა „დახურული საწარმოს“ სისტემა, რის შემდეგაც სარკინიგზო კომპანიის თანამშრომელთა უმრავლესობა, ვინც არ იყო აღნიშნული სამი პროფკავშირის წევრი, გაერთიანდა მასში, ხოლო ვინც უარი განაცხდა განთავისუფლებულ იქნა. იგივე ბედი ეწიათ იანგსს, ჯეიმს და ვებსტერსაც. განმცხადებლები სასამართლოს წინაშე ასაბუთებდნენ მე-11 მუხლის დარღვევას. აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ განმცხადებლებს ჰქონდათ პოლიტიკური და რელიგიური მოსაზრება იმასთან დაკავშირებით, თუ რატომ არ სურდათ გაერთიანება იმ სამ პროფესიულ კავშირში, რომელთანაც სარკინიგზო კომპანიამ ხელშეკრულება დადო. სასამართლომ აღნიშნულ საქმეზე დაადგინა, რომ სამსახურიდან დათხოვნის საშიშროება, რომელიც დაკავშირებული იყო საარსებო წყაროს დაკარგვასთან, იყო იძულების სერიოზული ფორმა მიმართული იმ პირთა წინააღმდეგ, რომლებიც კომპანიის მიერ დაქირავებულნი იყვნენ მაშინ, როდესაც რომელიმე პროფკავშირში გაერთიანების ვალდებულება არ არსებობდა და ამგვარი იძულება არსებითად ეწინააღმდეგებოდა მე-11 მუხლის მიზანს. სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ აზრის, რწმენისა და აღმსარებლობის და გამოხატვის თავისუფლება, ასევე არის გაერთიანების თავისუფლების მნიშვნელოვანი მიზანი. ასე რომ, პირის იძულება, თავისი შეხედულებების საწინააღმდეგოდ გაერთიანდეს ამა თუ იმ გაერთიანებაში, წარმოადგენს მე-11 მუხლის არსებით დარღვევას

განსხვავებული ვითარება იყო საქმეში „სიბსონი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“. სიბსონი იყო მძღოლი. მისი სამსახურში დაქირავებისას სავალდებულო არ იყო ამა თუ იმ პროფესიული კავშირის წევრობა, თუმცა ეს უკანასკნელი მაინც იყო ტრანსპორტის მუშაკთა კავშირის წევრი. 1985 წელს, თავისი პირადი მოსაზრების გამო, იგი გამოვიდა აღნიშნული კავშირის წევრობიდან და შეუერთდა სხვა კავშირს. სიბსონის ქმედება გააკრიტიკეს მისმა თანამშრომლებმა. მიუხედავად იმისა, რომ კომპანიაში ოფიციალურად არ არსებობდა „დახურული საწარმოს“ სისტემა, მისი ყველა მუშაკი იყო ტრანსპორტის მუშაკთა კავშირის წევრი. 1985 წელს თანამშრომლებმა მხარი დაუჭირეს აღნიშნულ სისტემას, რის გამოც, კომპანიამ შესთავაზა სიბსონს, ან კვლავ გაერთიანებულიყო ტრანსპორტის მუშაკთა კავშირში, ან გადასულიყო სხვა მსგავს სამსახურში ანალოგიური ანაზღაურებით. აღნიშნულ საქმეში სასამართლომ არ ცნო დარღვეულად მე-11 მუხლი. წინა საქმისაგან განსხვავებით, სიბსონს არ ემუქრებოდა სამსახურიდან გათავისუფლების საფრთხე ან საარსებო წყაროს დაკარგვა. ამავდროულად, მას არ გააჩნდა რაიმე სახის პოლიტიკური თუ რელიგიური მოსაზრება ტრანსპორტის მუშაკთა კავშირის წინააღმდეგ.

შეიძლება დასკვნის გაკეთება, რომ რაც უფრო დიდია ცნობიერი წინააღმდეგობა ამა თუ იმ კავშირში გაერთიანებაზე და რაც უფრო სავალალო შედეგები მოჰყვება ამ წინააღმდეგობას, მით უფრო დიდი შანსია, რომ სასამართლომ დაადგინოს მე-11 მუხლის დარღვევა.

როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ, მე-11 მუხლის მე-2 პუნქტი აწესებს კანონიერ შეზღუდვებს ამ უფლების განხორციელებაზე იმ პირებისათვის, რომლებიც არიან შეიარაღებული ძალების, პოლიციის ან სახელმწიფო ადმინისტრაციის წევრები. კანონიერი ნიშნავს, რომ შეზღუდვა დაწესებული უნდა იყოს ეროვნული კანონმდებლობით და შეზღუდვა არ უნდა იყოს უკანონო. რაც შეეხება სხვა შეზღუდვებს, რომლებიც მოცემულია ამავე პუნქტში, სავალდებულოა, რომ ისინი გათვალისწინებულნი იყვნენ ეროვნული კანონმდებლობით, ემსახურებოდნენ კანონიერ მიზანს და რაც მთავარია, აუცილებელი იყოს დემოკრატიულ საზოგადოებაში. ეს უკანასკნელი ის სავადებულო მოთხოვნაა, რისი დაუდასტურებლობაც ხშირ შემთხვევაში გამხდარა მე-11 მუხლის დარღვევის დადგენის საფუძველი.

პრეცედენტები, კონვენციის მე-11 მუხლის მიხედვით, შეიძლება ორ კატეგორიად დაიყოს. პირველი ეხება პოლიტიკურ და დემოკრატიულ უფლებებს, როგორიცაა დემონსტრაციებში მონაწილეობის მიღების უფლება და პოლიტიკური პარტიაში შესვლა, რაც თავისთავად მჭიდრო კავშირშია გამოხატვის თავისუფლებასთან. მეორე კატეგორია ეხება შრომით უფლებებზე დაფუძნებულ საქმეებს, პირის უფლებას გაწევრიანდეს ან უარი თქვას პროფესიულ კავშირში გაწევრიანებაზე. ასეთი კატეგორიის საქმეებში სასამართლო ნაკლებად თავდაჯერებულია და ხშირ შემთხვევებში სახელმწიფოებს ფართო დისკრეციის უფლებას ანიჭებს.

ევროპული კონვენციის მე-12 მუხლის თანახმად:

საქორწინო ასაკს მიღწეულ მამაკაცებსა და ქალებს აქვთ უფლება დაქორწინდნენ და შექმნან ოჯახი ამ უფლების განხორციელების მარეგულირებელი ეროვნული კანონმდებლობის შესაბამისად“.

ადამიანის უფლება, დაქორწინდეს და შექმნას ოჯახი მჭიდროდ არის დაკავშირებული მე-8 მუხლით განსაზღვრულ პირადი და ოჯახური ცხოვრების პატივისცემის უფლებასთან. მე-12 მუხლი ეხება ,,ერთჯერად“ მოქმედებებს, მაგალითად ქორწინებას ან ბავშვის დაბადების ან შვილად აყვანის უფლებას, მაშინ როცა მე-8 მუხლი ეხება გრძელვადიან მდგომარეობას, კერძოდ ურთიერთობებს, რომლებიც წარმოიშობა „ერთჯერადი“ მოქმედებების შედეგად. ასევე, მე-12 მუხლის დებულების მოქმედება შემოიფარგლება საქორწინო ასაკის პირებით, მაშინ როცა მე-8 მუხლი ეხება ყველას. აქედან გამომდინარე, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ,,ოჯახს“, მე-12 მუხლის თანახმად, აქვს უფრო ვიწრო მნიშვნელობა, ვიდრე მე-8 მუხლის თანახმად, რომელიც მოიცავს ურთიერთობებს, რომლებიც დამყარებულია სისხლით ნათესაობაზე და ფაქტობრივ გარემოებებზე და ეხება როგორც სრულწლოვანებს, ასევე არასრულწლოვანებს. ივარაუდება, რომ ევროკონვენციის მე-12 მუხლის შემუშავებისას კანონმდებლები გამოდიოდნენ იმ მარტივი სიტუაციიდან, როდესაც ჰეტეროსექსუალური წყვილს სურს შევიდეს ქორწინებაში და შექმნას ოჯახი. დასავლეთ ევროპაში მიმდინარე ცვლილებებმა გაართულეს ამ მუხლის განმარტება, მაშინ როცა 1950 წელს ის ჩანდა ძალიან ერთმნიშვნელოვნად. შემდგომ წლებში სოციალურმა და მორალურმა ნორმებმა განიცადეს სწრაფი და არსებითი ტრანსფორმაცია.

გარდა იმ განსხვავებისა, რომელიც არსებობს მე-12 და მე-8 მუხლებს შორის, უნდა აღინიშნოს მე-12 მუხლის ორი სხვა თავისებურება. ერთი, რომ მე-12 მუხლი შეიცავს დებულებას, რომელიც უფლებას აძლევს სახელმწიფოს, რომელიც არეგულირებს მის განხორციელებას შეზღუდოს ეს უფლება ,,ნაციონალური კანონმდებლობის შესაბამისად“. თუმცა, ეს არ ნიშნავს, რომ კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოებს აქვთ განუსაზღვრელი უფლებამოსილება, შეზღუდონ ამ მუხლით განმტკიცებული უფლება, რაც მთელი კონვენციის მიზნის საწინააღმდეგო იქნებოდა. მეორე კი - მე-12 მუხლი აერთიანებს ქორწინებაში შესვლისა და ოჯახის შექმნის უფლებას და იგულისხმება, რომ ეს ორი უფლება არის განუყოფელი. რასაკვირველია, ეს ფორმულირება ბადებს კითხვებს, შეუძლია თუ არა ინდივიდს შევიდეს ქორწინებაში შესაბამისი განზრახვის, ინტერესის ან შესაძლებლობის არსებობის გარეშე და შეუძლია თუ არა ინდივიდს შექმნას ოჯახი, ქორწინების გარეშე.

კომისიამ და სასამართლომ განიხილა რამოდენიმე საქმე მე-12 მუხლთან მიმართებაში, რომლებშიც განმცხადებლები ამტკიცებდნენ ქორწინების უფლების ხელყოფას.

საქმეში „დრაპერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“. განაცხადი წარადგინეს პირებმა, რომლებიც იმყოფებოდნენ პატიმრობაში. მათ განაცხადეს, რომ გაერთიანებულმა სამეფომ უარი უთხრა მათ ქორწინებაზე თავისუფლების აღკვეთის ადგილას ყოფნის პერიოდში. პასუხად სახელმწიფომ კონკრეტულად განაცხადა, რომ სასჯელმისჯილებს არ შეუძლიათ იცხოვრონ ერთად, გარკვეული პერიოდის განმავლობაში, ქორწინების შემდეგ. მე-12 მუხლის დარღვევის კონსტატაციისას კომისიამ განაცხადა, რომ:

,,საქმესთან არ არის დაკავშირებული ფაქტი, რომ განმცხადებელს არ შეეძლო ეცხოვრა თავის მეუღლესთან ერთად ან ჰქონოდა საქორწინო ურთიერთობა თავისუფლების აღკვეთის პერიოდში. ქორწინების არსი… მდგომარეობს სამართლებრივად სავალდებულო ურთიერთობის ჩამოყალიბებაში ქალსა და მამაკაცს შორის. შესაბამისად, ეს მხოლოდ წყვილის გადასაწყვეტია, სურთ თუ არა ჰქონდეთ ასეთი ურთიერთობა, იმ გარემოებების არსებობისას, როდესაც არ შეუძლიათ იცხოვრონ ერთად.“ სახელმწიფოს მტკიცებაზე, რომ ,,ეროვნული კანონმდებლობა“ იძლევა მოქმედებისათვის საკმაოდ ფართო სფეროს, კომისიამ დაადგინა, რომ უფლების რეგულირების მიზნით მიღებულმა ზომებმა „არასდროს უნდა მიაყენოს ზიანი ამ უფლების არსს“. კომისიამ განაცხადა, რომ: „ასეთმა კანონმდებლობამ შეიძლება დაადგინოს ფორმალური ნორმები, ისეთი პროცედურების მიმართ, როგორიცაა: შეტყობინება, საჯაროობა და ქორწინების საზეიმო აღნიშვნასთან დაკავშირებული ფორმალობები. მათ ასევე შეიძლება დაადგინონ მატერიალური ნორმები, რომლებიც ემყარება საზოგადოებრივი ინტერესებიდან გამომდინარე საყოველთაოდ აღიარებულ მოსაზრებებს. მაგალითს წარმოადგენენ ნორმები, რომლებიც ეხება უფლებაუნარიანობას, თანხმობას, ნათესავებს შორის ქორწინების აკრძალვას ან ორცოლიანობის თავიდან აცილებას. თუმცა, ეროვნულ კანონმდებლობას არ შეუძლია სხვა ფორმით შეზღუდოს პირის ან პირთა წრის უფლებაუნარიანობა ქორწინების საკითხთან მიმართებაში. სახელმწიფოს არც ამ უფლების განხორციელებაში არსებითად ჩარევის უფლება აქვს“.

კომისიამ დაადგინა, რომ სახელმწიფოს მოქმედება, რომელიც ხელს უშლის ქორწინების ეფექტური განხორციელების უფლებას, წარმოადგენს ევროკონვენციის დარღვევას.

