1999 წლის 18 დეკემბერს მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიურმა ინსტიტუტმა ჩაატარა საჯარო დისკუსია თემაზე „რელიგიური უმცირესობები (ნახევრად-)დემოკრატიულ საზოგადოებაში“. დისკუსიის ძირითადი თემა იყო იმის გარკვევა, თუ როგორ უნდა შეეხამოს ერთმანეთს საქართველოში ტრადიციულად გაბატონებული მართლმადიდებლური ეკლესიის ინტერესები რელიგიური თავისუფლების უზრუნველყოფასა და რელიგიური უმცირესობების ინტერესებს. რა შედეგები ექნება სახელმწიფოს ამა თუ იმ პოლიტიკას რელიგიის დარგში ისეთ ტრადიციულად მრავალკონფესიურ ქვეყანაში, როგორიც საქართველოა? საჭიროა თუ არა საგანგებო კანონი რელიგიის შესახებ? რა შემთხვევაში შეიძლება რომელიმე რელიგიური გაერთიანების საქმიაობის შეზღუდვა თუ აღკვეთა? - და ა. შ. ეს ბროშურა ამ დისკუსიის მონაწილეთა მიერ წარმოდგენილი წერილობითი გამოსვლების საფუძველზეა შემდგარი. დისკუსიის ზოგიერთ მონაწილეს თავისი გამოსვლის ტექსტი არ წარმოუდგენია, ხოლო ზოგ შემთხვევაში წერილობითი ტექსტი შეიძლება არ დაემთხვა იმას, რაც დისკუსიის დროს ითქვა.

დამატების სახით იბეჭდება ზაზა შათირიშვილის სადისკუსიო სტატია „რომის მისია და სტალინური მართლმადიდებლობა“, რომელიც გაზეთ „კავკასიონში“ დაიბეჭდა კავკასიური ინსტიტუტის ხელშეწყობით, და ზოგიერთი გამოხმაურება მასზე. რედაქტორის დასკვნით წერილში ნაცადია დისკუსიის ძირითადი თემების შეჯამება.

საჯარო დისკუსიის ორგანიზაცია და ამ ბროშურის გამოქვეყნება მოხდა ფონდ CordAid-ის მიერ მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტისთვის გამოყოფილი გრანტის ფარგლებში. კავკასიური ინსტიტუტი მადლობას უხდის დონორს და დისკუსიის ყველა მონაწილეს.

ნოდარ ლადარია

წინამდებარე მოხსენება ძირითად მიზნად არ ისახავს რელიგიური თავისუფლების ღირებულებად ჩამოყალიბების ისტორიული მსვლელობის აღწერას, თუმცა ეს ამოცანა თავისთავად საკმაოდ საინტერესო უნდა იყოს. ამ ღირებულების ისტორიული წარმოშობა და მისი მჭიდრო კავშირი კონკრეტულ ისტორიულ სიტუაციასთან თავისთავად ცხადია და ამ შემთხვევაში ჩვენი მსჯელობის საწყის პირობად იქნება მიღებული. კიდევ ერთი აშკარა პირობა, რომელიც მომავალში უნდა გავითვალისწინოთ, შემდეგია: რელიგიური თავისუფლება, როგორც ღირებულება, შესაძლებელია იმ სიტუაციაში, როდესაც აწმყო მომენტის ადგილმდებარეობა ისტორიის ღერძზე და თვით ამ ღერძის არსებობა უკვე რეფლექსირებულია ადამიანების მიერ და ისტორიოგრაფიაშიც დაძლეულია ჟამთააღმწერლობის ეტაპი. ნათქვამის საილუსტრაციოდ შემდეგი მაგალითი გამოდგება: ადამიანს ზუსტად ისევე არ შეუძლია გაცნობიერება, რომ იგი შუა საუკუნეებში ცხოვრობს, როგორც მსვლელობის მეხუთე წელს ვერც ერთ ომს ვერ დაერქმევა შვიდწლიანი; ასეთ სიტუაციაში რელიგიური თავისუფლების არსებობა შეუძლებელია.

ამ საკითხზე საფუძვლიანი მსჯელობა, ბუნებრივია, სცილდება დღევანდელი შეხვედრის ფარგლებს, ამიტომაც მე შევჩერდები მხოლოდ მის პრაქტიკულ ასპექტზე, რომელიც, როგორც ვფიქრობ, ყველაზე ადეკვატურად გამოხატავს აქ შეკრებილი საზოგადოების საერთო ინტერესებს.

როგორც არ უნდა განვიხილოთ რელიგიური თავისუფლება, კამათს არ გამოიწვევს, თუ ვიტყვით, რომ იგი დასავლური პროდუქტია. ისიც აშკარად ჩანს, რომ მისი თანდათანობითი დამკვიდრება წარმოებდა სახელმწიფო ხელისუფლებასა და ძირითად გაბატონებულ რელიგიას შორის ურთიერთობის გარკვევისა და ამ უკანასკნელის მიერ ძალაუფლების დათმობის ხარჯზე. მოკლედ, მიმოვიხილოთ სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის ურთიერთდამოკიდებულების არსებული ფორმები და შევეხოთ თითოეულის ისტორიულ მოტივაციას.

1. სრული სეპარაცია: ძირითადად, ანგლოსაქსური ლიბერალიზმის ბუნებას ეთანადება, რადგან ამ ქვეყნებში არ ყოფილა ლათინური ქვეყნებისათვის დამახასიათებელი მწვავე დაპირისპირება ეკლესიასა და საერო ხელისუფლებას შორის. ამ შემთხვევაში სახელმწიფო არ გვევლინება რაიმე კონკრეტული რელიგიის აღმსარებლად, არც მის ტერიტორიაზე არსებულ რომელიმე რელიგიურ საზოგადოებას აღიარებს სრულიად დამოუკიდებლად და სუვერენულად. ამასთანავე მოქალაქეები სარგებლობენ მათთვის სასურველი რელიგიის აღმსარებლობის სრული უფლებით. ყველაკონფესია და რელიგია თანასწორად მიიჩნევა სახელმწიფო კანონმდებლობის წინაშე. ეკლესია არ ღებულობს სახელმწიფოსაგან არავითარ ფინანსურ დახმარებას და არ ერევა ეპისკოპოსების არჩევნებში, მაგრამ სამაგიეროდ ათავისუფლებს სამღვდელოებას სამხედრო სამსახურისგან და ცნობს საეკლესიო ქორწინებას.

ამგვარი სეპარაცია ყველაზე თანმიმდევრულად განხორციელებულია ამერიკის შეერთებულ შტატებში.

2. ნაწილობრივი სეპარაცია: სახელმწიფო თავის თავს არაკომპეტენტურად მიიჩნევს რელიგიურ საკითხებში, მაგრამ აღიარებს ეკლესიას კერძო გაერთიანებად და ცნობს მის გარკვეულ პრივილეგიებს საერთო კეთილდღეობის პრინციპიდან გამომდინარე.

ამ სისტემის ყველაზე დამახასიათებელი მაგალითია ბელგია, ხოლო მისი გამომწვევი მიზეზი - ამ სახელმწიფოს კონკრეტული ისტორიული მდგომარეობა და, განსაკუთრებით, მისი ურთიერთობაა ჰოლანდიასთან.

3. აგრესიული სეპარაცია: გავრცელებულია ყველა ლათინურ ქვეყანაში: იტალიაში, ესპანეთში, საფრანგეთში, პორტუგალიაში, როგორც ე.წ. ძველი რეჟიმის ბუნებრივი რეაქცია. ამ დამოკიდებულების უფრო ზუსტი დასახელებაა აკონფესიური იურისდიქციონალიზმი. ამ შემთხვევაში კანონი არათუ არ ცნობს ეკლესიას, როგორც დამოუკიდებელ და სუვერენულ საზოგადოებას, არამედ არ ითვალისწინებს მისთვის არც იმ უფლებებს, რომელთაც კერძო საზოგადოებებს ანიჭებენ ხოლმე. ამ შემთხვევაში არავითარ სეპარაციაზე ლაპარაკი არ შეიძლება, რადგან ერთი მხარე კანონის უზენაესობის მოშველიებით აქტიურად ჩაგრავს მეორეს.

რაც არ უნდა ვთქვათ სამი დასახელებული ვარიანტიდან თითოეულზე, უნდა ვაღიაროთ, რომ ყოველი მათგანი კონკრეტულ ქვეყანაში შექმნილი ისტორიული ვითარების ორგანული შედეგია. საქართველოს შემთხვევაში თვით რელიგიური თავისუფლების დამკვიდრების მოთხოვნა, მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენი ქვეყანა ვერასოდეს ჩაითვლებოდა მონორელიგიურად, არა იმდენად შინაგანი აუცილებლობოთაა გამოწვეული, რამდენადაც იმ მოთხოვნებით, რომლებსაც საქართლოს წინაშე დასავლეთი აყენებს. და რადგანაც ჩვენში ფართოდაა გავრცელებული სხვადასხვა სფეროში ცალკეული უცხოური ნიმუშებისადმი აპელირება, ამ სამ შესაძლებლობას შორის არჩევანი იმაზე იქნება დამოკიდებული, გადაწყვეტილების მიმღები კონკრეტული პირებიდან უმრავლესობას ბავშვობაში ფრანგულის მასწავლებელთან უვლია, გერმანული სკოლა დაუმთავრებია, თუ „პერესტროიკის“ გარიჟრაჟზე რომელიმე “თაუნის” რომელიმე „სქულში“ გაუტარებია ერთი სემესტრი.

ძირითად სათქმელს რომ დავუბრუნდეთ, რელიგიურ თავისუფლებას საფუძვლად უდევს ის მარტივი იდეა, რომ ერთი ქვეყნის ფარგლებში ადამიანების პოლიტიკური ერთობის პრინციპი სახელმწიფოს ნორმალური ფუნქციონირებისათვის არა მარტო აუცილებელია, არამედ საკმარისიც. ეს კი სარწმუნოებრივი ერთობის მოთხოვნას ზედმეტად აქცევს. საქართველოში ამ მარტივი იდეის მიუღებლობა იმით კი არ არის გამოწვეული, რომ სარწმუნოებრივი ერთობა ჩვენთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო, არამედ იმით, რომ საერო ხელისუფლებისა და ეკლესიის ურთიერთდამოკიდებულების რეფლექსია ჩვენს ისტორიას არ ახასიათებს.

სანამ ამ საკითხს უფრო კონკრეტულად განვიხილავდეთ, უნდა აღვნიშნოთ, რომ მიუხედავად კონსტიტუციური და სხვა რომელიმე მომავალში მისაღები საკანონმდებლო გარანტიებისა, საქართველოში კიდევ დიდხანს შეილახება ცალკეული რელიგიური საზოგადოებების ფუნდამენტური უფლებები. მენტალობის ცვლილება არასოდეს ხდება სხვისი გამოცდილების ხარჯზე, ამგვარი პრინციპული ძვრისათვის საჭირო გამოცდილება კი არ შეიძლება არ იყოს მძიმე და მტანჯველი. დღესაც ვხედავთ, რომ საქართველოში სასამართლოს არაფერი უშლის ხელს, ისეთი მეტაიურიდიული ცნებებით იმსჯელოს, როგორიცაა „ანტიმართლმადიდებლური“ და „ანტიეროვნული“. ამ მიმართებაში უნდა დავსძინოთ, რომ XIX საუკუნის პირველ ნახევარშივე ყველა ევროპული ქვეყნის სისხლის სამართლის კოდექსებიდან ამოიღეს მუხლები, რომლებიც სიწმიდეთა შეურაცხყოფისათვის სასჯელს ითვალისწინებდა.

ჩვენში არ არსებობს არც რელიგიური თავისუფლების ორგანული და პოზიტიური მოტივაცია და ამავე დროს არ არსებობს არც თვალსაჩინო მაგალითი იმისა, რომ ამ თავისუფლების ნაკლებობა დამღუპველია საზოგადოებისათვის. ეს განსაკუთრებით მკაფიოდ გამოიხატება საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლის მაგალითზე, რომელშიც აღნიშნულია მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებული ისტორიული როლი.

საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის როლი საქართველოს ისტორიაში (ამ როლის შეფასებისაგან დამოუკიდებლად) საუკუნეთა მანძილზე არ ყოფილა ერთნაირი და ყოველთვის განპირობებული იყო შესაბამისი ეპოქის კონკრეტული გარემოებებით. საქმის ვითარება შემდეგნაირად გამოიყურება: არსებობს ცუდად დასაბუთებული ჰიპოთეზა, თითქოს თავდაპირველად საქართველოს სამოციქულო ეკლესია ყოფილიყოს ნესტორიანული ან მონოფიზიტური მიმართულებისა. შემდეგ, IX - X საუკუნეებისათვის, მის ისტორიაში აშკარად შეიმჩნევა კონსტანტინოპოლური საღვთისმსახურო ტრადიციის მიერ ადგილობრივი და იერუსალიმური ტრადიციების გამოდევნა, რის შედეგად ეკლესია იქცევა ბიზანტიური გავლენის დასაყრდენად, თუმცა, უნდა ითქვას, რომ ამგვარად საქართველო პოულობს თავის ადგილსა და ფუნქციას მაშინდელ სამყაროში. დავით აღმაშენებლის დროს ხდება ეკლესიის საბოლოო ინსტრუმენტალიზაცია სამეფო ძალაუფლების მიერ. პერიოდი მეცამეტიდან მეცხრამეტე საუკუნემდე თავის წიაღში ჯერ კიდევ მრავალ გაურკვევლობას ინახავს საეკლესიო ისტორიის თვალსაზრისით, რადგან შეუძლებელია უგულებელვყოთ ეკლესიის წიაღში დასავლურ და რუსულ ორიენტაციებს შორის ბრძოლის ძლიერი გავლენა. მეცხრამეტე საუკუნეში საქართველო რუსული სინოდალური ეკლესიის საეგზარქოსოს წარმოადგენდა. ეს ყოველივე საკმარისია იმის საჩვენებლად, რომ სინამდვილეში, ობიექტური მიდგომის შემთხვევაშიც საქმე გვაქვს არა როლთან, არამედ როლებთან. რომელი მათგანია აღიარებული საქართველოს კონსტიტუციის მიერ განსაკუთრებულად?

ამ მიმართებაში უადგილოდ არ მიგვაჩნია გავიხსენოთ ზურაბ ავალიშვილის მიერ 1901 წელს გამოთქმული მეტად საღი აზრი: „ჩვენ ვიცით, რომ შუასაუკუნოებრივი ცხოვრების პირობებში ეკლესიამ შეიძლება ხელი შეუწყოს გაერთიანებას. ასე იყო საქართველოშიც. მაგრამ ეკლესია, მწერლობა, მონასტრები - ყოველივე ეს მშვენივრად ეთანხმება ყველანაირ გარემოებებს - ერთიანობას, დაქსაქსულობას და დაპყრობასაც“.

გარდა ამისა, „განსაკუთრებული როლის“ აღიარება გარკვეული აზრით გულისხმობს საქართველოს სახელმწიფოს კონფესიურობას. დემოკრატიული მმართველობისას სახელმწიფო აუცილებლად აკონფესიური უნდა იყოს მის შემადგენელ პიროვნებათა სარწმუნოებისაგან დამოუკიდებლად. „თანამედროვე პირობებში კონფესიური სახელმწიფოს გამოცხადება ნიშნავს თვალთმაქცობასა და საჯარო სიცრუეს, რომელიც უსარგებლოა თვით რელიგიისათვის და დამღუპველია სამოქალაქო ზნეობრიობის სიწრფელისათვის“. ტერმინი „აკონფესიურ“ არის ტერმინ „ათეისტურის“ დიამეტრალურად საწინააღმდეგო, რადგანაც ეს უკანასკნელი სწორედ კონფესიურობისადმი მკვეთრსა და მტრულ დაპირისპირებას გულისხმობს და ათეისტური სახელმწიფო აუცილებლად მოქმედებს როგორც ათეიზმის აღმსარებელი, ესე იგი, თავისი შინაარსითა და გამოხატულების ფორმით სრულად და თანმიმდევრულად კონფესიური სახელმწიფო. სახელმწიფოს აკონფესიურობა არ ნიშნავს მის ზნეობრივად ინდიფერენტულობასაც, რადგან ყველა სახელმწიფო შესაბამისი ერისათვის დამახასიათებელ ზნეობრივ მემკვიდრეობას ითვისებს და ახორციელებს.

„განსაკუთრებული როლის“ აღიარება ნიშნავს სახელმწიფოს მიერ სამღვდელოებისა და მორწმუნე ერის, ეკლესიის შემადგენელი ყველა კონკრეტული პიროვნების, ნებისმიერი საეკლესიო ინსტიტუტის კოლექტიური და უპირობო ღვაწლის აღიარებას. კოლექტიური და უპირობო ღვაწლი და დამსახურება ისევე გაუგებარია იურიდიული თვალსაზრისით, როგორც კოლექტიური და უპირობო პასუხისმგებლობა დანაშაულისთვის. თუ უკანასკნელის მაგალითი იყო ჩრდილოკავკასიელი ხალხების გადასახლება მათი ფაშისტური რეჟიმისადმი ლოიალობის მიზეზით, პირველის ადეკვატური მაგალითი იქნებოდა განურჩევლად ყველა ბელორუსისადმი საბჭოთა კავშირის გმირის წოდების მინიჭება.

საბოლოოდ, უნდა აღვნიშნოთ, რომ უზოგადესი მოსაზრებებიდან გამომდინარე, ის, რაც უცვლელად ხდებოდა ათასი წლის განმავლობაში (თუ ამგვარ სიტუაციას თეორიულად მაინც დავუშვებთ), სრულიად არ არის გარანტია იმისა, რომ ხვალაც იგივე განმეორდება. განსაკუთრებით, ეს ეხება ეკლესიას, რომლის წიაღში გამომუშავებული სოციალური ტრანსლაციის (თაობიდან თაობისადმი ინფორმაციის გადაცემის) მექანიზმები უკვე ვეღარ იქნება განმსაზღვრელი საზოგადოებრივი ცხოვრების თანამედროვე რიტმისა და წყობის შემთხვევაში. ეკლესია უკვე ვეღარ დაუბრუნდება იმ სოციალურ ფუნქციას, რომელსაც იგი ასრულებდა შორეულ წარსულში.

ახლა მოკლედ მიმოვიხილოთ აქტუალური მდგომარეობა, რომელიც შეიძლება გადაიქცეს ჩვენთვის ჯერაც უცნობი მომავლის მოტივაციად.

საყოველთაოდ ცნობილია და უკვე შტამპადაც არის ქცეული სამღვდელოების დაჩაგრული მდგომარეობა საბჭოთა ხელისუფლების პერიოდში. ასევე სამართლიანია ამ დაჩაგრულობის საკმაოდ ორაზროვანი ხასიათი, სახელდობრ, ის უდიდესი, თუმცაღა დაფარული პრივილეგიები, რომლებითაც ყოველთვის სარგებლობდნენ, მაგალითად, რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის უმაღლესი იერარქები. ჩვენ უნდა გავამახვილოთ ყურადღება ერთ მნიშვნელოვან მომენტზე, რომელიც აქამდე სათანადოდ გათვალისწინებული არ ყოფილა: მიუხედავად მართლაც სასტიკი და უსამართლო შეზღუდვებისა, ან, უფრო ზუსტად, სწორედ ამ შეზღუდვებისა და სოციალურ ფუნქციათა შეჩერებისა და დაკონსერვების წყალობით სამღვდელოებამ შეინარჩუნა ძლიერი კლასობრივი თვითშეგნება. საუბარი გვაქვს სწორედ კლასობრივ თვითშეგნებაზე, როდესაც სოციალური ჯგუფი თავის თავს აღიქვამს კლასად, საზოგადოებრივ ფენად, რომელსაც თავისი განსაკუთრებული, მხოლოდ მისთვის დამახასიათებელი ადგილი და დამოკიდებულება აქვს წარმოებისა და განაწილების მექანიზმებთან.

ეკლესიის დღევანდელი მდგომარეობისა და სამღვდელოების სულიერი განწყობის ძირითად საფუძველს შეადგენს ის გარემოება, რომ სამღვდელოება შეგნებულად თუ შეუგნებლად, აშკარად თუ ფარულად მიდრეკილია საკუთარი უფლებების აღდგენისაკენ მისი, როგორც სამღვდელოების, კლასობრივი არსის შენარჩუნებით.

ამ თვალსაზრისით გასაგები ხდება ეკლესიის მეცადინეობა, რომ მას უნდა დაუბრუნდეს „კუთვნილი“ მიწები. ეს თვალსაზრისი არსებითად შუასაუკუნოებრივი მენტალობის რელიქტს წარმოადგენს, როცა საზოგადოების ფეოდალური მოწყობის ეპოქაში ეკლესია მსხვილი მიწათმფლობელი იყო. ამ მდგომარეობას მთლიანად აპირობებდა არა ეკლესიის საფუძველში ჩადებული საღვთო პრინციპები, არამედ საერო ძალაუფლების ინტერესები: ფეოდალური მონარქისათვის ყოველთვის ხელსაყრელი იყო დიდი ტერიტორიების გადაცემა ეპისკოპოსისადმი, რადგანაც ამ უკანასკნელს არ ჰყავდა კანონიერი მემკვიდრეები და მის არჩევაში, უფრო სწორად კი დანიშვნაში გადამწყვეტი სიტყვა თვით მონარქს ეკუთვნოდა. მიწათა ასეთი განაწილება ამცირებდა შინაომების დამანგრეველ ეფექტს და ამტკიცებდა ფეოდალური სახელმწიფოს შიგნით ერთმმართველობას. რამდენადაც პარადოქსულად არ უნდა ჟღერდეს, მაგრამ ეკლესიის შეგნებული გამდიდრება მეფეთა მხრიდან და მისი გადაქცევა ფეოდალურ სინიორიათა ერთობლიობად ეკლესიის დათრგუნვისა და საერო ხელისუფლებისადმი სრული დამორჩილების მეტად ეფექტური საშუალება იყო.

ეკლესიის მიერ ამგვარად მიღებული მიწების ათვისება და დამუშავება მნიშვნელოვან პრინციპულ პრობლემებთან არის დაკავშირებული. მისი განხორციელება შესაძლებელია ორნაირად: დაქირავებული შრომის გამოყენებითა და ბერ-მონაზონთა საშუალებით.

პირველ შემთხვევაში ეკლესია უშუალოდ მოექცევა სახელმწიფოს გავლენის ქვეშ, რადგან მის მიერ დაქირავებული პირები, როგორც საქართველოს მოქალაქეები, უნდა სარგებლობდნენ სოციალური დაცვით სახელმწიფოს მხრიდან, ხოლო მათი დამქირავებელი - ეკლესია - მომჩივანის როლში მოგვევლინება ყოველი სადავო საკითხის განხილვისას.

ბერ-მონაზონთათვის ეკონომიური ნიშნადობის მისანიჭებლად მათი რიცხვი რამდენჯერმე უნდა გაიზარდოს დღევანდელთან შედარებით და წლების განმავლობაში ურღვევად ივსებოდეს. ეს აუცილებლად მოითხოვს, რომ ასკეტების რეკრუტირება ხდებოდეს არა მხოლოდ ზეგარდმო მოწოდებით, არამედ დამატებითი მუდმივმოქმედი მექანიზმების წყალობით. ფეოდალურ ეპოქაში მონასტრების მოსახლეობის შემავსებელი საშუალება იყო: დიდგვაროვანთა უმცროსი შვილები, რომელთაც მემკვიდრეობა არ ერგებოდათ; კტიტორთა მიერ შეკრებილი ლუმპენები, უკანონოდ დაბადებული ბავშვები და სხვა. თანამედროვე სიტუაციაში ამ მექანიზმების ამოქმედება შეუძლებელია, ამიტომაც ბერ-მონაზვნობა ეკლესიისათვის ვერ იქნება ეკონომიურად ნიშნადი ძალა. თუმცა არსებობს ერთი საშუალება: მონასტერი შეიძლება გადაიქცეს უმუშევარი, უიმედო, მორალურად და მატერიალურად გაკოტრებული მოსახლეობის თავშესაფარად. ამ მხრივ შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ეკლესია საკმარისად და სტაბილურად იქნება უზრუნველყოფილი ანგელოსური ხარისხის მქონე სამუშაო ძალით. ოღონდ ეს დამატებით სიძნელეებსშექმნის. ბერ-მონაზონთა დიდი რიცხვისა და მონასტერთა ფართო ქსელის მართვა-განმგებლობა საეკლესიო ხელისუფლებისაგან განვითარებულ რეპრესიულ სისტემას მოითხოვს (საეკლესიო სასამართლოები, მოქმედი და სიტუაციასთან ადაპტირებული სჯულის კანონი, ძლიერი და ქმედითი აღმასრულებელი აპარატი). წინააღმდეგ შემთხვევაში მონასტრები მუდამ იქნება სულიერი შფოთისა და განხეთქილების კერა. საქართველოს საპატრიარქო დღეს ვერ ჩამოაყალიბებს კომპეტენტურ საეკლესიო სასამართლოს, შესაბამისი მოქმედი სჯულის კანონის რედაქტირებასაც წლები დასჭირდება. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია დღეს არ არის მზად იმისათვის, რომ იტვირთოს ეს მისია, მით უმეტეს, რომ სახელმწიფო კანონმდებლობიდან გამომდინარე სრულიად გაუგებარია, თუ რამ უნდა უზრუნველყოს საეკლესიო სასამართლოს მიერ გამოტანილი განჩინების აღსრულება. ამ ვარიანტის განხორციელების ცდისას დიდი ალბათობა რჩება, რომ ეკლესია გადაიქცეს სახელმწიფოს დამორჩილებულ, ან, უკიდურეს შემთხვევაში, მის პარალელურ სტრუქტურად. ცხადია, სახელმწიფო ვერ აიტანს მოსახლეობის საგრძნობი ნაწილის ალტერნატიულ კანონმდებლობაზე დაქვემდებარებულობას.

პაატა ზაქარეიშვილი

საქართველო მთელი თავისი ისტორიის მანძილზე არასოდეს ყოფილა მონორელიგიური, მითუმეტეს, თეოკრატიული სახელმწიფო. ითვალისწინებდა რა სახელმწიფოს ინტერესებს, ხელისუფლება ყოველთვის ცდილობდა ანგარიში გაეწია საქართველოში რეალურად არსებული რელიგიური ვითარებისათვის. ასეთ შემთხვევაში სახელმწიფოს მართვა უფრო ეფექტური და უსაფრთხო ხდებოდა.