კომისიამ და სასამართლომ ასევე განიხილა ტრანსსექსუალების მიერ წარდგენილი განაცხადები, რომლებიც ჩიოდნენ მათი ქორწინების უფლების დარღვევას ევროკონვენციის მე-12 მუხლის მიხედვით.

საქმეზე „რეესი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“, განმცხადებელი, რომელმაც შეიცვალა მდედრობითი სქესი მამრობითით, ამტკიცებდა, რომ ინგლისის კანონმდებლობით გამოწვეული მისი უუნარობა, დაქორწინდეს ქალზე, არღვევდა კონვენციის მე-12 მუხლს. კომისია იყო ერთსულოვანი თავის გადაწყვეტილებაში, რომლითაც დადგინდა მე-12 მუხლის დარღვევის არარსებობა, თუმცა თავიანთი მოსაზრება წევრებმა სხვადასხვაგვარად დაასაბუთეს. ყველაზე უფრო ზუსტი არგუმენტები ჩამოყალიბდა რამოდენიმე წევრის ერთობლივ დასკვნაში: „სოციალური დატვირთვის მხედველობაში მიღებით, მე-12 მუხლი მოიცავს ფიზიკურ შესაძლებლობას დაბადოს ბავშვი. ქორწინების ინსტიტუტი, რომლის ძირითადი მიზანია ოჯახის შექმნა, პრინციპში მოითხოვს ბავშვის გაჩენის უნარის არსებობას. აქედან გამომდინარეობს, რომ ხელშემკვრელ სახელმწიფოს უნდა მიეცეს ნება გამორიცხოს ქორწინების უფლების მქონე პირების რიცხვიდან ისეთი ადამიანები, რომელთა სექსუალური კუთვნილებიდან გამომდინარე თავისთავად ივარაუდება, რომ მათ არ აქვთ ფიზიკური შესაძლებლობა დაბადონ.“

სასამართლო დაეთანხმა კომისიას და განაცხადა:

„მე-12 მუხლით გარანტირებული უფლება იქორწინოს, მოიცავს ტრადიციულ ქორწინებას ბიოლოგიურად განსხვავებული სქესის მქონე პირებს შორის. ეს ასევე გამომდინარეობს მუხლის ფორმულირებიდან, რომელიც ნათლად განსაზღვრავს, რომ მე-12 მუხლი უმთავრესად განკუთვნილია ქორწინების, როგორც ოჯახის საფუძვლის დასაცავად.“

სასამართლომ დაადგინა, რომ მოცემულ საქმეში მე-12 მუხლი არ დარღვეულა.

იგივე კითხვაზე „კოსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ კომისიამ ხაზი გაუსვა, რომ საქმე შეიცავს ფაქტოლოგიურ ელემენტს, რომელიც განასხვავებს მას რეესისა და სხვა განხილული საქმეებისგან ტრანსსექსუალების შესახებ, კერძოდ, განმცხადებელს ჰყავდა პარტნიორი მამაკაცი, რომელსაც სურდა მასთან ქორწინება. კომისია დაეთანხმა სასამართლოს, რომ მე-12 მუხლი ეხება ტრადიციულ ქორწინებას ბიოლოგიურად საწინააღმდეგო სქესის პირებს შორის. მიუხედავად ამისა, მე-12 მუხლიდან არ შეიძლება დავასკვნათ, რომ გაჩენის უნარის ქონა არის აუცილებელი პირობა ქორწინების უფლების განხორციელებისას. მამაკაცები და ქალბატონები, რომლებსაც არ აქვთ უნარი იყოლიონ ბავშვები, სარგებლობენ ქორწინების იგივე უფლებით, როგორც ყველა სხვა. ამგვარად, ბიოლოგიური სქესი მე-12 მუხლის მიზნებიდან გამომდინარე არ შეიძლება დაკავშირებული იყოს გაჩენის უნარის არსებობასთან. ექიმ-ექსპერტმა დაადასტურა, რომ განმცხადებელი ბიოლოგიურად აღარ არის მამაკაცი. სქესის შეცვლის ქირურგიული ოპერაციის შემდეგ განმცხადებელი ცხოვრობდა და სოციალურად მიღებული იყო, როგორც ქალი. კომისიის აზრით, მოცემულ გარემოებებში არ შეიძლება ვამტკიცოთ, რომ მე-12 მუხლის მიზნებისთვის განმცხადებელი უწინდებურად უნდა განვიხილოთ, როგორც მამაკაცი. ამიტომ განმცხადებელს უნდა ჰქონდეს, გაერთიანებული სამეფოს კანონმდებლობით მიღებული მამაკაცთან ქორწინების უფლება, რომელიც მან აირჩია თავის მომავალ მეუღლედ. სასამართლომ დაადგინა, რომ ეროვნული კანონმდებლობით განსაზღვრული აკრძალვები არ უნდა ზღუდავდეს ქორწინების უფლებას ისეთი სახით, რომ ეს ზიანს აყენებდეს თვითონ მითითებული უფლების არსს. სასამართლო მივიდა დასკვნამდე, რომ აღწერილი კონცეფციის შესაბამისად, ბიოლოგიური კრიტერიუმის გამოყენება სქესის განსაზღვრისას, წარმოადგენს საკმარის საფუძველს ქორწინებისთვის. სასამართლომ დაადგინა, რომ მე-12 მუხლის დარღვევის ფაქტი არ არსებობს.

ჰომოსექსუალებთან მიმართებაში კომისიამ დაადგინა, რომ მათ კავშირებს არაფერი საერთო არ აქვთ ოჯახურ ცხოვრებასთან. შესაბამისად, კომისიამ დაიკავა პოზიცია, რომ ჰომოსექსუალებს არ აქვთ უფლება იქორწინონ ერთმანეთზე. (საქმე „ვ გართიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“).

ევროპულმა კომისიამ და სასამართლომ აღნიშნა, რომ მე-12 მუხლით გათვალისწინებული ქორწინების უფლება არ მოიცავს განქორწინების უფლებას იმ მოტივის გათვალისწინებითაც, რომ პირმა იქონიოს შესაძლებლობა იქორწინოს ხელმეორედ. საქმეზე „ჯონსტონი ირლანდიის წინააღმდეგ“ განმცხადებელი, რომელიც გაშორდა თავის მეუღლეს და სხვა ქალბატონთან ცხოვრობდა, რომელთანაც ჩამოაყალიბა სტაბილური ოჯახური ცხოვრება, ამტკიცებდა, რომ ირლანდიის მთავრობის მიერ დადგენილმა აკრძალვამ განქორწინებაზე დაარღვია მე-12 მუხლით გათვალისწინებული მისი ქორწინების უფლება. ევროსასამართლომ დაადგინა, რომ მე-12 მუხლი არ იცავს განქორწინების უფლებას.

მე-12 მუხლის განხილვისას უკვე აღვნიშნეთ, რომ სახელმწიფოებს აქვთ უფლება განსაზღვრონ ფორმალური მოთხოვნები, რომელიც წაეყენება ქორწინებისას, იმ პირობით, რომ ისინი არ მიაყენებენ ამ უფლებას არსებით ზიანს. რიგ შემთხვევებში, მაგალითად თავისუფლებააღკვეთილ პირებთან მიმართებაში, ვისაც სურთ ქორწინება, სახელმწიფოს ეკისრება პოზიტიური ვალდებულება ხელი შეუწყოს ამ უფლების განხორციელებაში. ეს ვალდებულება არ ვრცელდება ოჯახის შექმნის უფლებაზე. ამ საკითხთან მიმართებაში სახელმწიფოს ეკისრება ვალდებულება, არ ჩაერიოს ამ უფლების განხორციელებაში. ეს ვალდებულება გულისხმობს აკრძალვას სახელმწიფო ორგანოებისათვის, ჩაერიონ ოჯახის შექმნაში, რისი ყველაზე უფრო გავრცელებული ხელყოფის შემთხვევებია სავალდებულო სტერილიზაციის პროგრამები ან აბორტი. კომისიამ განიხილა რამოდენიმე საქმე შვილად აყვანის საკითხთან მიმართებაში და დაადგინა, რომ მე-12 მუხლი არ იცავს შვილად აყვანის უფლებას. საქმეში ნიდერლანდების წინააღმდეგ განმცხადებელი ცოლ-ქმარი ამტკიცებდა, რომ ჰოლანდიის კანონმდებლობით განსაზღვრული უცხო ქვეყნის მოქალაქეობის მქონე საქორწინო წყვილისათვის, რომელიც 40 და მეტი წლით დიდია ბავშვზე, სკოლაში შესვლის ასაკზე დიდი ბავშვის შვილების აკრძალვა წარმოადგენს მე-12 მუხლით დაცული ოჯახის შექმნის უფლების დარღვევას. კომისიამ დაადგინა, რომ ასეთი კანონმდებლობის მისაღებად ჰოლანდიის ხელისუფლებას გააჩნდა ობიექტური და საფუძვლიანი მიზანი და მიღებული ზომები პროპორციულია ამ მიზანთან მიმართებაში. ნიდერლანდების წინააღმდეგ სხვა საქმეში და საქმეში „ეხ ოფფიციო ბელგიის წინააღმდეგ“ განმცხადებელი მარტოხელა მამაკაცი, რომელიც რამოდენიმე წლის განმავლობაში უვლიდა მიტოვებულ ბავშვს, ამტკიცებდა, რომ სახელმწიფოს უარი, ბავშვის შვილების ნება დაერთო მისთვის, არღვევდა მისი ოჯახის შექმნის უფლებას. კომისიამ განაცხადა, რომ:

,,ეს დებულება არ უზრუნველყოფს ქორწინების გარეშე დაბადებული ბავშვების შვილად აყვანის უფლებას. მე-12 მუხლი, ითვალისწინებს ქორწინებასა და ოჯახის შექმნას როგორც ერთ მთლიან უფლებას. თუმცა, მაშინაც კი, თუ ვივარაუდებთ, რომ ოჯახის შექმნის უფლება შეიძლება განხილულ იქნეს ქორწინებისგან დამოუკიდებლად, პრობლემა ამით არ გვარდება. მე-12 მუხლი, ფაქტობრივად, აღიარებს სათანადო ასაკის მიღწევის შემთხვევაში, მამაკაცისა და ქალის უფლებას შექმნან ოჯახი, მით უმეტეს ჰყავდეთ შვილები. წყვილის არსებობა ფუნდამენტურია, …თუმცა თავისთავად ფაქტი, რომ განმცხადებელს არ შეუძლია მოითხოვოს ,,ოჯახის შექმნის უფლების“ დაცვა, არ ნიშნავს, რომ მშვილებელსა და ნაშვილებს შორის არსებული ურთიერთობა, თავისი ხასიათით, არ არის ოჯახური ურთიერთობის ტოლფასი, რაც დაცულია ევროკონვენციის მე-8 მუხლით“.

ამგვარად, კომისიამ და სასამართლომ გამოთქვეს მოსაზრება, რომ მე-12 მუხლის შესაბამისად, სახელმწიფო ვალდებულია არ ჩაერიოს წყვილის უფლების განხორციელებაში შექმნან ოჯახი და იყოლიონ ბავშვები, მაგრამ, ამასთანავე, მას არ ეკისრება პოზიტიური ვალდებულება, უზრუნველყოს სხვა საშუალებები ამ უფლების განხორციელებისთვის.

ევროკონვენციის მე-13 მუხლის თანახმად, ყველას, ვისაც დაერღვა ამ კონვენციით გათვალისწინებული უფლებები და თავისუფლებები, უნდა ჰქონდეს ქმედითი სამართლებრივი მისაგებელი ეროვნული ხელისუფლებისაგან, თუნდაც ეს დარღვევა ჩაიდინოს პირმა, რომელიც ოფიციალურ უფლებამოსილებას ახორციელებდა.

კონვენციის მე-13 მუხლი წარმოადგენს შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე სამართლებრივი დაცვის მიღების უფლების გარანტიას კონვენციით გათვალისწინებულ უფლებათა და თავისუფლებათა რეალურად უზრუნველსაყოფად, მიუხედავად იმისა, თუ რა სამართლებრივი ფორმით ხდება უზრუნველყოფა ეროვნულ სამართლებრივ სისტემაში.¹

ადამიანის უფლებათა დაცვა იწყება ეროვნულ დონეზე. ისეთი საერთაშორისო უფლაბადაცვითი სისტემები, როგორიცაა ევროკონვენციის მექანიზმი ადამიანის უფლებათა დასაცავად, ეფექტურად მოქმედებს მხოლოდ როგორც სამართლებრივი დაცვის შიდა სახელმწიფოებრივი საშუალებების დამატება და როგორც წესი არ გამოდის როგორც უფლებათა დაცვის პირველი დონე, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა ამა თუ იმ ქვეყნის შიდასახელმწიფოებრივი დაცვის საშუალებები არ მოქმედებენ ან ყოველთვის ხელმიუწვდომელია. ადამიანის უფლებათა დაცვის ევროპის სასამართლო განხილულ უნდა იქნეს ისეთ ინსტანციად, რომელსაც მიმართავენ ეროვნულ სასამართლოებში საქმის განხილვის შემდეგ.