დღევანდელი საქართველო მარგინალური ქვეყნების იმ რიგს განეკუთვნება, სადაც რისკის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ფაქტორად კონფესიათაშორისი ურთიერთობების მიმართ არასწორი პოლიტიკაც შეიძლება ჩაითვალოს. დემოკრატიული ხასიათის რეფორმათა ფონზე, რომლებიც დღეს საქართველოში მიმდინარეობს, აშკარად თვალშისაცემია რელიგიური ღირებულებებით სპეკულაციის დამღუპველი ტენდენცია. სულ უფრო და უფრო ახლოვდება ის დრო, როდესაც ქვეყანაში არსებულ რელიგიურ გაერთიანებებს შორის არსებული პრობლემების მიმართ წაყრუების პოლიტიკა აუცილებელ შემაფერხებელ ფაქტორად იქცევა დემოკრატიზაციის გზაზე დამდგარი სახელმწიფოსათვის. სამწუხაროდ, დღევანდელი საქართველოს პოლიტიკური ძალები ზემოთაღნიშნულ პრობლემას ან საერთოდ არ აღიქვამენ სერიოზულად ან გაუცნობიერებელ, ურაპატრიოტიზმით გაჯერებულ არაკომპეტენტურობის მიზეზით, თავიანთი პოზიციების შეუცდომლობაში დარწმუნებულნი, ილუზორულ თვითკმაყოფილებას მისცემიან. დროებით შექმნილი გაურკვეველი ვითარებით მოხერხებულად სარგებლობენ აგრეთვე საკითხში გაუთვითცნობიერებელი, შემთხვევითი პირებიც, რომელთა წინდაუხედავი (თუმცა შეიძლება, პირიქით, წინდახედული) ქმედებები დათვურ სამსახურს უწევს საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიას და, არანაკლებ, სახელმწიფოს ინტერესებსაც ეწინააღმდეგება.

რელიგიური გაერთიანებანი, როგორც ასეთნი, საქართველოს სამართლებრივ კონტექსტში პრაქტიკულად არ არიან გათვალისწინებულნი. 1997 წლის 25 ნოემბრამდე არ არსებობდა მათი, როგორც რელიგიური გაერთიანების, აღიარების, ისე რეგისტრაციის პროცედურა, ხოლო დღემდე არ არსებობს სამართლებრივი განმარტება ისეთი კატეგორიებისა, როგორიცაა „ეკლესია“, „რელიგიური გაერთიანება“, „რელიგიური სექტა“, „ტოტალიტარული სექტა“ და ა. შ. ერთადერთი რელიგიური ორგანიზაცია, რომელიც აპრიორი არის აღიარებული საქართველოს კონსტიტუციის მეცხრე მუხლის მიერ, არის საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესია. აღსანიშნავია, რომ საქართველოს კონსტიტუციის მეცხრე მუხლში დაშვებულია მნიშვნელოვანისაღვთისმეტყველო შეცდომა: მსოფლიო მართლმადიდებლური ეკლესია არ აღიარებს ეროვნული ნიშნით ეკლესიების გამორჩევას. ეს მოძღვრება დაგმობილია როგორც „ფილეტიზმის“ მწვალებლობა. კონსტიტუციის მე-9 მუხლში უნდა იყოს არა „ქართული მართლმადიდებლური ეკლესია“, არამედ „საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესია“. ამავე მუხლში არის დაფიქსირებული ამ რელიგიური გაერთიანების მიმართება სახელმწიფოსთან - იგი დამოუკიდებელია სახელმწიფოსაგან.

მიუხედავად აღნიშნული მდგომარეობისა, საქართველოში ყოველგვარი შეზღუდვის გარეშე მოქმედებენ ნებისმიერი მიმართულების რელიგიური ჯგუფები. მას შემდეგ, რაც კომუნისტურმა იდეოლოგიამ კრახი განიცადა, რელიგიურ გაერთიანებას ხელისუფლება აღარ აღიქვამს როგორც სახელმწიფოსთვის მავნე იდეოლოგიურ საფრთხეს, ამიტომ მათ მოღვაწეობაზე ზედამხედველობას ოფიციალურად უკვე არავინ აღარ ახორციელებს. მკაცრი კონტროლი მოულოდნელად შეიცვალა აბსოლუტური თავისუფლებით, რაც ბევრმა გაიგო როგორც ნებართვა სრულ განუკითხაობაზე. ვითარებამ, როცა რელიგიურ გაერთიანებებს შორის ურთიერთობას აღარავინ არ არეგულირებდა, გამოიწვია მათ შორის ურთიერთობის დაძაბვა. ხშირ შემთხვევაში, ზოგიერთი რელიგიური გაერთიანების ქადაგებისა და პროპაგანდის მთელი სულისკვეთება მხოლოდ სხვა რელიგიური გაერთიანების განქიქებისაკენ არის მიმართული. ბოლო ხანს გახშირდა ერთი რელიგიური გაერთიანების მიერ მეორის შევიწროების ფაქტები. სამწუხაროდ, დაპირისპირება ყოველგვარ საზღვრებს გასცდა და ფიზიკურ დაპირისპირებებში გადაიზარდა.

მაგალითად, ამა წლის 29 აგვისტოს, კვირას, 13 საათზე საქართველოს სახარებისეულად მორწმუნე ქრისტიანთა ასოციაციის შეკრების ადგილზე - ნაძალადევის რაიონის ბამბეულის კომბინატის კულტურის სახლთან მივიდა აგრესიულად განწყობილ მოქალაქეთა ჯგუფი ე.წ. გლდანის ეკლესიის მღვდლად წოდებული ბასილი მკალავიშვილის მეთაურობით, რომლებმაც დაუწყეს საქართველოს სახარებისეულად მორწმუნე ქრისტიანთა ასოციაციის წევრებს ლანძღვა-გინება, მუქარა შენობის დაწვისა და ფიზიკური ანგარიშსწორების თაობაზე. აღსანიშნავია, რომ ნაძალადევის რაიონის პოლიციელთა ჯგუფი ვიღაცის გაფრთხილებით უფრო ადრე მივიდა შემთხვევის ადგილზე, ვიდრე დარბევა დაიწყებოდა, მაგრამ მათ ხულიგნური გამოხდომების აღსაკვეთად არავითარი ზომები არ მიუღიათ. პირიქით, პოლიციამ კატეგორიული ფორმით მოსთხოვა საქართველოს სახარებისეულად მორწმუნე ქრისტიანთა ასოციაციის წევრებს, დაეტოვებინათ მათ მიერ კანონით გათვალისწინებული წესით - ხელშეკრულებით - დაქირავებული შენობა. როგორც საქართველოს სახარებისეულად მორწმუნე ქრისტიანთა ასოციაციის წევრები ამტკიცებენ, მათ სცემდნენ სამოქალაქო ტანსაცმელში ჩაცმული იარაღიანიპირები, ხოლო პოლიციელები არ რეაგირებდნენ მათ მოქმედებაზე. შედეგად სერიოზულად ნაცემი აღმოჩნდა საქართველოს სახარებისეულად მორწმუნე ქრისტიანთა ასოციაციის ოთხი წევრი.

აქვე აღსანიშნავია, რომ თვით დამრბევებიც ადრე იყვნენ დარბევის მსხვერპლნი, უკვე პოლიციის მხრიდან. 1998 წლის 25 ნოემბერს საქართველოს პარლამენტის შენობის წინ გაიმართა საქართველოს საპატრიარქოს მიერ განკვეთილი მღვდლის ბასილი მკალავიშვილისა და მისი მიმდევრების საპროტესტო აქცია, რომლებიც პროტესტს გამოთქვამდნენ მათ მიმართ ორჯერ განხორციელებულ დარბევასთან დაკავშირებით, აქციის მონაწილენი მოითხოვდნენ საქართველოს პარლამენტის მხრიდან მართლმადიდებლური ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებას, იეღოველთა სექტის აკრძალვას და ა. შ. მომიტინგეებს ხელთ ეპყრათ ლოზუნგები: „მართლმადიდებლობა ან სიკვდილი“, „გადავარჩინოთ მართლმადიდებლობა“ და სხვა.

შექმნილმა მდგომარეობამ საზოგადოების მნიშვნელოვანი ნაწილისთვის დღის წესრიგში დააყენა შესაბამისი კანონის მიღების აუცილებლობა. აღმსარებლობის თავისუფლების გარანტირებისა და რელიგიური გაერთიანებების საქმიანობის მოწესრიგების მიზნით შესაბამის კანონპროექტზე მუშაობა ჯერ კიდევ 1992 წლის მაისში დაიწყო. კანონპროექტზე მუშაობამ ორ წელს გასტანა და ყველა დაინტერესებულ მხარესთან საბოლოო შეთანხმების შემდეგ, 1994 წლის მაისში, მინისტრთა კაბინეტმა მოიწონა შეთანხმებული ვარიანტი და გადასცა იგი საქართველოს პარლამენტს განსახილველად. აღნიშნული კანონის პროექტი სახელწოდებით „აღმსარებლობისა და რელიგიურ გაერთიანებათა შესახებ“ გამოქვეყნდა გაზეთ „საქართველოს რესპუბლიკაში“ 1994 წლის 5 მაისს.

მიუხედავად იმისა, რომ კანონპროექტი ჯერ კიდევ მნიშვნელოვნად იყო დასახვეწი, მის ღირსებად უეჭველად ითვლებოდა ის, რომ პროექტში განსაზღვრული პრინციპული საკითხები, მრავალრიცხოვანი კონსულტაციების შედეგად, შეთანხმებული იყო საქართველოს საპატრიარქოსთან. კანონპროექტის მეექვსე მუხლი არეგულირებდა ურთიერთობას სახელმწიფოსა და მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის: „საქართველოს სახელმწიფოს ტრადიციული სარწმუნოების გამომხატველია მართლმადიდებლური ქრისტიანობა, რომელიც დღესაც საქართველოს მოსახლეობის უმრავლესობის სარწმუნოებაა. სახელმწიფოსა და საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიას შორის ურთიერთობა რეგულირდება ცალკე ხელშეკრულებით“. სამწუხაროდ, სხვადასხვა მიზეზის გამო 1992 - 1995 წლების მოწვევის პარლამენტს პროექტი არ განუხილავს.

მოულოდნელად, საქართველოს პრეზიდენტის გვერდის ავლით, 1996 წლის 22 ივლისს იუსტიციის მინისტრის ხელმოწერით (კანონით პარლამენტში შემოსულ კანონპროექტებს ხელს აწერს საქართველოს პრეზიდენტი) გავრცელდა კანონის - „სინდისის თავისუფლებისა და რელიგიური ორგანიზაციების შესახებ“ - არსებითად შეცვლილი, ახალი პროექტი. ახალი პროექტიდან საერთოდ იყო ამოღებული სახელმწიფოსა და მართლმადიდებლურ ეკლესიას შორის ურთიერთობის ფორმა, და ყველაფერი დაყვანილი იყო მხოლოდ იმის კონსტატაციაზე, რომ: „საქართველოს ტრადიციული სარწმუნოების გამომხატველია მართლმადიდებლური ქრისტიანობა. სახელმწიფო აღიარებს ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს საქართველოს ისტორიაში“ (მუხლი 8). აღნიშნული კანონპროექტის ამ ხარვეზზე მაშინვე იქნა გაკეთებული მინიშნება და 22 ივლისის პროექტი იუსტიციის სამინისტრომ უკან გაითხოვა.

ამის შემდეგ იუსტიციის სამინისტროში თვისობრივად გადაახალისეს კანონპროექტი. პროექტის მორიგი ვარიანტი, რომელიც არც კი განუხილავთ მთავრობის სხდომაზე, აშკარად ეკლექტიკურ ხასიათს ატარებდა. მასში დარღვეული იყო ის შინაგანი ბალანსი, რაც მიღწეული იყო 1994 წლის 5 მაისის კანონის პროექტში, კერძოდ, სახელმწიფოსა და მართლმადიდებლურ ეკლესიას შორის ურთიერთობის სახელშეკრულებლო ფორმა ყოვლად უაპელაციოდ შეცვლილ იქნა კანონით „საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის შესახებ“. აღნიშნული პროექტის მერვე მუხლი გამოიყურებოდა შემდეგნაირად: „საქართველოში ძირითადი სარწმუნოებაა მართლმადიდებლური ქრისტიანობა. სახელმწიფო აღიარებს ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს საქართველოს ისტორიაში. საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის სამართლებრივი სტატუსი განისაზღვრება კანონით “საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის შესახებ“. ამ პოზიციამ გარკვეული შეშფოთება გამოიწვია ექსპერტებს შორის. ამ შემთხვევაში საქმე გვქონდა მცდელობასთან, სახელმწიფოს მიერ თავის თავზე აეღო მართლმადიდებლური ეკლესიისათვის სამართლებრივი სტატუსის განსაზღვრა, რაც პრინციპულად ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის პოზიციას, რომელიც „აცხადებს... ეკლესიის დამოუკიდებლობას სახელმწიფოსაგან“. საინტერესოა, რატომ მოხდა პროექტის პირველი ვარიანტიდან ხელშეკრულების ამოღება და მისი შეცვლა კანონით; ან ვის და რატომ სურდა ეკლესიის დამოუკიდებლობა, რომლის გარანტად იგულისხმებოდა ხელშეკრულება, შეცვლილიყო კანონით, რომელშიც, ბუნებრივია, მეტად იქნებოდა ჩადებული ცალმხრივი შეზღუდვის მექანიზმები, ვიდრე ორ სუბიექტს შორის დადებული ხელშეკრულებით.

აღნიშნულ კანონპროექტში კიდევ ერთმა საკითხმა გამოიწვია ჩვენი შეშფოთება: სრულიად მოულოდნელად და წინდაუხედავად იქნა შემოტანილი ქართული სინამდვილისათვის უცხო ცნება - ტრადიციული და არატრადიციული რელიგიური ორგანიზაციები, და მათთან ურთიერთობის განსხვავებული მიდგომები. ამ ინსტიტუტების დანერგვამ შეიძლება ბევრი გაუთვალისწინებელი პრობლემა შეუქმნას სახელმწიფოს. კონსტიტუცია არ ცნობს არც ერთ რაიმე ნიშნით გამორჩეულ რელიგიურ გაერთიანებას. თუ კანონი შეეცდება განარჩიოს საქართველოში უკვე არსებული რელიგიური გაერთიანებები ერთმანეთისაგან, ამით საფუძველი შეექმნება დისკრიმინაციას იმ რელიგიური გაერთიანებების მიმართ, რომელთა საქმიანობა შეზღუდული იქნება მხოლოდ კანონში განსაზღვრული პირობებით და არა მათი კანონსაწინააღმდეგო საქმიანობით.

თუ გვსურს, ამა თუ იმ მოსაზრების გამო, შეიზღუდოს ესა თუ ის რელიგიური გაერთიანება, საჭიროა შეიზღუდოს არა თვით რელიგიური გაერთიანება, არამედ მათი კანონსაწინააღმდეგო ან მოსახლეობის ინტერესების შემლახველი ქმედებები.

ხოლო ტრადიციული რელიგიური ორგანიზაციები, როგორც კი კანონის ძალით იქნებიან აღიარებულნი, მხოლოდ აღიარებით არ დაკმაყოფილდებიან, აუცილებლად მოითხოვენ მათთვის მინიჭებული უფლებების სამართლებრივად გაფორმებას. მათი მოთხოვნის ლოგიკა იქნება სრულებით საფუძვლიანი: თუ საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიას, კონსტიტუციიდან გამომდინარე, სამართლიანად ეკუთვნის კანონი ან ხელშეკრულება, მაშინ იმავე სახელმწიფოს მიერ კანონით აღიარებულ ტრადიციულ რელიგიებს, გარდა აღიარებისა, იმავე სამართლიანობის პრინციპით, დასჭირდებათ თავიანთი აღიარების რეალიზაცია რომელიმე ნორმატიული აქტის საშუალებით. ზემოთთქმულიდან გამომდინარე, ჩვენთვის პრინციპულად მიუღებელია საქართველოში რელიგიური გაერთიანებების რაიმე ნიშნით დანაწილება, მითუმეტეს, რელიგიური გაერთიანებების ტრადიციულ და არატრადიციულ რელიგიებად დანაწილება. ყველა რელიგიური გაერთიანება თანასწორი უნდა იყოს კანონის წინაშე. აშკარაა, აღნიშნული პოზიციები კანონპროექტში ყოვლად უაპელაციოდ გადმოტანილ იქნა რუსეთის შესაბამისი კანონიდან, რომლის მიღებამაც თავის დროზე დიდი დაძაბულობა გამოიწვია რუსეთ-აშშ-ის ურთიერთობებში.

ერთადერთი მიზანი, რის გამოც საქართველოში არსებული რელიგიური გაერთიანებები მოითხოვდნენ „აღმსარებლობის თავისუფლებისა და რელიგიური გაერთიანებების შესახებ“ კანონის მიღებას, იყო ის, რომ მათ არ შეეძლოთ მიეღოთ რეგისტრაცია და შესაბამისად ჰქონოდათ იურიდიული პირის სტატუსი. ხოლო მას შემდეგ, რაც 1997 წლის 25 ნოემბრიდან ძალაში შევიდა „საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი“, აღნიშნულმა პრობლემამ აქტუალურობა დაკარგა, ვინაიდან „სამოქალაქო კოდექსი“ ითვალიწინებს არაკომერციული იურიდიული პირის (ასოციაცია, კავშირი და ფონდი) რეგისტრაციას. ეს პოზიცია რელიგიური გაერთიანებების უმრავლესობას მისაღებად მიაჩნია. მიუხედავად ამისა, ჯერ კიდევ ბევრი მომხრე ჰყავს აღნიშნული კანონის მომხრეებს. ამჟამად იუსტიციის სამინისტროში მომზადებულია ორი სამართლებრივი აქტის პროექტი „კანონი აღმსარებლობის თავისუფლებისა და რელიგიური გაერთიანებების შესახებ“ და „ხელშეკრულება საქართველოსა და საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიას შორის“. ამიტომ, როგორც ჩანს, ამ საკითხზე გადაწყვეტილების მიღება ახალი პარლამენტის ერთ-ერთი უპირველესი საქმე იქნება.

ჩემი აზრით, იმ შემთხვევაში, თუ კანონი მაინც უნდა იქნას მიღებული, იგი არ უნდა იყოს მხოლოდ ერთი რელიგიური გაერთიანების - „საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის“ - შესახებ კანონი. არსებული კონსტიტუციის ფარგლებში მართლმადიდებელ ეკლესიას ყველა პირობა აქვს განვითარების, ქადაგებისა და რიცხვობრივად გაზრდისა. ასევე მას შეუძლია აქტიური მონაწილეობა მიიღოს სახელმწიფო მშენებლობაში. აღსანიშნავია, რომ სახელმწიფოს მიერ ოფიციალურ სახელმწიფო დღესასწაულებად გამოცხადებულია სწორედ მართლმადიდებელი ეკლესიის დღესასწაულები: შობა, აღდგომა, სვეტიცხოვლობა, მარიამობა და გიორგობა. ჩვენ მიგვაჩნია, რომ მართლმადიდებლობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადება, პირიქით, ზიანს მიაყენებს პირველ რიგში თვით ეკლესიას, ვინაიდან ეკლესია დაკარგავს დამოუკიდებელ მდგომარეობას და სახელმწიფოს გავლენის ქვეშ მოექცევა. ასეთი მდგომარეობის სავალალო შედეგები მრავლად მოიპოვება როგორც ბიზანტიის, ისე რუსეთის ეკლესიის ისტორიაში. სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთდამოკიდებულების ჭეშმარიტად მართლმადიდებლური გაგება (სიმფონია) გულისხმობს გარკვეულ დისტანციასა და დამოუკიდებლობას, როდესაც სახელმწიფო (არჩეული ხელისუფლება) ზრუნავს ხორციელ კეთილდღეობაზე, ხოლო ეკლესია - ერის სულიერ და საუკუნო ცხოვრებაზე. ეს ორი მხარე უნდა ავსებდეს ერთმანეთს, ხოლო მათი შერწყმის შედეგად ხდება ერთის მიერ მეორის ფუნქციის უნებლიედ მიტაცება, რაც არა ერთხელ ყოფილა ისტორიაში.

კანონის არსებობის შემთხვევაში იგი უნდა იყოს უნივერსალური, რომელიც აღიარებს და დაიცავს მოქალაქის ერთ-ერთ ძირითად უფლებას - უფლებას აღმსარებლობის თავისუფლებაზე. იგი უნდა იყოს საყოველთაო და უნდა ათანაბრებდეს უფლებებში საქართველოს ყველა მოქალაქეს, განურჩევლად აღმსარებლობისა და მის მიმართ დამოკიდებულებისა. აგრეთვე, ამავე კანონით უნდა თანაბრდებოდეს უფლებებში საქართველოს ტერიტორიაზე მომქმედი ყველა რელიგიური გაერთიანება, რომელიც თავისი საქმიანობით არ ეწინააღმდეგება საქართველოს კანონებს. და რათა არ დაირღვეს დემოკრატიულობის მთავარი პრინციპი - თანასწორუფლებიანობა - აუცილებელია, რომ სწორედ ამ კანონმა განსაზღვროს ურთიერთობა საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის, რითაც რეალიზაცია მოხდება კონსტიტუციის მეცხრე მუხლში აღიარებული პოზიციისა.

ბუნებრივია, ყველაზე უკეთესი იქნებოდა, რომ სახელმწიფოსთვის საკმარისი ყოფილიყო ერთი უნივერსალური და ყოვლისმომცველი ნორმატიული აქტის მიღება, სადაც ყველა რელიგიურ ორგანიზაციას განვითარებისა და თანამშრომლობის თანასწორი პირობები ექნებოდათ, მაგრამ საქართველოში დღეს არსებული მდგომარეობა ამის საშუალებას აშკარად არ იძლევა. საქართველოს ტერიტორიაზე მოქმედი ყველა კონფენსია, საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის გარდა, იდეოლოგიურ თუ ფინანსურ მხარდაჭერას საქართველოს ფარგლებს გარედან ღებულობს. ამაში თავისთავად მიუღებელი არაფერი არ არის, მაგრამ ასეთი მდგომარეობის შემდგომი განვითარების შემთხვევაში სახელმწიფოსგან დამოუკიდებელი საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესია ვეღარ გაუძლებს იმ კონკურენციას, რომელსაც სახელმწიფოს საზღვრებს გარედან ორგანიზებული მზარდი იდეოლოგიური თუ ფინანსური დესანტი შეუქმნის. ისეთი გამოსავლის პოვნა, რომელიც საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიას პირობებს შეუქმნის ღირსეული პარტნიორობა გაუწიოს სხვა კონფესიებს, და ამავე დროს არ დაირღვეს დემოკრატიულობის მთავარი პრინციპი - თანასწორუფლებიანობა - არის ერთი კანონის ფარგლებში, ყველა რელიგიური გაერთიანებასა და მორწმუნის სრული თანასწორობის გარანტიის ფონზე საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიასთან, როგორც სახელმწიფოში განსაკუთრებული როლის მატარებელ რელიგიურ გაერთიანებასთან, დაიდოს საგანგებო ხელშეკრულება. სახელმწიფო ხელშეკრულებით მართლმადიდებლურ ეკლესიას განვითარების ისეთ პირობებს შეუქმნის, რომელიც მას სხვა რელიგიურ ორგანიზაციებთან მიმართებაში კონკურენტუნარიანს გახდის. ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ჩვენი პოზიცია ცალსახად ემხრობა ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ხელშეკრულების დადებას.

და მაინც, რატომ ხელშეკრულება საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიასთან და არა კანონი საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის შესახებ: როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ეკლესია კონსტიტუციით დამოუკიდებელია სახელმწიფოსაგან, შესაბამისად, სახელმწიფოს არ უნდა შეეძლოს განუსაზღვროს მას მისი ფუნქციონირების ძირითადი პარამეტრები. ეკლესიის არსებობასა და მოქმედებას ვერ განაპირობებს სახელმწიფოს კონსტიტუცია. კონსტიტუცია მხოლოდ მის ხელმწიფებაში მყოფ პროცესებსა თუ მოვლენებს განსაზღვრავს. სახელმწიფოს შეუძლია მხოლოდ ეკლესია, როგორც მისგან დამოუკიდებელი ინსტიტუტი, აღიაროს და შესთავაზოს, ან შესაბამისად მიიღოს მისგან, თანამშრომლობის ურთიერთმისაღები ფორმა. ეკლესია არარის ხელისუფლების ორგანო, ისე როგორც, პროკურატურა ან ეროვნული ბანკი, რომელთა მოქმედებას სახელმწიფო შესაბამისი ნორმატიული აქტებით განსაზღვრავს.

გარდა ამისა „კანონი“ არსებითად ისეთი ნორმატიული აქტია, რომელიც ხასიათდება საყოველთაოობით. პოტენციურად ის უნდა მოიცავდეს ანდა ეხებოდეს ქვეყნის ნებისმიერ მოქალაქეს. ხოლო კანონის „საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის შესახებ” მიღების შემთხვევაში, იგი დაარღვევს “კანონის“ მიმართ ამ პრინციპულ დამოკიდებულებას. ის აპრიორად საქართველოს მოსახლეობის მნიშვნელოვან ნაწილს კანონგარეშე დააყენებს.

კანონს იღებს მხოლოდ ერთ ორგანო - პარლამენტი, რომელსაც მის მიერვე მიღებული კანონის შეცვლა შეუძლია ნებისმიერ დროსა და პირობებში. ამ კონტექსტში მნიშვნელოვნად უკეთეს პირობებს გვთავაზობს ხელშეკრულება: ხელშეკრულების ტექსტის მომზადებიდან დაწყებული მისი ხელის მოწერით დამთავრებული, მთელ ამ პროცესს აკონტროლებს დაინტერესებული მხარეები, და ხელმოწერის შემდეგ ხელშეკრულების გადახედვა ან შეცვლა მხოლოდ ერთი მხრის მიერ შეუძლებელი იქნება.

ავთო ჯოხაძე

რელიგია - პოლიტიკასთან მისი უმჭიდროესი კავშირის გამოა თუ სხვა რამ მიზეზით - მოცემული საზოგადოების ბედის განმსაზღვრელ ერთ-ერთ უმთავრეს მახასიათებლადაა მიჩნეული. სახელმწიფო რელიგიების არსებობის ფაქტი (რომ აღარაფერი ვთქვათ თეოკრატიულ რეჟიმებზე) სწორედ რელიგიის დიდ პოლიტიკურ პოტენციალზე მეტყველებს. პოლიტიკასთან მისი გადაჯაჭვულობის ერთ-ერთი გამოვლენა ჩვენთვის კარგად ცნობილი რუსული საბჭოთა იდეოკრატია გახლდათ. ეს ცოტა უცნაურია, რადგან, როგორც ცნობილია, რუსული იდეოკრატია ყველა სიკეთესთან ერთად ათეისტურიც იყო; მიუხედავად ამისა, მოვლენებისათვის დამახასიათებელი ანტინომიურობის გამო - როდესაც უკიდურესობამდე მიყვანილი ესა თუ ის ტენდენცია მის საპირისპიროში გადადის - საბჭოთა წყობა მაინც კვაზირელიგიად შეფასდა; ყოველ შემთხვევაში, ისეთი კალიბრის მოაზროვნეები, როგორებიც არიან: ერიჰ ფრომი ან ნიკოლაი ბერდიაევი, მას სწორედ ასეთ კვალიფიკაციას აძლევდნენ. მართლაც, საბჭოთა იდეოკრატიის მთავარი პროდუქტი Homo sovieticus-ი, ნიშან-თვისებათა იმ ბუკეტით იყო შემკული, რომელიც ტრადიციულ რელიგიურ სისტემაში აღზრდილ ადამიანებსაც ახასიათებთ: იქნება ეს მორჩილება, ნათელი მომავლის რწმენა, უზენაესი პერსონის შიში და სიყვარული, საკუთარი დანაშაულის პერმანენტული განცდა თუ მისთანანი. სწორედ ამდაგვარი სულიერების გამო მოხდა, რომ საბჭოთა უტოპიაში გაწბილებულმა ადამიანებმა სინდისის თავისუფლების ელემენტების დაშვებისთანავე მთელ პოსტსაბჭოთა სივრცეზე მაინცდამაინც ტრადიციული რელიგიური სისტემების აღორძინება დაიწყეს. მართალია, აქ სხვა არატრადიციული რელიგიური მიმდინარეობებიც იკიდებს ფეხს, მაგრამ ამინდს მაინც ტრადიციული სისტემები ქმნის.