კონვენციის მე-13 მუხლი წარმოადგენს კონვენციაში და მის დამატებით ოქმებში ჩამოყალიბებული უფლებების დაცვის მნიშვნელოვან გარანტს. იგი უზრუნველყოფს კონვენციისა და მისი ოქმების დებულებების ქმედითობას. სასამართლოს ინტერპრეტაციით, თუ პირი სარწმუნოდ განაცხადებს, რომ იგი გახდა კონვენციაში ფორმულირებული უფლებების დარღვევის მსხვერპლი, მაშინ მას უნდა გააჩნდეს სახელმწიფო ორგანოების წინაშე სამართლებრივი დაცვის საშუალებები.

საქმეში „კლასი და სხვები გერმანიის წინააღმდეგ“ სასამართლომ განმარტა, რომ კონვენციის მე-13 მუხლი ადგენს: ადამიანს, რომლის კონვენციით აღიარებული უფლებები და თავისუფლებები „დაირღვა“, აქვს სამართლებრივი მისაგებლის უფლება ეროვნული ხელისუფლებისაგან მაშინაც, თუ ასეთი დარღვევა ჩადენილია იმ პირების მიერ, რომლებიც მოქმედებენ ოფიციალური უფლებამოსილებით. ტექსტის სიტყვასიტყვითი განმარტება ისეთ შთაბეჭდილებას ტოვებს, თითქოს ყველას აქვს ეროვნულ დონეზე დაცვის უფლება, თუკი დარღვევა მოხდა. თუმცა, პირი ვერ შეძლებს დაადგინოს ,,დარღვევის“ ფაქტი ეროვნული ხელისუფლების წინაშე, თუ მას არ ექნება უფლება, შეიტანოს საჩივარი სახელმწიფო ხელისუფლების შესაბამის ორგანოში. შესაბამისად, როგორც დაადგინა კომისიის წევრთა უმცირესობამ, კონვენციის დარღვევის არსებობა არ შეიძლება გახდეს მე-13 მუხლის გამოყენების წინაპირობა. სასამართლოს აზრით, მე-13 მუხლის მოთხოვნაა, რომ თუ პირი თვლის, რომ დარღვეულია მისი უფლებები, მას უნდა ჰქონდეს სამართლებრივი მისაგებელი ეროვნული ხელისუფლებისაგან იმისათვის, რომ მათ განიხილონ საჩივარი და შესაბამის შემთხვევაში პირმა შეძლოს ზიანის ანაზღაურება. საქმეში ,,შამაევი და სხვები საქართველოსა და რუსეთის წინააღმდეგ“ ევროსასამართლომ დაადგინა მე-13 მუხლის დარღვევა მე-2 და მე-3 მუხლებთან ერთად იმის გამო, რომ 2002 წლის 4 ოქტომბერს ექსტრადირებულ განმცხადებლებს და მათ ადვოკატებს არ ეცნობათ 2004 წლის 2 ოქტომბრის ექსტრადიციის გადაწყვეტილების შესახებ და კომპეტენტურმა სახელისუფლო ორგანოებმა გაუმართლებლად შეზღუდეს მათი უფლება გაესაჩივრებინათ იგი.

საქმეზე „კურტი თურქეთის წინააღმდეგ“ სასამართლომ აღნიშნა, რომ, ნებისმიერ შემთხვევაში, მე-13 მუხლით გათვალისწინებული სამართლებრივი დაცვის საშუალებები უნდა იყოს „ეფექტური“ როგორც იურიდიული, ისე პრაქტიკული თვალსაზრისით, განსაკუთრებით იმ გაგებით, რომ მოპასუხე სახელმწიფო თავისი მოქმედებით თუ უმოქმედობით გაუმართლებლად არ უნდა უშლიდეს ხელს მათ გამოყენებას. ამ საქმეზე, იმის გათვალისწინებით, რომ მოპასუხე სახელმწიფოს არ ჩაუტარებია სრულყოფილი გამოძიება, სასამართლომ მიიჩნია, რომ განმცხადებელი მოკლებული იყო დაცვის ეფექტური საშუალებების მიღების შესაძლებლობას და დაადგინა კონვენციის მე-13 მუხლის დარღვევა.

ხელშემკვრელ სახელმწიფოთა უმნიშვნელოვანეს ვალდებულებას წარმოადგენს კონვენციით გარანტირებული უფლებებისა და თავისუფლებების განხორციელება ეროვნულ დონეზე. ამდენად, კონვენციის დებულებებში მე-13 მუხლი ადგენს ზოგად უფლებას დაცვის ეფექტურ საშუალებებზე ეროვნული ხელისუფლების წინაშე, ამასთან, არ არის აუცილებელი, რომ მე-13 მუხლში ნახსენები ორგანო იყოს სასამართლო, მაგრამ ამ ორგანოს უფლებამოსილება და მის მიერ წარმოდგენილი გარანტიები არის ერთ-ერთი ნიშანი, რომლის მიხედვითაც ხდება სამართლებრივი დაცვის საშუალებების ეფექტურობის შეფასება. კომისიამაც და სასამართლომაც განმარტეს, რომ არ არის სავალდებულო დაცვის ეფექტური საშუალებების უზრუნველყოფაზე ვალდებული ეროვნული ორგანო იყოს სასამართლო. მე-13 მუხლის თანახმად, ადმინისტრაციული ორგანოსათვის მიმართვა საკმარისი უნდა იყოს. ამ ნაწილში მე-13 მუხლი განსხვავდება მე-5 მუხლის მე-4 ნაწილისაგან და მე-6 მუხლისაგან, რომლებიც ადგენენ სასამართლო ორგანოსადმი მიმართვის ხელმისაწვდომობას.

დაზარალებულებს უნდა მიეცეთ დარღვეული უფლებებისა და ძირითადი თავისუფლებების სრული აღდგენის შესაძლებლობა მათი სახელმწიფოს ჩარჩოებში, თუმცა თუ ეროვნული პროცედურები არ უზრუნველყოფენ ამას, მაშინ მოქმედებას იწყებს კონვენციის დებულებები. საერთაშორისო მექანიზმი, რომელიც შექმნილია კონვენციით გათვალისწინებული უფლებების დასაცავად, მოქმედებას იწყებს მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ამოწურული იქნება ეროვნული სამართლებრივი სისტემით გათვალისწინებული დაცვის ყველა ეფექტური საშუალება. კონვენციის მე-13 მუხლი წარმოადგენს ლოგიკურ გაგრძელებას მისი პირველი მუხლისას, რომელიც ვალდებულებას აკისრებს მაღალ ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს ,,უზრუნველყონ” კონვენციით გათვალისწინებული უფლებები და თავისუფლებები. სამართლებრივი დაცვის შიდა საშუალებების შექმნა ამ უფლებათა და თავისუფლებათა განმტკიცებისათვის შეიძლება განხილულ იქნას, როგორც ამ ვალდებულების შემადგენელი ნაწილი.

კონვენციას გააჩნია სუბსიდიური ხასიათი ადამიანის უფლებათა დაცვის შიდასახელმწიფოებრივ სისტემებთან მიმართებაში. ამ მიზეზით კონვენციის 26-ე მუხლი შეიცავს პირობას, რომ სასამართლოს შეუძლია განიხილოს განცხადება მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ამოწურული იქნება უფლების დაცვის ეროვნული საშუალებები, რომლებსაც მოპასუხე სახელმწიფოს სამართლებრივი სისტემა ითვალისწინებს და რომ სახელმწიფოს, სანამ იგი მოპასუხედ იქნება ცნობილი ევროსასამართლოში შეტანილი განცხადების საფუძველზე, საშუალება უნდა ჰქონდეს, გამოასწორის დარღვევები, რომლებსაც მას ედავებიან.

განსაკუთრებული გარემოებების არსებობისას, განმცხადებელი შეიძლება განთავისუფლდეს შიდა სამართლებრივი საშუალებების ამოწურვის მოვალეობისაგან. ერთ-ერთი ასეთი გარემოება არის სასამართლო პრაქტიკის არსებობა, რომელიც გამოიხატება კონვენციის შეუსაბამო მოქმედებების არაერთგზის გამეორებაში და სახელმწიფოს ორგანოების „ოფიციალური თმენა“ ამგვარი პრაქტიკის მიმართ, რაც საბოლოო ჯამში, ეროვნულ დონეზე განხილვას უსარგებლოს ხდის. „ოფიციალური თმენის“ ქვეშ იგულისხმება სიტუაცია, როცა მოქმედებას, რომელიც სერიოზულ დარღვევას წარმოადგენს, უდგებიან იმდენად მოთმინებით, რომ იმ პირთა ზემდგომი თანამდებობის პირები, რომლებიც უშუალოდ არიან პასუხისმგებელნი ამ ქმედებებზე, იციან რა მათ შესახებ, არ იღებენ არანაირ ზომებს მათ აღსაკვეთად, ხოლო ზემდგომი ორგანოები იჩენენ გულგრილობას ან სულაც ეთანხმებიან მათ (აკდივარი თურქეთის წინააღმდეგ).

ერთ-ერთი გარემოება, რომელიც ათავისუფლებს განმცხადებელს ვალდებულებისაგან ამოწუროს დაცვის ყველა ეროვნული საშუალება არის სახელმწიფოს სრული პასიურობა უფლების დარღვევის ფაქტებზე. ეს შეიძლება იყოს საქმის გამოუძიებლობა ან ასეთი გამოძიებისათვის ხელის არ შეწყობა.

________________

¹ ბოილი და რაისი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ.

ევროკონვენციაში მოცემული უფლებებისა და თავისუფლებების გამოყენება უზრუნველყოფილი იქნება ყველასათვის ნებისმიერ საფუძველზე დისკრიმინაციის გარეშე, როგორიცაა სქესი, რასა, კანის ფერი, ენა, რელიგია, პოლიტიკური ან სხვაგვარი მოსაზრება, ეროვნული თუ სოციალური წარმოშობა, გაერთიანება ეროვნული უმცირესობასთან, ქონება, დაბადება ან სხვაგვარი სტატუსი.

აღსანიშნავია, რომ აღნიშნული მუხლი არ არის შედგენილი იმგვარი ტერმინებით, რომელიც უზრუნველყოფდა კანონის წინაშე თანასწორობას ან თანაბარ კანონისმიერ დაცვას. ამის ნაცვლად, მე-14 მუხლი მონაწილე სახელმწიფოს იურისდიქციის ქვეშ მყოფი ნებისმიერი პირისათვის იძლევა თვით კონვენციით დაცული უფლებებისა და თავისუფლებების განხორციელების გარანტიას. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მე-14 მუხლი არ ქმნის სახელმწიფოსათვის არადისკრიმინაციული მოპყრობის საყოველთაო ვალდებულებას, იგი არადისკრიმინაციული მოპყრობის ვალდებულებას მხოლოდ კონვენციით დაცული უფლებების და თავისუფლებების ფარგლებში ქმნის.

განსხვავებით სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტისგან, რომელიც უზრუნველყოფს დისკრიმინაციული მოპყრობისაგან საყოველთაო დაცვას ყველა იმ საქმიანობაში, რომელსაც სახელმწიფო კანონის მეშვეობით არეგულირებს, ევროკონვენციის მე-14 მუხლი შემოფარგლულია მხოლოდ იმ უფლებებითა და თავისუფლებებით, რომელსაც იგი შეიცავს. ანუ, ურთიერთობა, რომლის დროსაც გამოვლინდა დისკრიმინაციული ქმედება, რეგულირებული უნდა იყოს, პირველ რიგში, კონვენციის რომელიმე მუხლით, წინააღმდეგ შემთხვევაში, პიროვნებას ერთმევა უფლება, იდაოს დისკრიმინაციულ მოპყრობაზე.

მე-14 მუხლი აკისრებს სახელმწიფოს ვალდებულებას, უზრუნველყოს კონვენციით გარანტირებული უფლებების არადისკრიმინაციული განხორციელება. როდესაც რომელიმე უფლება სცილდება კონვენციის რეგულირების სფეროს, მაგალითად როგორიცაა სამოქალაქო სამსახურში მუშაობის უფლება, სახელმწიფოს არ ეკისრება დისკრიმინაციის დავიდან აცილების ვალდებულება. პრაქტიკაში ეს მნიშვნელოვან შეზღუდვას წარმოადგენს, ვინაიდან დისკრიმინაციული კანონები ძირითადად ეხება ეკონომიკური და სოციალური უფლებების ფლობას, როგორიცაა მუშაობის უფლება, ხელფასის გადახდისა თუ სამუშაო პირობების შექმნის ვალდებულება, საბინაო ურთიერთობები, რომლებიც აშკარად სცილდება ადამიანის უფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის რეგულირების სფეროს.

ზემოთხსენებული ვითარება რადიკალურად შეიცვალა კონვენციის მე-12 ოქმის რატიფიცირების შემდეგ. მან მნიშვნელოვნად გააფართოვა იმ უფლებათა წრე, რომელთა დისკრიმინაციის შემთხვევაშიც განმცხადებელს შეეძლო ედავა კონვენციის მე-14 მუხლის დარღვევაზე. მე-12 ოქმის პირველი მუხლის შინაარსი იდენტური იქნებოდა კონვენციის მე-14 მუხლის შინაარსისა, რომ არა ერთი მნიშვნელოვანი გარემოება. კერძოდ, თუკი კონვენციის მე-14 მუხლის მიხედვით მხოლოდ კონვენციით გარანტირებული უფლებებითა და თავისუფლებებით სარგებლობაა უზრუნველყოფილი ნებისმიერ საფუძველზე დისკრიმინაციის გარეშე, მე-12 ოქმის პირველი მუხლის მიხედვით, უკვე კანონით უზრუნველყოფილი ნებისმიერი უფლება და თავისუფლება დაცულია დისკრიმინაციული ქმედებისაგან. კონვენციის მე-12 ოქმი აფართოვებს კონვენციის მე-14 მუხლის რეგულირების სფეროს და მის მოქმედებას ავრცელებს არა მარტო კონვენციით გარანტირებულ უფლებებსა და თავისუფლებებზე, არამედ ეროვნული თუ საერთაშორისო სამართლით გარანტირებულ ნებისმიერ უფლებასა და თავისუფლებაზე.

დისკრიმინაციული ქმედების საფუძველთა ჩამონათვალი მე-14 მუხლში საკმაოდ გრძელია და არ არის შეზღუდული, ანუ შესაძლებელია, რომელიმე საფუძველი არ ეწეროს მე-14 მუხლში, მაგრამ იგი ჩაჯდეს სხვა სტატუსის ცნებაში, რომლითაც ბოლოვდება აღნიშნული მუხლი. ასეთი „სხვა სტატუსი“ მრავალი დასახელდა სასამართლოს მიერ. მაგალითად, სექსუალური ორიენტაცია, ოჯახური მდგომარეობა, სამხედრო სტატუსი, პატიმრობა და სხვა. დისკრიმინაციული მოპყრობის ნიშნის იდენტიფიცირება (განსაზღვრა) ყოველთვის განმცხადებელმა უნდა მოახდინოს.

ტერმინი დისკრიმინაცია არ უნდა გავუთანაბროთ ტერმინ დიფერენციაციას, ვინაიდან დიფირენციაციული, ანუ განსხვავებული, მოპყრობა ანალოგიურ სიტუაციებში შესაძლებელია სახელმწიფოს მიერ გამართლებული იქნეს და ამიტომ არ წარმოადგენდეს მე-14 მუხლის დარღვევას.

თავდაპირველად, სასამართლოს მხრიდან, კონვენციის მე-14 მუხლის დამოუკიდებელ და დამატებით ხასიათთან დაკავშირებით, არერთგვაროვანი მიდგომა არსებობდა. კერძოდ, სასამართლო პრაქტიკა მიდიოდა იმ გზით, რომ ჯერ უნდა დადგენილიყო კონვენციით გარანტირებული რომელიმე უფლების ან თავისუფლების დარღვევა, შესაძლებელი რომ გამხდარიყო მე-14 მუხლის დარღვევის დამატებითი მოთხოვნის განხილვა. აღნიშნულ პრაქტიკას მოგვიანებით სხვაგვარი განვითარება მოჰყვა და, შესაბამისად, განმცხადებელს მიეცა შესაძლებლობა ედავა მე-14 მუხლის დარღვევაზე იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც იგი ვერ დაასაბუთებდა კონვენციის რომელიმე მუხლის დარღვევას, ან საერთოდ არ გამოიჩენდა ასეთ სურვილს.

სასამართლო პრაქტიკა ასევე არ განვითარდა იმ მიმართულებით, რომ მე-14 მუხლის დარღვევა გამორიცხულია მაშინ, როდესაც დარღვეულია სხვა უფლება. პრაქტიკამ ნათელყო, რომ ხანდახან განმცხადებლისთვის მე-14 მუხლის დარღვევის დადგენა იმდენადვე მნიშვნელოვანია, რამდენადაც კონვენციის სხვა ძირითადი მუხლების დარღვევის დადგენა.

მე-14 მუხლის სავარაუდო დარღვევის შემთხვევაში, დისკრიმინაციული მოპყრობის მსხვერპლი უნდა იყოს უშუალოდ განმცხადებელი. მესამე პირს არ შეუძლია განაცხადის შეტანა მისი სახელით. შესაბამისად, ჯგუფური (კოლექტიური) საჩივარის დროსაც, ჯგუფში შემავალმა თითოეულმა პირმა უნდა დაასაბუთოს, რომ იგი ასეთი დარღვევის მსხვერპლი გახდა.

დისკრიმინაციის ტიპიურ განაცხადში განმცხადებელი, როგორც წესი, აპროტესტებს იმას, რომ მას მასთან ანალოგიურ მდგომარეობაში მყოფ სხვა პირთაგან განსხვავებულად (უფრო ცუდად) მოექცნენ. განმცხადებელი, როგორც წესი, ასაჩივრებს იმ გარემოებას, რომ განსხვავებული მოპყრობის საფუძველი იყო მისი სხვა ჯგუფისადმი კუთვნილება, რომელშიც არ შედიოდნენ უკეთეს მოპყრობას დაქვემდებარებული პირები. სინამდვილეში კი ორივე ჯგუფის წევრები ანალოგიურ მდგომარეობაში იმყოფებოდნენ.

პირველი, რაც განმცხადებელმა უნდა დაასაბუთოს, არის ის, რომ იგი ანალოგიურ მდგომარეობაში იმყოფებოდა განსხვავებულ (უკეთეს) მოპყრობას დაქვემდებარებულ პირებთან, რის შემდეგაც მან უნდა დაასაბუთოს, რომ მათ განსხვავებულად მოექცნენ. როგორც წესი, მეორე საკითხთან დაკავშირებით განმცხადებლებს პრობლემა არა აქვთ ხოლმე. უფრო ძნელი დასასაბუთებელია ანალოგიური მდგომარეობის არსებობა.

როდესაც სახელმწიფო ანალოგიურ მდგომარეობაში მყოფ პირთა ჯგუფის წევრებს ეროვნული კანონმდებლობით განსხვავებულ რეჟიმს უქვემდებარებს, მან უნდა დააკმაყოფილოს ობიექტური და გონივრული საჭიროების ტესტი. ანუ მან უნდა დაასაბუთოს, რომ ამგვარი განსხვავებული მოპყრობა გონივრული და ობიექტური მიზეზებით არის განპირობებული. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ანალოგიური მოპყრობის პრინციპი დარღვეული იქნება. ასეთი დასაბუთება უნდა შეფასდეს განხილვის ქვეშ მყოფი ქმედების მიზანთან და შედეგთან. განსხვავებულ მოპყრობას არა მარტო კანონიერი მიზანი უნდა გააჩნდეს, არამედ უნდა არსებობდეს გონივრული პროპორციულობა განსხვავებულ მოპყრობასა და სასურველ მიზანს შორის. კანონიერი მიზნის არსებობის და ამ მიზნის სასურველ შედეგთან პროპორციულობის დადასტურება სახელმწიფოს ვალდებულებაა, მაშინ როცა, პროპორციულობის არარსებობის განსაზღვრა განმცხადებლის მტკიცების ტვირთია. თუ სახელმწიფო ვერ გაართმევს თავს გონივრული და ობიექტური მიზეზის დასაბუთებას, განმცხადებელს საქმის მოგების დიდი შესაძლებლობა ეძლევა. პროპორციულობის საკითხის შეფასების ერთ-ერთი ფაქტორი ასევე არის ის, თუ რამდენად არსებობდა ალტერნატიული გზა (საშუალება) იგივე შედეგის მისაღწევად, რაც მიღწეულ იქნა.

იმის მაგალითს, თუ რა შეიძლება იყოს გონივრული და ობიექტური მიზეზი განსხვავებული მოპყრობისათვის, წარმოადგენს საქმე “ნელსონი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“. განმცხადებელი იყო არასრულწლოვანი პატიმარი, რომელიც ასაჩივრებდა იმას, რომ მას არ გააჩნდა კარგი საქციელის გამო სასჯელის შემსუბუქების პრივილეგია, რაც მისგან განსხვავებით, გააჩნდათ სრულწლოვან პატიმრებს. სახელმწიფომ მიუთითა იმ გარემოებაზე, რომ განმცხადებელი უფროსი რომ ყოფილიყო, იგი ბევრად უფრო მკაცრი მსჯავრის (სასჯელის) მოლოდინში უნდა ყოფილიყო. შესაბამისად, სასამართლომ გადაწყვიტა, რომ არასრულწლოვანთათვის უფრო მოქნილი სამსჯავრო რეჟიმის დაარსების მიზანი ემყარებოდა ობიექტურ და გონივრულ საფუძველს განსხვავებული მოპყრობისათვის და სასჯელის შემსუბუქების პრივილეგიის გამოტოვება, არასრულწლოვანთა სამსჯავრო რეჟიმში, არ იყო შეუსაბამო დასახულ მიზანთან.

აღსანიშნავია, რომ დისკრიმინაციის საქმეებში ყოველთვის ზღვარი უნდა გაივლოს ნებადართულ განსხვავებულ მოპყრობასა და უკანონო დისკრიმინაციას შორის.

რთულია დისკრიმინაციის ისეთი საქმეები, როდესაც სახელმწიფოს მიერ დასახელებული განსხვავებული მოპყრობის სხავადსხვა ფორმალური მიზეზების უკან, რეალურად სულ სხვა მიზეზები იმალება, რომელიც სახელმწიფოს მიერ დასახელებული ოფიციალური ვერსიისგან განსხვავებით, სულაც არ ემსახურება კანონიერ მიზანს.

ასევე პრობლემურია არაპირდაპირი (ირიბი) დისკრიმინაციის შემთხვევები. ეს ისეთი შემთხვევებია, როდესაც დისკრიმინაცია გამომდინარეობს ამა თუ იმ წესების გამოყენებისგან, რომელიც თავის თავში არ მოიცავს დაუშვებელ დისკრიმინაციას, მაგრამ ამ წესების გამოყენება არაპროპორციულად და არასახარბიელოდ მოქმედებს გარკვეული ჯგუფის წევრებზე. ამის ნათელი მაგალითია წესი, რომელიც ყველა მოტოციკლისტებისგან მოითხოვს ჩაფხუტის ტარებას, რასაც არაპროპორციული შედეგი ექნებოდა სიკხებისთვის (გარკვეული რელიგიური კონფესიის წარმომადგენლები, რომელთაც ეკრძალებათ თავზე რაიმეს დახურვა). მიუხედავად იმისა, მიზნად ისახავდა თუ არა სახელმწიფო აღნიშნული წესის შემოღებით დისკრიმინაციას, მისი ეს მოთხოვნა მიუღებელი იქნებოდა, როგორც არაპირდაპირი დისკრიმინაცია მისი შედეგის გამო, თუ სახელმწიფო ამ მოთხოვნას არ დაასაბუთებდა საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ან სხვა აღიარებული მოტივით.

ირიბი დისკრიმინაცია შეიძლება მოექცეს მე-14 მუხლის რეგულირების ფარგლებში, მაგრამ მტკიცების ტვირთი, რომ დისკრიმინაცია ნამდვილად არსებობს, რომელიც განმცხადებლებს ეკისრებათ, ძალიან რთულია.

სახელმწიფოებს, მე-14 მუხლის შინაარსიდან გამომდინარე, აკისრიათ როგორც პოზიტიური ვალდებულება, თავიანთი ოფიციალური აქტების მეშვეობით უზრუნველყონ არადისკრიმინირებული ურთიერთობები, ასევე ნეგატიური ვალდებულება, თავი შეიაკავონ დისკრიმინაციული დებულებების ჩამოყალიბებისაგან.

საინტერესოა დისკრიმინაციის საწინააღმდეგო ქმედებების საკითხიც. მაგალითად, პროგრამები, რომლებიც მხარს უჭერენ არასახარბიელო მდგომარეობაში მყოფ გარკვეული ჯგუფების ინტერესებს. სახელმწიფოს შეუძლია ჩაერთოს დისკრიმინაციის საწინააღმდეგო პროგრამაში, კონვენციით დაცული უფლებების სფეროში ისე, რომ არ დაარღვიოს მე-14 მუხლი. ეს მიდგომა გაანალიზებულ იქნა ბელგიურ ლინგვისტურ საქმეში, სადაც აღინიშნა, რომ განსხვავებული მოპყრობის ყველა შემთხვევა არ არის მიუღებელი და გარკვეული კანონიერ უთანასწორობა, ზოგჯერ, მიმართულია იმისკენ, რომ შესწორდეს ფაქტობრივი უთანასწორობა. თუ უნივერსიტეტში გარკვეული რასობრივი ჯგუფის სტუდენტებისათვის ადგილების შენახვით დაირღვეოდა კონვენციით დაცული განათლების უფლება, აღნიშნული ქმედება არ ჩაითვლებოდა დისკრიმინაციად, თუ მას ექნებოდა ობიექტური და გონივრული გამართლება. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ მე-14 მუხლი არ აკისრებს სახელმწიფოს დისკრიმინაციის საწინააღმდეგო პოლიტიკაში ან ქმედებაში ჩართვის ვალდებულებას. ნებისმიერი ასეთი ვალდებულება ხელს შეუშლიდა კონვენციით გარანტირებული სხვა უფლების უზრუნველყოფის პოზიტიური ვალდებულების განხორციელებას.

და ბოლოს, უნდა აღინიშნოს, რომ კონვენციის მე-14 მუხლი, კონვენციის მე-12 ოქმის რატიფიცირებამდე, არც ისეთ მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა. ეს თვითონ მე-14 მუხლის შინაარსით იყო გამოწვეული, რომლის რეგულირების სფეროდან გამოირიცხებოდა ეკონომიკური და სოციალური უფლებები. თუმცა, ყველაზე ხშირ შემთხვევაში, დისკრიმინაციის საკითხები სწორედ აღნიშნულ უფლებებთან დაკავშირებით იჩენდა თავს.