ამაში საგანგაშო თითქოს არფერია: რელიგიური სისტემები, რომლებიც საზოგადოებრივი ცხოვრების კონტექსტიდან დროებით, 70 წლით, იყო ამოღებული, ისევ იბრუნებს კუთვნილ ადგილს და პოსტსაბჭოთა საზოგადოებაც იძენს კომპონენტს, რომლის ფაქტიური არარსებობითაც ის ასე განსხვავდებოდა სხვა საზოგადოებებისაგან. მაგრამ შეშფოთებას იწვევს ერთი გარემოება: მთელ პოსტსაბჭოთა სივრცეზე ეკონომიკური და პოლიტიკური სისტემის ევოლუცია დასავლეთისკენაა მიმართული (ყოველ შემთხვევაში, ვესტერნიზაციის მცდელობა ნამდვილად არსებობს), მართლმადიდებლობის და ისლამის აღორძინება კი საზოგადოებას დასავლური ღირებულებებისაგან აუცხოვებს. ცხადია, ერთსა და იმავე დროს ორი ურთიერთსაპირისპირო მიმართულებით საზოგადოება ვერ იმოძრავებს. ეს გაორება ამწვავებს ჩვენი გარდამავალი საზოგადოების შიგნით არსებულ ისედაც მკვეთრ წინააღმდეგობას და უაღრესად სახიფათოა შიდა კონფლიქტების წარმოქმნის თვალსაზრისით.

მართლმადიდებლობას და ისლამს დასავლურ ქრისტიანობასთან დაპირისპირება ადრეც ახასიათებდა, ოღონდ უკნასკნელი საუკუნის განმავლობაში დასავლეთისგან გაუცხოვება ცალ კარში თამაშს დაემსგავსა: დასავლეთში მთელი მე-20 საუკუნის განმავლობაში სულ უფრო შეიწყნარებოდა ის მიდგომა, რომლის თანახმადაც ყოველი აღმსარებლობა არის არა ერთადერთი ჭეშმარიტი, არამედ „თანასწორი სხვა თანასწორთა შორის“. ასეთი გაგება კი სრულიად უცხოა რუსულ ორბიტაში მოქცეული ისლამის და მართლმადიდებლობისათვის. ბოლო 70 წლის განმავლობაში ამ უაღრესად პრინციპული იდეის შეწყნარება გასაგები მიზეზების გამო ხომ საერთოდ ვერ მოხდებოდა და ისტორიულ წარსულშიც, როგორც აღვნიშნეთ, მართლმადიდებლობა (დასავლური ქრისტიანობისაგან განსხვავებით, რომელიც დოგმატის განვითარებას და, მაშასადამე, შეცვლილი ისტორიული პირობების შესაბამისად თავისი დოქტრინის ევოლუციას ნორმალურ მოვლენად მიიჩნევს) - ყოველთვის უფრო კონსერვატორული იყო. ამის გამოა სწორედ, რომ ეკუმენიზმი - როგორც რელიგიათა დაახლოება, მათი არსობრივი ერთიანობის აღიარება, რელიგიური ორგანიზაციების ერთ სისტემაში გაერთიანება, რომ აღარაფერი ვთქვათ დოქტრინალურ სხვაობებზე ამაღლების შესახებ - საბჭოური თუ პოსტსაბჭოური აღმოსავლეთისთვის მიუღებელია. აქ აშკარად შეიმჩნევა სხვა აღმსარებლობებთან თანამშრომლობის და მათი შეწყნარების სურვილის დეფიციტი, რასაც უაღრესად არასასურველი შედეგები შეიძლება მოჰყვეს. თუ რატომ - ამას კავკასიის კონფესიური გეოგრაფია გვითვალსაჩინოებს:

კავკასიის შედარებით მცირე ტერიტორიაზე თავს იყრის აუარებელი პოლიტიკური სუბიექტი. ზოგი მათგანი დამოუკიდებელი სახელმწიფოა, ზოგი ავტონომიური წარმონაქმნი, ზოგი აღიარებულია, ზოგი - უღიარებელი, მაგრამ ერთი ნიშნით ყველა მათგანი ერთმანეთს ჰგავს და აქ გამონაკლისს მხოლოდ საქართველო შეადგენს - ყველა მათგანი კონფესიურად ძირითადად ერთმნიშვნელოვანია: ჩეჩნეთი მუსლიმანური, სომხეთი - გრიგორიანული, ოსეთი - მართლმადიდებლური და ა. შ. საქართველოში კი ეს ასე არაა. განსხვავებული კონფესიების წარმომადგენლები ყველგან გვხვდებიან, მაგრამ ისეთი პროპორციით, როგორც საქართველოში - სხვაგან არა. აქ ცხოვრობს ასეულ ათასობით გრიგორიანელი და მათი რიცხვი მთელი მოსახლეობის დაახლოებით რვა პროცენტია; ასეულ ათასობით ან იქნებ მილიონამდე მუსლიმანი; კიდევ უფრო მეტი მართლმადიდებელი... საქართველოში თითქოსშემცირებულ მასშტაბში მეორდება მთლიანად კავკასიისთვის დამახასიათებელი კონიუნქტურა.

აქ უპრიანია გავიხსენოთ, რომ მსოფლიო სახელის მქონე პოლიტოლოგი სემუელ ჰანთინგტონი მაინცდამაინც ჩვენ გვაფრთხილებს: მომავლის კონფლიქტები ცივილიზაციების შეხვედრის მიჯნებზეა მოსალოდნელიო. ცივილიზაციების რაობა კი სწორედ რელიგიური ნიშნით განისაზღვრება! კავკასია ის რეგიონია, სადაც ცივილიზაციები ერთმანეთს ეჯახება და თანაც არა ერთ სეგმენტში, არამედ რამდენიმეგან. იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ ჰანთინგტონის გაფრთხილება არ ნიშნავს კონფლიქტების გარდუვალობას და მათი თავიდან აცილების ან მოწესრიგების შეუძლებლობას, მაგრამ ე.წ. რისკფაქტორი აქ მართლაც ძალიან მაღალია. კონფესიებს შორის თანამშრომლობა და მათი ურთიერთშემწყნარებლობა მშვიდობის არასაკმარისი, მაგრამ აუცილებელი პირობაა. კავკასიის ხალხთა ტრადიციულ რელიგიურ აღმსარებლობებს კი სულ სხვა გამოცდილება გააჩნია. მართალია, ჩვენში უყვართ ხოლმე წატრაბახება ჩვენი ოდინდელი ტოლერანტობის შესახებ, მაგრამ ეს, ჯერ ერთი, შორეულ წარსულს, ადრეულ შუა საუკუნეებს ეხება და, რაც კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია, კონფესიათა თანაარსებობა პოლიტიკური და არა წმინდა რელიგიური თავისებურებებით იყო შემაგრებული. ძალიანაც არ გვეხატებოდა გულზე თბილისში სპარსული ადმინისტრაცია, მაგრამ თავს ზემოთ ძალა არ იყო და მეჩეთიც უნდა მოგვეთმინა. მას მერე კონფესიათა ურთიერთდაახლოების სასარგებლოდ უბრალოდ არაფერი შეცვლილა და გაუცხოვება მათ შორის არ აღმოფხვრილა.

ეს ძალიან კარგია, რომ კონფლიქტებს კავკასიაში, რელიგიური ხასიათი ჯერჯერობით არ მიუღია, მაგრამ ცდება, ვინც თვითდამშვიდებას ეძლევა. განა ერთხელ და ორჯერ მომხდარა, რომ პოლიტიკურ, ეთნიკურ ან სხვა ნიადაგზე წარმოქმნილ კონფლიქტებს, მოგვიანებით რელიგიური ელფერი დასდებია? ისეც ყოფილა, რომ, წარმომშობი მიზეზები (არარელიგიური მიზეზები) არსებობას წყვეტდა, მაგრამ კონფლიქტი მაინც გრძელდებოდა და ამჯერად, სწორედ, რელიგიურ ნიადაგზე. საქართველოს ისტორია ამის თვალსაჩინო მაგალითს ნამდვილად იძლევა. ირანთან კონფლიქტი რელიგიური მიზეზით არ დაწყებულა, მაგრამ მეთვრამეტე საუკუნეში საქართველოს რუსეთთან ლაციცი, რაც ირან-ოსმალეთის გაშმაგებას იწვევდა, იმდენად გეოპოლიტიკური ან მით უფრო ეკონომიკური ფაქტორებით არ იყო განპირობებული, რამდენადაც ერთმორწმუნეობის ყბადაღებული მითოლოგემით.

მართალი თუ გნებავთ, კავკასიაში ამჟამად მიმდინარე თუ დაკონსერვებული კონფლიქტები იმიტომ არ აღბეჭდილა ეთნიკურთან ერთად რელიგიური ნიშნით, რომ კონფლიქტების დაწყებამ, უბრალოდ წინ უსწრო სტატიის დასაწყისში ნახსენებ „რელიგიური სისტემების აღორძინებას“; ტრადიციული რელიგიური სისტემების რესტავრაციას თავისი გაქანებისთვის, უბრალოდ, ჯერ არ მიუღწევია, მაგრამ ეს უახლოესი მომავლისთვის გარდაუვალი ჩანს. სიმპტომატურია, რომ ჩეჩნეთ-დაღესტანში გაჩაღებული უკანასკნელი კონფლიქტი, თავდაპირველად სწორედ რელიგიური ელფერის გახლდათ: არენაზე გამოვიდნენ ე.წ. ვაჰაბიტები, რომლებიც რუსულმა პროპაგანდამ ახლა ბანდიტებად გადანათლა. რელიგიური კონფლიქტების თავიდან არიდება იმ გეოპოლიტიკურ ინტერესთა ფონზე, რომელიც კავკასიის მიმართ არსებობს, აუცილებელ წინაპირობად შეიძლება არ გულისხმობს ტრადიციული რელიგიური სისტემების გადაუდებელ და სასწრაფო ლიბერალიზაციას, მაგრამ კონფესიათა შორის დიალოგის დაწყება კი აბსოლუტურად აუცილებელია. ძალიან საეჭვოა, ასეთი რამ აქ გაბატონებული რომელიმე რელიგიის სასულიერო ხელმძღვანელობამ მოინდომოს; ამ რელიგიური სისტემების ნორმატიული თავისებურებები მათ აქეთკენ არ უბიძგებს, მაგრამ არსებობს ერთი იმედისმომცემი ფაქტორი: ეს არის წმინდა პოლიტიკური, სახელმწიფო ინტერესი. აქ შეგვიძლია დავიმოწმოთ ბატონი გია ნოდია, რომელიც ფუკუიამასთან კამათში (იხ. „საზოგადოება და პოლიტიკა“ №1. თბ. 1996) სავსებით მართებულად ავითარებდა აზრს, რომ პერესტროიკიდან მოყოლებული მთელ პოსტსაბჭოთა სივრცეზე ერთადერთი ქმედითი იდეა, რომელმაც სასიცოცხლო როლი შეასრულა დემოკრატიის პროექტის განხოციელებისათვის, ნაციონალიზმის ანუ ნაციონალური სახელმწიფოს იდეა იყო. მართალია ამ იდეამ უკვე დაკარგა ის რომანტიკული იერი, რომელიც ასე აღაფრთოვანებდა სახალხო მასებს დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლის პერიოდში, მაგრამ გადამლაშება იქნებოდა, ეს იდეა საბოლოოდ გაკოტრებულად მიგვეჩნია. სამართლიანობა მოითხოვს ვაღიაროთ, რომ ნაციონალური სახელმწიფოს მშენებლობის საკითხი დღეს პოლიტიკურ ისთებლიშმენტსაც აწუხებს და მთელ საზოგადოებასაც. კონფესიათშორის უთანხმოების პირობებში ნაციონალური სახელმწიფოს მშენებლობა კი ბალავარში ნაღმების ჩადების ტოლფასია. ამის თავიდან აცილება მხოლოდ იმ შემთხვევაშია შესაძლებელი თუ ქართველი პოლიტიკოსები ყველა ღონეს იხმარენ ქვეყნის შიგნით კონფესიათა დასაახლოებლად. კავკასიის სხვა პოლიტიკურ სუბიექტებს თავიანთი ქვეყნების შიგნით ასეთი პრობლემა (და შესაბამისად, ასეთი დამატებითი სტიმული კონფესიათშორისი თანხმობის მისაღწევად) არა აქვთ.

მეორე მხრივ, მრავალკონფესიური სახელმწიფოს მშენებლობაში წარმატების მიღწევის შემთხვევა საუკეთესო პრეცედენტი იქნება კავკასიის სხვა პოლიტიკურ სუბიექტებს შორის შესაძლო კონფლიქტების რელიგიური კერების გასანელებლად. რელიგიათშორისი თანამშრომლობის ქართული გამოცდილება, თუ ის წარმატებული იქნა, შეიძლება გადამდები აღმოჩნდეს მეზობლებისათვის. ეს მოსაზრება კიდევ უფრო თვალსაჩინო ხდება, თუ საკითხსს შევატრიალებთ: წარმოვიდგინოთ საქართველოში რელიგიური კონფლიქტი. ყველა რელიგიური უმცირესობა საქართველოს საზღვრისპირა რეგიონებში ცხოვრობს. ამავე დროს მათ უშუალო მეზობლობაში მყოფ სახელმწიფოებში ცხოვრობენ მათივე მსგავსი აღმსარებლობის და ეთნიკური კუთვნილების ხალხები: ჯავახეთს მიღმა სომხეთია, ქვემო ქართლს მიღმა აზერბაიჯანი, აჭარას თურქეთი ესაზღვრება... საქართველოს ამ რეგიონების რელიგიურ კონფლიქტში ჩაბმა კონფესიათაშორის კონფლიქტს ნაციონალურ-ირედენტულ კონფლიქტებშიც გადაზრდის და მასში მეზობელ სახელმწიფოებსაც ჩაითრევს. თავის მხრივ, სახელმწიფოთაშორისი კონფლიქტი შეიძლება იოლად გადაიზარდოს საერთო კავკასიურ ომად. აქედან ცხადია, რა ამოცანის წინაშეც დგას საქართველოს პოლიტკური ხელმძღვანელობა.

ასეთი პერსპექტივის მიუხედავად, ხელისუფლების მოქმედებას ნაკლებად ატყვია ამ პრობლემის გააზრების შედეგად შემუშავებული პოლიტიკის კვალი. ცალკეული გადაწყვეტილებები, რომლებიც ეკლესიასთან სახელმწიფოს ურთიერთობას ეხება (მაგალითად უნდა გავიტანოთ გამოსაფენად საეკლესიო ექსპონანტები, თუ უარი ვთქვათ ამაზე მადლის გაჟონვის თავიდან აცილების მიზნით), რელიგიურ პოლიტიკად ვერ მოინათლება. უფრო ზუსტად, პოლიტიურ გადაწყვეტილებებს არ უნდა ჰქონდეს სპონტანური ხასიათი, არამედ მიზანმიმართული და გააზრებული დოქტრინის არსებობის კვალი უნდა ემჩნეოდეს. ჯერჯერობით კი ეს ასე არაა, ჯერჯერობით ჩვენ ვხედავთ მხოლოდ დიპლომატიური ტექნიკის გამოყენების ცალკეულ შემთხვევებს რელიგიასთან მიმართებაში, მხოლოდ ტაქტიკურ მანევრებს პრინციპით: ნუ იქნება ოღონდ ბუნტი! მაგრამ ასე შორს ვერ წავალთ. მართლმადიდებელ ეკლესიასთან სახელმწიფოს ლაციცი ცუდად დამთავრდება სახელმწიფოსათვის. რელიგიური პოლიტიკა, როგორც ჩვენი ხელისუფლების პოლიტიკური საქმიანობის ერთ-ერთი სეგმენტი, თანაც უაღრესად მნიშვნელოვანი სეგმენტი, დაუყოვნებლივ უნდა გამოიკვეთოს. ჯერჯერობით კი არ არსებობს არავითარი სათანადო ინსტიტუციონალური წარმონაქმნი ქვეყნის პოლიტიკურ სტრუქტურებში, ეს კი იმის მანიშნებელია, რომ სახელმწიფოსთვის ყველაფერი ისედაც ცხადია და ვერავითარი გადაუდებელი ღონისძიებების საჭიროებას ის ვერ ხედავს. ეს ვითარება სასწრაფოდ უნდა შეიცვალოს და ეს მანამ უნდა მოხდეს, სანამ კიდევ აქვს აზრი ცნობილ სენტენციას: სჯობს გვიან, ვიდრე არასოდეს! და თუ ეს დროზე არ გაკეთდა, მაშინ დიამეტრალურად საპირისპირო შეგონება გამართლდება: სჯობს არასოდეს, ვიდრე გვიან!

სოზარ სუბელიანი

ფილეტიზმი, როგორც აგრესიის წყარო

საქართველოს კონსტიტუციის მე-7 მუხლი, ერთი მხრივ, აღიარებს რწმენისა და სინდისის თავისუფლებას, მეორე მხრივ - მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს საქართველოს ისტორიაში. ამ მუხლში მართლმადიდებელი ეკლესიის პრივილეგიებზე არაფერია ნათქვამი, თუმცა პრაქტიკაში არის მცდელობა, რომ მის საფუძველზე მართლმადიდებელ ეკლესიას გარკვეული პრივილიგიები მიეცეს.

მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის პრივლიეგიების მინიჭებას მოითხოვს არა მხოლოდ ეკლესიური საზოგადოება (სასულიერო წოდება და მრევლი), არამედ საეროც. ამის მიზეზი კი ისაა, რომ საზოგადოების საკმაოდ მნიშვნელოვანი ნაწილი მართლმადიდებლობას ერთგვარი „ეროვნული იდეოლოგიის“ დატვირთვას ანიჭებს და მისთვის მართლმადიდებლობის „ეროვნული როლი“ გაცილებით მაღლა დგას ეკლესიის მისტიურ თუ სოციალურ დანიშნულებაზე. შესაბამისად, სხვა რელიგიური მიმდინარეობები მიჩნეულია საფრთხედ ქართული სახელმწიფოსა და ეროვნული მთლიანობისათვის, რაც იწვევს საზოგადოების აგრესიულ დამოკიდებულებას სხვა რელიგიური მიმდინარეობების მიმართ.

საზოგადოების ამ ნაწილის განწყობა ნათლად გამოჩნდა 1997 წელს რელიგიის კანონის მიღებასთან დაკავშირებით თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში გამართულ შეკრებაზე. შეკრების მონაწილეთა უმრავლესობა - უნივერსიტეტის პროფესორ-მასწავლებლები, სასულიერო პირები და პარლამენტის წევრები - ითხოვდა:

1. საქართველო უნდა იყოს მართლმადიდებელი ქვეყანა, ხოლო მართლმადიდებლობა სახელმწიფო იდეოლოგიად უნდა გამოცხადდეს;

2. სახელმწიფომ მართლმადიდებელი ეკლესიის მიმართ უნდა გაატაროს პროტექციონისტული პოლიტიკა და უნდა უზრუნველყოს მისი პრივილიგირებული მდგომარეობა;

3. მართლმადიდებელი ეკლესია სახელმწიფოს შემდეგ ყველაზე დიდი მესაკუთრე უნდა გახდეს;

4. განათლების სისტემა მართლმადიდებლობას უნდა დაეფუძნოს;

5. მართლმადიდებლობის წინააღმდეგ მიმართული ნებისმიერი ქმედება და აგიტაცია-პროპაგანდა კონსტიტუციით უნდა აიკრძალოს.

საინტერესოა, რომ აბსოლუტურად ერთნაირი მოთხოვნები ჰქონდათ საპარლამენტო უმრავლესობისა და უმცირესობის წევრებს, უნივერსიტეტისა და მართლმადიდებელი ეკლესიის წარმომადგენლებს. მაგალითისთვის რამდენიმე გამოსვლას მოვიხმობთ.

აკად. როინ მეტრეველი, თსუ რექტორი: „აუცილებელია ახალი სექტა-მიმდინარეობების აღსაკვეთად გარკვეული იურიდიული მექანიზმების შემუშავება“.

აკად. მარიამ ლორთქიფანიძე: „ეკლესიისა და სახელმწიფოს ძირითადი დებულებები ერთმანეთთან ახლოს დგას, ამიტომ მართლმადიდებელი ეკლესია განსაკუთრებულ მდგომარეობაში უნდა იყოს სხვებთან შედარებით. არავისი უფლებების შეზღუდვა არ გვინდა, მაგრამ პირველ რიგში ეროვნული ინტერესებია დასაცავი და ამის გამო ითხოვს ტრადიციული მართლმადიდებელი ეკლესია განსაკუთრებულ მდგომარეობას. სასიამოვნოა, რომ საზოგადოებაც იზიარებს ამ აზრს.“

პროფ. დამანა მელიქიშვილი: „კანონში აუცილებლად უნდა იქნეს ფიქსირებული და რეალიზებული განათლების სახელმწიფო კონცეფციაში მართლმადიდებლობის როლი“.

პროფ. იზოლდა ჭილაძე: „საქართველო მართლმადიდებლურ სახელმწიფოდ უნდა გამოცხადდეს. ყველა სფეროში უნდა ვაღიაროთ მართლმადიდებლობის უზენაესობა. იდეოლოგიის საფუძველი უნდა იყოს მართლმადიდებლობა“.

გურამ ადამაშვილი, პარლამენტის წევრი, სმკ: „უშიშროების სამსახურმა უნდა შეისწავლოს სექტების საქმიანობა და არ დაუშვას ჩვენი საზოგადოების რელიგიური დაყოფა. აუცილებელია ინტელიგენციის ორიენტაცია მართლმადიდებლობაზე“.

ვანო ხუხუნაიშვილი, პარლამენტის წევრი, სახალხო პარტია: „როცა არსებობს საშიშროება, რომ დიდმა ინტეგრაციულმა პროცესებმა შეიძლება ჩაყლაპონ პატარა ერები, განსაკუთრებით უნდა მოვეჭიდოთ დედაეკლესიას - ჩვენი თვითმყოფადობის ამ გამოხატულებას. სახელმწიფომ უნდა იკისროს პასუხისმგებლობა ეკლესიის წინაშე, საჭიროა მკვეთრად პროტექციონისტული პოლიტიკის გატარება. სახელმწიფოს შემდეგ ყველაზე დიდი მესაკუთრე ეკლესია უნდა იყოს“.

მთავარეპისკოპოსი დანიელი (დათუაშვილი): „მართლმადიდებლობა ჩვენი მსოფლმხედველობის საფუძველია და ეს უნდა აღინიშნოს კანონში. განათლების სისტემა უნდა დაეფუძნოს მართლმადიდებლობას.“

პროტოპრესვიტერი გიორგი გამრეკელი: „ეკლესიისა და სახელმწიფოს ერთიანობაში არაფერია საშიში, ამას მოწმობს ეკლესიის მრავალსაუკუნოვანი ისტორია“.

საზოგადოების გარკვეული ნაწილის განწყობას გამოხატავდა გაზეთ „რეზონანსში“ (1999წ. 30-31 მაისი) გამოქვეყნებული ჰენრი კუპრაშვილის თვალსაზრისიც: „დრო ითხოვს, რომ ქართველს საკუთარი, ქართულ თვითმყოფად ტრადიციებზე აგებული და სხვაში აუთქვეფელი მართლმადიდებლური ეკლესია ჰქონდეს... მას ცხოვრება რომელ ქვეყანაშიც არ უნდა უწევდეს, ლოცვა მხოლოდ ქართულ ტაძარში უნდა შეეძლოს (თუნდაც ღარიბულსა და სახელდახელოდ გაწყობილში) და არა რუსულში, ეთიოპიურში, ბერძნულში, ბულგარულსა თუ სერბიულში (ისე, როგორც დღესაა მიღებული).“

ინტეგრაციული პროცესებისადმი შიში და ეკლესიის მეშვეობით თვითმყოფადობის შენარჩუნების სურვილი არის მიზეზი იმისა, რის გამოც სხვა რელიგიური მიმდინარეობები საფრთხედ მიიჩნევა არა მხოლოდ მართლმადიდებლობისთვის, არამედ ქართველი ერისთვის და ეროვნული თვითმყოფადობისთვისაც. საზოგადოების ასეთი განწყობა კი რელიგიური კონფლიქტებისთვის ნოყიერ ნიადაგს ქმნის.

იზოლაციონიზმი, როგორც აგრესიის წყარო

რელიგიური კონფლიქტების ნიადაგს ქმნის არა მხოლოდ საზოგადოების ფილეტისტური განწყობილებები, არამედ რელიგიურიც. ეკლესია ცდილობს, წინ აღუდგეს სხვა რელიგიების გავრცელებას და თავისი საარსებო სივრცე დაიცვას, ოღონდ, იმის მაგივრად, რომ ეს გაკეთდეს ქადაგებით, მისიონერული მოღვაწეობით, საზოგადოების ცხოვრებაში აქტიური მონაწილეობით, ეკლესიისთვის სოციალური და ჰუმანიტარული ფუნქციის დაბრუნებით, საზოგადოებასთან, სხვა კონფესიებთან და, თუნდაც, ხელისუფლებასთან დიალოგით, ხდება სრული იზოლაციონიზმის პროპაგანდა და საარსებო სივრცის კანონმდებლობით შემოსაზღვრა. ხდება აპელირება, რომ საქართველო ტრადიციულად მართლმადიდებლობის კანონიკური ტერიტორიაა, რომ ამ ტერიტორიაზე პროზელიტიზმი დაუშვებელია და ა. შ.

ეკლესიური საზოგადოების ერთი ნაწილი ღრმადაა დარწმუნებული, რომ დემოკრატიის (დემოკრატიულ მთავრობათა) უმთავრესი მიზანი მართლმადიდებლობის მოშთობა და ანტიქრისტეს მსოფლიო ბატონობის დამყარებაა. ჟურნალ „ივერიის გაბრწყინების“ რედაქტორი გიორგი გაბაშვილი წერს:

„დასავლური სული არის სული ცოდვის, ხრწნილებისა და ღვთისმბრძოლობის... ჩვენ უკვე მიჯრით მივადექით ანტიქრისტეს მეუფების ეპოქას, როდესაც მართლმადიდებელთა სისხლი კოკისპირულ წვიმებად დაიღვრება მთელ მსოფლიოში. სექტანტების თავდასხმა საქართველოზე ჩვენი ეკლესიის მომავალი დევნილების პრელუდიაა. მთელი პასუხისმგებლობით ვაცხადებთ: მწვალებელთა ინტერვენცია სტიქიური მოვლენა არ გახლავთ, ის დაგეგმილია დასავლეთის სპეცსამსახურების მიერ და ხორციელდება თავისი მკაცრი განრიგით...“

ეკლესიის მრავალ წევრს სწამს და სჯერა ამ სიტყვების. სჯერა იმიტომ, რომ მსგავსი შეგონებებით წლების განმავლობაში იწამლება მორწმუნე საზოგადოება. განსხვავებული აზრი მასონების ძირგამომთხრელი მუშაობის შედეგად ცხადდება, ეკლესიის ოფიციალური პოზიცია კი არსად ჩანს, არ განიმარტება, რას ფიქრობს ეკლესია ყოველივე ამის შესახებ. შედეგად კი რჩება შთაბეჭდილება, რომ ეკლესია იზიარებს ამ პოზიციას.