კონვენციის პირველის დამატებითი ოქმის 1 მუხლი იცავს საკუთრების უფლებას. ამ მუხლის მიხედვით:

,,1. ყველა ფიზიკურ და იურიდიულ პირს უფლება აქვს დაუბრკოლებლად ისარგებლოს თავისი ქონებით. არავის არ შეიძლება წაერთვას ქონება, იმ შემთხვევის გარდა, როცა ამას საზოგადოების ინტერესები მოითხოვს და იმ პირობით, რაც გათვალისწინებულია კანონით და საერთაშორისო სამართლის ზოგადი პრინციპებით;

2. ზემოთ აღნიშნული დებულებები არ ზღუდავს სახელმწიფოს უფლებას, უზრუნველყოს ისეთი კანონების შესრულება, რომლებიც მას აუცილებლად ესახება საკუთრების გამოყენებაზე კონტროლის განხორციელებისათვის, საერთო ინტერესებიდან გამომდინარე, ან ბეგარის ან სხვა გადასახადებისა და ჯარიმების აკრეფის უზრუნველყოფისათვის“.

აღნიშნული მუხლის პირველი წინადადებიდან ჩანს, რომ საკუთრების უფლება დაცულია როგორც კერძო, ასევე იურიდიული პირებისათვის. საკუთრების უფლების დარღვევის სამტკიცებლად აუცილებელია, რომ განმცხადებელი იყოს მსხვერპლი. მაგ: იურიდიული პირი, თუ მისი უფლებები არის დარღვეული და მეწილე, ანუ ფიზიკური პირი, თუ ადგილი ჰქონდა კონკრეტულად მისი უფლებების შელახვას.¹

საკუთრების უფლების დარღვევის შემთხვევების განხილვისათვის ევროპის სასამართლომ აღნიშნული მუხლი გაყო სამ ნაწილად. საქმეში ,,სპორონგი და ლონროთი შვედეთის წინააღმდეგ“ სასამართლომ დაადგინა:

„აღნიშნული დებულება მოიცავს სამ განსხვავებულ ნორმას: პირველი ნორმა, რომელიც მუხლის პირველ წინადადებაშია ჩამოყალიბებული, არის საერთო ხასიათის და იცავს საკუთრებით დაუბრკოლებლად სარგებლობის უფლებას. მეორე ნორმა, რომელსაც მუხლის მეორე წინადადება ეხება, ითვალისწინებს საკუთრების ჩამორთმევის უფლებას და ამას უკავშირებს კონკრეტულ გარემოებებს. მესამე ნორმა, რომელიც მოცემულია მუხლის მეორე ნაწილში, აცხადებს, რომ სახელმწიფოებს შეუძლიათ აკონტროლონ საკუთრებით სარგებლობის უფლება საზოგადოებრივი ინტერესებიდან გამომდინარე“. სასამართლოს მიერ ასევე დადგენილია: ,,მეორე და მესამე ნორმა, რომლებიც ითვალისწინებენ საკუთრებით სარგებლობაში ჩარევის უფლებას, ყოველთვის განხილული უნდა იქნეს პირველ ნორმასთან ერთად“.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სახელმწიფოს აქვს უფლება შეზღუდოს საკუთრებით სარგებლობის უფლება საზოგადოებრივი ინტერესების არსებობისა და კანონით დადგენილ შემთხვევებში. გარდა ამისა, სახელმწიფოს შეუძლია უზრუნველყოს ისეთი კანონების შესრულება, რომლებიც მას ესახება სავალდებულოდ, საკუთრებით სარგებლობაზე კონტროლის განხორციელების გზით საზოგადოებრივი ინტერესებისათვის, ჯარიმებისა თუ გადასახადების გადახდის ან სხვა მიზნებისათვის.

პირველი ოქმის 1 მუხლის მიხედვით, სახელმწიფოს აკისრია პოზიტიური ვალდებულება, ხელი შეუშალოს საკუთრების უფლების დარღვევას, თუმცა ძალიან ცოტა არის სასამართლოს პრაქტიკა იმასთან დაკავშირებით, თუ როდის ეკისრება სახელმწიფოს აქტიური ქმედების განხორციელების ვალდებულება ამ უფლების დასაცავად. დადგენილია, რომ ზომების მიღების ვალდებულება არ ეკისრება სახელმწიფოს საბაზრო პირობებიდან გამომდინარე ქონებისათვის ღირებულების დაკარგვის შემთხვევაში ან ინფლაციის პირობებში.²

საკუთრების ცნება

სასამართლოს პრაქტიკით დადგენილია, რომ საკუთრება მოიცავს როგორც მოძრავ, ისე უძრავ ქონებას, ასევე აქციებსა³ და პატენტებს, სახელშეკრულებო უფლებებსა⁴ და სასამართლო გადაწყვეტილებით დაკისრებულ ვალებს.⁵ სარკსის საქმეში სასამართლომ დაადგინა, რომ 1 ოქმის 1 მუხლი იცავს ამა თუ იმ პირის არსებულ ქონებას და არა ქონების შეძენის უფლებას. მემკვიდრეობის მიღების უფლება არ ითვლება საკუთრების უფლებად, ვიდრე ის სადავო არ გახდება. სასამართლო საკუთრებად მიიჩნევს ასევე ხელშეკრულებიდან თუ დელიქტიდან გამომდინარე სხვა სახის ფულად მოთხოვნებს.⁶

1 ოქმის 1 მუხლით დაცული საკუთრების უფლება ნაწილობრივ ფარავს ზოგიერთ ეკონომიკურ მოთხოვნებს. მაგალითად, როგორიც არის შეღავათები სავალდებულო სოციალური დაზღვევის დროს, ასევე საპენსიო და სოციალური უზრუნველყოფის უფლება.

საქმეში „ვან მარლე და სხვები“ სასამართლომ მიიჩნია, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში „რეპუტაცია” შესაძლოა გათანაბრებული იქნეს საკუთრების უფლებასთან. ამ საქმეში სასამართლომ აღნიშნა, რომ განმცხადებლებმა მათ მიერ შესრულებული სამუშაოს შედეგად შეიძინეს კლიენტურა. ბევრი სახის ურთიერთობებში ამას აქვს კერძო პირის უფლების ხასიათი და წარმოადგენს საკუთრებას 1 მუხლის გაგებით. სასამართლომ მიიჩნია, რომ აღნიშნული შემთხვევა ექცეოდა 1 ოქმის 1 მუხლის რეგულირების სფეროში, თუმცა არ დაადგინა ამ მუხლის დარღვევა, ვინაიდან საკუთრებით სარგებლობის უფლებაში ჩარევა, ამ კონკრეტულ შემთხვევაში, გამართლებული იქნა.

საკუთრების ჩამორთმევა და კომპენსაცია

პირველი დამატებითი ოქმის პირველი მუხლის მეორე და მესამე წინადადება ითვალისწინებს კონკრეტულ შემთხვევებში საკუთრების ჩამორთმევისა და ქონებით სარგებლობაზე კონტროლის განხორციელების შესაძლებლობას. სპორონგისა და ლონროტის საქმეში სასამართლო იხილავდა საკუთრებით დამოუკიდებლად სარგებლობის უფლებაში ჩარევის სანაცვლოდ, კომპენსაციის გადახდის ვალდებულების საკითხს და მიიჩნია, რომ ეს არის აუცილებელი ელემენტი, რათა დაცული იყოს სამართლიანი ბალანსი საზოგადოებრივი და კერძო პირის ინტერესების დაცვას შორის.

მნიშვნელოვანია ქონების ექსპროპრიაციის საკითხი ,,საზოგადოებრივი ინტერესებისათვის“. საქმეში ჯეიმსი და სხვები განმცხადებლები ამტკიცებდნენ, რომ მათი ქონების გადაცემა სხვა კერძო პირებისათვის (კანონით გათვალისწინებული გამოსყიდვის ფორმა) არ ემსახურებოდა საზოგადოებრივ ინტერესებს ამ სიტყვის სრული გაგებით და, შესაბამისად, არღვევდა მათ საკუთრების უფლებას. სასამართლომ ამ საქმეში განმარტა, რომ გარემოებებიდან გამომდინარე, ერთი პირის საკუთრების იძულებითი გადაცემა მეორე კერძო პირისათვის ემსახურება საზოგადოებრივი ინტერესების განხორციელების კანონიერ მიზნებს. სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ ქონების შეძენა, კანონიერი სოციალ-ეკონომიკური თუ სხვა პოლიტიკის განსახორციელებლად, შეიძლება განხორციელდეს “საზოგადოებრივ ინტერესებში” იმ შემთხვევაშიც კი, თუ მთლიანად საზოგადოება არ გამოიყენებს და არ მიიღებს რაიმე სარგებელს ამ ქონებიდან.

საქმეში ლინგოუ და სხვები, ისე როგორც საქმეში ჯეიმსი და სხვები სასამართლომ დაადგინა, რომ საკუთრების ჩამორთმევა, მის ღირებულებასთან შედარებით გონივრული ანაზღაურების გადახდის გარეშე, როგორც წესი, წარმოადგენს ქონებით სარგებლობის უფლებაში გაუმართლებელ ჩარევას, რომელიც არ შეიძლება მიჩნეული იქნას 1 ოქმის 1 მუხლის შესაბამისად. ამასთან ერთად, აღნიშნული მუხლი არ იცავს სრული კომპენსაციის მიღების უფლებას, ვინაიდან „საზოგადოებრივი ინტერესების“ დაცვა შესაძლოა მოითხოვდეს სრულ ღირებულებაზე ნაკლების გადახდას.⁷

კონტროლი საკუთრებით სარგებლობაზე

1 ოქმის 1 მუხლი იცავს საკუთრების დაუბრკოლებლად სარგებლობის უფლებას. გარდა ქონების ჩამორთმევის შემთხვევისა, განსახილველი მუხლის დარღვევას წარმოადგენს შემთხვევა, როცა შესაძლოა პირს არ ჩამოერთვას საკუთრება, თუმცა შეეზღუდოს ქონებით სარგებლობის უფლება.

ამ მუხლის მე-2 პუნქტი ადგენს, რომ კანონები, რომელთა შესრულებასაც სახელმწიფო საჭიროდ მიიჩნევს საკუთრებით სარგებლობის უფლების კონტროლისათვის, საზოგადოებრივი ინტერესებიდან გამომდინარე, არ არღვევს ამავე მუხლის 1 პუნქტის დაცულ უფლებას. საკუთრების ფლობა არავის აყენებს კანონის მოთხოვნების მაღლა. მაგალითისათვის შეგვიძლია მოვიყვანოთ ავტომობილით მოძრაობის სიჩქარის შეზღუდვა, თვითმფრინავებისათვის დადგენილი უსაფრთხოების ნორმები და სხვა.

საკუთრებაზე კონტროლის განხორციელების საკითხის განხილვისას, ევროპის სასამართლო ყურადღებას ამახვილებს ორ გარემოებაზე: ემსახურება თუ არა დადგენილი კონტროლი „საერთო ინტერესების“ უზრუნველყოფის მიზანს და არის თუ არა დაცული თანაზომიერება კონკრეტულ საკანონმდებლო ნორმების მოქმედებასა და ამ სახით კონტროლის განხორციელებასა და მისაღწევ კანონიერ მიზანს შორის.

_______________________

¹ იხ. X ავსტრიის წინააღმდეგ, განაცხადი 1706/62; ასევე იაროუ გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, განაცხადი 9266/81.

² იხ. X გერმანიის წინააღმდეგ, განაცხადი 8724/79.

³ იხ. რამელიდი და მალშტრომი შვედეთის წინააღმდეგ, განაცხადი 8588/79.

⁴ იხ. A, B და AS კომპანია გერმანიის წინააღმდეგ, განაცხადი 7742/76.

⁵ იხ. ბერძნული ნავთობგადამამუშავებელი საწარმოები სტრანი და სტრადის ანდრეადისი საბერძნეთის წინააღმდეგ.

⁶ ბერძნული ნავთობგადამამუშავებელი საწარმოები სტრანი და სტრადის ანდრეადისი საბერძნეთის წინააღმდეგ.

⁷ გადაწყვეტილება საქმეზე ჯეიმსი და სხვები, 1986. ასევე, “წმინდა მონასტრები” საბერძნეთის წინააღმდეგ.

განათლების მიღების უფლება ევროკონვენციის პირველი დამატებითი ოქმის მეორე მუხლით გათვალისწინებული ადამიანის ძირითადი უფლებაა. ამ მუხლის მიხედვით, არავის არ შეიძლება ეთქვას უარი განათლების მიღებაზე. სახელმწიფო, ნებისმიერი ფუნქციის შესრულების დროს, რომელსაც იგი თავის თავზე იღებს განათლებისა და სწავლების დარგში, პატივს სცემს მშობელთა უფლებას, უზრუნველყონ თავისი ბავშვებისათვის ისეთი განათლება და სწავლა, რომელიც შესაბამისობაში იქნება მათ რელიგიურ და ფილოსოფიურ რწმენასთან.

განათლების მიღების უფლებას აღიარებს და უზრუნველყოფს საქართველოს კანონმდებლობაც. კერძოდ, ქვეყნის უზენაესი კანონის _ კონსტიტუციის 35-ე მუხლის მიხედვით, ყველას აქვს განათლების მიღებისა და მისი ფორმის არჩევის უფლება. სახელმწიფო იღებს ვალდებულებას უზრუნველყოს საგანმანათლებლო პროგრამების შესაბამისობა საერთაშორისო წესებთან და სტანდარტებთან. სკოლამდელ აღზრდას, ასევე სახელმწიფო უზრუნველყოფს, ხოლო დაწყებით და საბაზო განათლებას სავალდებულოდ აცხადებს. საქართველოს მოქალაქეებს კონსტიტუციური უფლება აქვთ კანონით დადგენილი წესით და განსაზღვრულ ფარგლებში სახელმწიფო სასწავლებლებში უფასოდ მიიღონ საშუალო, პროფესიული და უმაღლესი განათლება. ამავე მუხლის მეოთხე ქვეპუნქტით სახელმწიფო მხარს უჭერს საგანმანათლებლო დაწესებულებებს კანონით დადგენილი წესით.

როგორც ვხედავთ, საქართველოს კანონმდებლობა ამ მხრივ სრულ შესაბამისობაშია ევროკონვენციასთან.

ევროკონვენციის განსახილველი მუხლის პირველი წინადადება ცხადყოფს, რომ სახელმწიფოს უფლება არა აქვს, ვინმეს უარი უთხრას ან სხვაგვარად შეუშალოს ხელი მისთვის სასურველი განათლების მიღებაზე. რაც იმას ნიშნავს, რომ სახელმწიფო ვალდებულია საკუთარ მოქალაქეს შეუქმნას ყველა პირობა და მისცეს ის ყველა საშუალება, რაც მას სასურველი განათლების მისაღებად სჭირდება. ამასთან დაკავშირებით, ევროსასამართლომ საქმეზე კემბელი და კოზაინვი განავითარა შემდეგი აზრი: ბავშვის აღზრდა მთელი პროცესია, რომლის დროს, უფროსი თაობა ცდილობს, მოზარდებს თავს მოახვიოს თავიანთი შეხედულებები, მათთვის მისაღები კულტურული და სხვა ფასეულობები, მაშინ როდესაც განათლების მიღების უფლება სულ სხვა რამეს მოიაზრებს. კერძოდ, განათლების უფლება, უპირველეს ყოვლისა, გულისხმობს საკუთარი ცოდნის სხვისთვის გადაცემას და გაზიარებას და სხვა პირის ინტელექტუალური განვითარების დონის ამაღლებას.

ევროსასამართლოს მიერ სულ რამდენიმე საქმე იქნა განხილული ზემოაღნიშნული მუხლის დარღვევით. ბელგიის წინააღმდეგ განხილულ სამეში, განმცხადებლები, რომლებიც ფრანგულად მოსაუბრენი იყვნენ ცხოვრობდნენ ბელგიაში, ფლამანდის მხარეში. ისინი ასაჩივრებდნენ ბელგიის მთავრობის ქმედებას, რომელიც უარს აცხადებდა მათი შვილების ფრანგულად სწავლებაზე. ევროსასამართლომ განიხილა რა აღნიშნული საქმე, გამოიკვლია, რომ ბელგიის კანონმდებლობა საშუალებას აძლევს ფლამანდურ ენაზე მოსაუბრე ბავშვებს, რომლებიც ფრანგულენოვან ხალხთა დასახლებაში ცხოვრობენ, მიიღონ განათლება ფლამანდურ ენაზე, ხოლო ანალოგიურ უფლებებში ზღუდავენ ფრანგულად მოსაუბრე ბავშვებს. ამ საქმეზე ევროსასამართლომ დაადგინა, რომ ზემოაღნიშნული შეზღუდვა წარმოადგენს ევროკონვენციის მე-14 მუხლის დისკრიმინაციის აკრძალვის უფლების დარღვევას კონვენციის პირველი დამატებითი ოქმის მეორე მუხლთან, ანუ განათლების მიღების უფლებასთან მიმართებაში. კონკრეტულად, ამ საქმეში ადგილი აქვს სასურველ ენაზე განათლების მიღების ხელმისაწვდომობის უფლების დარღვევას.

ევროკონვენციის I პროტოკოლის II მუხლის მეორე წინადადება განიხილება 2 ძირითად ასპექტში: ერთის მხრივ, ის ავალდებულებს სახელმწიფოს უზრუნველყოს ინდივიდი შესაბამისი ცოდნისა და განათლების მიღების უფლებით, შეუქმნას ყველა შესაძლო პირობა, რათა მიიღოს მისთვის სასურველი განათლება, მეორეს მხრივ, სახელმწიფო ვალდებულია უზრუნველყოს მშობელთა უფლებები, ანუ პატივი სცეს მათ ფილოსოფიურ და რელიგიურ მრწამსს. საქმეზე „კელდსენი, ბუსკ მადსენი და პედერსენი დანიის წინააღმდეგ“ განმცხადებლები ასაჩივრებდნენ სკოლაში იმ საგნის სწავლებას, რომელიც შეისწავლიდა ურთიერთობას სხვადასხვა სქესის ადამიანებს შორის. განსაკუთრებულად რთულდებოდა საკითხი იმის გამო, რომ მშობლებს არ გააჩნდათ სახსრები და საშუალება, რათა შეეძინათ სხვა დანარჩენი სავალდებულო სახელმძღვანელოები თავიანთი შვილებისათვის. განმცხადებლების განმარტებით, სახელმწიფოს ამ საკითხის გადაჭრა შეეძლო ძალიან მარტივი გზით. კერძოდ, ნება დაერთო მშობლებისათვის შვილები არ გაეშვათ იმ გაკვეთილებზე, რომელიც მათ შეხედულებებსა და მრწამსს ლახავდა. ამ საქმეზე გამოტანილი გადაწყვეტილებით, ევროსასამართლომ დაადგინა, რომ კონვენციის პირველი დამატებითი ოქმის მეორე მუხლის თანახმად, სახელმწიფო ვალდებულია პირის მიმართ განათლების მიღების უფლების უზრუნველსაყოფად გატარებული ყველა ღონისძიება, მათ შორის სასკოლო სწავლების ფარგლებში მათთვის მიწოდებული ინფორმაცია, და განათლება იყოს ობიექტური, კრიტიკული და პლურალისტური. სახელმწიფოს მიზანი არავითარ შემთხვევაში არ უნდა იყოს პიროვნების ინდოქტრინაცია, რაც მშობელთა რელიგიური და ფილოსოფიური მრწამსის შელახვად შეიძლება ჩაითვალოს. ამასთანავე, ევროპული სასამართლო ადგენს, რომ სახელმწიფოს არ ეკისრება ვალდებულება, დააფინანსოს სასკოლო განათლება სახელმძღვანელოებითა და სხვა სასკოლო ნივთებით. უფრო მეტიც, სასამართლო უთითებს, რომ სახელმწიფოს ეკისრება ვალდებულება არა მხოლოდ შეუშალოს ხელი მშობლებს, რომლებიც წინააღმდეგნი არიან თავიანთ შვილებს მიაღებინონ განათლება ქვეყანაში არსებული ერთიანი საგანმანათლებლო სისტემისაგან გვერდის ავლით, არამედ ავალდებულებს კიდევაც მას მშობლების დარწმუნებაში, პატივი სცენ ქვეყანაში არსებულ ერთიან საგანმანათლებლო სისტემას, სადაც მათ შვილებს უხდებათ განათლების მიღება. ამ კონკრეტულ საქმეზე ევროსასამართლომ დაადგინა, რომ ადგილი არ ჰქონდა კონვენციის I დამატებითი ოქმის II მუხლის დარღვევას, ვინაიდან სახელმწიფოს ქმედება მიმართული იყო ბავშვებისათვის ცოდნის გაზიარებისკენ და არა მათი ინდოქტრინაციისაკენ.

ევროსასამართლო განსაკუთრებული სიფრთხილით ეკიდება ცოდნის მიღების თვალსაზრისით მოზარდებზე ფიზიკური ზეწოლის საკითხს. საქმეზე კემბელი და კოზანზი ევროსასამართლო ცალსახად ადგენს, რომ, რა თქმა უნდა, განათლების მიღების უფლებას უზრუნველყოფს სახელმწიფო და შესაბამისად ამ უფლების რეგულირება ხდება სახელმწიფოებრივი მექანიზმებით, მაგრამ სახელმწიფოს ქმედება არავითარ შემთხვევაში არ უნდა გასცდეს ამ მუხლით გათვალისწინებული უფლების ფარგლებს და, მით უმეტეს, არ უნდა ლახავდეს და ეწინააღმდეგებოდეს ევროკონვენციით დაცული ადამიანის სხვა უფლებებს, როგორიცაა მაგალითად წამება, დამამცირებელი მოპყრობა და სხვა.

ამგვარად, განათლების მიღების უფლება ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებული უფლებაა, რომლის მიხედვითაც, პირს უფლება აქვს მიიღოს მისთვის სასურველი განათლება, ხოლო სახელმწიფო ვალდებულია შეუქმნას ყველა ადამიანს შესაძლო საშუალება ამ უფლების განსახორციელებლად. ამასთანავე, სახელმწიფო ვალდებულია, პატივი სცეს და არ შელახოს მშობელთა რელიგია და მათი ფილოსოფიური რწმენა.

ადამიანის უფლებათა დაცვის ევროპული კონვენცია ასახავს დემოკრატიული საზოგადოებისათვის დამახასიათებელ აუცილებელ ღირებულებებს. კონვენციაში გათვალისწინებული ფუნდამენტური უფლებები და თავისუფლებები გარანტირებული და დაცულია “ეფექტური პოლიტიკური დემოკრატიის“ განხორციელებით (კონვენციის პრეამბულა). აქედან გამომდინარე, არჩევითი დემოკრატიული და წარმომადგენლობითი საკანონმდებლო ორგანოების ადეკვატური და სამართლიანი მექანიზმის ფუნქციონირება იძენს უაღრესად დიდ მნიშვნელობას.

1-ლი დამატებითი ოქმის მე-3 მუხლი ითვალისწინებს თავისუფალი არჩევნების უფლებას, კერძოდ: „მაღალი ხელშემკვრელი მხარეეები ვალდებულებას იღებენ გონივრული პერიოდულობით ჩაატარონ თავისუფალი არჩევნები ფარული ხმის მიცემის გზით იმგვარ პირობებში, რომლებიც უზრუნველყოფენ ხალხის თავისუფალი ნების გამომჟღავნებას საკანონმდებლო ხელისუფლების არჩევაში“.

ადამიანის უფლებათა დაცვის ევროპულმა სასამართლომ ზემოთ მითითებული მუხლი დაახასიათა როგორც კონვენციის სისტემაში არსებული პირველადი მნიშვნელობის მქონე დებულება, ვინაიდან იგი წარმოადგენს დემოკრატიის ერთ-ერთ უმთავრეს პრინციპს.” (Matthieu-Mohin and Clerfayt v. Belgium (1988) 10 EHRR 1, PARA. 47).

ევროპულ კონვენციაში განმტკიცებულ სხვა უფლებებისგან განსხვავებით, კონვენციის 1-ლი დამატებითი ოქმის მე-3 მუხლში დაცული უფლება უშუალოდ დაკავშირებულია მაღალი ხელშემკვრელი მხარეების პოზიტიურ ვალდებულებასთან - ჩაატარონ დემოკრატიული არჩევნები. საგულისხმოა, რომ არსებობს მჭიდრო კავშირი კონვენციის 1-ლი დამატებითი ოქმის მე-3 მუხლსა და კონვენციის მე-10 მუხლს შორის: „თავისუფალი არჩევნები და გამოხატვის თავისუფლება, კერძოდ კი, პოლიტიკური დისკუსიის თავისუფლება, ერთად ქმნის თითოეული დემოკრატიული სისტემის ძირითად პრინციპებს“ (Bowmann v. UK (1998) 26 EHRR 1, PARA. 42).

კონვენციის 1-ლი დამატებითი ოქმის მე-3 მუხლში ასახული უფლება შეეხება მხოლოდ „საკანონმდებლო ხელისუფლების“ არჩევნებს. ევროსასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, ამა თუ იმ სახელმწიფოს კონსტიტუციური წყობის გათვალისწინებით, აღნიშნული მუხლი შეიძლება გამოყენებულ იქნეს სხვა სახელმწიფო ორგანოთა მიმართ. საქმეში „მეთიუ-მოჰინი და ქლერფეიტი ბელგიის წინააღმდეგ“ ევროპის სასამართლომ აღნიშნა, რომ რეგიონალურ საბჭოს გააჩნია საკმარისი კომპეტენცია და უფლებამოსილება იმისათვის, რომ ჩაითვალოს ბელგიის საკანონმდებლო ხელისუფლების შემადგენელ ნაწილად (Matthieu-Mohin and Clerfayt v. Belgium). თუმცა, მეტროპოლიტანის ოლქის საბჭოები არ ჩაითვალა „საკანონმდებლო ხელისუფლებად“, ვინაიდან მათ უფლებამოსილება მიენიჭებათ პარლამენტის მიერ (Booth-Clibborn v. UK).