შესაძლოა, დუმილის მიზანია, არ გამწვავდეს ურთიერთობა ეკლესიის ორ ფრთას შორის, თუმცა, ამგვარმა დუმილმა ეკლესია ერთხელ უკვე მიიყვანა საკმაოდ სერიოზულ განხეთქილებამდე. 1997 წელს ეკლესიას ჩამოშორდა რამდენიმე გავლენიანი მონასტერი, რომლებიც წლების განმავლობაში სერიოზულ გავლენას ახდენდნენ ეკლესიის წიაღში საზოგადოებრივი აზრის ფორმირებაზე. ამ განხეთქილების შედეგად უწმინდესი სინოდი იძულებული გახდა, გამოსულიყო ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოდან და ამით აეცილებინა თავიდან უფრო დიდი განხეთქილება.

„მკაცრი კურსი“ მართლმადიდებლობაში

საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიაში ბოლო 15 წლის განმავლობაში სულ უფრო ძლიერდება მიმართულება, რომელიც ეკუმენიზმსა და ეკლესიათა შორის დიალოგს ერესად და დანაშაულად მიიჩნევს, რომელიც წინააღმდეგია, რომ გატარდეს ეკლესიაში რაიმე რეფორმა, რომელიც უპირსპირდება საპატრიარქოს შედარებით ლიბერალური პოლიტიკის გატარების გამო, საპატრიარქო კი, როგორც წესი, კრიტიკას უპასუხოდ ტოვებს და, პირიქით, სულ უფრო მეტ დათმობაზე მიდის „მკაცრი კურსის“ მომხრეების მიმართ.

წლების განმავლობაში „მკაცრი კურსის“ ზოგიერთი მომხრე არა მხოლოდ იზოლაციონიზმისკენ მოუწოდებდა, არამდე, ხშირად, „ერეტიკოსებთან“ ფიზიკური ანგარიშსწორებისკენაც. ისინი იმოწმებდნენ წმინდა იოანე ოქროპირს, თითქოს მას ეთქვას, თუ დაინახავთ, რომ ვინმე არასწორ, ერეტიკულ სწავლებას ქადაგებს, მას ფიზიკურად უნდა გაუსწორდეთო. დღეს ამ ჯგუფის წევრთაგან ზოგი განხეთქილებაში წავიდა (არქიმანდრიტი იოანე შეყლაშვილისა და მღვდელი ანდრია ბოროდას ჯგუფი), ზოგი ეკლესიაში დარჩა, მაგრამ მთავარი ისაა, რომ ეკლესიის წიაღში წლების განმავლობაში სწორედ ეს ჯგუფი ქმნიდა საზოგადოებრივ აზრს ზეპირი ქადაგებებითა თუ ბეჭდური გამოცემებით და მრევლისა და სასულიერო პირების მნიშვნელოვანი ნაწილი დღესაც მათი იდეების გავლენის ქვეშაა.

ნიშანდობლივია, რომ ეკლესიიდან განკვეთილი ჯგუფებისა და ეკლესიის „მკაცრი კურსის“ მომხრე ფრთის პოზიცია ხშირად ემთხვევა ერთმანეთს. ასე, მაგალითად, ეკლესიიდან განკვეთილმა ბასილ მკალავიშვილმა და მისმა ჯგუფმა არაერთხელ მოუწყვეს აუტოდაფე მათი აზრით ერეტიკულ ლიტერატურას. ამ წიგნებს შორის იყო ნუგზარ პაპუაშვილის „რელიგიის კარიბჭე (რელიგიის ისტორია)“ და რევაზ თვარაძის „რელიგია და კულტურა (ქრისტიანული მოძღვრების შესავალი)“. პირველი წიგნი საშუალო სკოლებში რელიგიის ისტორიის მასწავლებლების დამხმარე სახელმძღვანელოს წარმოადგენს, მეორე კი სკოლის სახელმძღვანელოა. ამ წიგნებს ყველანაირი მეთოდით (მათ შორის, სასამართლოს საშუალებითაც) დევნა დაუწყეს ე.წ. „მკაცრი კურსის“ მომხრეებმა. ზოგიერთმა სასულიერო პირმა „რელიგიის კარიბჭის“ რეცენზენტის, მღვდელი ვახტანგ ასათიანის, ეკლესიიდან განკვეთაც კი მოითხოვა.

ბასილ მკალავიშილსა და ეკლესიის „მკაცრი კურსის“ მომხრე ფრთას იდენტური პოზიცია ჰქონდათ საქართველოში რომის პაპის, იოანე-პავლე მეორის, ვიზიტთან დაკავშირებითაც. ორივე დაჯგუფება პაპის ვიზიტს ჯალალედინის ლაშქრობაზე უფრო საშიშ მოვლენად მიიჩნევდა.

სამღვდელოების ის ნაწილი, რომელიც „მკაცრ კურსს“ არ ეთანხმება, კრიტიკისა და დევნის ობიექტი ხდება. ჟურნალმა „ივერიის გაბრწყინებამ“ დეკანოზ ბასილ კობახიძისთვის სამღვდელო პატივის აყრა მოითხოვა, ამ უკანასკნელის მიერ განსხვავებული აზრის გამოქმის გამო. ამგვარი მოთხოვნა საეკლესიო კრებაზეც გაისმა ოფიციალურად.

„მკაცრი კურსის“ გამარჯვების ნიშანი იყო ისიც, რომ საქართველოს ეკლესიის სინოდმა 1998 წლის 8 ოქტომბერს დაგმო მონოფიზიტებთან ორმხრივი საღვთისმეტყველო დიალოგის საბოლოო დოკუმენტი, 1990 წელს შვეიცარიის ქალაქ შამბეზში დადებული შეთანხმება და კათოლიკურ და მართლმადიდებელ ეკლესიებს შორის დიალოგის შედეგად შექმნილი დოკუმენტი.

ეკლესიის ხელმძღვანელობა და ადგილობრივი ხელისუფლება

პრობლემას ამწვავებს ისიც, რომ საქართველოს ხელისუფლებამ დღემდე ვერ განსაზღვრა, რა პოზიცია უნდა დაიკავოს ეკლესიასთან მიმართებაში. ეკლესიის მოთხოვნით ჩაიშალა აშშ-ში საქართველოს საგანძურის გამოფენა. ეკლესია ითხოვს, რომ მას კანონით მიენიჭოს გარკვეული პრივილეგიები, რაც საქართველოს დემოკრატიულ იმიჯზე დადებითად არ იმოქმედებს, ხელისუფლებას კი ვერც უარის თქმა მოუხერხებია და ვერც თანხმდება.

საქართველოს ევროსაბჭოში გაწევრიანებასთან დაკავშირებით პარლამენტში გამართულ ოფიციალურ შეხვედრაზე კათალიკოს-პატრიარქმა ილია II რელიგიური სექტების შესახებ ბრძანა: „ზოგიერთს ჰგონია, რომ ეს მხოლოდ ეკლესიის გადასაჭრელი პრობლემაა. არა, ბატონებო, ეს, უპირველეს ყოვლისა, სახელმწიფოს გადასაჭრელი საკითხია“. პატრიარქმა სამაგალითო ნიმუშად სომხეთი და აზერბაიჯანი მოიყვანა, სადაც კანონით იქნა აკრძალული ან შეზღუდული სექტების მოღვაწეობა.

სხვათა შორის, რუსეთის პატრიარქმა ალექსეი მეორემაც შეშფოთება გამოთქვა რუსეთში სხვა რელიგიური მიმდინარეობების მომძლავრების გამო. „დარწმუნებული ვარ, - თქვა მან, - რომ ჩვენს ქვეყანაში ჩამოსული უცხოელი მისიონერების მიზანია არა რუსების მოქცევა, არამედ მათი დაყოფა რელიგიური პრინციპით. მათი უმრავლესობის მოქმედება ატარებს დესტრუქციულ, ტოტალიტარულ ხასიათს“.

1997 წელს სომხეთის პარლამენტმა „სინდისის თავისუფლებისა და რელიგიური ორგანიზაციების“ შესახებ კანონში შეიტანა დამატება, რომლის თანახმადაც რელიგიურ ორგანიზაციებს მხოლოდ მას შემდეგ ეძლევათ რელიგიური მოღვაწეობის უფლება, როცა რეგისტრაციაში გატარდებიან, მათი რეგისტრაცია კი საკმაოდ გაძნელებულია. თავისთავად, დემოკრატიის მისაბაძ ნიმუშად ვერც სომხეთი ჩაითვლება და ვერც აზერბაიჯანი, თუმცა, მთავარი ალბათ, მაინც ის არის, რომ, როცა ეკლესიისა და ხელისუფლების პოზიცია აშკარად ეწინააღმდეგება ერთმანეთს, მაგრამ ხელისუფლება დუმილს არჩევს, შედეგად იქმნება შთაბეჭდილება, თითქოს ეკლესიისა და ხელისუფლების პოზიცია ერთმანეთს ემთხვევა. ამ აზრს განამტკიცებს წირვა-ლოცვაზე ხელისუფლების წარმომადგენელთა პერიოდული რიტუალური დასწრებაც. შედეგად, ადგილობრივი ხელისუფლებისა და ძალოვანი სტრუქტურების წარმომადგენლები თავიანთ ვალად მიიჩნევენ, რომ არამართლმადიდებელი რელიგიური მიმდინარეობების შევიწროებით გაატარონ „სახელმწიფო ხაზი“ და დაიცვან „ქვეყნის ინტერესები“. „სახელმწიფო ხაზი გატარებას“ კი ხშირად მოსდევს ადამიანის უფლებების დარღვევა.

ასე, მაგალითად, 1998 წელს თბილისის პოლიციის სამმართველოს უფროსის სოსო ალავიძის ბრძანებით უკანონოდ „დააპატიმრეს“ იეღოვას მოწმეების კუთვნილი ლიტერატურა. როცა ამ ფაქტის გამო ხმაური ატყდა, ალავიძემ აღიარა, რომ კანონი დაარღვია, მაგრამ ამავე დროს თავი იმართლა, რომ მან ეს „მართლმადიდებლობის სიყვარულით“ ჩაიდინა. გენერალს მიაჩნდა, რომ ფაქტის ასეთი ინტერპრეტაცია კანონდარღვევას გამართლებასუძებნიდა, რაც მართლმადიდებლობისადმი ხელისუფლათა დამოკიდებულების ერთგვარ სურათს ქმნის.

მსგავსი დამოკიდებულება საკმაოდ ხშირად მჟღავნდება. დუშეთის რაიონის სოფელ ბაზალეთში მიმდინარე წელს გააუქმეს რელიგიისა და კულტურის სწავლება, რადგან მასწავლებელი რწმენით ბაპტისტია, თუმცა, როგორც შემოწმებით გაირკვა, იგი საგანს პროგრამის მიხედვით ასწავლიდა და სარწმუნოების საქადაგებლად არ იყენებდა. ამ ფაქტის შესახებ თვით რაიონის გამგებელი ნუგზარ ოდიშვილიც ინფორმირებული იყო. მისი დამოკიდებულება მასწავლებლის მიმართ შემდეგ ფრაზაში გამოჩნდა - „კი, მაგრამ, რამ აიძულა რომ თავის ერს, მის სარწმუნოებას რომ წინ აღუდგაო“, თუმცა, მაშინვე დათანხმდა, რომ თუ კანონი მასწავლებლის მხარეზეა, ცხადია, საათებიც უნდა აღდგესო.

1999 წლის 29 მაისს თბილისში, გლდანის რაიონში ევანგელისტების აქცია დაარბია გლდანის პოლიციამ. ევანგელისტებმა სასამართლოში იჩივლეს დარღვეული უფლებების აღდგენის მიზნით, მაგრამ სასამართლომ მათი სარჩელი არ დააკმაყოფილა. გლდანის რაიონის პოლიციის წარმომადგენლები, მაიორი გივი ექიზაშვილი და პოლკოვნიკი შალვა რუხაძე სასამართლო პროცესის დროს, მართალია, ერთი მხრივ, დარბევის ფაქტს უარყოფდნენ, მაგრამ, მეორე მხრივ, დიდ დანაშაულად არც დარბევას მიიჩნევდნენ. „მე მართლმადიდებელი ვარ, ესენი კი ჩემს თვალში წარმართები არიან“, - აცხადებდა ექიზაშვილი და ეს სრულიად საკმარის საბუთად მიაჩნდა იმისთვის, რომ ევანგელისტების დარბევა გაემართლებინა.

თავად სასამართლოს გადაწყვეტილებაში ნათქვამია: „რელიგიური ჯგუფი ცდილობდა რა ახალგაზრდების გადაბირებას, სანაცვლოდ მათ ჰპირდებოდა სამხედრო სამსახურიდან გათავისუფლებას. ასეთ შემთხვევაში პოლიცია უფლებამოსილი იყო, შეეწყვიტა შეკრება, რადგან სამხედრო სამსახურზე უარის თქმის პროპაგანდა ანტისახელმწიფოებრივი მოწოდებაა.“

სასამართლომ არ მიუთითა, თუ რომელი კანონი მიიჩნევს სამხედრო სამსახურზე უარის თქმის პროპაგანდას ანტისახელმწიფოებრივ მოწოდებად, თანაც, სასამართლოზე არ ყოფილა წარმოდგენილი რაიმე დამაჯერებელი მტკიცებულება, რომ ევანგელისტები სამხედრო სამსახურიდან თავის არიდებას ქადაგებდნენ. თავად მოსარჩლეებმა განმარტეს, რომ მსგავს ფაქტს ადგილი ვერ ექნებოდა, რადგან ისინი სამხედრო სამსახურზე უარს არ ამბობენ.

თანაც, თუნდაც ვინმეს გაეკეთებინა მსგავსი მოწოდება, ეს არ ნიშნავს, რომ შეკრება უკანონო ხასიათს ატარებდა.

ზემოთ ჩამოთვლილი მიზეზების ერთობლიობა უდევს საფუძვლად იმ მრავალრიცხოვან დარბევას, კონფლიქტსა თუ სასამართლო პროცესს, რომლებიც რელიგიურ ნიადაგზე იმართება.

გურამ შარაძე და იეღოვას მოწმეები

1999 წლის 23 აპრილს „იეღოვას მოწმეების“ კუთვნილი 6 ტონა ლიტერატურა ვალეს საბაჟოზეც დააკავეს. ამის შემდეგ იეღოვას მოწმეების ორ ორგანიზაციას - „იეღოვას მოწმეების კავშირს“ და „პენსილვანიის საგუშაგო კოშკისა და ტრაქტატების საზოგადოების თბილისის წარმომადგენლობას“ - სასამართლოში უჩივლა პარლამენტის წევრმა, პოლიტიკური პარტიის - ნაციონალური მოძრაობა „საქართველო უპირველეს ყოვლისა“ - ლიდერმა გურამ შარაძემ და მათი რეგისტრაციის გაუქმება მოითხოვა. სარჩელში ნათქვამია, რომ ეს ორგანიზაციები ეწევიან „ანტისახელმწიფოებრივ, ანტიეროვნულ და ანტიმართლმადიდებლურ საქმიანობას... მათ მიერ ანტიმართლმადიდებლური ლიტერატურის გავრცელება იღებს აშკარად აკრძალული კონტრაბანდისტული ლიტერატურის უკანონო პროპაგანდის ხასიათს“.

სარჩელს თან ერთვის კათალიკოს-პატრიარქის მდივნის, დეკანოზ ლევან ფირცხალაიშვილის დასკვნა, რომელშიც ნათქვამია: „ამ ჟურნალებში გამოქვეყნებული მასალები წარმოადგენს მართლმადიდებელი რელიგიის შეურაცხყოფას, მიმართულს სახელმწიფოს ცნობიერების შეცვლისკენ და იწვევს ადამიანებს შორის შუღლს... ჟურნალებში ეკლესიისა და სამღვდელოების უარყოფითად მოხსენიება აღიქმება, როგორც საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წინააღმდეგ მიმართული ქმედება“.

მოგვიანებით გურამ შარაძემ სასამართლოს კათალიკოს-პატრიარქის ილია მეორის წერილიც წარუდგინა, რომელშიც ნათქვამია: „იეღოვას მოწმეების მოქმედება ანტიეროვნული და ანტისახელმწიფოებრივია... მათთვის დამახასიათებელია ეროვნული ფაქტორის უგულვებელყოფა, ახალგაზრდების ეროვნულ არმიაში სამსახურისგან თავის არიდებისკენ მოწოდება... მათ ჟურნალებში დაბეჭდილი მასალა შეურაცხყოფს მართლმადიდებელი ეკლესიის რწმენას, მიმართულია საზოგადოების ტრადიციული სარწმუნოების შეცვლისკენ და იწვევს ადამიანთა შორის შუღლს... ამ და სხვა მსგავსი შინაარსის ლიტერატურის შემოტანა და გავრცელება დანაშაულია ერისა და კაცობრიობის წინაშე... მიგვაჩნია, რომ ვიდრე არ არსებობს კანონი რელიგიის შესახებ, რელიგიური შინაარსის უცხო ლიტერატურის გავრცელება უნდა აიკრძალოს“.

მოპასუხეების - იეღოვას მოწმეების - აზრით, სარჩელი წარმოადგენს რელიგიური მრწამსისა და დოქტრინალური საკითხების შეფასების მცდელობას, რაც არ არის სასამართლოს განსჯადი. რაც შეეხება ანტისახელმწიფოებრივ მოღვაწეობასა და კონტრაბანდას, თუ მსგავსი ფაქტები არსებობს, სახელმწიფოს მხრიდან მათზე რეაგირების უფლებამოსილება აქვს პროკურატურას და შარაძე არასათანადო მოსარჩლეა. ამის გამო მოპასუხეები ითხოვდნენ, რომ სასამართლოს არ განეხილა სარჩელი, მაგრამ სამივე ინსტანციის სასამართლომ გურამ შარაძე სათანადო მოსარჩელედ ცნო, რის შემდეგაც, ფაქტობრივად, ისანი-სამგორის სასამართლოში იეღოვას მოწმეების სწავლების დოქტრინალური განხილვა მიდიოდა, რადგან მათ მიერ დანაშაულის ჩადენის ვერც ერთი ფაქტი მოსარჩელემ ვერ წარმოადგინდა და მის მიერ მოყვანილი მოწმეებიც მხოლოდ იმის დამტკიცებას ცდილობდნენ, რომ „იეღოვას მოწმეების“ სწავლება, დოქტრინალური თვალსაზრისით, მცდარია და არ არის მაცხოვნებელი.

საბოლოოდ, მოსამართლე ცისანა ხაზალიამ გადაწყვეტილების გამოტანა ვერ გაბედა და საქმე ექსპერტიზისთვის გადაუგზავნა თსუ ფილოსოფიის ფაკულტეტის სოციოლოგიის კათედრასა და ფილოსოფიის ინსტიტუტს. მათ უნდა დაადგინონ, არის თუ არა „იეღოვას მოწმეების“ მოძღვრება ანტიეროვნული, ანტისახელმწიფოებრივი და ანტიმართლმადიდებლური, შეიცავს თუ არა მათი ლიტერატურა მსგავს მოწოდებებს და აყალბებენ თუ არა ისინი ბიბლიას.

სასამართლოზე გურამ შარაძეს მხარს უჭერდნენ და პროცესებზე ესწრებოდნენ როგორც მართლმადიდებელი ეკლესიის წარმომადგენლები, კერძოდ, რუსთავის მთავარეპისკოპოსი ათანასე ჩახვაშვილი, ისე „გლდანის ეპარქია“ და მისი წინამძღოლი, პროტოპრესვიტერი ბასილ მკალავიშვილი.

საინტერესოა, რომ გურამ შარაძისა და „იეღოვას მოწმეების“ სასამართლო პროცესი ზუსტად ისე წარიმართა, როგორც მოსკოვში მიმდინარე ანალოგიური პროცესი, სადაც ამ რელიგიური მიმდინარეობის წინააღმდეგ გამართული პროცესი მოსკოვის მერის, იური ლუჟკოვის, სახელს უკავშირდება.

„გლდანის ეპარქია“ და ხელისუფლება

ყველაზე აგრესიული რელიგიური ჯგუფი - მართლმადიდებელი ეკლესიიდან განკვეთილი ბასილ მკალავიშვილი და მისი მიმდევრები, ე.წ. „გლდანის ეპარქია“, გარკვეულწილად, პოლიტიკური მიმდინარეობის სახესაც ატარებს - ისინი საქართველოს ექსპრეზიდენტის, ზვიად გამსახურდიას, მიმდევრები არიან. ბასილი და მისი მრევლი საბერძნეთის მართლმადიდებელი ეკლესიიდან განდგომილ ჯგუფს, მეძველსტილე მიტროპოლიტ კიპრიანეს, დაუკავშირდნენ.

ჯგუფი ქადაგებს სრულ იზოლაციონიზმს, უარყოფს კონფესიათა შორის დიალოგს და ეკუმენურ მოძრაობას. ბასილის მიმდევრები პოლიტიკური აქტიურობით გამოირჩევიან, ხშირად აწყობენ მიტინგებსა და საჯარო მსვლელობებს, რელიგიურ რიტუალებს ატარებენ საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილებში, პერიოდულად აწყობენ „ერეტიკული“ ლიტერატურის აუტოდაფეებს, არაერთხელ სცადეს, ძალით დაებრუნებინათ გლდანის წმინდა გიორგის ეკლესია, რომლის წინამძღვარიც იყო ბასილ მკალავიშვილი განკვეთამდე, მონაწილეობენ რელიგიური ხასიათის სასამართლო პროცესებში და სხვა. ამგვარი აქტიურობის გამო მათ ხშირად არბევდა პოლიცია, თუმცა, ამ ბოლო დროს „სექტანტებთან“ ბრძოლის ნიადაგზე პოლიცია და ბასილის მიმდევრები ერთგვარად დაძმობილდნენ.

ევანგელისტებისა და გლდანის პოლიციის სასამართლო პროცესზე ბასილ მკალავიშვილი და მისი მომხრეები პოლიციის მხარეზე გამოდიოდნენ მოწმეებად. ისინი იმდენად აშკარად იძლეოდნენ ცრუ ჩვენებებს, რომ ზოგჯერ თავად პოლიციელებიც კი უხერხულობაში ვარდებოდნენ. ბასილისტების თქმით, ევანგელისტები მთვრალები იყვნენ და მათთან სალაპარაკოდ მისულ პოლიციელებს ცემდნენ. მკალავიშვილი პროცესზე მოსამართლე თამაზ საბიაშვილს დაემუქრა, რომ თუ ევანგელისტების სარჩელს დააკმაყოფილებდა, იგი მოსამართლეს მოღალატედ გამოაცხადებდა და პარლამენტის შენობის წინ დაიწყებდა ყოველდღიურ აქციებს.

ბასილი და მისი მიმდევრები გურამ შარაძისა და იეღოვას მოწმეების პროცესებზეც მოდიოდნენ შარაძის მხარდასაჭერად გაშლილი ლოზუნგებით - „მართლმადიდებლობა ან სიკვდილი“.

1999 წლის 28 აგვისტოს „გლდანის ეპარქიის“ წევრებმა თბილისში, ნაძალადევის რაიონში დაარბიეს „ორმოცდაათიანელთა“ რელიგიური მიმდინარეობის შეკრება. „საქართველოს მოღალატეებო, გაეთრიეთ საქართველოდან“, „თქვენი ადგილი აქ არ არის, თქვენ სიკვდილის ღირსი ხართ“, უყვიროდნენ „ბასილისტები“ „ორმოცდაათიანელებს“. თავად ბასილ მკალავიშვილმა ჟურნალისტებს განუცხადა: „მე ჩემს მრევლს ლოცვა-კურთხევა მივეცი, რომ მშვიდობიანად დაეშალათ ორმოცდაათიანელები, მაგრამ მათ წინააღმდეგობა გაუწიეს და ჩვენებმაც, ეტყობა, ძალა გამოიყენეს. ძალის გამოყენება არ არის გამართლებული, მაგრამ თუ წინააღმდეგობას გაგვიწევენ, ჩვენ ვალდებულნი ვართ, რომ მართლმადიდებელი სარწმუნოებისთვის თუნდაც იარაღი ავიღოთ ხელში“.

პოლიცია, რომელიც დარბევას ესწრებოდა, არც კონფლიქტში ჩაერია და არც შემდეგ მოუხდენია რაიმე რეაგირება. დაზარალებულები ამტკიცებენ, რომ ბასილისტები პოლიციელებთან შეთანხმებით მოქმედებდნენ.

ოქტომბერში „ბასილისტებმა“ სასტიკად დაარბიეს იეღოვას მოწმეების შეკრება. პოლიცია ამჯერადაც ესწრებოდა დარბევას, მაგრამ ისევ არ ჩაერია, გამოძიება კი დღემდე არაფერს აკეთებს. საზოგადოების დიდი ნაწილი, როგორც ტელეკომპანია „რუსთავი 2-ის“ ინტერაქტიულმა გამოკითხვამაც აჩვენა, მიესალმა დარბევის ფაქტს. საქართველოს საპატრიარქომ განაცხადა, რომ მკალავიშვილი განკვეთილია ეკლესიიდან, თავად ფაქტი კი მაინცდამაინც არ დაუგმია.

მართლმადიდებლობა და დემოკრატია

ბოლო დროს აქტუალური გახდა კითხვა - არის თუ არა ეკლესია და დემოკრატია თავსებადი. როგორც ეკლესიის, ისე სამოქალაქო საზოგადოების წევრთა უმრავლესობა ამ კითხვას უარყოფითად პასუხობს.

მეორე მხრივ, ეკლესიაში არის სასულიერო პირების ჯგუფი, რომელიც მიიჩნევს, რომ სწორედ სხვა ქრისტიანულ მიმდინარეობებთან ერთად მართლმადიდებლობაც არის დემოკრატიული, სამოქალაქო საზოგადოებისთვის დამახასიათებელი ღირებულებების საფუძველი. ისინი მზად არის რეფორმებისთვის, სხვა კონფესიებთან დიალოგისთვის, აღიარებენ სამოქალაქო ღირებულებებსა და ადამიანის უფლებებს. დეკანოზ ბასილ კომახიძის აზრით, დღეს საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას ემუქრება არა სექტანტობა, არამედ ეკლესიასა და საზოგადოებას შორის გაჩენილი უფსკრული: „საშიშია არა სექტანტური მოღვაწეობა თუ სხვა მსგავსი ფენომენები, არამედ ის უფსკრული, რომელიც ნელ-ნელა იზრდება საქართველოს ეკლესიასა და საზოგადოებას შორის, კერძოდ, ეკლესიასა და ინტელიგენციას, ეკლესიასა და ახალგაზრდობას შორის. მე პარალელს გავავლებდი და ამას შევადარებდი რუსულ შავრაზმელობას, რომელიც ეკლესიას, ქრისტიანობას იარაღად იყენებს და რომელმაც ასეთი შოვინისტური ლოზუნგებით ეკლესიაც დააზარალა და სახელმწიფოც. წლების განმავლობაში საპატრიარქო არ ზრუნავდა, რომ აღეზარდა ინტელექტუალური, განათლებული სასულიერო პირები, ამიტომ, სამწუხაროდ, არ არსებობს ალტერნატიული ძალა. გაუნათლებლობა და უკულტურობა კი ნოყიერი ნიადაგია ფანატიზმისთვის, რომელიც აფართოებს უფსკრულს ჩვენს ეკლესიასა და საზოგადოებას შორის.“

ჯერჯერობით, ეკლესიაში ეს ხმა საკმაოდ სუსტად ისმის. როგორც წესი, უფრო მეტს და უფრო ხმამაღლა ლაპარაკობენ ისინი, ვინც ეკლესიას სრული იზოლაციონიზმისკენ და ასოციალურ, ჩაკეტილ ორგანიზმად ქცევისკენ უბიძგებენ, ამიტომ საზოგადოების თვალში ეკლესიის ხმად სწორედ მათი ხმა მიიჩნევა.

ზურაბ ჭიაბერაშვილი. საკითხი, რომელიც არანაკლებ აქტუალურია, ვიდრე პატიმრების ცემა, მას მედიის თავისუფლების ხელყოფა ან პოლიტიკური ლიდერების მიერ დემოკრატიული ღირებულებების საჯაროდ და უხეშად უგულებელყოფა, ჯერ კიდევ არ ქცეულა ისეთივე ფართო მსჯელობის საგნად, როგორც ყველა ზემოთჩამოთვლილი. სინდისის თავისუფლების თემა წინააღმდეგობაში მოდის ქართული საზოგადოების მენტალობის ყველაზე სიღრმისეულ შრეებთან, რის გამოც შეიმჩნევა ერთი ყველაზე საინტერესო და შემაშფოთებელი ფაქტი: თუ საზოგადოების დიდი ნაწილი მხარს უჭერს დემოკრატიულ ღირებულებებს ამა თუ იმ შემთხვევაში, იგი დაუყოვნებლივ უგულებელყოფს მათ, როცა საქმე ჩვენს საზოგადოებაში სინდისის თავისუფლების რეალურად დამკვიდრებას ეხება.

აღიარებული ფაქტია, რომ იმ ადამიანთა უმრავლესობა, ვინც თავს მართლმადიდებლად მიიჩნევს, საკუთარ მართლმადიდებლობას უფრო ფართო კონტექსტში იაზრებს, ვიდრე ეს მარხვის შენახვა, აღსარების თქმა, ზიარების მიღება და თუნდაც კვირაში ერთხელ წირვაზე დასწრებაა. უფრო მეტიც, ამ ტიპის მართლმადიდებლობას სწორედ რომ გამოცლილი აქვს ვიწრო აღმსარებლობითი ხასიათი და იგი ჩანაცვლებულია ისეთი ხატებით (არარელიგიური გაგებით), რომლებზეც „ქართველ მართლმადიდებელს“ მხოლოდ „გმირული წარსული“, „ჰოლივუდური ბოევიკების“ სიუჟეტებად დალაგებული საქართველოს ისტორია და, რაც მთავარია, „ღვინო, დუდუკი, ქალები“ წარმოუდგება.

ადამიანი, რომელიც აღიარებს ერთს (მართლმადიდებლობას) და ცხოვრობს სხვაგვარად (არამართლმადიდებლურად), ყველაზე კარგი დასაყრდენია მათთვის, ვისაც საზოგადოება მხოლოდ ბრბოდ და „ბნელ მასად“ წარმოუდგება. ასეთი ადამიანი ტიპიური ანალოგია საბჭოური პერიოდის კომუნისტისა, რომელიც დეკლარირებდა ერთს (ძმობას, ერთობას, თანასწორობას) და აკეთებდა მეორეს (ძარცვავდა ხაზინას).

ვინ მართავს ასეთ ადამიანს? ვინ იღებს აქედან სარგებელს? თუ ვინმეს ჰგონია, რომ აქ ჩვენი სამიზნე მხოლოდ და მხოლოდ (ან თუნდაც, პირველ რიგში) საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესია უნდა იყოს, ძალიან ცდება. საზოგადოებაში ასეთი ადამიანების სიმრავლით სარგებელს იღებს სახელისუფლო პირამიდა, რომლისთვისაც საპატრიარქო ერთ-ერთი „სამინისტრო“ ან „დეპარტამენტია“, რომელსაც შესაბამისი „დარგი“ აქვს ჩაბარებული. სხვა საკითხია, რომ საპატრიარქო თავადაც ნახულობს სარგებელს იქიდან, რომ „ბნელი მასის“ მართვის ერთ-ერთი საუკეთესო ინსტრუმენტია. მასთან ახლოსაც ვერ მოვა მწერალთა კავშირი ან ისტორიკოსთა არმია, რომელთა დანიშნულება სხვა არაფერია, თუ არა ამ საზოგადოების სულ უფრო „საფუძვლიანად“ დარწმუნება, რომ „ჩვენისთანა ბედნიერი“...

აქედან გამომდინარე, სინდისის თავისუფლების რეალობაში დამკვიდრების გზაზე ყველაზე დიდი პრობლემა ჩინოვნიკური ყრუ კედელია. სწორედ ჩინოვნიკები (სისხლის სამართლის კოდექსისა თუ ღმერთისადმი შიშის გამო? - ზ.ჭ.) არიან ის ადამიანები, რომელთაც ვერ წარმოუდგენიათ, რომ მათ გვერდით თანამდებობა შეიძლება ეკავოს სხვას, უცხოს. საზოგადოება ასე თუ ისე შეგუებულია, რომ ჩინოვნიკი შეიძლება იყოს ეთნიკური უმცირესობის წარმომადგენელი (ისიც იმის გამო, რომ თავს ზემოთ ძალა არაა). საზოგადოება გარკვეულწილად უშვებს იმასაც, რომ ჩინოვნიკი შეიძლება სექსუალური უმცირესობის წარმომადგენელი იყოს (კონკრეტული ფაქტები არ აქვს ხელთ და იმიტომ). მაგრამ საზოგადოებას ჩინოვნიკად ვერც კი წარმოუდგენია იეღოვას მოწმე ან ბაპტისტური ეკლესიის წევრი.

სახელისუფლო-ჩინოვნიკური პირამიდისთვის მართვის საუკეთესო ხერხი კომპრომატია, რომელიც მუშაობს მართლმადიდებლის შემთხვევაში (რადგან მართლმადიდებელთა უმეტესობა ორმაგი სტანდარტით ცხოვრობს), მაგრამ არ მუშაობს სხვა კონფესიების წარმომადგენელთა შემთხვევაში. არ მუშაობს იმდენად, რამდენადაც სხვა კონფესიების აღმსარებლებს საზოგადოებაში მათი „დამცრობილი“ მდგომარეობა აიძულებს, იყვნენ გამბედავნი, პირდაპირნი, შეუვალნი. თუ ადამიანი იტანს „თითით ჩვენებას“ იმის გამო, რომ სხვა აღმსარებლობის მიმდევარია, მაშასადამე, მას აქვს მყარი საფუძველი საიმისოდ, რომ მართლმადიდებელივით კი არ ითვალთმაქცოს და ორმაგი სტანდარტით კი არ იცხოვროს, არამედ ისე, როგორც ეს მას სურს ან როგორც მას საკუთარი აღმსარებლობის წესები კარნახობს.

საზოგადოების იმ ნაწილს, ვინც ჩინოვნიკების მიერ ხაზინის ძარცვას, უცხოური კრედიტების მითვისებას, მოქალაქეთათვის პენსიების არგაცემას გამართლებას მოუძებნის, სწორედ „მართლმადიდებლური“ უმრავლესობა შეადგენს. მხოლოდ ორმაგი სტანდარტით მცხოვრებ ადამიანს ძალუძს გაამართლოს ქურდობა საძმაკაცოს, საახლობლოს, სანათესაოს დახმარების მოტივით. სწორედ „მართლმადიდებლური“ უმრავლესობა წარმოადგენს საზოგადოების ბალასტს, მოქალაქეობრივად გათვითცნობიერებელ მასას, რომელმაც იმის გამო, რომ არ წაუკითხავს კოდექსები (მაგრამ მხოლოდ ერთხელ ჩაუხედავს ბიბლიაში), არ იცის საკუთარი უფლებები და მოვალეობები.

მე არ მაქვს ილუზია, რომ სამოქალაქო თვალსაზრისით სხვა კონფესიების წარმომადგენლები უკეთეს მდგომარეობაში არიან, მაგრამ “უმცირესობაში” ყოფნამ ამ ადამიანებს ის მაინც ასწავლა, რომ მათ აქთ ბუნებრივი უფლება, აღიარონ ის რელიგია, რომელიც მათ უნდათ. რაც მთავარია, ისინი ყველაზე მეტად გრძნობენ ტოლერანტიზმის ფასს. საქართველოში ამჟამად ერთადერთი არატოლერატნული რელიგიური უმცირესობაა - მამა ბასილი მკალავიშვილის სექტა. მაგრამ მისი არატოლერანტობის სათავე ისევ მორჩილი “მართლმადიდებლური” უმრავლესობაა, რომელსაც არ მოსწონს ეს მიმდინარეობა საპატრიარქოსთან დაპირისპირების გამო, მაგრამ მხარს უჭერს ამ მიმდინარეობის წევრთა გამოხდომებს სხვა კონფესიების წარმომადგენელთა მიმართ.

ახლა მთავარი საკითხი უნდა იყოს ის, თუ როგორ ეშველება ამ სიტუაციას. თუ ვიფიქრებთ, რომ დემოკრატიული ღირებულებების ერთგულმა ადამიანებმა საპატრიარქოზე უნდა მოახდინონ გავლენა, რათა საპატრიარქომ გავლენა იქონიოს მრევლზე, რელიგიის სფეროში მივიღებთ იმავე სიტუაციას, როგორიც უკვე მივიღეთ პოლიტიკის სფეროში: სამოქალაქო საზოგადოება ცდილობს პოლიტიკოსებზე დადებითი გავლენის მოხდენას, მაგრამ კომუნისტების მიერ ნაშენები დემოკრატია შედეგს არ იძლევა.

რაც მთავარია, სურვილში - საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესია გავაუმჯობესოთ და გაუმჯობესდება მისი „მრევლიც“ - იმალება უთანასწორო დამოკიდებულება რელიგიური კონფესიების მიმართ. ვითარების გაუმჯობესების მიზნად ცხადდება არა რელიგიური თანასწორობის რეალური დამკვიდრება, არამედ შექმნილ სიტუაციაში (დემოკრატიაში) საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის სახეცვლილება, რათა… მან არ დაკარგოს წამყვანი პოზიციები.

ეს საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის მიმართ კრიტიკულად განწყობილი, მაგრამ იმავდროულად ამ ეკლესიის მიმართ გულშემატკივრის პოზიციაში მყოფი ადამიანის სრულიად გულწრფელი სურვილია, მაგრამ თუ იმთავითვე ისე მივუდექით საკითხს, რომ საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიას მივეცით ოდნავი უპირატესობა, ეს სრულებით არ ცვლის პრინციპს - ეს ეკლესია გვყავდეს სათბურის პირობებში.

ვფიქრობ, აღმსარებლობის თავისუფლების დამკვიდრების საქმეში წამყვან როლს ის ადამიანები შეასრულებენ, რომელთაც საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის მიმართ არანაირი უპირატესი დამოკიდებულება არ აქვთ (არც გულის სიღრმეში). ამ ადამიანების წარმმართველი ძალა არა ღვთისადმი შიში, არამედ კონსტიტუციისადმი პატივისცემა უნდა იყოს («И все-таки возникает вопрос: неужели страх перед Уголовным кодексом должен в болъшей степени определятъ линию человеческого поведения, нежели преклонение и страх перед Господом?» Святейший и Блаженнейший Католикос - Патриарх всея Грузии Илия II. «Содружество НГ» №7, Июлъ 1999).. მხოლოდ ამ ადამიანებთან მძაფრი ჭიდილის პირობებში აქვს შანსი საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიას, შეინარჩუნოს წამყვანი პოზიციები (როგორც ეს ეკლესიის მაკრიტიკებელ ადამიანთა პირველ კატეგორიას სურს).

კითხვა ასე შეიძლება დავსვათ: რა უნდა იყოს ჩვენი მეგზური ახალი ქართული სახელმწიფოს მშენებლობის პროცესში - კონსტიტუციის პატივისცემა თუ საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიისადმი შიში?

კახა კაციტაძე. როდესაც საქართველოში რელიგიურ ნიადაგზე აღმოცენებული ექსტრემიზმის და რადიკალიზმის შესაძლებლობებზე ვლაპარაკობთ ყველა ვარიანტისას უნდა გვახსოვდეს ერთი რამ: შესაძლოა ჩევნთან მიმდინარე პროცესები ტიპოლოგიურად ძალიან წააგავდეს იმ პროცესებს, რომელთაც დასავლეთში ჰქონდათ ადგილი (როგორ წესი, გასულ საუკუნეში ან ამ საუკუნის დასაწყისში), მაგრამ არსობრივად ძალიან განსხვავდებოდნენ მათგან. ამიტომ ის კონცეპტუალური აპარატი, რომელიც დასავლეთში მიმდინარე პროცესების აღსაწერად არის შექმნილი, არათუ უვარგისი შეიძლება იყოს ჩვენში მიმდინარე პროცესების აღსაწერად, არამედ კონტრპროდუქტიულიც კი აღმოჩნდეს. რასაკვირველია, ქსენოფობია და რელიგიული შეუწყნარებლობის ნებისმიერი ფორმა უნდა დაიგმოს, მათ შორის ის, რომელზეც აქ იყო ლაპარაკი. ვიზიარებ იმასაც, რომ რუსთავი-2- ის ინტერაქტივში გამოვლენილი ტენდენცია რელიგიურ ნიადაგზე დარბევისადმი საზოგადოების რეაგირებისა უაღრესად საგანგაშოა. მაგრამ შეგვიძლია ვიკითხოთ, რასთან გვაქვს საქმე? ცხადია, რომ ფორმალურად ესაა იმავე ტიპის რელიგიური შეუწყნარებლობა, რასაც დასავლეთში ჰქონდა ადგილი მისი განვითარების რომელიღაც ეტაპზე. მაგრამ შინაარსისეულად? შეიძლება ჩვენი საზოგადოება განვიხილოთ როგორც დასავლური საზოგადოება, რომელიც თანამედროვე დასავლურ საზოგადოებას მხოლოდ დროში ჩამორჩება, ე. ი. მისგან მხოლოდ რაოდენობრივად განსხვადება? რასაკვირველია, არა! ჩვენ, ისევე როგორც პოსტსაბჭოური საზოგადოება, დასავლურისაგან არა მხოლოდ რაოდენობრივი პარამეტრებით განვსხვადებით, არამედ თვისებრივითაც, ამიტომ, გარდა საერთო ფორმალური ნიშნების დაფიქსირებისა, ჩვენ აუცილებლად ამა თუ იმ მოვლენის არსზეც უნდა ვიფიქროთ, რომელიც შეიძლება სრულიად სხვა მოდალური დატვირთვის მატარებელი იყოს, ვიდრე დასავლეთში მომხდარი ანალოგიური ფაქტი. მაგალითად, ჩვენში ლაპარაკობენ კლერიკალიზმზე. მაგრამ გვაქვს საქმე კლერიკალიზმთან ამ მოვლენის დასავლური გაგებით (ვთქვათ ისეთ კლერიკალიზმთან რომელსაც საფრანგეთში ჰქონდა ადგილი გასული საუკუნის დასარულს?) ცხადია არა! ისიც ცხადია რატომ! სამოცდაათწლიანი ათეისტური ბატონობის შემდეგ კლერიკალიზმის, ამ სიტყვის დასავლური გაგებით, უბრალოდ ვერ იარსებებს. გარდა ამისა, იმ ძალებს, ვინც დასავლური ტიპის კლერიკალიზმის მოთავეებად შეიძლებოდა გამოსულიყვნენ არც სათანადო პოლიტიკური გავლენა აქვთ, არც სათანადო ფინანსები და არც საზოგადოებისაგან მხარდაჭერის დონე. მაშ, რა მოვლენებთან გვაქვს საქმე? გულწრფელად რომ გითხრათ, ვერ გეტყვით. ვერ გეტყვით იმ აზრით, რომ ვერ გავრკვეულვარ მომხდარის და მიმდინარე პროცესების არსში, თორემ ეს რომ ადამიანის უფლებების უხეშ დარღვევად უნდა შეფასდეს, გეთანხმებით. მაგრამ ბოროტებასთან თუ ნაკლოვანებასთან ეფექტიანი ბრძოლა მხოლოდ მაშინ შეიძლება, თუ იცი რასთან გვაქვს საქმე. ჩვენ კი სწორედ ეს არ ვიცით. აქედან გამომდინარე, მიზანშეწონილად მიმაჩნია პირველ რიგში იმის ანალიზი დავიწყოთ, რაც კონფესიურთან დაკავშირებული პროცესების სახეს იღებს და გავარკვიოთ, რას წარმოადგენს ეს პროცესები თავიანთი შინაარსობრივი მაჩვენებლებით და რა განაპირობებს მათ. რეკომენდაციების შემუშავება მხოლოდ ამის შემდეგ იქნება შესაძლებელი.

ეპისკოპოსი მალხაზ სონღულაშვილი. სასიამოვნო ფაქტია, რომ ბოლო დროს გლდანში იეჰოვას მოწმეების კრების დარბევის შემდეგ, ჩვენს საზოგადოებაში აშკარად გამოიკვეთა რელიგიური უმცირესობების საკითხის დემოკრატიულად და ცივილიზებულად განხილვის სურვილი. ამის დამადასტურებელია დღევანდელი შეხვედრა, რაც, ვფიქრობ, სასურველ ნაყოფს გამოიღებს.

მახსენდება ჩემი ბავშვობა. მე მეოთხე თაობის პროტესტანტი გახლავართ. ეს იცოდნენ სკოლაში და მწარედ ჩამრჩა მეხსიერებაში თანაკლასელთა ათვალისწუნებული მზერა, რაც, დღევანდელი გადასახედიდან გამომდინარე, მოსალოდნელი იყო. კარგად გვახსოვს საბჭოთა სინამდვილე: მიჩვეულნი ვიყავით ერთფეროვნებას - ერთნაირ სახლებს, ერთნაირ ეზოებს, ერთნაირ საკლასო ოთახებს, ერთნაირ გაჩერებებს და ერთნაირ საპირფარეშოებსაც კი.

განსხვავებული აზროვნება და, საერთოდ, ცხოვრების განსხვავებული სტილი ვერ წარმოგვედგინა. გვავიწყდებოდა, რომ ადამიანები სხვადასხვა მენტალიტეტის და გემოვნების არიან. მადლობა ღმერთს, საბჭოთა სინამდვილე წარსულს ჩაბარდა, მაგრამ, სამწუხაროა, რომ ძველი ხედვებისა და აზროვნების კლიშეებისაგან ჯერაც ვერ გავთავისუფლდით. ჩვენში ბევრს ვერ წარმოუდგენია, რომ მისგან განსხვავებული მსოფლმხედველობის პიროვნება საზოგადოების სრულფასოვანი და სარგებლობის მომტანი წევრი იყოს. ამიტომ აქვს ადგილი აგრესიულ გამოხდომებს რელიგიური უმრავლესობის მხრიდან უმცირესობის წინააღმდეგ. გლდანელი მამა ბასილის ინციდენტი, საუბედუროდ, გამონაკლისი არ არის. ალბათ, ყველას დაგვამახსოვრდა ტელეეკრანებიდან მისი სამართებელი. ჰოდა, მეც გავითვალისწინე ეს და როგორც მხედავთ, თმა უკვე გადავიპარსე. ეს, რა თქმა უნდა ხუმრობით. რეალობა კი ის გახლავთ, რომ ამგვარი მენტალიტეტისა და კლიშეების დაძლევა ადვილი არ არის, მაგრამ აუცილებელია. საიმედო ძვრებს ჩვენს ცხოვრებაში პირადად მე ვამჩნევ.

ამის მიუხედავად, ჩვენს პრესასა თუ ტელევიზიაში ჟურნალისტებისაგან, მეცნიერებისა და კულტურის ცნობილი მუშაკებისაგან და ხელისუფლების წარმომადგენლებისგანაც კი არც თუ იშვიათად ისმის არამართლმადიდებელთა მიმართ შეურაცხმყოფელი გამოთქმები. მაგალითად, ჩვენ, სახარების რწმენით მონათლულ ქრისტიანებს, გვეძახიან სექტანტებს და, როგორც უკვე მოისმინეთ ბატონ პაატა ზაქარეიშვილისა და ბატონ სოზარ სუბელიანის სიტყვებში, ჩვენს თანამორწმუნეებს სკოლებში ზოგჯერ რელიგიისა და კულტურის სწავლების უფლებას ართმევენ. სკოლებში ადგილი აქვს, აგრეთვე, ისეთი ღონისძიებების მოწყობას, რაც მიუღებელია განათლების ცივილიზებული სისტემისათვის. რამდენიმე თვის წინ მომიტანეს აფიშა, რომელიც ახმეტის რაიონის სოფ. ზემო ხოდაშენის მოსწავლეებს, მასწავლებლებსა და ფართო საზოგადოებრიობას ეპატიჟებოდა იმის გასარკვევად, თუ რა არის სექტანტობა და რომელი რელიგიაა ჭეშმარიტი. სხდომას სასულიერო პირები გაუძღვებიანო, - აღნიშნული იყო აფიშაზე. წარმოიდგინეთ, რა შედეგი შეიძლება მოჰყვეს ამგვარი ღონისძიების სკოლაში მოწყობას, იმ სკოლაში, სადაც გვერდი-გვერდ სწავლობენ სხვადასხვა კონფესიის მოსწავლეები.

ასეთი ფაქტების შემდეგ აღარც გვიკვირს, რომ საზოგადოების გარკვეულ ნაწილს ეკლესიის მრწამსისა და პოზიციის შესახებ მცდარი წარმოდგენა აქვს და ვერ დაუჯერებია, რომ ჩევნც ჩვეულებრივი ადამიანები და სრულფასოვანი მოქალაქეები ვართ.

ღრმად ვარ დარწმუნებული, რომ ეს და მსგავსი შეხვედრები საზოგადოებაში ჯანსაღი ტენდენციების დასანერგად აუცილებელია და ნაყოფსაც გამოიღებს.

ნუგზარ პაპუაშვილი. ვეთანხმები აზრს, გამოთქმულს ბატონ მალხაზ სონღულაშვილის მიერ, რომ განხილული პრობლემების თავი და თავი არის უმეცრება ანუ, შერბილებულად რომ ვთქვათ, ხელისუფლების, ადმინისტრაციისა და განათლების სისტემის წარმომადგენელთა დიდი ნაწილის არასაკმარისი კომპეტენცია რელიგიისა და სამართლის საკითხებში. უმეცრება კი ცრუმორწმუნეობის ნოყიერი ნიადაგია და ამ თვალსაზრისით ჩვენ სავალალო ფაქტის წინაშე ვდგავართ.

სიტყვისა და ბეჭდვის თავისუფლებამ გამოააშკარავა, რომ სარწმუნოების, და ეკლესიის საკითხებზე ბევრს მცდარი და უკუღმართი წარმოდგენა აქვს. „ბევრში“ არა ერთი და ორი მღვდელი თუ მონაზონი იგულისხმება. ისინი ხშირად პრესასა და ეთერში „ჭეშმარიტი სარწმუნოების“ იარლიყით პროპაგანდას უწევენ უცნაურ და ანტისაზოგადოებრივ აზრებს და ამ „აზრებს“ მართლმადიდებლობად ასაღებენ. საზოგადოების უმრავლესობას მათი სჯერა, რასაც სავალალო შედეგებამდე მივყავართ. იქმნება შთაბეჭდილება, რომ მართლმადიდებლობა არის ის, რასაც ობსკურანატიზმს ეძახიან - ბნელეთის მოციქულობა, უკულტურობა, უსწავლელობა და კიდევ სხვა, რაც ბრბოს ძალიან მოსწონს და ადვილად ითვისებს. ცრურწმენებია, მაგალითად, ერის (ნაციის) და ეკლესიის გაიგივება („ქართველი ერი და საქართველოს ეკლესია ერთი და იგივეა!“); ხატებისადმი ისეთი ძალის მიწერა, რაც თურმე ურწმუნოთა ქვეყანაში ქრება, თბილისის რიყეზე ისეთი მადლის აღმოჩენა, რომელსაც რომის პაპის ფეხი წაბილწავს; კათოლიკების წირვაზე მისვლის დაუშვებლობა საკითხავების და საგალობლების მოსმენის მიზნითაც კი და ა. შ. იმის მიუხედავად, რომ ეს მოტივები პატრისტიკისათვის უცხოა, ჭეშმარიტ მართლმადიდებლობად ცხადდება და წარმატებითაც. ამას არა მხოლოდ საზოგადოება შეჰყავს შეცდომაში, არამედ (და ეს ყველაზე სავალალოა) ინტელექტუალურად მოაზროვნე ადამიანების თვალში მართლმადიდებლობას და ეკლესიებს უტეხს სახელს და ამზადებს ნოყიერ ნიადაგს ათეიზმისათვის.

ბატონმა სოზარ სუბელიანმა გაიხსენა, რელიგიური ექსტრემისტები თუ როგორ სპეკულირებენ იოანე ოქროპირის გამონათქვამით ქუჩაში მდგომი ღვთისმგმობელისათვის კომბლის ჩარტყმის აუცილებლობის შესახებ.

ისინი ივიწყებენ, რომ ამ წმიდა მამას წარმართებთანაც კი ჰქონდა პირადი კონტაქტები, მეგობრობა და სიყვარული.

ამგვარმა ცნობიერებამ, რომელმაც მიტინგებზე, შიმშილობის აქციებს, თუ საპროტესტო მარხვებზე (!) იჯეჯილა, საეკლესიო იერარქიისა და ხელისუფლების მაღალ ეშელონებზეც იქონია გავლენა და გაიმარჯვა კიდეც. ამის მაგალითებია, სხვათა შორის, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ეკუმენური საბჭოდან გამოსვლა, ამერიკაში დაგეგმილი გამოფენის ჩაშლა, პაპის ვიზიტთან დაკავშირებული ინსტრუქციები და ა. შ.

ქუჩის ცნობიერება ჩვენში ლამის სახელმწიფო პოლიტიკად იქცა. განათლებისა და ადმინისტრაციის ჩინოვნიკები, როგორც წესი, სახელმწიფო პოლიტიკის ერთგული მსახურები არიან და სჯერათ, მაგალითად, თუ ისინი არამართლმადიდებელს „რელიგიის და კულტურის“ მასწავლებლობას არამართლმადიდებლობის გამო ჩამოართმევენ, თუ მოსწავლეთა თვალწინ მოაწყობენ თათბირს თემაზე, რომელი სარწმუნოებაა ჭეშმარიტი, ხელმძღვანელთა მხრიდან მადლობას და პატივისცემას მოიხვეჭენ.

პირადმა პრაქტიკამ დამარწმუნა, რომ სკოლის დირექტორები და გამგებლები ხშირ შემთხვევაში არც თუ დიდი ხალისით ასრულებენ ადგილობრივი მართლმადიდებელი სასულიერო პირების მითითებებს, მაგრამ ეჭვი არ ეპარებათ, რომ ასეა საჭირო, სახელმწიფოს ასეთი კურსი აქვს აღებული. ეს მითითებები კი ბევრწილად წინააღმდეგობაშია საქართველოს განათლების ზოგად კონცეფციასთან და დემოკრატიული საზოგადოების ელემენტარულ ნორმებთანაც კი.

ვფიქრობ, საჭიროა ამ მიმართებით საგანმანათლებლო ღონისძიებათა დაგეგმვა და ჩატარება.

თეიმურაზ ფანჯიკიძე. ამ დარბაზში ძირითადად თანამოაზრეები შეიკრიბნენ, ქვეყანაში რელიგიის სრული თავისუფლების მომხრეები, რომელთა რიცხვსაც მეც მივეკუთვნები, მაგრამ, ალბათ აჯობებდა განსხვავებული და დაპირისპირებული აზრებიც მოგვესმინა, მათი არგუმენტები სათანადოდ გაგვეანალიზებინა, რამდენადაც ვიცი, ეს ძალზე საფუძვლიანი საბუთებია, რომელთათვისაც ანგარიშის გაწევა აუცილებელია, სხვაგვარად რაიმე დიალოგზე ლაპარაკიც კი ზედმეტია.

დაპირისპირებული არგუმენტებიდან, რომელსაც მართლმადიდებელი სამღვდელოება და მათი მრევლის დიდი ნაწილი აყენებს, ძალზე მნიშვნელოვანია მოთხოვნა, სათანადოდ შევაფასოთ ეკლესიის როლი საქართველოს ისტორიაში. ამის აღნიშვნა, თუ რა როლი შეასრულა მართლმადიდებლობამ ჩვენს ფიზიკურ თუ სულიერ გადარჩენაში. და მეორე, არანაკლებ საყურადღებოა საკითხი, თუ რისი გაკეთება შეუძლია მართლმადიდებელ ეკლესიას დღევანდელი სახელმწიფოებრიობის ჩამოყალიბებასა და განმტკიცებაში.

როდესაც ჩვენში რელიგიის მდგომარეობაზე მსჯელობენ ხშირად პარალელებს ავლებენ რელიგიის მდგომარეობაზე ამერიკასთან, საფრანგეთთან, გერმანიასთან თუ სხვა განვითარებულ ქვეყნებთან და იქაური გამოცდილებით ცდილობენ აქაური ვითარების ახსნას და გადაწყვეტას. სამწუხაროდ, ასეთ ადამიანებს ხშირად ავიწყდებათ, თუ როგორ გარემოცვაში ვცხოვრობთ, ავიწყდებათ, რომ ჩვენი სახელმწიფოებრიობა ჯერ კიდევ სუსტი და ჩამოუყალიბებელია, ხოლო საზღვრები მოშლილი და საქართველოს ზოგ კუთხეზე კი ჩვენი სახელმწიფოს იურისდიქცია არ ვრცელდება. ასეთ პირობებში მაგალითების მოტანა დალაგებული, უპრობლემო ქვეყნების ცხოვრებიდან და მის მიხედვით დასკვნების გამოტანა, ცხადია, ჩვენ არ გამოგვადგება.

მას შემდეგ, რაც ჩვენ უარი ვთქვით კომუნისტურ მსოფლმხედველობაზე და რელიგიურ ორგანიზაციებს თავისი რჯულთმოძღვრების ღიად ქადაგების საშუალება მიეცათ, რელიგიური კონფესიების საქმიანობა დაემსგავსა დიდ სპორტულ მარათონს, რომლის მიზანია, რაც შეიძლება მეტი მორწმუნის მოპოვება, გავლენის სფეროს გაფართოება, რასაც მატერიალური შესაძლებლობების გაზრდაც მოჰყვება. ასეთი მისწრაფება ბუნებრივია, რადგან რელიგიურ ორგანიზაციათა უმრავლესობა პროზელიტიზმში ხედავს თავისი არსებობის აზრს.

როგორი იყო ამ დიდი მარათონის სასტარტო ვითარება? რასაკვირველია, იგი ყველასთვის ერთი და იგივე როდი იყო. რადგან, ერთი მხრივ, იყო რელიგიური ორგანიზაციები, რომელთა უკანაც მძლავრი რელიგიური ცენტრები იდგა (ძირითადად, საზღვრებს მიღმა) ხალხის გადმობირების დიდი გამოცდილებით და დიდი მატერიალური საშუალებებით, მეორე მხრივ კი - ქართული მართლმადიდებელი ეკლესია, ჯერ რუსული სამოდერჟავიეს და რუსული მართლმადიდებელი ეკლესიისაგან დაწიხლული, ხოლო შემდეგ კომუნისტების ბატონობისაგან დათრგუნული.

როდესაც უცხო შენს სახლში შემოვა და შენი სულიერი შვილების ხელახლა მოქცევას დაიწყებს და თავის სარწმუნოებაზე გადაყვანას დააპირებს, ამას წინათ რელიგიური ხელყოფა ერქვა და იგი მკაცრადაც ისჯებოდა. მაგრამ ახლა, მესმის, სხვა ვითარებაა. დღეს ადამიანის უფლებების (მათ შორის რელიგიური თავისუფლების) დაცვის, მისი ცხოვრებაში განხორციელების დროა და ამიტომ სხვა კონფესიის მორწმუნის გადმობირება დასჯადი აღარ არის, მაგრამ ეს ჩვენი ტრადიციული მრავალსაუკუნოვანი ეკლესიისათვის ძნელი ასატანი და მიუღებელია.

არის სხვა მნიშვნელოვანი საკითხიც, თუ რამდენად ერთგულნი არიან ეს „უცხო“ კონფესიები საქართველოსათვის. წინათ, კომუნისტების ბატონების დროს, საბჭოთა სახელმწიფოს ჰქონდა ერთი დაუწერელი კანონი, რომლის ძალითაც იგი ცდილობდა ხელი შეეწყო ისეთი რელიგიური კონფესიისათვის, რომელიც ამ ქვეყანაში იწყებოდა და ამავე ქვეყანაში მთავრდებოდა. უფრო სწორად მისი ცენტრიც ამავე ქვეყანაში იყო. სხვა შემთხვევაში შიშობდნენ, რომ ის კონფესიები, ვისაც ცენტრი საზღვარგარეთ ჰქონდა სხვათა ინტერესებისათვის იქნებოდა გამოყენებული, ისევე როგორც საბჭოთა კომუნისტები იყენებდნენ სხვა ქვეყნებში არსებულ კომუნისტური პარტიებს თავისი სახელმწიფო ინტერესებისათვის.

ასეთი საფრთხე მართლაც რეალურია, რადგან ბუნებრივად არსებობს შიში, რომ ის ადამიანები, რომლებიც ჩვენს ქვეყანაში ცხოვრობენ, მაგრამ სხვა სარწმუნოებას აღიარებენ, რომელთა ცენტრები ჩვენი საზღვრების მიღმა მდებარეობს, იქნებიან კი ჩვენი ქვეყნის პატრიოტები?

რაც ზემოთ ვთქვით, ეს მხოლოდ ერთი მხარეა იმისა, რაც გვაწუხებს. მეორე მხარე, რაც არ შეიძლება არ ახსენო, არის მართლმადიდებელი ეკლესიის მიერ ბოლო ხანს შეუწყნარებლობის მძაფრი გამოვლინება. რასაკვირველია, ეს ყველაზე არ ვრცელდება, მაგრამ ამას აშკარად აკეთებს მართლმადიდებელი სასულიერო პირების ერთი ნაწილი. სამწუხაროდ, ისინიიმათ, ვინ კი ოდნავ მაინც განსხვავდება ორთოდოქსული მოძღვრებისაგან სექტანტებსა და ეშმაკეულს უწოდებენ.

მართლმადიდებელი ეკლესიის ეს აგრესიული ნაწილი ცდილობს თავისი გავლენა განამტკიცოს ყველა სფეროში. განსაკუთრებით - განათლებაში. შეიტანოს სკოლებში დიდი ხნის წინ აკრძალული საღმრთო სჯული. კონტროლი გაუწიოს ბიოლოგიის, ფიზიკის, ისტორიის სწავლებას. ზოგ შემთხვევაში კი გაათეთროს ისტორიის ბევრი შავი ფურცელიც.

ასეთი დამოკიდებულებით მართლმადიდებელთა ამ აგრესიულმა ნაწილმა დააფრთხო ინტელიგენცია. მისდამი მტრულად განაწყო სხვა რელიგიური კონფესიები, რომლებიც პირდაპირ აცხადებენ: „თუ მართლმადიდებელი ეკლესია საქართველოს ტერიტორიაზე იქნება ყველას მიმართ ისეთი შეურიგებელი, როგორიც ახლა არის (უმეტესად იგულისხმება არატრადიციული დენომინაციები. თ. ფ.)“ იგი დაბადებს საშინელ ოპოზიციასაც, რომელიც, საბოლოო ჯამში, წალეკავს კიდეც მას. მაგრამ, იმ შემთხვევაში, თუკი ისინი, საკითხს ასე დააყენებენ, რომ ჩვენ ვართ მთავარი რელიგიური ორგანიზაცია საქართველოში, მაგრამ თქვენც გაქვთ არსებობის უფლება ამ ქვეყანაში, ჩვენ მას მხარში ამოვუდგებით“...

ზოგი სპეციალისტი ახლა იმ მოსაზრებისაკენ იხრება, რომ ასეთი მძაფრი შეუწყნარებლობის გამოვლინება სხვა კონფესიების მიმართ სამღვდელოების ერთი ნაწილის მიერ რუსული მართლმადიდებელი ეკლესიის გავლენით ახსნას. ამ მხრივ, მაგალითად, რომის პაპის ვიზიტს ასახელებენ საქართველოში. მართლაც, ჩვენი სამღვდელოების ერთი ნაწილის დამოკიდებულება ამ ვიზიტისადმი, საოცრად ჰგავდა იმ გახმაურებულ წერილს, რომელიც 100-მა რუსმა ეპისკოპოსმა გაუგზავნა რუსეთის პატრიარქს, სადაც კათოლიციზმი ეშმაკისეულ მოვლენად არის გამოცხადებული.

ასეთმა მტრულმა დამოკიდებულებამ სხვათა მიმართ, შექმნა წარმოდგენა მართლმადიდებლობაზე, როგორც სექტაზე, რომელიც თავის თავში არის ჩაკეტილი და არავისთან დიალოგზე არ მიდის.

შემწყნარებლობა ყოველთვის იყო ჩვენი ხალხისთვის დამახასიათებელი, ამას მთელი ჩვენი ისტორია მოწმობს. საქართველოში შესანიშნავად გრძნობდნენ თავს სხვა ეროვნების და სხვა სარწმუნოების წარმომადგენლები მუსლიმანები, იუდეველები, გრიგორიანელები, კათოლიკები...

ჩვენი ახლანდელი იდეალიც, რასაკვირველია, დემოკრატული და ტოლერანტული უნდა იყოს. ადამიანს უნდა ჰქონდეს საშუალება, რომ აირჩიოს მისთვის სასურველი რელიგია თავისი სულისა და გონების კარნახით. მაგრამ აქამდე ჯერ კიდევ უნდა მივიდეთ. ყველას მოქმედების თანაბარი შესაძლებობები უნდა მიეცეს. დღევანდელმა გაჭირვებამ და მატერიალურმა სიდუხჭირემ ხელი არ უნდა აგვაღებინოს ჩვენს მამაპაპურ სარწმუნოებაზე, რომელზეც დამყარებულია ჩვენი ხალხის კულტურა, ტრადიციები და წესჩვეულებანი.

როგორც ვხედავთ, დასმული პრობლემა რთულია, მას ორი მხარე გააჩნია და მის გადასაწყვეტად ორივე მხარის გათვალისწინება არის აუცილებელი.

რამაზ საყვარელიძე. ყველანი ვხედავთ, რომ საქართველოში სულ უფრო ძლიერდება დემოკრატიასთან შეუთავსებელი რელიგიური შეუწყნარებლობა. იკვეთება ისიც, რომ რელიგიურ უმცირესობათა მიმართ შეუწყნარებელი ხდება არამარტო ეკლესია და ხელისუფლება, არამედ ხალხი. მე მინდა ამ ასპექტზე შევჩერდე, რადგან ხალხის დემოკრატიზაცია, თუ მასში ძალის გამოყენების იმპულსმა გაიღვიძა, უფრო ძნელია, ვიდრე ხელისუფლებისა. ამიტომ, გამოსავალიც უფრო რთული მოსაძებნია.

ერთ-ერთ გამოსავლად აქ მიიჩნიეს ხალხში გასვლა და იმის ახსნა, რომ რელიგიური შეუწყნარებლობა ცუდია. ეს გმირული საქმე იქნება, მაგრამ, ალბათ, უშედეგო - არც არასამთავრობო სექტორს და არც მას მედიას ამჟამად ხალხის წარმართვის ძალა არა აქვს. თანაც ზუსტად არის გასარკვევი, ამ ბრძოლაში ვისგან შეიქმნება მტრის ხატი. თუ სამოქალაქო საზოგადოება დაუპირისპირდება მთელ ეკლესიას, ეკლესიაც დაუპირისპირდება სამოქალაქო საზოგადოებას. სავარაუდოა, რომ ამ დაპირისპირებაში დამარცხდება სამოქალაქო საზოგადოება, რაც საზიანო იქნება ქვეყნისთვის. მეორე მხრივ, თუ დავუშვებთ, რომ დამარცხდება ეკლესია, ესეც ქვეყნის მარცხია ბევრი მიზეზის გამო. ამდენად, დემოკრატიისთვის სამოქალაქო საზოგადოების ბრძოლის სამიზნე ზუსტად თუ არ გაირკვა, ეს ბრძოლა შეიძლება ყველა შემთხვევაში მარცხიანი აღმოჩნდეს.

პოლიტიკურ, რელიგიურ, ეთნიკურ თუ სხვა სახის განწყობას აყოლილი ხალხი გვაგონებს ჰიპნოტიზირებულ ადამიანს (მეპატიება ფსიქოლოგიური ანალოგია), რომელსაც მხოლოდ იმის ხმა ესმის, ვისაც ენდობა. რელიგიის საკითხში ხალხი ეკლესიას ენდობა და ეკლესიას უსმენს. ამიტომ, ხალხის რელიგიური შემწყნარებლობის გაღვიძების ერთადერთ გზად რჩება, რომ ეკლესიამ მოუწოდოს მას რელიგიური შემწყნარებლობისკენ - სხვის მოწოდებას ხალხი ყურს არ დაუგდებს. თუ გვსურს რეალურ შედეგებს მივაღწიოთ, დემოკრატიული ღირებულებების ერთგულმა სამოქალაქო საზოგადოებამ საეკლესიო სივრცეში ამ ღირებულებათა ბედის თაობაზე დიალოგი უნდა დაიწყოს საქართველოს საპატრიარქოსთან ისევე, როგორც ხელისუფლების სხვდასხვა შტოსთან აქვს ხოლმე დიალოგი საჭიროების შემთხვევაში. ასეთ დიალოგს ქვეყნისთვის რამდენიმე მნიშვნელოვანი ფუნქცია აქვს. შევეხები ზოგიერთ მათგანს.ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ფუნქციაზე ყურადღება გაამახვილა მამუკა არეშიძემ. ჩვენი გეოპოლიტიკური მდებარეობა მარტო ნავთობსადენს არ უხსნის კარს, ის კარს უხსნის ყველა იმ ძალას, რომელიც იარაღითა თუ ფულით ცდილობს გავლენა გააფართოვოს კონტინენტზე. პოლიტიკური ინტერესის მქონე ამ ძალებს შორის ბევრს რელიგიური მიმდინარეობის სახე აქვს (როგორც ისლამურ ფუნდამენტალიზმს, ასევე სლავურ მესიანიზმს). მათი გაძლიერება საქართველოში, რა თქმა უნდა, არაა სასურველი, მაგრამ ბრძოლა ცეცხლითა და მახვილით არც გვინდა და, სიმართლე რომ ვთქვათ, არც შეგვიძლია. ერთადერთი, რაც შეიძლება დავუპირისპიროთ რელიგიით შენიღბულ ძალებს, არის ქართული ეკლესია, რომელიც შესძლებს არ დაუთმოს მრევლი სხვას. აქ ეკლესიის და ქვეყნის ინტერესები ერთმანეთს ემთხვევა - ძლიერი ეკლესია პოლიტიკურად აუცილებელია ქვეყნისთვის. ამავე დროს, პოლიტიკურად ძალზე მნიშვნელოვანია, რომ ქართულმა ეკლესიამ ის კურსი აიღოს, რომელიც მას რუსულ მართლმადიდებლობას დააშორებს (ჯერჯერობით, ეს პრობლემა ძალზე შორსაა გადაჭრისგან). არის თუ არა მზად ეკლესია ამ ამოცანებისთვის?

ეკლესიის დღევანდელი მოღვაწეობის პარადიგმად იქცა სახელმწიფოსა და ხალხისგან ღიად თუ ფარულად იმის კომპენსაციის მოთხოვნა, რაც დაკარგა მან საბჭოთა 70-წლიან პერიოდში. ეს პარადიგმა სავსებით ბუნებრივია, მაგრამ ერთ საფრთხეს შეიცავს - „ჩაგვრის კომპენსაციის“ მოთხოვნა საკუთარი თავისა და სიტუაციის ობიექტურ შეფასებას აჩლუნგებს.

„კომპენსაციის“ პარადიგმიდან, ბუნებრივია, რომ ქართული ეკლესია დღეს, ძირითადად, ზრუნავს საკუთარი სტატუსის ამაღლებაზე, არა იმდენად ხალხის, რამდენადაც ხელისუფლების მენტალიტეტში (რადგან საბჭოთა პერიოდში მას სწორედ ხელისუფლება ზღუდავდა). ეს კურსი ხშირად ჩრდილში აქცევს ხალხზე ზრუნვას. დავაკვირდეთ, ეკლესიის აქტიურობა დღეს უფრო მეტად მაშინ ჩანს, როცა იგი საკანონმდებლო თუ საგანმანათლებლო სისტემებში საკუთარ ადგილს მოითხოვს ხელისუფლებისგან, ვიდრე, მაგალითად, უსახლკაროთა დახმარების საჭიროებისას. სახელისუფლო სტატუსზე ორიენტაციამ მოიტანა სახელისუფლო, ანუ ძალისმიერი მეთოდების სიჭარბე ეკლესიაში, რაც ტოტალურ რელიგიურ შეუწყნარებლობაში შეიძლება გადაიზარდოს. ეს მაშინ, როცა ისტორიულად სწორედ სხვებზე ზრუნვითა და ტოლერანტობით მოიპოვა ქრისტიანობამ თავისი ძალა, როგორც სხვაგან, ასევე საქართველოში. თუ დღეს მართლმადიდებლობისგან სახელმწიფო რელიგია მივიღეთ და არა - სახალხო, ხალხის დიდი ნაწილი იმ რელიგიას მიეკედლება, რომელიც მასზე მეტად იზრუნებს (სიკეთითა თუ მერკანტილური ინტერესით). ეს პროცესი უკვე დაწყებულია. სწორედ, ეკლესიის ორიენტაციამ საკუთარ სტატუსზე გაამრავლა დღეს საქართველოში „სექტები“,რომლებმაც ეკლესიისგან გაჩენილი ვაკუუმი შეუვსეს ადამიანებს. სამწუხაროდ, ეკლესიამ ამ ფაქტიდან თავისი შეცდომები კი არ დაინახა, საზოგადოება დაადანაშაულა შეცდომაში, რაც ლოგიკური იყო მისი დღევანდელი პარადიგმიდან. ამ პარადიგმაში ჩნდება საფრთხე, რომ ეკლესია ადმინისტრაციულად გაძლიერდეს და რელიგიურად დასუსტდეს (ამგვარ პარადოქსს ხშირად ჰქონდა ადგილი ისტორიაში - ინკვიზიციის სიძლიერემ წარმოშვა ევროპული ათეიზმი; ადმინისტრაციულად ძლერი რუსული ეკლესია კომუნისტური ათეიზმის წინაპირობა აღმოჩნდა და სხვა). ამდენად, ეკლესიის დღევანდელი კურსი, რომლის ერთ-ერთ მკაფიო გამოხატულებად იქცა რელიგიური შეუწყნარებლობა, ეკლესიის დასუსტების რისკს შეიცავს, რაც სახიფათოა როგორც ეკლესიისთვის, ისე ქვეყნისთვის.

თუ რელიგიური შემწყნარებლობის პრობლემას ეკლესიასთან დიალოგის საჭიროებიკენ მივყავართ, ხოლო ასეთი დიალოგისთვის ეკლესია დღეს მზად არაა, გასარკვევია მის მიერ არჩეული კურსის ძირითადი მიზეზი. ჩემი აზრით, ეს მიზეზი სოციალურ სფეროშია. გარდამავალმა პერიოდმა მთელი საზოგადოება აამოძრავა, შეიქმნა ახალი სოციალური ნიშები - მაგალითად, პოლიტიკა, ბიზნესი, ჟურნალისტიკა, სადაც ბევრმა ადამიანმა იპოვა თავისი ადგილი. დღეს ახალი, ანუ - გამოუცდელი სოციალური ფენები ყველა ხერხით ცდილობენ გაიმყარონ მოპოვებული სოციალური სტატუსი და ხშირად შეცდომებს უშვებენ. პოლიტიკაში გამოუცდელობამ ბევრი პარტია ჩამოაშორა ხელისუფლებას. ბიზნესში გამოუცდელობამ კომერციას ჩამოაშორა ბევრი ბიზნესმენი.

ახალ სოციალურ ნიშად იქცა ეკლესიაც, სადაც ბევრმა ადამიანმა დღეს საზოგადოებისგან მიიღო ის პატივი, რაც ძნელი მოსაპოვებელია სხვა სფეროებში. მაგრამ ეკლესიაშიც არის ხალხი, რომლებმაც არ იციან დემოკრატიის პირობებში საეკლესიო ცხოვრების თავისებურებანი, რომლებსაც ჰგონიათ, რომ შეუწყნარებლობა ეკლესიის გამარჯვების საწინდარია. შეიძლება, სწორედ, ეკლესიის სოციალურ სტატუსს მოწყურებული და გამოუცდელი ფენა აღმოჩნდეს დღევანდელ კურსში დაშვებული შეცდომების ავტორი, რასაც დიდი შედეგი მოჰყვება. პარტიების შეცდომით კონკრეტული პარტია მიდის არენიდან, პოლიტიკური ინსტიტუტები კი რჩება. ეკლესიის მესვეურთა შეცდომამ შეიძლება რელიგიური ინსტიტუტების ისეთი კატაკლიზმები გამოიწვიოს, რომელიც ქვეყნის ბევრ სხვა სტრუქტურაზე მოახდენს გავლენას. ამიტომ, დაუშვებელია ეკლესიაში მიმდინარე პროცესების გულხელდაკრეფილი ყურება.

ეკლესიის შიგნით უნდა იყვნენ და არიან კიდეც ადამიანები, რომლებიც სოციალური კონიუნქტურით კი არა, ზედროული რელიგიური ღირებულებებით ხელმძღვანელობენ (უპირველესი მაგალითი თვით პატრიარქია). სწორედ ამ ადამიანებმა და დემოკრატიაში უფრო გათვითცნობიერებულმა სამოქალაქო სექტორმა ერთმანეთთან დიალოგში უნდა დაინახონ ეკლესიის პერსპექტივა და ის, რომ შეუწყნარებლობა დამღუპველია ეკლესიისთვისაც და ქვეყნისთვისაც.

პატრიარქმა თავისი მოღვაწეობა ინტელიგენციასთან (საბჭოთა პერიოდის „სამოქალაქო საზოგადოებასთან“) ურთიერთობით დაიწყო, შემდეგ ეს კავშირი შესუსტდა. ამ კავშირის აღდგენა, ეკლესიისთვის საზოგადოებრივი თვალსაზრისის მიწოდება, გზების ერთობლივი ძიება თავისთავად იქნება როგორც ეკლესიის, ის ქვეყნის და ქვეყანაში დემოკრატიის გადარჩენის საწინდარი. ეს სამი მიზანი ერთმანეთს არ უპირისპირდება, თუ რომელიმეს მიღწევა დანარჩენების ხარჯზე არ ხდება. ჭეშმარიტი ქრისტიანისთვის შემწყნარებლობა იმდენად ბუნებრივია, რომ ამ დემოკრატიული ღირებულების გაგება და ეკლესიის მოღვაწეთა ხელით მისი ქვეყანაში დამკვიდრება გადაულახავ პრობლემას არ უნდა წარმოადგენდეს.

ზურაბ კიკნაძე. ვეხმაურები ბ-ნ ნოდარ ლადარიას პირველ თეზისს იმის თაობაზე, რომ ჩვენ უნდა დავუპირისპირდეთ ჩვენს წარსულს. თუ ზერელედ არ განვსჯით, ეს მოთხოვნა არც ისე ოდიოზური მოგვეჩვენება. ისტორია ბორბალი არ არის, რომ წარსულში არსებული მოვლენა, ფაქტი განმეორდეს. ისტორია პროცესია, როგორც მდინარე, რომლის დინებაში ორჯერ ვერ ჩავა კაცი. ვერ განმეორდება იმავე სახით ის ეპოქა, როდესაც ეკლესიას სახელმწიფო სტატუსი ჰქონდა. მათ შორის, ვინც დღეს ეკლესიისთვის სახელმწიფო სტატსუსს მოითხოვს, მონარქისტები არ არიან. არა და, ეკლესიას კონსტანტინე დიდის ეპოქიდან მოყოლებული სხვა გამოცდილება, ვიდრე მონარქიასთან „სიმფონიისა“ არ ჰქონია. მე, როგორც მართლმადიდებელი, არ ვისურვებდი ეკლესიისთვის სახელმწიფო სტატუსს ისევე, როგორც არ ვისურვებდი მენახა ეკლესია მდევნელის როლში. ვინც სახელმწიფო სტატუსს მოითხოვს, მას იმედი აქვს, რომ ეს სტატუსი გადაწყვეტს სექტების პრობლემას. იმედი აქვთ, რომ სახელმწიფოს ძალოვანი ორგანოები დაიცავენ ქრისტიანული თუ არაქრისტიანული სექტების მოძალებისგან ეკლესიას და საზოგადოებას, რომელსაც ეკლესია თავის პოტენციურ მრევლად თვლის, რამდენადაც ტრადიციული აზრით, მართლმადიდებელი წინაპრების შთამომავალი მართლმადიდებელია, როგორც „შუშანიკის მარტვილობაში“ ვკითხულობთ. ასე იყო ძველად, მაგრამ ასეა ახლაც? ინდივიდუალიზმის ეპოქაში, როდესაც პიროვნული არჩევანი წყვეტს ადამიანის ბედს და არაისტორიული განსაზღვრულობა, ძნელია, შევურიგდეთ იმ აზრს, რომ ადამიანის ბედს განსაზღვრავენ მისი წინაპრები, საბოლოო ჯამში, წარსული. ამ აზრით, გავიგე პირველი მომხსენებლის თეზისი წარსულისადმი დაპირისპირების თაობაზე. დღეს არც იმ ტიპის სახელმწიფო არსებობს, რომლის მეთაური ეკლესიის ცხებული იყო, და არც ის საზოგადოება არსებობს, რომელიც თანახმა იქნება მისი ნების გარეშე გადაწყვიტონ მისი კონფესია. არსებობს თავისუფალი არჩევანი, თავისუფალი ნება, და ის ყოფის ყველა სფეროში პოულობს გამოხატულებას. ქართლის მოსახლეობის მოქცევა ქრისტიანობაზე მირიანის ნებამ გადაწყვიტა. ასე იყო წარსულში, ასეთ წარსულს არ შეიძლება არ დაუპირისპირდეს დღევანდელი ადამიანი.

მე გული შემტკივა, როგორც მართლმადიდებელს, რომელიც ეკლესიის შვილად თვლის თავს, ერთი მხრივ, მართლმადიდებელი ეკლესიის ბედზე საქართველოში, თუ ის მდევნელის როლში მოგვევლინება და ამით შეწყვეტს არსებობას, როგორც ქრისტეს ეკლესია, ან ის აივსება პრივილეგიების მოსურნე იმ ადამიანებით, რომლებსაც უფრო დაწინაურებაზე ფიქრი ამოძრავებთ, ვიდრე რწმენა, და მეორე მხრივ, სინდისის თავისუფლების ბედზე საქართველოში, თუკი დევნილნი აღმოჩნდებიან განსხვავებული კონფესიის მოქალაქენი ან ჯგუფები, სექტას დავარქმევთ მათ თუ რელიგიურ ორგანიზაციას. მართლმადიდებელი ეკლესია ვერ გაიმართლებს თავს იმით, რომ ის ტრადიციული ეკლესიაა, რომ ის ქართველი ერის კულტურული ეთნოგენეზის საფუძველია, რომ ის შეურყვნელად და სრულად შეიცავს ქრისტიანულ დოგმატებს, მოძღვრებას, როგორც ის შემუშავდა შვიდ მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე. მსოფლიო ერთიანი ეკლესიის სქიზმა, გათიშულობა მტკივნეული პრობლემაა, მაგრამ ის ისტორიული რეალობაა, რომელიც არ უნდა გახდეს საზოგადოებრივი განხეთქილების მიზეზი ისეთ პატარა ქვეყანაში, როგორიც საქართველოა.

ბ-ნმა რამაზ საყვარელიძემ ასე დასვა საკითხი: ვინ არის დასაცავი, სხვა არამართლმადიდებელი კონფესიები თუ თავად მართლმადიდებელი ეკლესია? ღირს ამაზე დაფიქრება. ეს არ უნდა იყოს პარადოქსი. მართლმადიდებელი ეკლესიის პრესტიჟი და ავტორიტეტი დიდად არის დამოკიდებული იმაზე, თუ როგორ პოზიციას დაიჭერს იგი არამართლმადიდებელი კონფესიების მიმართ, რამდენად შემწყნარებელი იქნება იგი, ცხადია, მოძღვრების შეუბღალავად, რაიმე დათმობის გარეშე. ეკუმენური მოძრაობა არ მოითხოვს ეკლესიებისგან მათ ნიველირებას და გაერთმნიშვნელიანებას, არამედ დგომას იმ საერთო პოზიციაზე, რასაც თითოეული კონფესია აღიარებს, როგორც ფუნდამენტს. ეს დავიწყებული იქნა ანტიეკუმენური ისტერიის პერიოდში, რომელიც დღესაც გრძელდება.

საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია, როგორც ხანგრძლივი და მდიდარი ტრადიციის მქონე, პასუხისმგებელია ქვეყანაში კონფესიური ზავისათვის, რომ საქართველოში არ მოხდეს „ცივილიზაციათა დაჯახება“, არამედ იყოს მხოლოდ დიალოგი, ურთიერთგაგება და ურთიერთპატივისცემა.

ბ-ნმა ლევან აბაშიძემ ილაპარაკა ეკლესიის ენის თაობაზე. ესეც საჭირბოროტო საკითხია. მართლმადიდებელმა ეკლესიამ დაკარგა საზოგადოებასთან სალაპარაკო ენა. დღეს ანაქრონიზმია იმავე ენაზე საუბარი, ქადაგება, რა ენაზედაც წმ. ბასილი დიდი ან წმ. იოანე ოქროპირი თავიანთ მრევლს მიმართავდნენ კესარიაში თუ ანტიოქიაში. ვლაპარაკობ ჭეშმარიტებათა გამოხატვის ენაზე, რომელიც უსათუოდ უნდა შეიცვალოს, რადგან რეალობა კარდინალურად შეცვლილია. ძველი ენა (არ ვგულისხმობ ვერბალურ ენას) არ ესმის საზოგადოებას, როგორც არ ესმის მრევლის აბსოლუტურ უმრავლესობას საღვთისმსახურო ენა (ვგულისხმობ ვერბალურ ენას), ისევე, როგორც არ ესმის საზოგადოებას კალენდრის ძველი, ასტრონომიულად ჩამორჩენილი სტილი. შვიდი მსოფლიო კრების შემდეგ, როცა დოგმატები იქმნებოდა, ბევრი რამ შეიცვალა, მაგრამ ეკლესიას არ გამოუხატავს თავისი პოზიცია, არ მოუცია ახალი რეალობის დოქტრინალური თუ დოგმატური შეფასება. ბევრი საკითხი ღიად არის დარჩენილი და საზოგადოებამ არ იცის ეკლესიის ოფიციალური აზრი. ეკლესიას არ გამოუთქვამს თავისი აზრი საერო კულტურაზე, ხელოვნებაზე, ეროვნულ პრობლემაზე, თუნდაც საერო სახელმწიფოზე, როგორსაც დღეს ვაშენებთ ჩვენ, ბევრ ისეთ მოვლენაზე თუ რეალიაზე, რომლებიც დღეს ჩვენი ყოფის ინტეგრალური ნაწილია.

მეორე მხრივ, საზოგადოებამაც დაკარგა ეკლესიის გაგება. საზოგადოება საეკლესიო პრობლემებს საერო თვალსაზრისით უყურებს და აფასებს. ეკლესიის მოღვაწეობა უნდა შეფასდეს იმანენტური პოზიციიდან და მხოლოდ მაშინ გავიგებთ, რამდენად ეთანხმება მისი სიტყვა (მოძღვრება) და საქმე ერთმანეთს. საზოგადოებას ამის გარჩევა არ შეუძლია, რადგან სრულ დოქტრინალურ უმეცრებაში იმყოფება. მას არ შეუძლია განსაჯოს, სად არის ეკლესიის ჭეშმარიტი ხმა, რომელი საეკლესიო პირი გამოხატავს ეკლესიის აზრს, ჭეშმარიტებას. ამავე უმეცრების ან რელიგიური შეგნების დაქვეითების გამოა, რომ მას არ შეუძლია გაარჩიოს, რა არის დოგმატური ეკლესიაში და რა არ არის დოგმატური ანუ მხოლოდ ჩვეულებითი და წარმავალი, რომელიც შეიძლება დაექვემდებაროს რეფორმას.

აუცილებელია ინტერკონფესიური დიალოგი მშვიდობიანი თანაარსებობისათვის ერთ ქვეყანაში, რომელიც შეიძლება მრავალკონფესიური მსოფლიოს ხატს წარმოადგენდეს. ასეთი ქვეყანა კი საქართველოა ტრადიციულად და ასეთად გადავა ოცდამეერთე საუკუნეში. დიალოგის დაწყება და წარმართვა საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ უნდა იტვირთოს, რადგან ქრისტიანულ კონფესიებს შორის იგი ყველაზე სრულად და შეურყვნელად ინახავს ჭეშმარიტებებს. მისი თვალსაწიერი ამიტომაც ყველაზე უფრო ფართეა და ამის გამო ტოლერანტობის მეტი ძალა უნდა ჰქონდეს, რასაც სექტები მოკლებული არიან.

მაგრამ არანაკლებ მნიშვნელოვანია დიალოგი მართლმადიდებელ ეკლესიასა და საზოგადოების ელიტას შორის. ამ დიალოგისთვის მომზადებაა საჭირო ორივე მხრიდან, ორივე უნდა განიმსჭვალოს ერთურთის მოთხოვნებითა და საჭიროებებით. სხვა საშუალება დაახლოებისთვის არ არსებობს. ეკლესიას ესაჭიროება შეგნებული, ფაროთ თვალსაწიერის მქონე მრევლი, ადამიანები, რომლებიც თავისუფალი არჩევანით მივლენ ეკლესიაში.

აუცილებელია რელიგიის კანონი, რომელსაც ასე ვნატრობთ? ეს კანონი აღზრდის ადამიანს შეგნებულ, შემწყნარებელ მოქალაქედ? თუ მას მხოლოდ პრევენტული ან პენიტენციალური ფუნქცია აქვს? თუკი არსებობს კანონი, გაჩნდება დანაშაულიც. დამარბეველი, მდევნელი კონფესიურ სიუცხოვის და შეურიგებლობის ნიადაგზე ყოველთვის უნდა დაისაჯოს. ეს სისხლის სამართლის საქმე იქნება, რელიგია აქ არაფერ შუაშია. არ არის საკმარისი საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლი, სადაც შავით თეთრზეა დაწერილი: „... აცხადებს რწმენისა და აღმსარებლობის სრულ თავისუფლებას“?

„კონფესიური ზავი“ საქართველოში გადამწყვეტად არის დაკავშირებული საზოგადოების შეგნებასთან. სანამ სხვა კონფესიის სხვაობა აღქმულია და შეფასებული, როგორც „უცხო“ და, აქედან გამომდინარე, „მტრული“, ზავი არ იქნება. ბ-ნმა ემილმა აქ ახსენა მართლმადიდებელი კულტურის ქვეყნები, სადაც კონფესიური უთანხმოება თუ ომია გაჩაღებული. ეს ბიზანტიური მემკვიდრეობაა. ისევე, როგორც ბიზანტიაში, ჩვენშიც მოსახლეობა ზედმეტად პოლიტიზებულია, კონფესიური შეურიგებლობა პოლიტიზების ერთი სახეა. ეს ბიზანტიური მენტალიტეტია, რომლისგანაც გათავისფლებაში კანონი, რაც უნდა სრულყოფილი იყოს იგი, უძლურია.

გია ნოდია

თუ შევაჯამებთ ამ ბროშურაში შესულ მასალებს, ძნელია არ გავაკეთოთ მარტივი დასკვნა: ერთი მხრივ, ტრადიციულად გაბატონებული მართლადიდებელი ეკლესიის, მეორე მხრივ კი რელიგიური უმცირესობების ადგილის პოვნა ახალ და ერთობ ნედლ ქართულ დემოკრატიაში ამ უკანასკნელის ერთ-ერთ ყველაზე მტკივნეულ პრობლემად ქცეულა. ყალიბდება ან უკვე ჩამოყალიბდა აშკარა და გამოკვეთილი კონფლიქტი: ერთ მხარეს დგას მართლმადიდებელი ეკლესიის ხელმძღვანელობა და საზოგადოების ის ნაწილი, რომელიც მოითხოვს ამა თუ იმ ფორმით მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის სახელმწიფოებრივი სტატუსის მინიჭებას და რელიგიური უმცირესობების უფლებების შეზღუდვას (პირობითად მათ შეიძლება ქართველი „კლერიკალისტები“ ან „ფუნდამენტალისტები“ დავარქვათ, თუმცა ორივე ამ ტერმინის მიყენება ჩვენი სიტუაციისთვის შეიძლება საკამათო იყოს); მათი მოწინაამღდეგეები კი ამგვარ პერსპექტივაში დემოკრატიისათვის და, შესაძლოა, საქართველოს მომავლისათვის მომაკვდინებელ საფრთხეს ხედავენ. პირველი ნაწილი ამ ეტაპზე აშკარა უმრავლესობას შეადგენს. მაგრამ პრო-დემოკრატიული უმცირესობა ცდილობს, რაოდენობრივი ჩამორჩენის კომპენსირება დინამიზმით, აქტიურობით, საკუთარი იდეების არტიკულაციის უპირატესი უნარით, და, რაც მთავარია, წინსვლის და პროგრესის, ანუ დასავლეთის იდეებთან წილნაყარობით მოახდინოს. მისი ყველაზე ძლიერი არგუმენტი შემდეგია: თუ საქართველო დემოკრატიის გზით მიდის, მაშინ ის, რასაც „ფუნდამენტალისტები“ მოითხოვენ, აშკარა წინაამღდეგობაში მოდის ამ კურსთან და საქართველოს მომავლის რადიკალურად განსხვავებულ ხედვას გულისხმობს. „კლერიკალისტების“ შედარებით ზომიერ ფრთას უჭირს ამ არგუმენტის აშკარა უგულებელყოფა, და ცდილობს პრობლემა გადაჭრას სიტყვა „მაგრამ“-ის მაგიური ძალის გამოყენებით: „დემოკრატიას და ადამიანის უფლებებს არაფერს ვერჩით, მაგრამ...“ (ეს სოზარ სუბელიანის მოყვანილი ციტატებიდანაც კარგად ჩანს). ზოგადად, პროდასავლურად განწყობილი ხელისუფლება ცდილობს არც მწვადი დაწვას, არც შამფური: მას მაინცდამაინც არ მოსწონს ზეწოლა ეკლესიის მხრიდან, მაგრამ არც ის უნდა, პოპულარულ იდეას დაუპირისპირდეს და პოლიტიკურ ოპონენტებს კოზირი მისცეს ხელში. ხელისუფლების პოზიცია დროის მოგებაა; ამასობაში, საზოგადოებაში დაპირისპირებული პოზიციები სულ უფრო მკვეთრდება.

ეს ჩანს არა მარტო ელიტური საზოგადოებრივი დისკუსიების, არამედ სოციოლოგიური კვლევების დონეზეც. 1997 არნოლდ ბერგშტრასერის ინსტიტუტის (გერმანია) და მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტის მიერ ჩატარებულ გამოკვლევაში გამოკითხულთა 65% დაეთანხმა იმ აზრს, რომ „რწმენამ და რელიგიურმა ღირებულებებმა საზოგადოებისა და სახელმწიფოს ცხოვრების ყველა ასპექტი უნდა განსაზღვროს“. საერთაშორისო სოციოლოგიურ პრაქტიკაში სწორედ ამ შეკითხვით იზომება საზოგადოების მხარდაჭერა რელიგიური ფუნდამენტალიზმისადმი: თუ ამ ტერმინს შეიძლება ასე თუ ისე ზუსტი მნიშვნელობა მივანიჭოთ, ის სხვა არაფერს ნიშნავს, თუ არა რელიგიისა და საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ცხოვრების გამიჯვნაზე უარის თქმას, ამ უკანასკნელის რელიგიისადმი მაქსიმალურ დაქვემდებარებას. ამრიგად, ამ გამოკითხვის მიხედვით საქართველო მზადაა რელიგიური ფუნდამენტალიზმისათვის. საგულისხმოა, რომ ფუნდამენტალიზმის მომხრეთა შორის სტუდენტთა დაახლოებით 70% პროცენტიც აღმოჩნდა, რაც ამ მიმდინარეობის მზარდ პერსპექტივებზე მიანიშნებს.

გამოკითხვის შედეგების ინტერპრეტაცია ყოველთვის სიფრთხილეს მოითხოვს: შეიძლება, კომუნიზმიდან ახლად გამოსულმა და ეკლესიურობას მოწყურებულმა მოსახლეობამ სტანდარტული სოციოლოგიური შეკითხვა სხვაგვარად გაიგოს, ვიდრე უწყვეტ რელიგიურ ტრადიციაში აღზრდილმა რესპოდენტმა. მაგრამ რელიგიის პრობლემათა მზარდი გამწვავება ბოლო ორი წლის მანძილზე მოწმობს, რომ ზემოთგაკეთგაკეთებული ინტერპრეტაცია მთლად უსაფუძვლოდაც ვერ ჩაითვლება.

რელიგიას, განსაზღვრების თანახმად, ადამიანის სულის უღრმეს, უსაკუთრეს ფენებთან აქვს საქმე, ამიტომ საზოგადოებრივი განხეთქილება რელიგიის გარშემო განსაკუთრებით სახიფათოა. სოციალურ მეცნიერებაში ცნობილია, რომ რელიგიური კონფლიქტი უფრო მწვავე და უფრო ძნელი გადასაწყვეტია, ვიდრე სხვა, თუნდაც ეროვნულ ნიადაგზე აღმოცენებული კონფლიქტი. აშკარად ჩანს, რომ აზრთა დაპირისპირება რელიგიის საკითხებზე ჯერჯერობით გამწვავების გზით მიდის და ჩვენ არ ვიცით, რამდენად შორს წაგვიყვანს ეს გამწვავება.

გარკვეული ნიშნების მიხედვით, აქ შეიძლება ანალოგია გავატაროთ ზვიადისტებსა და ანტიზვიადისტებს შორის განხეთქილებასთან. თუმცა გამსახურდიას მომხრეთა შორის უამრავი სხვადასხვაგვარად მოაზროვნე ადამიანი იყო და არის, მასობრივ დონეზე „ზვიადიზმმა“ ერთგვარი ქვაზი-რელიგიური მოძრაობის სახე მიიღო. ორივე შემთხვევაში საქმე შეეხებოდა საქართველოს, როგორც ქვეყნის, რაობის, მისი სამომავლო გეზის სხვადასხვაგვარ ხედვას: ერთმანეთს უპირისპირდებოდა, ერთი მხრივ, საზოგადოების ის ნაწილი, ვინც საქართველოს მომავალს დემოკრატიასთან, პიროვნების უფლებებთან, დასავლურ ღირებულებებთან აკავშირებდა, მეორე მხრივ კი ისინი, ვინც, შეგნებულად თუ შეუგნებლად, საქართველოს ალტერნატიული გზისკენ უბიძგებდა. მაშინაც, თავდაპირველ ეტაპზე მაინც, ერთ მხარეს იდგა საზოგადოების გამოკვეთილი უმრავლესობა, მაგრამ უმცირესობა უფრო დინამიური, განათლებული, შეურიგებელი და „პროგრესის“ იდეებთან წილნაყარობით გულგამაგრებული იყო. შეიძლება ითქვას, რომ ძველი კამათი ახალი ფორმით გრძელდება, თუმცა გუნდების შემადგენლობა რამდენადმე გადახალისდა. ამიტომ სულაც არ იქნება გასაკვირი, თუ ზემოთ დახასიათებული კონფლიქტი მეტი გამწვავების მიმართულებით წავიდეს და საზოგადოებისთვის სულ უფრო ცენტრალური ადგილი დაიკავოს.

იმის თქმა არ მინდა, რომ ეს დაპირისპირებაც მაინცდამაინც სამოქალაქო ომით უნდა დამთავრდეს. ზვიად გამსახურდია ქვეყნის პრეზიდენტი იყო, ხოლო ეკლესია სრულ პოლიტიკურ ძალაუფლებას მაინც არ ითხოვს: მას უნდა განსაკუთრებული პრივილეგიების დაკანონება, მაგრამ არა სრული თეოკრატია აიათოლა ჰომეინის ან თალიბანის სტილში, და ის გადაჭრით არ უპირისპირდება დემოკრატიის პრინციპებს (თუმცა ლოგიკურად, „კლერიკალისტების“ არგუმენტებიდან დემოკრატიის უარყოფაც შეიძლება გამოვიყვანოთ და თეოკრატიის მოთხოვნაც). მოსალოდნელია, არსებული დაპირისპირება რაღაც კომპრომისით დამთავრდეს; დღევანდელი ვითარებაც ერთგვარი გაუფორმებელი კომპრომისია: მართლმადიდებლური ეკლესია უკვე სარგებლობს ფაქტობრივი ქვაზიოფიციალური სტატუსით და მნიშვნელოვანი პრივილეგიებით, აღმასრულებელი ხელისუფლების ბევრი ორგანო (კერძოდ, პოლიცია) თავისი რეალური მოქმედებით ცნობს მართლმადიდებლობას, როგორც სახელმწიფო რელიგიას. მეორე მხრივ, კანონმდებლობის დონეზე ძირითადად (ზოგიერთი გამონაკლისის გარდა) დაცულია რელიგიისა და სახელმწიფოს გამიჯვნის ლიბერალური პრინციპი, რელიგიური უმცირესობები შევიწროვებული არიან, მაგრამ არსებობას ახერხებენ. ნოდარ ლადარიას ტერმინოლოგია რომ გამოვიყენოთ, საქართველოში დღეს, სინამდვილეში, მოქმედებს „ნაწილობრივი სეპარაციის“ მოდელი. მაგრამ არც ერთი მხარე არ არის კმაყოფილი ძალთა ამ თანაფარდობით და მის გადასინჯვას ცდილობს. შეიძლება ითქვას, რომ „კლერიკალისტური“ ძალები შეტევაზე არიან და ცდილობენ, პრინციპულად შეცვალონ საკანონმდებლო გარემო თავიანთ სასარგებლოდ. ლიბერალური ფრთა მზარდ წინაამღდეგობას უწევს მათ და ცდილობს, ეპიზოდური კონტრშეტევებიც განახორციელოს.

იმ პრობლემის გასაგებად, რაც დღეს ჩვენი საზოგადოების წინაშე დგას, ჩემი აზრით სამ ძირითად კითხვას უნდა ვუპასუხოთ (ყველა მათგანი დისკუსიის დროსაც იყო განხილული):

რელიგია და ლიბერალური დემოკრატია. წმინდა თეორიული ნორმატივიზმის დონეზე პირველ კითხვაზე პასუხი მარტივია. ლიბერალური დემოკრატია მოითხოვს რელიგიური და საზოგადოებრივ-პოლიტიკური სფეროს სრულ გამიჯვნას, ანუ რელიგიის კერძო საქმედ ქცევას. სახელმწიფო დაწესებულებები იმართება კონსტიტუციითა და კანონებით, მისი საქმიანობა ინდივიდებისა და სოციალური ჯგუფების რაციონალურ ინტერესთა ურთიერთმორიგებით განისაზღვრება. ყოველი რელიგიური გაერთიანება, „ტრადიციული ეკლესია“ იქნება ეს თუ „სექტა“, სახელმწიფოსთვის ერთ-ერთი კერძო გაერთიანებაა, რომელიც კანონის წინაშე ყველა სხვა გაერთიანების თანასწორია და რომლის არსებობის კანონიერება სხვა არაფერს ემყარება, გარდა მისი წევრების სურვილისა. კონკრეტულ ეკლესიას შეუძლია თავი, ვთქვათ, „ქრისტეს მისტიკურ სხეულად“ მიიჩნიოს, მაგრამ ეს მისი საშინაო საქმეა: სახელმწიფოს მისტიკის საკითხები არ აინტერესებს, მის თვალში ეკლესია ჩვეულებრივი „იურიდიული პირია“.

ეს მიდგომა ერთგვარი ათვლის წერტილია ლიბერალური დემოკრატიისათვის. მაგრამ რეალობა შეიძლება ლიბერალური იდეალისაგან განსხვავდებოდეს კიდეც. სახელმწიფოსა და ეკლესიის აგრესიული სეპარაციის იდეოლოგიური საფუძველი ისტორიულად განმანათლებლური რაციონალიზმი იყო. მთავარი განმანათლებლობის ვარაუდი იმის თაობაზე, რომ მეცნიერების განვითარებასთან და განათლების გავრცელებასთან ერთად რელიგიური რწმენა თანდათან შესუსტდებოდა და გაქრებოდა როგორც წარსულის გადმონაშთი, ფუჭი გამოდგა. რაციონალისტური ინდივიდუალიზმი პასუხს ვერ აძლევს ადამიანისათვის უმნიშვნელოვანეს ყველა შეკითხვას, ასე რომ მრავალ „განათლებულ“ და დემოკრატიულ ქვეყანაში რელიგია მნიშვნელოვან სოციალურ ძალად რჩება და დროთა განმავლობაში შეიძლება გაძლიერდეს კიდეც. ეს კი ნიშნავს, რომ რელიგიურმა ჯგუფებმა შეიძლება საკმაოდ დიდი გავლენა მოახდინონ პოლიტიკურ ცხოვრებაზე. ნოდარ ლადარიამ ეკლესიისა და სახელმწიფოს სრული გამიჯვნის მაგალითად, სრულიად სამართლიანად, ამერიკის შეერთებული შტატები დაასახელა. მაგრამ სწორედ ამ ქვეყანაში, განსაკუთრებით ბოლო სამი ათწლეულის მანძილზე რელიგიისა და სახელმწიფოს მიმართების საკითხები უაღრესად აქტუალურია. კერძოდ, ეს ეხება ისეთ საკითხს, როგორიცაა ლოცვა სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებულ სკოლაში. ზოგიერთ დემოკრატიულ ქვეყანაში (მაგალითად, საბერძნეთი) გაბატონებულ ეკლესიას ოფიციალური სტატუსიც აქვს მიღებული.

დემოკრატიის თეორიაშიც საკამათოდ რჩება საკითხი, თუ მაინც რამდენად მკაცრად უნდა გატარდეს დემოკრატიაში რელიგიისა და სახელმწიფოს გამიჯვნის პრინციპი. მაგრამ ერთი რამ ცხადია: თუნდაც ისტორიულად გაბატონებულ ეკლესიას რაღაც პრივილეგიები მიენიჭოს, ეს წინაამღდეგობაში არ უნდა შევიდეს პიროვნების თავისუფლებისა და კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპებთან. მაგრამ ქართველ „კლერიკალისტთა“ მოთხოვნებს (და რელიგიურ უმცირესობათა შევიწროების ფაქტებს) რომ გადავხედოთ, ისინი სწორედ დემოკრატიის ამ უძირითადეს მოთხოვნებთან შედიან წინაამღდეგობაში. ყველაზე პოპულარული მოთხოვნაა „სექტანტების“ მოქმედების „ალაგმვა“, ხოლო ლამის ყველა რელიგიური ჯგუფი „ანტიქრისტიანულ სექტად“ ცხადდება. მაგრამ, როგორც პაატა ზაქარეიშვილმა შეგვახსენა, „სექტანტი“ იურიდიულ ტერმინად ვერ გამოდგება. რა თქმა უნდა, არსებობს „სექტები“ თუ რელიგიური გაერთიანებები, რომლებიც კანონსაწინაამღდეგო მოქმედებებს სჩადიან, მაგრამ ისინი სწორედ ამ მოქმედებებისათვის უნდა დასაჯონ და არა იმისთვის, რომ მათი დოგმატიკა წინაამღდეგობაში მოდის მართლმადიდებლობასთან. ასევე შეუძლებელია რელიგიური პროზელიტიზმის შეზღუდვა ისე, რომ აშკარა წინაამღდეგობაში არ მოხვიდე სიტყვის თავისუფლების პრინციპთან.

ასევე აშკარად არადემოკრატიულია რელიგიური განათლების პრინციპი, ჩადებული სახელმწიფოსა და მართლმადიდებლურ ეკლესიას შორის შეთანხმების ტექსტში, რომელიც ახლა იხილება და შეიძლება მალე იქცეს საქართველოში ეკლესიის სტატუსის განმსაზღვრელ ძირითად იურიდიულ დოკუმენტად. თავისთავად ის პრინციპი, რომ ხელისუფლება აფინანსებდეს მართლმადიდებლურ განათლებას მრავალკონფესიურ ქვეყანაში, საკმაოდ პრობლემურია: რაკი სახელმწიფოს ბიუჯეტი მოქალაქეებისაგან მიღებული შემოსავლებისაგან შედგება, ებრაელი, მუსლიმანი, კათოლიკე ან ათეისტი ვალდებული გამოდის, დააფინანსოს სკოლაში მართლმადიდებლობის სწავლება. მეორე მხრივ, საღვთო რჯულის სწავლება სკოლაში სავალდებულო საგნის სახით უკვე ადამიანის უფლებების პირდაპირი შელახვაა: იქნებ ოჯახი მას სხვა რელიგიურ ტრადიციაში ზრდის, ან სულაც არ უნდა შვილის რელიგიური აღზრდა?

მოკლედ, წინაამღდეგობა ქართველ „ფუნდამენტალისტთა“ მოთხოვნებსა და დემოკრატიის პრინციპებს შორის აშკარაა. ამას, ფაქტიურად, ოპონენტებიც ვერ უარყოფენ. მათი არგუმენტი სხვაა, და ის აქ გამოთქვა თეიმურაზფანჯიკიძემ (რომელსაც ამავე დროს კარგად ესმის მართლმადიდებელთა შეუწყნარებლობის საფრთხეც): საქართველოში ვერ გადმოვიტანთ „დალაგებული“ დემოკრატიული ქვეყნების პრინციპებს, ჩვენ სხვა მდგომარეობაში ვართ, და ამ სხვა მდგომარეობიდან უნდა ამოვიდეთ. ანუ: დემოკრატიის პრინციპებზე მაღლა ეროვნული ინტერესები უნდა დავაყენოთ.

რელიგია და ეროვნული ინტერესები. ის, რომ დღევანდელი მოძრაობა მართლმადიდებლური რელიგიის ოფიციალური გაბატონებისთვის, ძირითადად, ეროვნული ინტერესების დროშით გამოდის, არც ერთი მხარე არ უარყოფს. სწორედ ამაშია ყველაზე მეტად მემკვიდრეობითობა ზვიადისტ-ანტიზვიადისტების დაპირისპირებასთან: თუ გამსახურდიას „ეროვნულ იდეოლოგიას“ ხშირად აჯამებენ ფორმულით „საქართველო ქართველებისთვის“ (თუმცა ის სიტყვასიტყვით ამას არ ქადაგებდა, მისი შეხედულებების დედააზრს ეს პრინციპი სწორად გამოხატავს), ფუნდამენტალისტური მოძრაობა ამ ფორმულას ცვლის (უფრო სწორად, ნიღბავს) პრინციპით „საქართველო მართლმადიდებლებისთვის“.

ამასთან დაკავშირებით მახსენდება ერთი ირლანდიური ანეკდოტი. ბელფასტის ქუჩაში ღამე მომავალ გამვლელს აჩერებს ნიღბიან-იარაღიანი ტერორისტი და ეკითხება: კათოლიკე ხარ თუ პროტესტანტი? გამვლელი, რომელიც ვერ ხვდება, ვისთანა აქვს საქმე, ცდილობს შარს თავი აარიდოს და პასუხობს, ათეისტი ვარო. თავდამსხმელი ერთი წამით შეცბება, მაგრამ მაინც არ მოეშვება: „კათოლიკე ათეისტი ხარ თუ პროტესტანტი ათეისტი?“. თუმცა ჩვენში მართლმადიდებლობის სახელმწიფო დაკანონების მომხრეთა შორის ბევრი მორწმუნეცაა, ფუნდამენტალისტური მოძრაობის ძირითად ბირთვს მართლმადიდებელი ათეისტები შეადგენენ, რომელთაც წარმოდგენაც კი არა აქვთ, რაშია პრინციპული განხვავება მართლმადიდებლობასა და კათოლიციზმს შორის, მაგრამ ეჭვი არ ეპარებათ, რომ მათი რელიგია ერთადერთი ჭეშმარიტია საქართველოს ტერიტორიაზე.

ამასთან კავშირში მეტად მნიშვნელოვანია ზაზა შათირიშვილის თეზისი „სტალინური მართლმადიდებლობის“ შესახებ. ამ პარადოქსული და გამიზნულად პროვოკაციული სიტყვათშეხამების ძირითადი გამმართლებელი მისთვის ისაა, რომ სწორედ სტალინის დროს (კერძოდ, 1943 წლიდან) მოხდა ეკლესიის ქცევა საბჭოთა პოლიტიკური სისტემის ნაწილად და მისი დაკავშირება ოფიციალურად დაშვებულ ნაციონალიზმთან. მას შეიძლება მოვუძებნოთ სუსტი წერტილები (როგორც ამას აკეთებს კიდეც ლევან აბაშიძე). მე დავამატებდი იმას, რომ რელიგიის ინსტრუმენტალიზაცია ნაციონალიზმის ინტერესებში სრულიადაც არ არის სტალინის გამოგონება, ის ახალი დროის ზოგადი ნიშანია, რადგან მოდერნული ეპოქა ნაციონალიზმის ეპოქაა(ზემოთ ნახსენებ ირლანდიელებს სტალინისგან არ უსწავლიათ). სხვა ამბავია, რომ - ესეც კიდევ ერთი პარადოქსი - ეროვნული იდეის მასობრივი გაბატონება-გავრცელება საქართველოში სწორედ კომუნიზმის დროს და სტალინურ სააზროვნო ფორმებში მოხდა. ამის გამო ქართულ ნაციონალისტურ მართლმადიდებლობას¹ ნამდვილად ატყვია სტალინური სულისკვეთების კვალი. ამის საინტერესო დადასტურებას ახდენს თეიმურაზ ფანჯიკიძე, რომელიც დღევანდელ შიშს „უცხო“ კონფესიების წინაშე ადარებს კომუნისტების დროინდელ მოსაზრებას, რომ „ის კონფესიები, ვისაც ცენტრი საზღვარგარეთ ჰქონდა, სხვათა ინტერესებისთვის იქნებოდა გამოყენებული, ისევე როგორც საბჭოთა კომუნისტები იყენებდნენ სხვა ქვეყნებში აარსებულ კომუნისტურ პარტიებს თავისი სახელმწიფო ინტერესებისათვის“. „უცხო“ და „შპიონი“ აპრიორულად ერთი და იგივეა: ასეთია ამ მართლაც სტალინური მართლმადიდებლობის არსი.

მაგრამ თუნდაც შევეგუოთ ფილეტიზმის ერესს და ჩავთავლოთ, რომ დღევანდელ „მძიმე მდგომარეობაში“ სხვა გზა არა გვაქვს და რელიგია ქვეყნის სამსახურში უნდა ჩავაყენოთ - ესადაგება კი საქართველოს ეროვნულ ინტერესებს ფუნდამენტალისტების პროგრამა? ავთანდილ ჯოხაძე, ჩემი აზრით, დამაჯერებლად ასაბუთებს, რომ სინამდვილე ზუსტად საპირისპიროა. მაგრამ თუ იგი ფუნდამენტალიზმის ხიფათს რეგიონულის სიტუაციის დონეზე აფასებს, მე ქვეყნის საშინაო სიტუაციაზე გავაკეთებ მეტ აქცენტს. ჩვენი ქვაზი-კლერიკალები ხელზე იხვევენ ირლანდიის და საბერძნეთის გამოცდილებას, სადაც რელიგია მართლაც უკიდურესად პოლიტიზირებულია. მაგრამ საბერძნეთში რელიგიური უმცირესობები მოსახლეობის ერთ-ორ პროცენტს თუ აღწევს. რაც შეეხება ირლანდიას, ლამის მთელი საუკუნის მანძილზე მიმდინარე და ჯერ გადაუწყვეტელი კონფლიქტი ჩრდილოეთ ირლანდიაში საუკეთესო მაგალითია იმისა, თუ რამდენად „სასარგებლოა“ ეროვნული ინტერესებისათვის რელიგიურისა და ეროვნულის გაიგივება. მართლმადიდებლობის განსახელმწიფოებრიობას ხშირად ამართლებენ იმაზე მინიშნებით, თითქოს „მართლმადიდებლები ქვეყნის აბსოლუტური უმრავლესობაა“. მაგრამ ეს ელემენტარული ტყუილია. საქართველო ტრადიციულად მრავალკონფესიური ქვეყანაა, და ეთნიკური ქართველების საგრძნობი ნაწილიც (აჭარლები, ქართული ორიენტაციის მესხები) სხვა კონფესიებს განეკუთვნება (თავი რომ დავანებოთ სხვა რელიგიურ უმცირესობებს). დღეს კონფლიქტი ცენტრსა და აჭარას შორის, ფაქტიურად, ავტონომიის ინსტიტუციონალური მხარისა და ასლან აბაშიძის პიროვნების გარშემო ტრიალებს. მართლმადიდებელი ეკლესიის ოფიციალური სტატუსი ნიშნავს აჭარლების „მეორეხარისხოვან ქართველებად“ გამოცხადებას და აჭარაში გაცილებით ღრმა და სერიოზული კონფლიქტისთვის საფუძვლის მომზადებას. აღარ გავიმეორებ, რომ იგი გამოიწვევს არანაკლებ მწვავე კონფლიქტს საზოგადოების ლიბერალურად განწყობილ ნაწილთან და გააძლიერებს ეთნიკურ უმცირესობათა გაუცხოებას.

როგორც ნოდარ ლადარია მოგვიწოდებს, ფრთხილად უნდა მოვეკიდოთ იმ თეზისსაც, რომ ქრისტიანობამ ეროვნება შეგვინარჩუნა. ის სწორია შუა საუკუნეების პერიოდისთვის, როცა ჩვენს უშუალო გარემოცვაში სხვა მართლმადიდებლები არ იყვნენ და ქართველებს მუსლიმანებისაგან სწორედ ქრისტიანობა გამოარჩევდა. მაგრამ იგივე თეზისი ყალბდება რუსეთთან შეერთების შემდეგ: ის, რომ საქართველომ შედარებით უდრტვინველად დათმო თავისი დამოუკიდებლობა (მათ შორის ეკლესიურ სფეროში) ყველაზე მეტად რუსეთის „ერთმორწმუნეობით“ აიხსნება. ეს განსხვავება არა მართლმადიდებლობის არსის, არამედ ისტორიული გარემოებების შედეგია. ეროვნული თვითმყოფადობის შენარჩუნება განსაზღვრების თანახმად არ არის ეკლესიის საქმე: ის ეკლესიურობის მხოლოდ თანმდევი პროდუქტია. რაც გინდა პატრიოტულად ყოფილიყვნენ განწყობილნი ეკლესიის ინდივიდუალური მოღვაწეები, რუსეთთან შეერთების შემდეგ მართლმადიდებლური რწმენა ობიექტურად ეროვნული თვითმყოფადობის დაკარგვის ფაქტორი გახდა. ეროვნულობის შენარჩუნების დასაყრდენი ჩვენში გახდა საერო ნაციონალიზმი, რომელიც თავის საფუძველში დასავლური და დემოკრატიულია (თუმცა ჩვენში მას შემდგომ ძლიერი სტალინური მოტივიც შეერია).

მოკლედ, მიუხედავად იმისა, რომ მართლმადიდებლური ფუნდამენტალიზმის ადეპტები ეროვნულ ინტერესებს იშველიებენ, სინამდვილეში მათი მოთხოვნები ეროვნულ ინტერესებს პირდაპირ უპირისპირდება. შეიძლება ითვას, ჩვენში ჩამოყალიბდა წინაამღდეგობა ეკლესიის კორპორაციულ ინტერესსა და საერთო-ეროვნულ ინტერესს შორის. საქართველოს ეროვნული ინტერესია ეროვნული და სახელმწიფოებრივი მთლიანობის შენარჩუნება, რასაც დემოკრატიული ინსტიტუტების განმტკიცება და, განსაკუთრებით, ეროვნული და კონფესიური შემწყნარებლობის პოლიტიკის გატარება სჭირდება; საქართველოს ინტერესია სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის განმტკიცება, რაც მოითხოვს დასავლეთთან მეტ დაახლოებას რუსეთის გავლენის შესუსტების ხარჯზე (ცხადია, მასთან ნორმალური ურთიერთობის შენარჩუნებით). დასავლეთთან დაახლოება საქართველოს განვითარების ზოგადი ინტერესიდან გამომდინარეც სჭირდება, რადგან სწორედ დასავლეთი განასახიერებს პოლიტიკური სტაბილობის და ეკონომიკური კეთილდღეობის ყველაზე ეფექტურ მოწინავე მოდელებს. მართლმადიდებლური ეკლესია (ისევე როგორც, ვთქვათ, ლუდის მრეწველობა) ეროვნული ინტერესების ამ კურსში გარკვეულ საფრთხეს ხედავს თავისი კორპორაციული ინტერესისათვის. ეკლესიის ინტერესებსა და ეროვნულ ინტერესებს შორის წინაამღდეგობის კერძო გამოვლენები იყო კონფლიქტი რელიგიური რელიქვიების საზღვარგარეთ გატანასთან დაკავშირებით, ან რომის პაპის ვიზიტთან დაკავშირებული საკითხები. მე სულაც არ მინდა ვთქვა, რომ რელიგიის ინტერესი უგულებელყოფილი უნდა იყოს: წინაამღდეგობა უნდა გადაწყდეს მისდამი პატივისცემის, მაგრამ ეროვნული ინტერესის ზოგადი პრიმატის საფუძველზე.

1 ან, შეიძლება, „ფსევდო-მართლმადიდებლობა“ უნდა ვქთვათ, რადგან ქრისტიანობა თავისი არსით უნივერსალისტური რელიგიაა და მისი ეროვნული ინტერესებისადმი დაქვემდებარება მის არსს ამახინჯებს - ამ ერესს, როგორც პაატა ზაქარეიშვილი და სოზარ სუბელიანი გვეუბნებიან, "ფილეტიზმი" ჰქვია.

ეკლესიის სახელმწიფო სტატუსი და სულიერება.

ბატონმა ზურაბ კიკნაძემ იმდენად ნათლად ჩამოაყალიბა (ამ ბროშურაში და მის სხვა პუბლიკაციებში) აზრი ამის თაობაზე, თუ რამდენად სახიფათოა თვით ეკლესიის განსახელმწიფოებრიობა რელიგიური სულიერებისათვის, რომ ძალიან ცოტა რამის დამატება მინდა. ის, რომ რელიგიის ინსტრუმენტალიზაცია ნაციონალისტური ცნობიერების მიერ ეწინაამღდეგება ქრისტიანობის არსს, ამაზე უკვე ვილაპარაკეთ. ყველაზე უარესი ისაა, რომ დღევანდელ პირობებში, როცა საზოგადოების დამოკიდებულება ხელისუფლებისადმი ლამის უკიდეგანო ცინიზმით ხასიათდება, გაბატონებული ეკლესიის გასახელმწიფოებრივება ნიშნავს, რომ ეს ცინიზმი მასზეც გავრცელება. ეკლესიის ოფიციალური სტატუსი ჩვენში ხომ სინამდვილეში, სხვა არაფერი იქნება, თუ არა ღმერთის ჩაყენება კეისრის სამსახურში ეკლესიისადმი გარკვეული პრივილეგიების საფასურად; ენთუზიაზმით ატაცებულ მრევლს ეს შეიძლება ამ წუთას გააზრებული არც ჰქონდეს, მაგრამ მისი მოთხოვნების შესრულების პერიოდში ეს სულ უფრო ცხადი გახდება. თუ ეკლესიის მსახური საჯარო მოხელეს გაუთანაბრდა, როგორც ამას ეკლესია ითხოვს, შესაბამისი გახდება მოსახლეობის მისდამი დამოკიდებულებაც.

წეღან ირლანდიური ანეკდოტი გავიხსენე; ახლა მოვიყვან ნამდვილ ამბავს დღევანდელი ირანიდან. რეფორმისტული ორინტაციის მოლამ დასავლელ ჟურნალისტთან ინტერვიუზე დაიგვიანა. დაგვიანება მან იმით ახსნა, რომ მოლას ტანსაცმელში გამოწყობილს არც ერთმა ტაქსმა არ გაუჩერა, და საერო ტანსაცმელში გადაცმა მოუხდა. ამის შემდეგ ტაქსის დაჭერა აღარ გასჭირვებია, მაგრამ როცა მანქანა დაიძრა, მძღოლმა ეჭვით გადახედა, მოლა ხომ არა ხარო. იმან დაუდასტურა და ჰკითხა: რომ გცოდნოდა, გამიჩერებდი მანქანასო? მძღოლმა უთხრა, არაო.

უკვე ვთქვი, რომ ჩვენი ეკლესიის მესვეურები მთლად აიათოლა ჰომეინის დონის ძალაუფლებას არ ითხოვენ - მაგრამ ზოგადი გეზი ხომ იქითკენა აქვთ. ამიტომ ირანელი მოლას მონათხრობი მათთვისაც საინტერესო უნდა იყოს: აი, როგორია საზოგადოების დამოკიდებულება სახელმწიფო ჩინოვნიკთან გათანაბრებული მღვდლის მიმართ (არადა, იმავე ირანელებმა ოცზე მეტი წლის წინ თვითონ აღფრთოვანებით დაუჭირეს მხარი თეოკრატიას). ირანი იქით იყოს, მეფის რუსეთის გახსენებაც საკმარისია: ეკლესიის ოფიციალურმა სტატუსმა გამოიწვია ის, რომ მონარქიული რეჟიმის დისკრედიტაცია ეკლესიის დისკრედიტაციაშიც გადაიზარდა. კომუნიზმის პირველივე ათწლეულებმა დაამსხვრია სლავოფილების მითი რუსი გლეხის განსაკუთრებული რელიგიურობის შესახებ: გლეხმა ეკლესია ძალიან ადვილად დათმო. კომუნისტებმა ამდენს ვერ მიაღწიეს კათოლიკურ ან პროტესტანტულ ქვეყნებში, სადაც ეკლესია ნაკლებად იყო დამოკიდებული სახელმწიფოს მფარველობაზე.

საპატრიარქოს ოფიციალურ რეაქციაში ზაზა შათირიშვილის წერილზე გამოთქმულია შეშფოთება იმის თაობაზე, რომ „საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიისა და ზოგადად მართლმადიდებლობის წინააღმდეგ მიმართულმა მტრულმა დამოკიდებულებამ აშკარა ტენდენციის ხასიათი მიიღო“. მაგრამ თუკი ასეთი ტენდენცია არსებობს, ის რეაქციაა საეკლესიო ხელმძღვანელობის და მის გულშემატკივართა პრეტენზიაზე, ეკლესიამ საზოგადოებას განუსაზღვროს, ვის რისი უნდა სწამდეს, ვინ რა და როგორ უნდა ისწავლოს. რაც უფრო გაძლიერდება ეს პრეტენზია, მით უფრო გაძლიერდება უკუქმედებაც, და რაღაც ეტაპზე ეკლესიისადმი ცინიკური დამოკიდებულება იმათაც მოიცავს, ვინც დღეს მართლმადიდებელი ეკლესიის დაკანონების მომხრეა. ეკლესიის მესვეურებმა და ნაციონალ-მართლმადიდებლებმა ამაზე ახლავე უნდა იფიქრონ, სანამ ტაქსისტები მღვდლებს მანქანას ჯერ კიდევ უჩერებენ.

„კლერიკალისტების“, შესაძლოა, ყველაზე ძლიერი არგუმენტი ისაა (ეს არგუმენტი ანგარიშგასაწევად მიიჩნია პაატა ზაქარეიშვილმაც), რომ საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესია ვერ გაუძლებს კონკურენციას სხვა, მსოფლიო გაქანების მქონე რელიგიურ ორგანიზაციებთან, რომელთაც გაცილებით უფრო დიდი ფინანსური რესურსები აქვთ. ამ შიშს აქვს გარკვეული საფუძველი, მაგრამ იგი მეტად გაზვიადებულია, ხოლო მასზე დამყარებული მოქმედების სტრატეგია - მცდარი. ეკლესიას ეშინია მრევლის დაკარგვისა, მაგრამ ამის გამო მრევლთან კი არ მიდის, არამედ სახელმწიფოსგან მფარველობას ეძებს. რა თქმა უნდა, ზოგიერთი ადამიანი სხვას უფრო დაუჯერებს და სხვა რწმენაზე მოექცევა, და ამას დემოკრატიულ სახელმწიფოში ვერაფერს უშველი, რაც გინდა საგანგებო დეკრეტები მიიღო. მაგრამ ქართველებს რომ საშუალება აქვთ, დასავლეთის (ტრადიციულად კათოლიკურ ან პროტესტანტულ) ქვეყნებში ყოფნისას მართლმადიდებლურ ეკლესიაში წავიდნენ, ის ხომ კარგია? რელიგიური საქმიანობის ანალოგიური თავისუფლება საქართველოშიც უნდა არსებობდეს. მაგრამ მართლმადიდებლობის განსაკუთრებული ისტორიული ადგილი საქართველოში, ასოციაცია „ქართველობის“ და „მართლმადიდებლობის“ ცნებებს შორის იმდენად ძლიერადაა გამჯდარი ქართველთა უმრავლესობის ცნობიერებაში, რომ მართლმადიდებლობის ფაქტიურად გაბატონებულ მდგომარეობას საქართველოში არაფერი ემუქრება, და მას არანაირი იურიდიული აქტებით გამაგრება არ სჭირდება. „სექტები“ ყველა დემოკრატიულ სახელმწიფოში მოქმედებენ, არც ერთ ტრადიციულ ეკლესიას ისინი არ უყვარს, მაგრამ, რაც გინდა ტოლერანტული იყოს მათდამი საზოგადოება, ტრადიციული ეკლესიები ახალმოსულებს სერიოზულად ვერსად შეუვიწროებიათ. სახელმწიფო მფარველობაზე ეკლესიის ორიენტაცია შეიძლება დღეს პოპულარული იყოს, მაგრამ იგი არაშორსმჭვრეტელურია და ხვალ შეიძლება ისევ ეკლესიას შემოუბრუნდეს, მისი პრესტიჟის შემცირების ფაქტორად იქცეს - და, შესაძლოა, კონკურენტი „სექტების“ პოპულარობა გაზარდოს, რადგან სწორედ ისინი აღიქმება ჭეშმარიტად თავისუფალი სულიერების ცენტრებად.

დასასრულ, საჭიროდ ვთვლი ჩემი პირადი პოზიციის უფრო მკაფიო განმარტებას. თუმცა თავს არც ერთ კონფესიას არ ვაკუთვნებ, ამავე დროს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის გულშემატკივრად ვთვლი თავს. პიროვნული თავისუფლების იდეალების აღიარება სულაც არ ნიშნავს იმის უგულებელყოფას, რომ სულიერება, ეკლესიურობა უმნიშვნელოვანესი სოციალური კაპიტალია, რომლის გარეშეც ძალიან ძნელია ღირსეული საზოგადოების აშენება. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ეს დღევანდელი საქართველოსთვის, რომელიც მორალური ნიჰილიზმის ჭაობშია ჩაფლული. ამ საერთო მორალური კრიზისის განცდა ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორია, რამაც მრავალი ჩვენი თანამემამულე ღმერთის ძიებამდე მიიყვანა. საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესია მონოპოლისტი ვერ იქნება საზოგადოებაში სულიერების განვითარებაზე, რელიგიური სულიერებისადმი განახლებული ინტერესის ტალღაზე გარდუვალად აღმოცენდება სხვა რელიგიური გაერთიანებებიც, რაც რელიგიური ცხოვრების ინტენსიფიკაციის მანიშნებელია. მაგრამ, როგორც უკვე ვთქვი, მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებული როლი ქვეყანაში იმდენად თავისთავად ცხადია ქართველობის უმრავლესობისათვის, რომ უპირველესი მისამართი მათთვის სწორედ ეს ეკლესია იქნება. ჯერჯერობით, ტრადიციული ეკლესია მზად ვერ შეხვდა სულიერების ამ ახალ ტალღას და ვერ შეძლო, სწორი ენა გამოენახა მზარდ მრევლთან სალაპარაკოდ, სწორედ ამიტომ, და არა უსახსრობის გამო, გაუჭირდა მას კონკურენცია სხვა რელიგიურ ორგანიზაციებთან. მაგრამ, იმ რეალური წონის გათვალისწინებით, რაც მართლმადიდებლურ ეკლესიას საქართველოში აქვს, მისი ეს პრობლემა საერთო-ეროვნული პრობლემაცაა. რაც გინდა ეწეროს ან არ ეწეროს კონსტიტუციასა და კანონებში, მართლმადიდებლური ეკლესია უაღრესად მნიშვნელოვანი ეროვნული ინსტიტუტია, მას ყველაზე მეტი რეალური გავლენა აქვს საქართველოში რელიგიური სულიერების განვითარებაზე, და მას ამ ფუნქციაში ვერავინ შეცვლის. ჯერჯერობით, მან მცდარი სტრატეგია აირჩია რთულ ვითარებაში. ეს სტრატეგია ხელს შეუწყობს ახალი დაპირისპირების გაღრმავებას საზოგადოებაში, და ხელს შეუშლის ეკლესიას განახორციელოს მისი ძირითადი ფუნქცია: საზოგადოებაში ჯანსაღი სულიერება განავითაროს.

Relations between the historically dominant Georgian Orthodox Church, the state and various religious minorities are becoming one of most painful issues for the nascent Georgian democracy. The leadership of the Orthodox Church, with support of the considerable part of the society, demands the official status for this church, which would include control over important aspects of state education system and curbing the activities of other religious organizations, especially foreign-financed “sects” that are active in the country. Others consider such a status would be a serious infringement of democracy and individual freedoms. Divided attitudes of the society to the recent visit of the Pope to Georgia highlighted this rift once more. Sociological polls show that considerable part of the society supports the increased role of the Church in the social and political life. The government keeps balancing, trying to avoid any open contradictions with the principle of democracy (and the West) but reluctant to alienate the Church as well. Various drafts of laws on religious organizations or agreements between the state and the Georgian Orthodox Church have been debated, but none of them have been enacted so far.

A public discussion organized by the Caucasian Institute for Peace, Democracy and Development on December 19th, 1999, was dedicated to problems of religious freedoms in Georgia, desirability of special legislation on religion, relations between the dominant Church and the society, and related issues. Academics, journalists, NGO activists, representatives of religious communities took part. This booklet includes contributions to this discussion, as well as some discussions in the Georgian media, also fostered by the CIPDD. Both organization of the discussion and publication of this booklet were made possible with the help of CordAid foundation (Netherlands).