1-ლი დამატებითი ოქმის მე-3 მუხლით განსაზღვრული ,,საკანონმდებლო ხელისუფლება“ არ შემოიფარგლება მხოლოდ ამა თუ იმ ქვეყნის ეროვნული პარლამენტით ან ასამბლეით. „საკანონმდებლო ხელისუფლების“ ცნების განსაზღვრის თვალსაზრისით, მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული, მაღალი ხელშემკვრელი მხარეების ფედერალური ან კანტონალური სტრუქტურები, ასევე მათი კონსტიტუციონალური სისტემები. მაგ: გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის მიწების პარლამენტები წარმოადგენენ „საკანონმდებლო ხელისუფლების“ ორგანოებს, 1-ლი დამატებითი ოქმის მე-3 მუხლის მოთხოვნების შესაბამისად.

კონვენციის 1-ლი დამატებითი ოქმის მე-3 მუხლი შეიცავს, როგორც ხმის მიცემის უფლებას, ისე საკანონმდებლო ხელისუფლების ორგანოების არჩევნებში საკუთარი კანდიდატურის წამოყენების უფლებასაც. (Gaulieder v. Slovak Republic, No. 36909/97). სახელმწიფოს შეუძლია განსაზღვროს პირობები აღნიშნულ უფლებათა განხორციელებაზე (როგორიცაა, მოთხოვნები მინიმალურ საარჩევნო ასაკთან დაკავშირებით), მაგრამ ნებისმიერი პირობა უნდა ეფუძნებოდეს კანონიერ მიზანს და იყოს ამ მიზნის პროპორციული, ასევე, არ უნდა არღვევდეს 1-ლი დამატებითი ოქმის მე-3 მუხლით განსაზღვრულ უფლებათა არსს.

კონვენციის ხსენებული დებულება პირდაპირ არ უზრუნველყოფს, როგორც ასეთი, პირის ხმის მიცემის უფლებას, არამედ ზოგადად შეეხება იმ „პირობებს“, რომლითაც გარანტირებული იქნება „ინდივიდების“ გამოხატვის თავისუფლება. აღნიშნული მუხლის შინაარსიდან გამომდინარე და ევროსასამართლოს პრაქტიკაც ცხადყოფს, რომ, დასაშვებია, 1-ლი დამატებითი ოქმის მე-3 მუხლით განმტკიცებული თავისუფალი არჩევნების უფლების შეზღუდვა, რაც არ ჩაითვლება მოცემული მუხლის დარღვევად. თავისუფლებააღკვეთილ პირთა მიმართ საარჩევნო უფლებებზე დაწესებული შეზღუდვები არ განიხილება როგორც კონვენციის შესაბამისი მუხლების დარღვევა.

,,საქმეში X გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“, კუნძულ ჯერსის მოქალაქეს არ ჰქონდა უფლება, განეხორციელებინა თავისი საარჩევნო უფლება გაერთიანებული სამეფოს პარლამენტთან მიმართებაში, თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ლა-მანშის კუნძულებზე გაერთიანებული სამეფო ავრცელებდა საკანონმდებლო ხელისუფლებას. მოცემულ საქმეზე კომისიამ აღნიშნა, რომ ლა-მანშის კუნძულების მაცხოვრებლები არ არიან გაერთიანებული სამეფოს რეზიდენტები და, ამავდროულად, მათ გააჩნიათ საკუთარი არჩევითი საკანონმდებლო ხელისუფლების ორგანოები. ამ შემთხვევაში, კომისიამ, გაითვალისწინა რა, კონკრეტული ისტორიული ასპექტები ურთიერთობისა ამ ორ გეოგრაფიულ მხარეს შორის, არ ჩათვალა დარღვეულად 1-ლი დამატებითი ოქმის მე-3 მუხლით დაცული საარჩევნო უფლება (X v. UK).

როგორც ზემოთ აღვნიშნე, 1-ლი დამატებითი ოქმის მე-3 მუხლი იცავს ინდივიდის უფლებას, არჩევნებში წამოაყენოს საკუთარი კანდიდატურა, რომელიც ასევე არ არის აბსოლუტური და შეუზღუდავი უფლება. სახელმწიფოებს გააჩნიათ ფართო უფლებამოსილება პარლამენტართა საკვალიფიკაციო სტატუსის კონსტიტუციური რეგულირებისას.

საარჩევნო უფლებათა დარღვევებზე წარდგენილი საჩივრების განხილვისას, გათვალისწინებულ უნდა იქნეს ორი ასპექტი:

1. ადგილი ჰქონდა თუ არა თვითნებურ ქმედებას სახელმწიფოს მხრიდან;

2. არღვევს თუ არა საარჩევნო უფლების შეზღუდვა ადამიანთა თავისუფალი გამოხატვის უფლებას. მაგ: ასაკობრივი ზღვარი, რომელიც დადგენილი იყო ბელგიის პარლამენტში (25 წელი - წარმომადგენელთა პალატაში და 40 წელი - სენატში), არ ჩაითვალა უსაფუძვლო და თვითნებური ხასიათის დარღვევად.

ხელისუფლების ორგანოები არ არიან ვალდებულნი დახმარება გაუწიონ კანდიდატებს იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ასეთი დახმარება სავალდებულო ხასიათს შეიძლება ატარებდეს. გერმანელმა პატიმარმა გაასაჩივრა სახელმწიფოს ქმედება, რითაც მას უარი ეთქვა ციხეებში თავისი გამოცემებისა და ოფიციალური ბლანკების (რომლითაც შეაგროვებდა 500 ხელმოწერას არჩევნებში მონაწილეობისათვის) გავრცელებაზე. ამასთან დაკავშირებით, კომისიამ აღნიშნა, რომ არჩევნებში კანდიდატურის წამოყენების უფლება არ წარმოადგენს აბსოლუტურ უფლებას; პატიმრებს არ ეზღუდებათ უშუალოდ ხმის მიცემისა და საკუთარი კანდიდატურის წამოყენების უფლებები, მაგრამ სხვადასხვა სახის დოკუმენტების გავრცელებამ შეიძლება უარყოფითი ზეგავლენა მოახდინოს საპატიმროების შიდა წესრიგსა და უსაფრთხოებაზე; გარდა ამისა, არჩევნებში მონაწილე პარტიებსაც წაერთვათ ციხეებში დოკუმენტების გავრცელებისა და ხელმოწერების შეგროვების შესაძლებლობა (საქმე №11728/85).

თავისუფალი არჩევნების უფლების შეზღუდვა არ უნდა იყოს არსებითი ხასიათის, რაც იმას ნიშნავს, რომ არჩევნები უნდა ჩატარდეს ყოველგვარი ჩარევისა და ზეწოლის გარეშე -დაუშვებელია ამომრჩევლის იძულება, ხმა მისცეს არჩევნებში მონაწილე რომელიმე კანდიდატს თუ პარტიას; არ უნდა განხორციელდეს რაიმე სახის იძულება არჩევნებში მონაწილე კანდიდატისა და თუ პარტიის მიმართ.

კონვენციის 1-ლი დამატებითი ოქმის მე-3 მუხლი, ჩვეულებრივ, არ მოითხოვს რაიმე კონკრეტული სახის საარჩევნო სისტემის არსებობას, როგორიცაა პროპორციული თუ სხვა სისტემები. ევროპის სასამართლომ განმარტა: ,,ცალკეული საარჩევნო სისტემა უნდა ჩამოყალიბდეს ამა თუ იმ ქვეყნის პოლიტიკური ევოლუციის კონტექსტში. პირობები, რომლებიც მიუღებელი იქნება ერთი სახის საარჩევნო სისტემისათვის, შეიძლება გამოყენებულ იქნეს სხვა საარჩევნო სისტემის მიმართ, სანამ საბოლოოდ არჩეული საარჩევნო სისტემა არ უზრუნველყოფს აუცილებელ პირობებს ადამიანთა მიერ საკანონმდებლო ხელისუფლების არჩევისას მოსაზრებების თავისუფალი გამოხატვისათვის“ (Matthieu-Mohin and Clerfayt v. Belgium).

თუ სასამართლო დაადგენს, რომ დაირღვა კონვენცია და მისი ოქმები და თუ შესაბამისი მაღალი ხელშემკვრელი მხარის შიდასახელმწიფოებრივი სამართალი იძლევა ზიანის მხოლოდ ნაწილობრივი ანაზღაურების შესაძლებლობას, სასამართლო, საჭიროების შემთხვევაში, ანიჭებს დაზარალებულ მხარეს სამართლიან დაკმაყოფილებას.

ზემოაღნიშნული მუხლის დებულებიდან გამომდინარე, სამართლიანი დაკმაყოფილება გულისხმობს, როგორც მატერიალური, ასევე მორალური ზიანისთვის შესაბამისი საკომპენსაციო თანხის მიკუთვნებას განმცხადებლისათვის, ისევე როგორც საქმესთან დაკავშირებული ხარჯების ანაზღაურებას.

კონვენციის 41-ე მუხლით გათვალისწინებული საკითხეების განხილვისას, ევროსასამართლო ასევე ეხება კონვენციის 46-ე მუხლსაც (სასამართლო აქტების სავალდებულო ძალა და მათი აღსრულება) და გადაწყვეტილებათა აღსრულების კონტექსტში აღნიშნავს, რომ გადაწყვეტილება, რომელშიც სასამართლო დაადგენს დარღვევას, აკისრებს მოპასუხე სახელმწიფოს სამართლებრივ ვალდებულებას, აღკვეთოს დარღვევა და მოახდინოს დარღვევის შედეგების რეპარაცია იმგვარად, რომ მაქსიმალურად აღადგინოს დარღვევის ჩადენამდე არსებული სიტუაცია.

სასამართლოს მიერ გამოტანილი გადაწყვეტილებები ძირითადად დეკლარაციული ხასიათისაა და ზოგადად სწორედ შესაბამის სახელმწიფოს აქვს უწინარესი უფლება აირჩიოს ეროვნულ-სამართლებრივ დონეზე გამოსაყენებელი საშუალებები კონვენციის 46-ე მუხლით დაკისრებული სამართლებრივი ვალდებულებების აღსასრულებლად, მაგრამ, ამავე დროს, ასეთი საშუალებები შესაბამისობაში უნდა იყოს სასამართლოს გადაწყვეტილებებში ჩამოყალიბებულ დასკვნებთან. ხსენებული დისკრეცია, აღსრულების მეთოდთან დაკავშირებით, ასახავს არჩევნის თავისუფლებას და, კონვენციის შესაბამისად, ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს აკისრებს უწინარეს ვალდებულებას, უზრუნველყონ უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვა.

თუკი დარღვევის არსი იძლევა თავდაპირველი უფლებრივი მდგომარეობის სრული აღდგენის (restitutio in integrum) შესაძლებლობას, მაშინ მოპასუხე სახელმწიფოს ვალდებულებაა მისი აღსრულება. სასამართლოს ამის გაკეთების არც უფლებამოსილება და არც პრაქტიკული შესაძლებლობა არ აქვს. მეორეს მხრივ, იმ შემთხვევაში, თუ ეროვნული კანონმდებლობა არ იძლევა ან ნაწილობრივ იძლევა დარღვევის შედეგების რეპარაციის შესაძლებლობას, 41-ე მუხლი სასამართლოს აძლევს უფლებამოსილებას, მიანიჭოს დაზარალებულ მხარეს, მისი შეხედულებისამებრ, შესაბამისი დაკმაყოფილება.

გარდა ამისა, კონვენციიდან, კერძოდ მისი პირველი მუხლიდან გამომდინარეობს, რომ კონვენციის რატიფიცირებისას ხელშემკვრელი სახელმწიფოები კისრულობენ ეროვნული კანონმდებლობის კონვენციასთან შესაბამისობაში მოყვანის ვალდებულებას. შესაბამისად, მოპასუხე სახელმწიფოს ეკისრება ვალდებულება, ეროვნულ კანონმდებლობაში გააუქმოს ნებისმიერი ის სამართლებრივი ბარიერი, რომელმაც, შესაძლოა, ხელი შეუშალოს განმცხადებლის მიერ სათანადო ანაზღაურების მიღებას.

როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ, ხშირ შემთხვევაში, სამართლიანი დაკმაყოფილების მოთხოვნისას, განმცხადებელი ძირითადად ითხოვს მატერიალური ზიანის ანაზღაურებას. აღნიშნული ზიანის კალკულაციისას, განმცხადებელი აჯამებს როგორც რეალურ ზიანს, ისე მიუღებელი შემოსავლის თანხას.

რაც შეეხება მიყენებული მორალური ზიანის თანხას, იგი არ უნდა იყოს გაზვიადებული და უნდა იყოს უკანონობით გამოწვეულ განცდებთან ადეკვატური. რა თქმა უნდა, ადეკვატურობის კატეგორია არის შეფასებითი და სასამართლო ვალდებულია, მხარეთა მოსმენის შედეგად მიიღოს გადაწყვეტილება გონივრული თანხის დაკისრებაზე.

ზოგიერთ საქმეში, სასამართლომ მორალური ზიანისთვის მიკუთვნებულ სამართლიან დაკმაყოფილებად ჩათვალა ის გარემოება, რომ ამ საქმეზე დაადგინა ამა თუ იმ მუხლის დარღვევა.

სამართლიან დაკმაყოფილებაში ასევე შედის ის ხარჯები, რაც განმცხადებელმა საქმესთან დაკავშირებით გასწია, იქნება ეს თარგმნის, დოკუმენტების მომზადების ხარჯები თუ ადვოკატისათვის მიცემული ჰონორარი, როგორც ქვეყნის შიგნით საქმის წარმოებასთან დაკავშირებით, ასევე ევროსასამართლოში წარმომადგენლობის განხორციელებისათვის.

სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის თანახმად, სასამართლოს ხარჯების ანაზღაურების დაკისრება შეუძლია მხოლოდ იმ ოდენობით, რა ოდენობითაც ისინი რეალურად და საჭიროებისამებრ იქნა გაღებული იმ მიზნით, რომ აღკვეთილიყო კონვენციის დარღვევა ან მიღებულიყო ანაზღაურება კონვენციის დარღვევასთან დაკავშირებით.

ყველაზე კარგი საშუალება იმის დასადასტურებლად, რომ თანხები რეალურად და საჭიროებისამებრ იქნა გაღებული, არის შესაბამისი ქვითრებისა და მტკიცებულებების წარდგენა სასამართლოსათვის. აღნიშნული მტკიცებულებების უქონლობა, ხშირ შემთხვევაში, გამხდარა სასამართლოს მხრიდან განმცხადებლისათვის დაუსაბუთებლობის გამო სამართლიან დაკმაყოფილებაზე უარის თქმის საფუძველი.

აღსანიშნავია, რომ უპრეცედენტო შემთხვევა და ნოვაცია კონვენციის 41-ე მუხლთან დაკავშირებულ პრაქტიკასთან მიმართებაში იყო სასამართლოს გადაწყვეტილება „ასანიძე საქართველოს წინააღმდეგ“, სადაც სასამართლომ პირდაპირ დაავალა სახელმწიფოს, რომ უახლოეს დღეებში მოეხდინა უკანონო პატიმრობიდან განმცხადებლის გათავისუფლება.

ევროსასამართლო განმცხადებლისათვის მიკუთვნებული სამართლიანი დაკმაყოფილების აღსასრულებლად სახელმწიფოს უთითებს სამ თვიან ვადას, რომლის უშედეგოდ გასვლის შემთხვევაში, საბოლოო ანგარიშსწორებამდე თანხას არიცხავს შესაბამის პროცენტს. აღსრულებაზე ზედამხეველობას კი ახორციელებს მინისტრთა კომიტეტი.

ცალკე აღნიშვნის საგანია ის უახლესი ცვლილებები, რომლებიც ევროპის საბჭოს მიერ იქნა განხორციელებული ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლოში საქმეთა დასაშვებობის კრიტერიუმების სრულყოფის მიზნით. ეს ცვლილებები უკავშირდება 2004 წლის მაისში ევროპული კონვენციის მე-14 დამატებითი ოქმის მიღებას. რამდენიმე სახელმწიფომ მოახდინა აღნიშნული დოკუმენტის რატიფიცირება, ამ ოქმის ძალაში შესვლა მოხდება მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ევროპის საბჭოს სხვა წევრი სახელმწიფოებიც მოახდენენ რატიფოცირებას. ოქმის ძირითადი შინაარსი მდგომარეობს შემდეგში:

საქმეების დაუშვებლად ცნობის შესახებ გადაწყვეტილებას მიიღებს ერთი მოსამართლე ნაცვლად სამი მოსამართლისაგან შემდგარი კომიტეტისა. ცვლილება უკავშირდება სასამართლოში საქმეთა „ფილტრაციას“, რათა იმთავითვე გამოირიცხოს „უიმედო“ საქმეების წარმოება. ეს ცვლილება გამომდინარეობს იმ გარემოებიდან, რომ უზომოდ იზრდება სასამართლოში წარდგენილ განაცხადთა რაოდენობა. დღეისათვის რეგისტრირებულია 50000 საქმე. ამდენად, საჭირო გახდა ეფექტური მექანიზმის შემუშავება, რათა სასამართლომ შეძლოს გონივრულ პირობებში ფუნქციონირება.

როდესაც საქმე ეხება ერთი და იმავე სახელმწიფოსთან დაკავშირებულ მსგავს დარღვევებს, გამომდინარე ეროვნულ დონეზე არსებული სტრუქტურული ხარვეზებიდან, განაცხადი შესაძლოა დასაშვებად გამოცხადდეს და გადაწყდეს სამი მოსამართლისაგან შემდგარი კომიტეტის მიერ (ნაცვლად ამჟამად არსებული შვიდი მოსამართლის პალატისა).

დასაშვებობის ახალი კრიტერიუმი: იმისთვის რომ სასამართლო გახდეს უფრო მოქნილი, დასაშვებობის არსებულ კრიტერიუმებს (ყველა შიდა საშუალების ამოწურვა, საბოლოო გადაწყვეტილებიდან ექვსთვიანი ვადა) დაემატა ახალი გარემოება, რომლის მიხედვითაც, სასამართლო მიუღებლად გამოაცხადებს განაცხადს, თუ განმცხადებელმა არ განიცადა მნიშვნელოვანი ზიანი. თუმცა იმისათვის, რომ განმცხადებელი არ დარჩეს რაიმე იურიდიული საშუალების გარეშე, მაშინაც კი თუ ზიანი მცირე მნიშვნელობისაა, სასამართლომ არ შეიძლება უარი განაცხადოს საქმის მიღებაზე აღნიშნული საფუძვლით, თუ ასეთი საშუალება არ არსებობს ქვეყნის შიგნით.

ოქმის მიხედვით, მინისტრთა კომიტეტს ეძლევა უფლება აწარმოოს პროცესები სასამართლოში, როდესაც სახელმწიფო უარს ამბობს გადაწყვეტილების აღსრულებაზე. მინისტრთა კომიტეტს ეძლევა უფლებამოსილება, საჭიროების შემთხვევაში, სასამართლოს მოსთხოვოს გადაწყვეტილების განმარტება, რაც ხელს შეუწყობს კომიტეტს, ზედამხედველობა გაუწიოს გადაწყვეტილებების აღსრულებას, კერძოდ იმ კონკრეტული ზომების განსაზღვრას, რაც საჭირო იქნება გადაწყვეტილების სისრულეში მოსაყვანად.

მე-14 დამატებითი ოქმით მიღებული ცვლილებები, წინამდებარე გამოცემაში მითითებულ ყველა სხვა გარემოებებთან ერთად, აუცილებლად უნდა იქნეს გათვალისწინებული ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოსადმი მიმიართვისა და შესაბამისი განაცხადის მომზადებისას.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო

ევროპის საბჭო
სტრასბურგი, საფრანგეთი

საჩივარი

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის 34-ე მუხლისა და სასამართლოს რეგლამენტის 45-ე და 47-ე მუხლების შესაბამისად

მნიშვნელოვანია: წინამდებარე საჩივარი წარმოადგენს ოფიციალურ იურიდიულ დოკუმენტს და გავლენა შეიძლება იქონიოს თქვენს უფლებებსა და მოვალეობებზე.

მხარეები:

ა. მომჩივანი (მონაცემები მომჩივნისა და მისი წარმომადგენლის/თუ ასეთი არსებობს/შესახებ)

1. მომჩივანის გვარი;
2. სახელი;
3. სქესი;
4. მოქალაქეობა;
5. საქმიანობა; დაბადების თარიღი და ადგილი;

6. მუდმივი საცხოვრებელი ადგილი;
7. ტელეფონის ნომერი, ფაქსის ნომერი;
8. ამჟამინდელი მისამართი (თუ განსხვავდება მე-6 პუნქტში მითითებული მისამართისგან);
9. წარმომადგენლის ვინაობა (გვარი და სახელი);
10. წარმომადგენლის საქმიანობა;
11. წარმომადგენლის სამუშაო ადგილი;
12. ტელეფონის ნომერი, ფაქსის ნომერი;

მაღალი ხელშემკვრელი მხარე

(მიუთითეთ ის სახელმწიფოები, რომლის ან რომელთა წინააღმდეგაც არის საჩივარი მიმართული)

13. საქართველო

II. ფაქტების აღწერა

14.

III. კონვენციის და/ან მისი დამატებითი ოქმის სავარაუდო დარღვევისა (დარღვევებისა) და შესაბამისი არგუმენტების გადმოცემა

15.

IV. კონვენციის 35-ე მუხლის 1-ლი ნაწილის მოთხოვნებთან დაკავშირებული განაცხადი

(იხ. განმარტებითი ბარათის IV თავი. მე-16-18 პუნქტებში, ინფორმაცია წარმოდგენილი უნდა იქნეს, თითოეული ნაგულვები დარღვევისდა მიხედვით, ცალ-ცალკე. საჭიროების შემთხვევაში, გააგრძელეთ ცალკე ფურცელზე)

16. შიდა საბოლოო გადაწყვეტილება (გადაწყვეტილების თარიღი და სახეობა; ორგანო (სასამართლო ან სხვა, რომელმაც ეს გადაწყვეტილება მიიღო).

17. სხვა გადაწყვეტილებები (ჩამოთვალეთ ისინი ქრონოლოგიური თანმიმდევრობით; მიუთითეთ თითოეული მათგანის მიღების თარიღი, გადაწყვეტილების სახეობა და ორგანო (სასამართლო ან სხვა), რომელმაც ეს გადაწყვეტილება მიიღო.

18. არის თუ არა, ან იყო თუ არა თქვენს ხელთ გასაჩივრების ისეთი შიდა საშუალება, რომლისთვისაც არ მიგიმართავთჱ დადებით პასუხის შემთხვევაში, ახსენით, თუ რატომ არ გამოიყენეთ ის.

V. რას ჩივის სახელდობრ მომჩივანი და რას მოითხოვს იგი წინასწარ სამართლიანი დაკმაყოფილების სახით

19. VI. სხვა საერთაშორისო ინსტანციები, სადაც განიხილებოდა ან განიხილება წინამდებარე საქმე

20. წარმოგიდგენიათ თუ არა განსახილველად ზემორე სასარჩელო მოთხოვნები მოკვლევის ან მორიგების სხვა საერთაშორისო ინსტანციაში? დადებითი პასუხის შემთხვევაში, დაწვრილებით წარმოადგინეთ სრული ინფორმაცია ამ საკითხთან დაკავშირებით.

თანდართული დოკუმენტების სია:

21. ა)

ბ)

VIII. აღქმა და ხელმოწერა

შესაბამისად მთელი ჩემი ცოდნისა და რწმენისა, ამით ვადასტურებ, რომ წინამდებარე საჩივრის ფორმით მოწოდებული ყველა ცნობა ნამდვილია.

ადგილი...............................................................................................

თარიღი.......................................................................................……

(მომჩივანის ან მისი წარმომადგენლის ხელმოწერა)

ბროშურის შემდგენლები მოხარულნი იქნებიან, მიიღონ და გაიზიარონ ნებისმიერი შენიშვნა და რჩევა.

გთხოვთ დაგვიკავშირდეთ!

თამარ გაბისონია:

1. პირადი და ოჯახური ცხოვრების პატივისცემის უფლება (ევროკონვენციის მე-8 მუხლი);

2. აზრის, სინდისის და რელიგიის თავისუფლება (ევროკონვენციის მე-9 მუხლი);

3. გამოხატვის თავისუფლება (ევროკონვენციის მე-10 მუხლი);

4. განათლების მიღების უფლება (პირველი დამატებითი ოქმის მეორე მუხლი).

მაკა გიოშვილი:

1. ევროპული სასამართლოს სტრუქტურა;

2. თავისუფლებისა და უსაფრთხოების უფლება (ევროკონვენციის მე-5 მუხლი);

3. ქმედითი სამართლებრივი მისაგებლის უფლება (ევროკონვენციის მე-13 მუხლი).

ეკატერინე დარსანია:

შესავალი

ნათია კაციტაძე:

1. ევროპის სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება და პროცედურა;

2. წამების აკრძალვა (ევროკონვენციის მე-3 მუხლი);

3. სამართლიანი სასამართლოს უფლება (ევროკონვენციის მე-6 მუხლი);

4. საკუთრების უფლება (ევროკონვენციის I დამატებითი ოქმის I მუხლი).

მანანა კობახიძე:

უახლესი ცვლილებები ევროსასამართლოში.

ნიკოლოზ ლეგაშვილი:

1. მონობისა და იძულებითი შრომის აკრძალვა (ევროკონვენციის მე-4 მუხლი);

2. ქორწინების უფლება (კონვენციის მე-12 მუხლი).

ქეთევან მეხუზლა:

1. არავითარი სასჯელი კანონის გარეშე (ევროკონვენციის მე-7 მუხლი):

2. თავისუფალი არჩევნების უფლება (ევროკონვენციის I დამატებითი ოქმის მე-3 მუხლი).

სოფიო ჯაფარიძე:

1. სიცოცხლის უფლება (ევროკონვენციის მე-2 მუხლი);

2. შეკრების და გაერთიანების თავისუფლება (ევროკონვენციის მე-11 მუხლი);

3. დისკრიმინაციის აკრძალვა (ევროკონვენციის მე-14 მუხლი);

4. სამართლიანი დაკმაყოფილება კონვენციის მიხედვით (ევროკონვენციის 41-ე მუხლი).

ჩვენ დავიცავთ თქვენს უფლებებს როგორც ქვეყნის შიგნით, ასევე
ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოში!