მამუკა ლეკიაშვილი

ფილოსოფია, ალბათ ყველაზე უფრო ჰგავს ანარეკლს, როცა მდინარეში ზეცის სიღრმე ირეკლება და ისეთივე მკაფიო, მთელი და მოუხელთებელია, როგორც შთაბეჭდილება, რომელიც ჩნდება : შეტევის შემდეგ, სამონასტრო ცხოვრებაზე მიკარებით ან, ათასში ერთხელ სიმთვრალისას.

რაიმე განსაზღვრება ფილოსოფიას ვერ მოერგება, რადგან ის, თუ სადმეა - არის ფილოსოფოსობაში ისევე, როგორც ანარეკლი და ანაბეჭდი, ორი სამყაროს საზღვარია. საზღვარი კი ორგვარი შეიძლება იყოს: ან ა) გამოჰყოფს რა ერთს მეორისაგან სრულებით არ ფარავს მათ ერთმანეთისათვის, ანუ - გამჭვირვალეა ან ბ) გადაულახავია იმდენად, რომ მის მიერ შემოსაზღვრულში თვითონ შემოსაზღვრულის მეტი სხვა არაფერი მოჩანს, საზღვრის ჩათვლით; ასეთი საზღვარი კი იქნება სარკე. ამგვარად, ფილოსოფია არის გამჭვირვალე სარკე.

და რადგან ფილოსოფია ფილოსოფოსობაშია, ეს უკანასკნელი კი წარმოადგენს დინებას და, როგორც ასეთი, ჩართულია „დინებათა დინებაში“ - მეტყველებაში, ამიტომ შეიძლება ითქვას: ფილოსოფია ასევე ჩნდება ფილოსოფოსობაში, როგორც ენა მეტყველებაში.

* * *

მივაკითხოთ ბაბილონის გოდოლს, გიგი თევზაძის წიგნის ერთ-ერთ მთავარ პერსონაჟს. წიგნში ბიბლიური მითის ინტერპრეტაცია ავტორის კონცეფციით წარიმართება, აქ კი შევხედოთ იმავე მითს ერთი სწრაფი თვალის შევლებით, რაც შეგვიქმნის მხოლოდ პირველ შთაბეჭდილებას და მითის ხანმოკლე, მაგრამ ზუსტ ანაბეჭდს, რომლის სიზუსტე და მნიშვნელობა „თვალის შევლების“ ფარგლებს არ გასცდება.

ბიბლიის ანახმად, მთელ ქვეყანაზე ცხოვრობდა ერთ ენაზე მოლაპარაკე ხალხი, რომელიც ერთად დასახლდა და შეუდგა ქალაქისა და გოდლის მშენებლობას. გოდოლი მისწვდებოდა ცას და იქნებოდა ნიშანსვეტი, რათა ხალხი არ გაფანტულიყო. უფალმა გადაწყვიტა ხელი შეეშალა წამოწყებისათვის, რომელიც ხალხს ყოვლისშემძლეობას მიანიჭებდა; მოხდა ენათა აღრევა: ადამიანებმა პირველი ენა დაივიწყეს და მრავალ ახალ ენაზე ალაპარაკდნენ. ამის გამო მშენებლები ვეღარაფერს აგებინებდნენ ერთმანეთს, მათ შეწყვიტეს მშენებლობა და მთელ დედამიწაზე გაიფანტნენ. ადგილს, სადაც „უფალმა არია მთელი დედამიწის ენა“, ეწოდა ბაბილონი.

ამდენად, ბაბილონის გოდლის მშენებლობა შეუფერხებლად მიმდინარეობდა, ნიშანსვეტი განუხრელად უახლოვდებოდა ცას, ვიდრე ერთად შეკრებილი ადამიანები ერთ ენაზე ლაპარაკობდნენ; როდესაც მათ დაავიწყდათ ის პირველი ენა და და მასზე მეტყველება შეწყვიტეს, მშენებლობას ბოლო მოეღო; მაგრამ მშენებლობას და მეტყველებას, რამდენადაც ისინი შესაბამის მოღვაწეობას აღნიშნავენ, ერთდროული დასასრულის გარდა სათავე საერთო აქვთ - ბაბილონელი მოღვაწე. როგორც ვხედავთ ბაბილონის გოდლის მშენებლობა იმგვარადაა პირველ ენაზე მეტყველებასთან შეკავშირებული, რომ მითის საძიებელ ანაბეჭდში ეს ორი არსებითად პარალელური „ნაკადი“ მოსალოდნელია ერთ კალაპოტში მოექცეს, სადაც გოდლის მშენებლობა პირველ ენაზე მეტყველების სიმბოლოდ მოგვევლინება.

რათა ანაბეჭდი ან შთაბეჭდილება, რომლის ცენტრში დგას ნაგებობა - ბაბილონის გოდოლი - ბოლომდე ნათელი გახდეს, მხედველობაში უნდა მივიღოთ საზოგადოდ შენობის იდეა. ნებისმიერ შენობას აქვს თავისი აშკარა კერძო დანიშნულება, რისთვისაც აშენებენ მას. ამასთანავე, ყველა შენობას დედამიწის ზურგზე ასაზრდოებს ერთი უხილავი იდეა, თავდაპირველი მნიშვნელობა, რატომაც შენდება ის: შენობა თავსზევით და თავის ირგვლივ აზიდავს, შექმნის და ააგებს სივრცეს, რომელიც უამისოდ - შენობის აღმართვამდე - უსიცოცხლოდ განრთხმულია ძირს და მიწასთანაა გასწორებული. და რამდენადაც შენობა აშენებს სივრცეს, იმდენადვე ეყრდნობა მას, რათა გამართულად იდგეს და განაგრძოს სივრცის კეთება.

ამ იდეას, როგორც ყველა შენობის ფარულ მოწოდებას, საუკეთესოდ განახორციელებს კოშკი, გოდოლი, რომელიც ცას მისწვდება; მით უმეტეს, თუ ბაბილონის გოდლის სხვა მოტივს, გარდა იმისა, რომ მისწვდეს ცას და წარმოადგინოს ცენტრი, მითი არ გვატყობინებს.

სამაგიეროდ შევიტყვეთ, რომ ბაბილონის გოდოლი, პირველ ყოვლისა, თვითონ იყო მშენებელი. გოდოლი აშენებდა და თანაც ეყრდნობოდა სივრცეს ისევე, როგორც მეტყველება ქმნის და კიდეც ეყრდნობა ენას. მაშასადამე, უკვე ნათელია: ბაბილონელები აშენებდნენ გოდოლს - ნიშნავს, რომ ისინი პირველ ენაზე მეტყველებდნენ. თავად მშენებარე გოდოლი კი უშუალოდ მეტყველების სიმბოლოდ წარმოგვიდგება; ხოლო სივრცე, რომელსაც გოდოლი აგებდა, იყო ის პირველი ენა, რომელიც იქმნებოდა ბაბილონელთა მეტყველებით.

ზემოთ ითქვა, რომ ფილოსოფია ფილოსოფოსობაში ჩნდება ისევე, როგორც ენა მეტყველებაში; ფილოსოფია კი ნაკადია, დინებაა ჩართული მეტყველების საყოველთაო დინებაში. ამ ვითარებას, როგორც ფილოსოფიისა და ფილოსოფოსობის კალაპოტს, გამოთქვამს ჰერაკლიტეს: „ყველაფერი მიედინება“.

მაგრამ ამ სიტყვებში ფილოსოფიის მკაფიო ანაბეჭდი რომ ამოვიკითხოთ, დინება წრიული უნდა იყოს: „ყველაფერი მიედინება წრეზე“, ოღონდ წრეს აქ თუ გავიგებთ მეტაფიზიკური ასოციაციების (სრულყოფილება, ციკლურობა, სისტემურობა და სხვათა) გარეში. სიტყვის პირდაპირი, ვიზუალური მნიშვნელობით.

ამრგად, რაკი დინება წრიულია - „ყველაფერი მიედინება“ მოგვევლინა ფილოსოფიური ბეჭდის სახით. ბეჭედი კი იმით გამოირჩევა, რომ აქვს „არარსებული“ ცენტრი (პოლ ვალერი). ბეჭდის არსებობა, მისი სიმტკიცე და უნიკალურობა ემყარება ცენტრს, რომელიც არ არსებობს.

თუ ახალ ბიბლიურ მითს მივუბრუნდებით, ვნახავთ, რომ ენათა აღრევის შემდეგ პირველი ენა დავიწყებას მიეცა, მასთან ერთად გაქრა ბაბილონის გოდოლიც, რომელიც ამ ენაზე მეტყველების სიმბოლოა და ნიშანსვეტის, ცენტრის მნიშვნელობას ატარებდა; მაგრამ ენათა აღრევისას დავიწყებული პირველი ენის ნაცვლად მის გარშემო ადამიანები ახალ ენებზე ალაპარაკდნენ. მაშასადამე, დავიწყებული ენის, ამ გამქრალი და არარსებული ცენტრის ირგვლივ შეიკრიბა ენა - მეტყველების სალტე (რომელიც, უნდა ითქვას, ცენტრის მოშლის შემდეგ ხალხის მთელ დედამიწაზე გაფანტვით მხოლოდ თუ ფართოვდება, თორემ არ ირღვევა და მთლიანი რჩება). როგორც ვხედავთ, ბაბილონის გოდოლისა და ენათა აღრევის ბიბლიური მითიც, საბოლოოდ, ენა-მეტყველებათა ბეჭდის სახით ჩამოყალიბდა.

ახლა საკმარისია ერთმანეთს შევადაროთ ანტიკური და ბიბლიური წარმოშობის ორი ბეჭედი, რომ თვალნათლივ გამოჩნდება მათი ურთიერთდამთხვევა: „ყველაფერი მიედინება, ბაბილონის გოდოლის ირგვლივ“.

ბეჭდების, ანაბეჭდების და შთაბეჭდილებების ეს უთავბოლო ძეწკვი „წინასიტყვაობაში“ წინამდებარე წიგნის სათაურში აირეკლა. სადაც „ესთეტიკა“, სიტყვის ეტიმოლოგიური მნიშვნელობის თანახმად, ნიშნავს კვალს, ანაბეჭდს ან შთაბეჭდილებას. „ცნობიერების ესთეტიკა“ წარმოადგენს ცნობიერების გამოკვლევას იმ კვალის მიხედვით, რომელსაც საუკუნეების განმავლობაში ცნობიერება თვითონ ტოვებს საკუთარ თავში. ციფერბლატი, სადაც საუკუნეები და ეპოქები მონაცვლეობენ, თავად ნაკვალევი ზიგზაგითაა მოხაზული.

ცნობიერებას წარმოადგენს მუდმივი შინაარსისა და წარმავალი ფორმის სტრუქტურული მთელი. ცნობიერების ძირითადი ფორმები, რომლებიც ცნობიერების ელემენტების დროებითი, განსხვავებული კომბინაციების ნაყოფია, ერთმანეთს ასეთი თანმიმდევრობით ცვლიან: მითი, ჟამთააღმწერლობა, ისტორია, ზღაპარი, ყოველი ფორმა-ამბავი თავის თავში უცვლელია და საკუთარ ეპოქას გამოასხივებს, მითი - ტრადიციის ხანას, ჟამთააღმწერლობა - რელიგიის ხანას, ისტორია - ნაციონალიზმის ხანას, ზღაპარი - თამაშის ხანას. ჩვენ ნაციონალიზმის დროში ვცხოვრობთ, წინ კი, აპოკალიფსური, ზღაპრის ეპოქა გველის. ამასთანავე, ცნობიერების ფორმა ცნობიერების არსებობის კონკრეტული წესია.

ცნობიერების შინაარსი კი წარმოადგენს რიტუალს, ან სიმბოლურ მოქმედებატა ნაკადს, სადაც სიმბოლურობა იმას გულისხმობს, რომ ცნობიერების ნაკადის და მისი შემადგენელი მოქმედებების უკან გადაშლილია მნიშვნელობების, ფორმების მარაო; და რადგან ცნობიერება ნაკადია, შეუძლებელი ხდება რომელიმე მნიშვნელობის საბოლოოდ შეთვისება, მიუწვდომელი რჩება ერთ ფორმასთან შერწყმა და მოსვენება. ცნობიერებას სიზიფოსივით აქვს მისჯილი: „ფლობდეს, რათა დაჰკარგოს და იპოვოს, რათა დროებით დაეუფლოს“. ასე ტოვებს ცნობიერება საკუთარ თავში ტრაგიკულ კვალს, რომელსაც ცნობიერების „ესთეტიკა“ მისდევს.

„ცნობიერების ესთეტიკაში“ ასევე აღწერილია, გარკვეულია (შესაბამისი) ონტოლოგია, რომელიც იქვეა გაკრიტიკებული, როგორც ცნობიერების მორიგი ილუზია. ამის მიუხედავად ინტერესმოკლებული არ უნდა იყოს ამ ონტოლოგიის წმინდა (ონტოლოგიური) ანაბეჭდის აღება, რამდენადაც ეს უკანასკნელი ხსენებული კრიტიკის მიღმა შეიძლება აღმოჩნდეს:

როგორც ცნობიერება არის რიტუალი, რომელიც ამა თუ იმ მნიშვნელობას იძენს, ასევე სავარაუდოა, რომ ყოფნა წარმოადგენს რიტუალს, რომელსაც მყოფი ასრულებს. ყოველი მყოფი კი, თავის მხრივ, გვევლინება კონკრეტულ ფორმად და მნიშვნელობად, რომელიც ყოფნაში განხორციელდება ისევე, როგორც მითი რიტუალში. „ქვა არის“ - აქ ქვის ყოფნის კონკრეტული მნიშვნელობაა, ხოლო „არის“ აღნიშნავს რიტუალს, რომელსაც ქვა ასრულებს.

მყოფი ისევე ასრულებს ყოფნის რიტუალს, როგორც ტრაგედიის გმირი მიყვება სიუჟეტის ძალით განკუთვნილ როლს კატასტროფისაკენ. ამდენად, გარკვეული აზრით შეიძლება ითქვა, რომ ქვასაც თავისი ბედი აქვს.

წიგნის ბედს კი ალბათ განაპირობებს ავტორის დამოკიდებულება მთავარ ცდუნებასთან, რომელიც - ჩვენს დროში - ფილოსოფოსს არანაკლებ დაუნდობლად ემუქრება, ვიდრე სფინქსი უღობავდა გზას, თავის დროზე ოიდიპოსი.

ცნობიერებაში ცნობიერების კვალის მიყოლა, რომელიც ავტორის მიერ „ცნობიერების ესთეტიკის“ მონადირებით მთავრდება, რამდენადმე ამ კვალის შექმნასაც ნიშნავს, როგორც ფილოსოფოსობა ნიშნავს ფილოსოფიის შექმნას, მაგრამ ამგვარი შექმნის უნარი ფილოსოფოსობას აქვს მაშინ, როცა მომხვეჭელობის ჯებირისგან თავისუფლდება - რაც გულისხმობს უარის თქმას რაიმე სამუდამოს მოპოვებაზე, დაფუძნებასა და დადგენაზე, ანუ გულისხმობს უარის თქმას ჭეშმარიტებაზე, რადგან „ჭეშმარიტებაში ეშმა მოკალათებულა“.

როდესაც ფილოსოფოსობა დაუბრკოლებლად მიედინება: ყველაფერი, რაც მასში მოექცევა, გახდება მსუბუქი, მკაფიო და განფენილი, როგორც ანარეკლი მდინარის ნაპირზე, რადგან მოიხსნის შემბოჭველ ტვირთს: საკუთარი მნიშვნელობის ერთხელ და საბოლოოდ მოხელთებისა და უეჭველობაში ჩაძირვისკენ ლტოლვას. ეს ყოველივე ფილოსოფოსობის ნაპირებზე დაირიყება.

* * *

ზემოთქმულის ნათელსაყოფად მივმართოთ დეკარტეს ცნობილ დებულებას: „ვაზროვნებ (ე.ი.) ვარსებობ“, რომლის მეთოდოლოგიური დანიშნულება იყოს თავისთავად ცხადი და უეჭველი დებულება, რომელიც მეცნიერული აზროვნების საფუძველი და ამოსავალი უნდა გახდეს.

ხოლო რაც შეეხება დებულების საკუთრივ ფილოსოფიურ შინაარსს, მის დანახვას მხოლოდ იმით შევძლებთ, თუ მეთოდოლოგიური დანიშნულების ტრადიციულ ჩარჩოს ჩამოვაცილებთ, რის შედეგადაც წარმოგვიდგება: „თუ ვაზროვნებ (ე.ი.) ვარსებობ“.

როგორც ვხედავთ, დეკარტეს დებულების ფილოსოფოსობის გაშლა-განფენისას გამოთავისუფლდა და ამეტყველდა ზედმიწევნით ფილოსოფიური „სათუუობა“, რომელიც მართლაც შეიძლება მივიჩნიოთ ფილოსოფოსობის სათავედ.

მით უმეტეს, თუ გავიხსენებთ არსებითად მონათესავე ბუნების სხვა „დებულებას“ , ფილოსოფოსობის კლასიკურ ნიმუშს, რომელიც ასევე თავის თავში მოიცავს და აუქმებს ცოდნის ტოტალურობის განაჩენს: თუ მე ვიცი - (მიუხედავად იმისა, რომ მაშინაც კი, როცა მე ვიცი, რომ არაფერი ვიცი - მე ის მაინც ვიცი, რომ არაფერი ვიცი). - მე ვიცი, რომ არაფერი ვიცი.

I

პლატონი „სახელმწიფოს“ VII წიგნს - გამოქვაბულის ცნობილ მითს იწყებს შემდეგი სიტყვებით: μετα ταυτα δη, ειπον, απειχασον τοιουτω παθει την ημετεραν φυσιν παιδειαζ τε περι χαι απαιδευσιαζ („ამის შემდეგ შენ შეგიძლია მიამსგავსო ეს მდგომარეობა განათლების და გაუნათლებლობის ჩვენეულ ბუნებას“).

„განათლებულობა“ აქ პირდაპირი მნიშვნელობით არ უნდა იყოს გაგებული. ბერძნული სიტყვა παιδεια ნიშნავს ერთსა და იმავე დროს აღზრდას, კულტურას, განათლებას. აქ ეს სიტყვა ყველა თავისი მნიშვნელობითაა მოყვანილი და ნიშნავს ადამიანურ კულტურას, გარკვეულ აღზრდაში ყოფნას. მაშასადამე, წინადადების ეს მონაკვეთი შემდეგნაირად უნდა იკითხებოდეს: გარკვეულ აღზრდაში (კულტურაში) ყოფნის და არყოფნის ჩვენეული ბუნება. „არ ყოფნა“ (απαιδευσια) ამ შემთხვევაში ნიშნავს სხვა კულტურაში, სხვა აღზრდაში, სხვა განათლებულობაში ყოფნას. იმაზე, რომ აქ გარკვეულ აღზრდაზეა ლაპარაკი და არა საერთოდ აღზრდისა და კულტურის შესახებ, მიგვითითებს ფრაზა - „ჩვენეული ბუნება“. - აქ იგულისხმება აღზრდის გარკვეული ბუნება. თუ რატომ ვანიჭებთ ამ წინადადების სწორედ ასეთ თარგმანს დიდ მნიშვნელობას, მოგვიანებით ვნახავთ;

შემდეგ სოკრატე იწყებს თვით მითის მოყოლას: ,,წარმოიდგინე რომ ხედავ ადამიანებს, რომლებიც ჩაკეტილნი არიან მიწისქვეშა გამოქვაბულში, რომელშიც შუქი შედის დიდი შესასვლელიდან. ეს ადამიანები ბავშვობიდანვე არიან ბორკილებსა და ჯაჭვებში ჩაჭედილები და უძრავებს მხოლოდ პირდაპირ ყურება შეუძლიათ (ამავე გამოქვაბულში - გ. თ.). ამ დროს ადამიანების ზურგს უკან, ზევით და შორს ანთია ცეცხლი; ხოლო ცეცხლსა და ტყვეებს შორი გადის გზა, რომელზედაც თითქოს პატარა კედელია (თეჯირი - გ. თ.) აგებული, როგორც ფოკუსების ოსტატებთან (θαυματοποιοζ). ადამიანების წინ ჩნდება (ეცემა - გ. თ.) კედელი (კედლის ჩრდილი, ცეცხლის ალით გამოწვეული - გ. თ. ), რომლის ზემოდანაც საოცრებებს აჩვენებენ... „ამ კედელთან ადამიანებს მიაქვთ ყველანაირი ნივთები, ქანდაკებები და სხვა ცხოველები, ქვის ან ხის და ყველანაირი ნაკეთობა ისე, რომ თავს ზემოთ უჭირავთ და ამ ნივთების (მატარებლებიდან - გ. თ.) ნაწილი ხმას იღებს და ნაწილი მდუმარეა საჭიროებისდა მიხედვით“.

გლავკონის განცვიფრების პასუხად სოკრატე ამბობს, რომ ეს ხალხი, რომლის შესახებაც ის ჰყვება, მათი მგავსია და რომ გამოქვაბულში ყველა მყოფი ხედავს ჩრდილებს, მათ შორის ისინიც, ვისაც თეჯირის უკან ფიგურები დააქვს. „ასეთები“, - ამბობს სოკრატე - „სხვას არას მიიჩნევენ ჭეშმარიტებად, თუ რა ხელოვნური საგნების ჩრდილებს“.

შემდეგ სოკრატე ჰყვება, თუ რა მოუვა იმას, ვისაც გაათავისუფლებენ და აიძულებენ შეხედოს, რა ხდება გამოქვაბულში და ზემოდან ჩამომავალ სინათლეს. მას, რა თქმა უნდა, ძალიან გაუჭირდება და შეეცდება დაამტკიცოს, რომ რასაც ადრე ხედავდა, ის უფრო ჭეშმარიტია, ვიდრე ის საგნები და მდგომარეობა, რომელთაც ახლა ხედავს და თუ მას აიძულებენ აფოფხდეს ზევით და მიწის ზედაპირზე გამოვიდეს, მისთვის ძალიან ძნელი იქნება უყუროს საგნებს და მზეს. მან ჯერ ნელ-ნელა უნდა მიაჩვიოს თვალი (ჩრდილების, ღამის საშუალებით), ხოლო შედეგ შეხედოს მზეს და გაიგოს, რომ სინამდვილეში მზე არის წელიწადის დროთა მონაცვლეობის და ყველაფერის არსებობის საფუძველი, მიზეზი.

ყოველივე ამის დამნახველი, რა თქმა უნდა, განთავისუფლდება და თავს ბედნიერად ჩათვლის, ხოლო თავის თანამოპატიმრეებს კი - უბედურებად. მას დიდი სირთულეები ელის მათთან ურთიერთობაში, თუკი ის დაბრუნდება.

ბოლოს სოკრატე ხსნის ამ მითის თუ ალეგორიის კომპონენტებს: ის, რასაც ჩვენ თვალით ვხედავთ, გამოქვაბულის მსგავსია და ცეხლის ალი მასში - მიმსგავსებულია მზესთან. გარეთ გამოსვლა და საგნების ყურება არის გონებით საწვდომ, რეფლექსიის სამყაროში ასვლა, ხოლო მზე ანუ სიკეთის იდეა - უკანასკნელი საფეხური, რისი წვდომაც შეიძლება. ამ იდეას უნდა უყურებდეს ყველა, ვისაც კი უნდა მოქმედება, როგორც პირად, ასევე საზოგადოებრივ ცხოვრებაში.

ამ მითს ხსნიან, როგორც იდეების თეორიის გადმოცემას; მაგრამ არის რამდენიმე მომენტი, რომელიც განზეა დატოვებული და არანაირი ახსნა არა აქვს. ეს არის, უპირველეს ყოვლისა, ადამიანები, რომლებსაც თეჯირის უკან ფიგურები დააქვთ. აგრეთვე ცეცხლი, რომლის შესახებაც პლატონი ამბობს, რომ „გამოქვაბულში ცეცხლის სინათლეს ამსგავსებენ მზის ნათელს“ (324). თანაც არ უნდა დავივიწყოთ, რომ ის ადამიანებიც, რომლებსაც ფიგურები დააქვთ, ჩრდილების გარდა ვერაფერს ხედავენ (515).

იმისათვის, რომ ამ მითში გავერკვეთ, დავიწყოთ მისი დაწვრილებითი განხილვა: როდესაც ბორკილებიდან განთავისუფლებული ადამიანი დგება და გამოქვაბულს მოავლებს თვალს, ის ხედავს, რომ რასაც ადრე უყურებდა, მხოლოდ ჩრდილებია და ამ ჩრდილების წყარო - რაღაც სპექტაკლის მსგავსი. პლატონი ამბობს, რომ გამოქვაბული თვალით ხილული სამყაროა. მაშასადამე, ჩვენ შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ჩრდილები, რომლებიც გამოქვაბულს ეცემიან, არიან საგნების ფორმები. მათი მატერია ანუ შინაარსი კი -გამოქვაბული. ამ ფორმების წყარო არის ცეცხლი. პლატონი ჰერაკლიტეს დიდი პატივისმცემელი იყო და ჰერაკლიტესეულ ცნებას მისივე შინაარსის გარეშე არ გამოიყენებდა. ცეცხლი არის ლოგოსი, წესრიგი. გამფორმებელი, სამყაროს რიტმი. ცეცხლი რომ გონებაა, ამას თუნდაც ის მიგვითითებს, რომ ის საგნების და, საერთოდ, გამოქვაბულის ფორმის წყაროა. როგორც ანათებს ის გამოქვაბულს და როგორ ჩრდილებსაც იძლევა, ტყვეებიც ისე ხედავენ.

მაგრამ, გარდა იმისა, რომ პლატონი იძლევა ფორმის, მატერიისა და გამფორმებლის სურათს, ის ამავე დროს გაფორმების წესსაც აღწერს; შებორკილებსა და ცეცხლს შორის არის გზა, რომელზედაც თეჯირია და ამ თეჯირს ზემოდ ადამიანები აჩვენებენ სხვადასხვა ფიგურებს. ამ ადამიანებისათვის საკუთარ მოქმდებას აზრი არა აქვს, რადგანაც ისინიც მხოლოდ ჩრდილებს ხედავენ. ისინი მოქმედებენ გარკვეული წესის „აუცილებლობის მიხედვით“ (515 ბ), ამბობს პლატონი. მათ მოქმედებას აზრი ეძლევა ცეცლის ანუ გონების საშუალებით. გონებას მათი უაზრო მოქმედებებიდან ფორმები გამოჰყავს და აფორმებს ბნელ მატერიას. როგორც უნდა იწვოდეს ცეცხლი, ფიგურების ტარების წესი იგივე რჩება. ეს ორი დამოუკიდებელი პროცესია, რომელნიც თანხვედრისას ხილულ სამყაროს ქმნიან.

როდესაც განთავისუფლებული ადამიანი თვალს შეაჩვევს გამოქვაბულში მყოფ საგნებს, კარგად დაათვალიერებს მათ, ის ამოდის მიწის ზედაპირზე და ისეთსავე საგნებს ნახულობს, ოღონდ მზის შუქით განათებულს. პლატონი ამ სამყაროს გონებით საწვდომს უწოდებს. აქ მთავარი ის არის, რომ ილუზიების სამყაროდან გონებით საწვდომ ანუ ილუზიებიდან თავისუფალ სამყაროში გადასულს პრინციპულად ახალი არაფერი დახვდა. - იგივე საგნები, ოღონდ უფრო კარგად და გარკვევით დანახულნი. ამ დანახვის საფუძველი არის ყოველგვარი მიწიერი სურვილებისა და ვნებებისაგან განთავისუფლება ანუ სიკეთის იდეა, როდესაც ყველაფერი ჩანს არა განსჯისა და ვნებების საფუძველზე, არამედ ისე, როგორც სინამდვილეშია მოვლენილი.

მაშასადამე, პლატონი ამ მითით ამბობს, რომ ყველაზე უფრო მაღალი, რასაც შეიძლება მისწვდე, კვლავ ფენომენების სამყაროა, ოღონდ ილუზიებისაგან განთავისუფლებული. ამიტომაც არის გამოქვაბულში ცეცხლის ალი მზესთან გაიგივებული, რადგან იგი, რომელიც არის განსჯა და რომელიც ფარავს, იმის მაგივრად, რომ გამოაჩინოს, ემსგავსება მზეს (გონება) თავისი მოწოდებით ანუ ადამიანის მიერ ორივეს ერთი და იგივე ფუნქცია აქვთ დაკისრებული. სწორედ გონებაში არის სიკეთის იდეა, რომლის საშუალებითაც კეთილი ანუ დაუინტერესებელი თვალით უყურებ გარემოს და მის ნამდვილ სხეულს და ნამდვილ ჩრდილს კარგად ამჩნევ.

ამ განმარტების შემდეგ ჩვენ მითის ერთი ნაწილი გვრჩება გაუხსნელი: ფიგურების მატარებელი ადამიანები. ჩვენ ვთქვით, რომ ისინი გარკვეული წესით მოქმედებენ, ისე, რომ შეგნებულად არ იციან ამ წესის მნიშვნელობა და არც თავიანთი მოქმედების აზრი. ისინი ფოკუსების ოსტატთა დამხმარენი არიან, რომელთაც ოსტატი ეუბნება, თუ რა უნდა გააკეთონ, ხოლო საოცარი შედეგის და უცნაური მოქმედების ახსნა თვითონ ჯადოსნის გარდა არავის ხელეწიფება.

ამ ადამიანების მოქმედების გარეშე, ბუნებრივია, არანაირი ჩრდილი არ წარმოიშობა. ჩრდილიც სწორედ იმის ჩრდილია, რასაც ეს ხალხი ატარებს. ამიტომაც ჩვენ შეიძილება დავუშვათ, რომ იმ საგნების შინაარსი, გარდა თვითონ გამოქვაბულისა (რომელზედაც ჩრდილი ეცემა), არის ამ ადამიანების მოქმდებაც. მაშასადამე, განსჯის მიერ გაფორმებულ საგანს ორგვარი შინაარსი აქვს: ერთი, რომელიც მიუთითებს, რომ ეს შინაარსი ბნელია და მეორე მხარე, რომელიც გვიჩვენებს, რომ ეს შინაარსი არის გარკვეული წესი, რომელიც თვითონ ადამიანების მოქმედებებზეა დამყარებული და მათგან გამოდინარეა.

ცეცხლი სხვადასხვანაირ ჩრდილებს იძლევა ერთი და იმავე საგნებიდან. ცვალებადობა მხოლოდ ჩრდილებს თუ შეეტყობათ. თეჯირს უკან კი მუდამ დააქვთ ფიგურები. ასრულებენ რაღაც წესს. მისმა შემსრულებლებმა იციან რაღაც წესი და მოქმედებენ ამ წესის საშუალებით, ხოლო რას და რატომ აკეთებენ, ამის ხილვის და ცოდნის საშუალება არ აქვთ.

მაშასადამე, თუკი ცეცხლი არის განსჯა, ცნობიერება, რომელიც ფორმას აძლევს მოცემულ მატერიას, მაშინ ფიგურების მატარებლები არიან ადამიანური სამყაროს შინაარსი, რომლის გარეშეც არ იქნება არც საგნები და არც საგნების ფორმები.

კიდევ ერთხელ თავიდან რომ მოვიაზროთ ამ მითის შინაარსი, შემდეგ სურათს მივიღებთ: ცეცხლი არის ცნობიერების ფორმა, რომელშიცაა ნებისმიერი საგნის თუ მოქმედების საფუძველი. ფიგურების მატარებლები და თეჯირი არის ცნობიერების შინაარსი ანუ ის წესი, რა წესითაც შემოდის სამყარო ჩვენში და რა წესითაც არსებობს ის ადამიანებისათვის. ჩრდილები, რომლებიც გამოქვაბულს ეცემიან, არიან გარე სამყაროს საგნები, რომელთა აღქმა გაშუალებულია ჯერ აღქმის წესით ანუ ცნობიერების შინაარსით, ხოლო შემდეგ - აღქმის უნარით ანუ ცნობიერების ფორმით. ერთადერთი არაცვალებადი ამ სურათში არის ფიგურების მატარებელთა მოძრაობა. დანარჩენი ყველაფერი ციმციმებს, მოძრაობს და სხვადასხვა ფორმებს ღებულობს.

მაშასადამე, ცნობიერების შინაარსი არის მუდმივი და უცვლელი. ცნობიერების შინაარსის საშუალებით შემოდის სამყარო ჩვენში. კიდევ უფრო რომ გავამარტივოთ ამ მითის შინაარსი და უფრო გასაგები რომ გავხადოთ, უნდა ვთქვათ, რომ პლატონისათვის ცნობიერების შინაარსი არის გარკვეული წესი (ანუ ყველაზე ზოგადი და უშინაარსო მოქმდება, რომელმაც შეიძლება აბსოლუტურად ყველაფერი დაიშინაარსოს), რომელსაც სხვადასხვა ფორმები ესადაგებიან. ცეცხლის ყოველი ახალი აალებისას ახალი ჩრდილი ჩნდება, თუმცა ამ ჩრდილის „სახე“, რეალობა იგივეა.

ასევე, აქ შეგვიძლია ავხსნათ, თუ რას ნიშნავს, რომ „ცეცხლის ნათელს მზის სინათლეს უიგივებენ“: ცეცხლის ნათელი არის სხვადასხვა ფორმები, რომელშიც წესია ჩამჯდარი. პლატონმა ამით თქვა, რომ ცნობიერების ეს სხვადასხვა ფორმები, მართალია ადამიანურია და ერთობ ადამიანური, სინამდვილეში ილუზიაა და ილუზიებიდან განთავსუფლება უნდა იყოს ჩვენი მიზანი, რათა ფენომენების ნამდვილ სამყაროს ჩავაღწიოთ, დავინახოთ იგი ყოველგვარი ბნელი და სუბიექტური წესისაგან თავისუფალი.

ახლა უნდა ავხსნათ, თუ დასაწყისში რატომ მოვითხოვეთ παιδεια-ს მაინცდამაინც “აღზრდის (კულტურის) ჩვენეულ ბუნებად” თარგმნა - თუკი ასეთ თარგმანს მივიღებთ, მაშინ ერთმანეთს თანხვდება ამ მითის შინაარსი და სოკრატეს ეს სიტყვები - სწორედ გამოქვაბულის მითს ანუ ადამიანის ბუნებას გულისხმობს პლატონი ამ წინადადებაში. ამასთანავე, ამ სიტყვებით აღინიშნება სწორედ გარკვეული ფორმა, რომელიც ყოველ მომენტში აქვთ ჩრდილებს გამოქვაბულში, ცეცხლს, რომელიც ადამიანის ბუნებას კონკრეტულ რაღაც ბუნებად აქცევს, ცნობიერებას, რომელიც ჩრდილს კონკრეტულ ფორმას აღებინებს. სწორედ ცეცხლია, რომელიც განსაზღვრავს აღზრდის, კულტურის, სამყაროში ყოფნის ამა თუ იმ ბუნებას. სხვადასხვა ბუნება იგივეა, რაც ცნობიერების სხვადასხვა ფორმა, მაშინ, როდესაც შინაარსი უცვლელი რჩება.

ჩვენ შეგვიძლია გავადევნოთ თვალი ცნობიერების ფორმების ცვალებადობას და ბოლოს დავადგინოთ, თუ რა არის ,,სამყაროში ყოფნის ჩვენეული ბუნება” ანუ გავიგოთ, თუ რა დროში ვცხოვრობთ. პლატონისთვის დროების ცვალებადობას (პლატონისდროინდელ ბერძნულ ენაში ,,დრო” αιων- ნიშნავდა გარკვეულ ხანას, დროის მონაკვეთს, პერიოდს) მნიშვნელობა არ ჰქონდა. - ,,ონტოლოგიურად” ეს ცვლილება არარეალურია, - რადგანაც შინაარსი არ იცვლება, ფორმების ცვალებადობა კი - საბოლოოდ მხოლოდ ილუზიაა.

მაგრამ ამ ცვალებადობას აქვს ექსისტენციალური მნიშვნელობა. ჩვენი მიზანიც სწორედ ამ მხრივ განისაზღვრება.

II

როდესაც ცნობიერების ძირითად ფორმებზე ვლაპარაკობთ, უნდა შევთანხმდეთ, რომ ცნობიერების ფორმა არის ის, რის მიხედვითაც აწყობს თავის მოქმედების გეგმას ადამიანი და რის საშუალებითაც ერკვევა ის სამყაროში; ანუ, რითაც და როგორც აწესრიგებს ადამიანი სამყაროს.

სამყაროს მოწესრიგების ყველა წესი დაიყვანება სულ რამდენიმეზე: ესენია - უპირველეს ყოვლისა, მითი. ის ჩვენ გვეძლვევა, როგორც პირველი წესი. მითი არის ამბავი, რომელშიც სამყარო წესრიგდება ღმერთების და/ან ადამიანების მოქმედებით (ურთიერთმოქმედებით). ეს ამბავი დროში არ მიმდინარეობს, ზედროულია.

მითს ჩვენ ვიხილავთ როგორც ცნობიერების ფორმას: მითი არის სწორედ აღქმის ფორმა, უნარი, რითაც და როგორც მითის დროში მყოფი ადამიანი აღიქვამს სამყაროს. როგორც უყურებს ის გარემოს და როგორ ახსნას უძებნის მას. მარტივად რომ ვთქვათ, სხვადასხვა დროები სამყაროს სხვადასხვა ახსნის წესებია; ანუ, ეს ის განსხვავებებია, რომლებიც გვაშორებენ ძველი საბერძნეთის მცხოვრებს და შუა საუკუნეების ევროპელს.

რაც შეეხება ცნობიერების შინაარსს; ჩვენ უნდა ვნახოთ მისი შესატყვისი ადამიანის ყოფიერებაში. როგორც ვთქვით, ცნობიერების შინაარსი არის უზოგადესი და უშინაარსო მოქმედება, რომელმაც შეიძლება ყველაფერი დაიშინაარსოს, მისი ფორმა გახდეს. - ჩვენ უნდა ვიპოვოთ მოქმედება, რომელიც განურჩევლად ახლავს ცნობიერების ფორმის ნებისმიერ გამოვლენას, რომელიც მისი აუცილებელი ნაწილია.

ასეთი ზოგადი მოქმედება მითის დროში არის რიტუალი. რიტუალი არის მოწესრიგებული სიმბოლური მოქმედება, რომელიც გულისხმობს რაღაცაზე მიმართულობას, რაღაცის გამოხატვას; მაგრამ რიტუალი მხოლოდ მითის დროის შესაბამისი არ არის. რიტუალებს, ან რაღაც მათ მსგავსს, ჩვენ ჩვენს დროშიც ვხედავთ. ერთმანეთის მსგავსი რიტუალები ყველა დროში შეიძლება ვნახოთ - ამ რიტუალებს ერთი რამ თუ განასხვავებს ერთმანეთისაგან: მიმართულობა. მითის დროში რიტუალი მითის შინაარსზეა მიმართული, მას ასრულებს, შემდგომ, უკვე სხვა დროში, როდესაც მითი უკვე აღარ მთავრობს - რიტუალი რელიგიურ ტექსტებს (მაგალითად ქრისტიანულს) უკავშირდება და ა. შ.

მაშასადამე, ჩვენ შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ცნობიერების შინაარსის შესაბამისი რეალობა არის რიტუალი - ზოგადი, უშინაარსო მოქმედება, რომლესაც შეუძლია ყველაფერი დაიშინაარსოს, ყველაფერზე მიმართული გახდეს. შემდგომი დროები გვიჩვენებენ, რომ რიტუალი ასეთი მოქმედებაა და რომ არ არის საჭირო მაინცდამაინც მითის სტრუქტურის არსებობა, რიტუალმა რომ იმოქმედოს. შემდგომში ჩვენ ცნობიერების შინაარსის გამოვლენას სამყაროში რიტუალს ვუწოდებთ.

თანდათან გასაგები ხდება, თუ რატომ მოძრაობენ გამოქვებულის მითში მაინცდამაინც ადამიანები და არა რაიმე მექანიზმი, რომლეზედაც ფიგურები იქნებოდნენ დამაგრებულნი. ცნობიერების შინაარსის ბუნება რომ გასაგები გაეხადა, პლატონს უნდა ეჩვენებინა, რომ ამ წესის შემსრულებლები სწორედ ადამიანები არიან, რომ ცნობიერების შინაარსი მარტო ცნობიერებაში კი არ არსებობს, არამედ ცხოვრებაშიც ვლიდნება სწორედ მრავალი რიტუალის სახით. - ის რიტუალები, რომლითაც პლატონი გარშემორტყმული იყო, სწორედ ძირეულის, ცნობიერების შინაარსის გამოვლინებაა, ხოლო ამ რიტუალის მიმართულობის ობიექტი - ცეცხლის ალის სხვადასხვანაირი თამაში - ამ რიტუალის გაფორმება.

მითის შედეგ შემომხვედრი სამყროს მოწესრიგების მომთავრე წესი არის ჟამთააღმწერლობა (ძველი და ახალი აღთქმა, ქრონიკები და სხვა). მათში სამყრო წესრიგდება ჟამთააღმწერლურად ანუ სამყარო მათში დროული (ჟამიერი) ხდება. მოთხრობილი ამბავი დროში იშლება და ღმერთის ჩარევა ხდება ,,ისტორიის” მსვლელობაში. ამ დროში მომხდარი რიტუალიზაციით მიიღება, მაგალითად, ქრისტიანული რელიგია.

პრინციპულად, თავისი ფორმის მიხედვით, მითიური რიტუალი და თუნდაც ქრისტიანული რიტუალი _ არ განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან. მეტიც - პრინციპულად შესაძლებელია იპოვო მათში ორი რიტუალი, რომლებიც აბსოლუტურად დაემთხვევიან ერთმანეთს. მათ განასხვავებს მიმართულობა ანუ თუ რომელი ამბის რიტუალიზაციად გვევლინება ისინი - მითის თუ ჟამთააღმწერლობის.

ამიტომაც ვამბობთ ჩვენ, რომ ერთადერთი მუდმივი, რაც ნარჩუნდება დროთა ანუ ცნობიერების ფორმათა ცვალებადობაში, არის ცნობიერების შინაარსი, რომლესაც შეუძლია ნებისმიერ ფორმას მიესადაგოს, მისთვის შინაგანი გახდეს.

სამყაროს მოწესრიგების შემდეგი წესი, რომელიც ჟამთააღმწერლობას მოსდევს, უნდა იყოს ისტორია. ისტორია ჟამთააღმწერლობისაგან განსხვავდება იმით, რომ ამბავი, რომელიც მასშია მოთხრობილი, ,,ზუსტად” დადგენილი და შემოწმებულია. გარდა ამისა, ჟამთააღმწერლობის გმირი ყოველთვის კონკრეტული ადამიანია, ისტორიის გმირი -სუბიექტი კი - ყოველთვის ზოგადია, ის წარმოადგენს ან სახელმწიფოს ან ხალხს. ისტორიის ფორმა არის ის დრო, რომელშიც ჩვენ ვცხოვრობთ. თუ რა მიიღება ისტორიის რიტუალიზაციით, არის ამჯერად ჩვენი კვლევის საგანი.

ჰერაკლიტეს ცეცხლი აალდება და იღველფება. ჩვენ ვაძლევთ თავს უფლებას პლატონის მითში ჰერაკლიტეს ცეცხლი დავინახოთ. რა არის ამ აალების და ჩაღველფების მიზეზი, თუ არა თავად ცეცხლის არსება. არაფერს გარედან არ შეუძლია მასზე ზემოქმედება. ეს ხდება მხოლოდ შიგნიდან. სამყროს მოწესრიგების წესი უნივერსალურია, ხოლო ცნობიერების შინაარსი - იმდენად ყოვლისმომცველი, რომ შეუძლებელია გარეგანი ზემოქმდებით მოხდეს შეცვლა. ამიტომაც ცვლილება ხდება თვითონ ფორმის შიგნიდან. მართალია, სამყროს მოწესრიგების ყოველი წესი უნივერსალურია, ის მაინც ფორმაა და მკაცრად ზის თავის საზღვრებში. ასე რომ, ამ საზღვრების ნებისმიერი გაფართოება უნდა იწვევდეს ამ ფორმის დაშლას და ახლის წარმოქმნას. ცლილება ხდება მაშინ, როდესაც ფორმა თავის თავს თავის საზღვრებში ამოწურავს.

ფორმის საზღვრების გაფართოება, უპირველეს ყოვლისა, ნიშნავს ამ ფორმის ჰიპერობოლიზაციას. ჰიპერბოლიზაციის მიზეზი შეიძლება იყოს ფორმის საზღვრების დაზუსტებისაკენ სწრაფვა, წინააღმდეგობის, რომელიც ფორმის ორ გამოვლენას შორის წარმოიშობა, მოხსნის სურვილი, ფორმის ტოტალურად გავრცელებისკენ მიმართულობა და ა. შ.

III

ახალი, ,,მესამე” დროის დასაწყისად ჩვენ მიგვაჩნია პერიოდი, როდესაც ფრანგმა განმანათებლებმა, თავიანთ უცხოელ წინამორბედებზე დაყრდნობით, წამოაყენეს მეცნიერული ისტორიის შექმნის მოთხოვნა; ანუ, მათი სურვილი იყო ზუსტად და განსაზღვრულად ექციათ ის, რაც ადრე წინააღმდეგობრივი იყო. _ მათ დაადგინეს ისტორიის სუბიექტი - ერი, ხალხი და ამით დაუპირისპირდნენ ,,მეფეების და ომების ისტორიას” (ე. ი. ჟამთააღწერლობას). ფაქტობრივად, ჟამთააღმწერლობის დაზუსტებამ და მისი მომცველობის გაფართოების სურვილმა გამოიწვია ისტორიის, როგორც ახალი ცნების შექმნა. ნიშანდობლივია, რომ განმანათლებლებიდან ზოგიერთი ღმერთის იდეის წინააღმდეგაც გამოდიოდა, მაგრამ, საეჭვოა, ხვდებოდნენ თუ არა ისტორიის სტრუქტურის დამუშავებასა და ათეიზმს შორის ორგანულ კავშირს.

ერთი აუცილებელი ნაშანიც, რომელიც მუდამ თან ახლავს ერთი დროის მეორეთი შეცვლას, არის აპოკალიფსური ცნობიერების წარმოშობა. - ადამიანები, რომლებიც ჯერ კიდევ ცნობიერების ძველი ფორმით ცხოვრობენ, ვერ ხედავენ ახალ ფორმას და ჰგონიათ, რომ მოიშალა სამყაროს მოწესრიგების საფუძველი. დროთა მიჯნაზე თაობათა უთანხმოების მიზეზი სწორედ ეს არის, - ღირებულებების დაკარგვა; მაგრამ ამ ,,დროს” ხდება არა დაკარგვა, არამედ გადაფასება, ახალი ღირებულებების წარმოშობა.

სწორედ ასე დახვდნენ განმანათლებლებს და ასეთივე რეაქცია იყო მითიური რწმენიდან რელიგიაზე გადასვლის პერიოდში. ჩვენ არ მიგვაჩნია, რომ ერთი დრო მთავრდება სადღაც და მეორე იწყება. დროის ყოფნა ნიშნავს, რომ რაღაც პრინციპი ტოტალურად არის და არა აბსოლუტურად. წინა დროის ფორმები ნარჩუნდება და მსჭვალავენ ახალს, თანდათან ახალი დროის ნიშნებს იძენენ, სხვაფერდებიან.

ახლა უკვე შეიძლება დაზუსტებით დავახასიათოთ, თუ რა არის ის ისტორია, რომელსაც ჩვენი დროის განმსაზღვრელად ვთვლით. ეს ცნება ნათელი ხდება ჟამთააღმწერლობასთან დაპირისპირებაში; ჟამთააღმწერლობა აღწერს მხოლოდ კონკრეტული პიროვნების - მეფის ან გმირის - ცხოვრებას. განმანათლებლებმა კი თემად, უპირველეს ყოვლისა, მთელი კაცობრიობის ისტორია დასახეს. ამ მიზნის მისაღწევად მათ შემდეგი გზა აირჩიეს; ეს გზა ნიშნავდა დედუქციის მეთოდის გადატანას ისტორიის კვლევაზე. განმანათლებლების მსჯელობა ისტორიის საგნის, თემის შესახებ შემდეგნაირად უნდა წასულიყო: იმისათვის, რომ კაცობრიობის ისტორია მიღწეულ იქნეს, ჯერ უნდა შეიქმნას კაცობრიობის ნაწილების ისტორია. შემდეგ ეს ნაწილები შეერთდება და მივიღებთ კაცობრიობის ისტორიას. ამიტომ, კაცობრიობის ნაწილად უნდა შერჩეულიყო ის ფენომენი, რომელიც, ჯერ ერთი, ნაწილად ივარგებდა (ძალიან ბევრი არ უნდა ყოფილიყო) და თანაც, განსაზღვრებადი, მყარი ერთეული იქნებოდა და არავითარ შემთხვევაში - შემთხვევითი. ამიტომაც ისტორიის საგანი, სუბიექტი გახდა არა რომელიმე ერთი ადამიანი, არამედ სახელმწიფო ან ხალხი, რომელიც ამ სახელმწიფოში ცხოვრობს და გარკვეული ერთიანობა ახასიათებს.

ეს ,,ისტორიული დედუქცია” შეიძლება ევროპული კულტურის მეცნიერული ორიენტაციის გამოვლენად ჩავთვალოთ: ისტორიის მეცნიერებად დაფუძნებაში შეიძლება დავინახოთ მეცნიერების საბოლოო გატოტალურება, მისი ყოვლისმომცველად გადაქცევა (განმანათლებლების მოთხოვნა ჟამთააღმწერლობისადმი იყო მეცნიერებად ყოფნა. მეცნიერული ჟამთააღმწერლობა კი უკვე ისტორიაა).

კიდევ ერთი ნიშანი, რომლიც ისტორიას აუცილებლობით ახასიათებს, არის პროგრესისა და ისტორიის მსვლელობის გაიგივება. - ისტორია ზე-აღმავალი მიმართულებაა. სწორედ განმანათლებლების წრეში წარმოიშვა დებულება (ბეკონი, ვოლტერი), რომ ბერძნული კულტურა კაცობრიობის ბავშვობაა, მათი დრო კი - სიმწიფე.

(,,ისტორიის ფილოსოფიის” ცნებაც ვოლტერის შემოტანილია. ის მასთან ნიშნავს ისტორიის, როგორც მეცნიერების წაკითხვას. ისტორიის ფილოსოფია, რომელსაც ჩვენი საუკუნის გონება უყურებს როგორც რაღაც მისტიკურს და საიდუმლო მკვლევარს, წარმოიშვა როგორც მეტა-მეცნიერება, რომლესაც ისტორიისათვის კონტროლი უნდა გაეწია, - რომ ის მეცნიერების საზღვრებს არ დაშორებოდა და ზღაპრად ან თქმულებად არ ქცეულიყო).

ამრიგად, ყალიბდება ისტორიის ოთხი პრინციპი: ისტორიის მიზნად მთელი კაცობრიობის ისტორიის დასახვა (1). ისტორიის სუბიექტად ხალხის, ერის გამოცხადება (2). ისტორიის, როგორც მეცნიერების განხილვა (3). ისტორიის და პროგრესის გაიგივება (4). რაც შეეხება პირველ ნიშანს; ნებისმიერი ისტორია ხაზს უსვამს ისტორიის ამა თუ იმ სუბიექტის კავშირს სხვა ხალხებთან, სახელმწიფოებთან, ე. ი. სხვა ისტორიების სუბიექტებთან. ეს ნიშნავს, რომ ყველა ისტორიაში ძევს ეს ნიშანი, რომელიც თავის თავში წინააღმდეგობრივია (თუ რატომ, ამას ქვემოთ ვნახავთ).

IV

იმისათვის, რომ ჩვენი დებულების სისწორე შევამოწმოთ, ვცადოს ემპირიული მოცემულობის დახმარებით გავერკვეთ, თუ რა უდევს თანამედროვე ადამიანის მსოფლმხედველობას საფუძვლად.

ჩვენ არ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ეს საფუძველი მითია და ამით ყოველგვარ შესაძლებელ გართულებას განვერიდოთ. მითი ანუ გამითება, გარიტუალება - ყველა დროის აუცილებელი ნაწილია; ჩვენ ვეძებთ, თუ რისი ,,მითია” ჩვენ თავს.

მსოფლიო აღარ იძვრის რელიგიურ საფუძველზე მომხდარი ომებით და ადამიანების ურთიერთობისას წინა პლანზე აღმსარებლობა აღარ დგას.

ჩვენს დროში ომებს ნაციონალისტური საფუძველი აქვთ. მსოფლიოც არასოდეს არ ყოფილა ისე მძაფრად დაყოფილი ქვეყნებად და ეროვნებებად, როგორც ახლა. ადამიანების ურთიერთობაში ხაზი ესმება, თუ რომელი ეროვნების არიან ან, რომ საერთოდ არც ერთ ეროვნებას არ ეკუთვნიან. აღმოსავლეთშიც კი, სადაც ყოველ მოქმედებას რელიგიური მოტივი ჰქონდა, ბოლო ომის საფუძველი აშკარად ნაციონალისტური იყო. რა თქმა უნდა, არ უნდა დავივიწყოთ მეორე მსოფლიო ომიც, რომლის ნაციონალისტურ ფონსაც მტკიცება არ სჭირდება.

ჩვენ გვინდა წამოვაყენოთ ჰიპოთეზა: იმდენად, რამდენადაც ომის მიზეზი ყველაზე კარგად უნდა გამოხატავდეს ეპოქის არსებას და ეს არსება მით უფრო დამტკიცებულად უნდა ჩავთვალოთ, თუკი ადამიანების ყოველდღიურ ურთიერთობებშიც ვნახულობთ მის შესატყვის მოქმედებებს, ჩვენ ვცხოვრობთ ნაციონალიზმის დროში.

მაგრამ ჯერ-ჯერობით ეს მხოლოდ მეტაფორული გამოთქმაა და გარკვეული მტკიცება ესაჭიროება.

სიტყვა ,,ნაციონალიზმს” ნაცია, ერი უდევს საფუძვლად. ერის განსაზღვრებისას ჩვენ ამოვდივართ კონკრეტული ადამიანიდან და ვამბობთ, რომ ადამიანი მხოლოდ მაშინ არის რომელიმე ერის წარმომადგენელი, როდესაც მას თავი ამ ერის შვილად მიაჩნია. შეიძლება ვინმე რომელიმე ერის წარმომადგენლად თვლიდეს ადამიანს, რომელსაც ამის ცნობიერება არ გააჩნია, - ასეთი პოზიცია ეყრდნობა ერის, როგორც ბიოლოგიურ-სოციალური კატეგორიის განსაზღვრებას. ამ მიმართულების მიხედვით ერი არის ერთ ტერიტორიაზე მოსახლე, ერთი სისხლის, კულტურის და ენის მქონე ხალხი და მეტი არაფერი. აქ ხდება ერისა და ეთნოსის ცნებების აღრევა, მათი ურთიერთგაიგივება.

ეთნოსი სწორედ მონათესავე ხალხია, რომელთაც აქვთ ერთი სისხლი. ცხადია, რომ ხშირად ერი ერთი ეთნოსის წარმომადგენლებისაგან შედგება, მაგრამ ყოფილა შემთხვევები, როდესაც ერთი ეთნოსი რამდენიმე ერში განაწილებულა, ან - რამდენიმე ეთნოსს ერთი ერი შეუქმნიათ.

ერის განსაზღვრების ბიოლოგიური ფესვის ძიება ჩვენ ცუდ უსასრულობაში წაგვიყვანს და ამიტომაც ეს განსაზღვრება უშუალოდ ცნობიერების სფეროში უნდა ვეძიოთ.

რას ნიშნავს, როდესაც ადამიანი რომელიმე ერს ეკუთვნის ანუ როდესაც ამ ერის შვილად მიაჩნია თავი? უპირველეს ყოვლისა, იმას, რომ იგი თავის თავს თვლის ამ ერის პროდუქტად, ამ ერის ტრადიციების გამგრძელებლად, ამ ერის იტორიაში მყოფად. ე. ი. ერის არსებობა, უპირველეს ყოვლისა, არის ამ ერის ისტორიის არსებობა; - ერი ისტორიული კატეგორიაა. ისტორია ერს ანიჭებს იმ აუცილებელ ნიშანს, რომლის გარეშეც ამ ცნების წარმოდგენა შეუძლებელი იქნებოდა - ერთიანობას. მხოლოდ ისტორიას შეუძლია ერი ერთიან ორგანგიზმად დაგვანახოს ანუ მოუპოვოს მას არსებობს უფლება.

ფაქტს, რომ ერი ერთიანი ორგანიზმია, კიდევ უფრო შორს მიმავალ შედეგებამდე მივყავართ; ერთიან ორგანიზმს, ცნობილია, აქვს ნაწილები, მაგრამ ის ავტონომიური ნაწილებისაგან კი არ შედგება, არამედ ერთმანეთზე კარგად მისადაგებული და უერთმანეთოდ არსებობის ვერშემძლე ელემენტებისაგან. ამავეს გვეუბნება ისიც, რომ ისტორიაში ისტორიის სუბიექტის ადგილი ერს უკავია; ანუ ერი არის ერთადერთი მოქმედი. ეს კი მიგვითითებს, რომ კონკრეტული ადამიანი კარგავს ღირებულებას ერის ცნობიერების გვერდით.

მაგრამ ჩვენ ხომ ვიცით ისტორიის ისეთი სახეები, სადაც კონკრეტული ადამიანები არიან ისტიორიის სუბიექტები. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ეს არის ჟამთააღმწერლობა, რომლის ადგილი ჩვენს სამყაროში ისტორიამ დაიკავა.

ეს ყველაფერი გვიჩვენებს, რომ ერის ცნება მხოლოდ გარკვეულ დროშია წარმოშობილი და მუდამ არ არსებობდა. - ჩვენ ვაჩვენეთ, რომ ერის ცნება განუყოფლადაა დაკავშირებული ისტრიასთან, ისტორია კი თავად მხოლოდ გარკვეულ ეტაპზეა შექმნილი.

ერის ცნებაც, ისევე როგორც ისტორიისა, განმანათლებლობის ეპოქაში გაჩნდა. მის წარმოშობასაც მეცნიერულობა უდევს საფუძვლად; განმანათლებლების სურვილი იყო ერთხელ და სამუდამოდ დაეგდინათ ისტორიის საგანი ანუ სუბიექტი და რადგანაც მათი საბოლოო მიზანი კაცობრიობის მთლიანი ისტორიის შემქნა იყო დედუქციური მეთოდით (ჯერ ნაწილების ისტორიის შექმნა და შემდეგ ამ ისტორიების გაერთიანება), მკაცრად უნდა ყოფილიყო განსაზღვრული კაცობრიობის შემადგენელი ნაწილი. რადგანაც უარი იყო ნათქვამი მეფეების და ომების ისტორიაზე, ისტორიის სუბიექტად ირჩიეს ხალხი, რომელიც იმ დროს სახელმწიფოთი და კულტურით იყო ერთიანი. ამით კი საფუძველი ჩაუყარეს ამ ხალხების ისტორიების დაწერას ანუ ერის ცნების შექმნას.

ჩვენ ზემოთ ვთქვით, რომ კაცობრიობის ერთიანი ისტორია, როგორც ყოველ ისტორიაში დაფარული მიზანი, თავის თავში წინააღმდეგობრივია. ახლა უკვე შეგვიძლია ავხსნათ, რატომ; ამ მიზანმა განაპირობა კაცობრიობის ნაწილების გამოყოფა და ავტონომიურად ქცევა. ამის შემდეგ, ბუნებრივია, არც ერთი დამოუკიდებელი, ინდივიდუალობის მქონე ორგანიზმი არ მოინდომებს გახდეს რაიმეს ნაწილი. პირიქით, ყოველ მათგანშია ჩადებული მისწრაფება სხვა გაიხადოს თავის ნაწილად (ამტომაცაა ნაციონალიზმის რადიკალური ფორმის სოციალური გამოვლენა იმპერიის შექმნა). მაშასადამე, ერთი მხრივ ის მიზანი ნარჩუნდება, რადგანაც ყველა ერის ისტორიაში არის ამ ერის სხვა ერებთან (სახელმწიფოებთან) ურთიერობის მომენტები. მეორეს მხრივ კი - თვითონ ისტორიაში ჩადებული მისწრაფება განსაკუთრებულობისაკენ და მნიშვნელოვნებისაკენ.

ყოველი ისტორია მიისწრაფვის იქითკენ, რომ რაც შეიძლება ,,ძველად” ანუ საფუძველთან ახლოს მყოფად წარმოაჩინოს თავისი სუბიექტი. ერის ისტორია ბევრად უფრო დიდ დროს მოიცავს, ვიდრე თავად ერის ცნობიერება ანუ ერის ცნება. როგორც წესი, ყოველი ერის რეალურ ეროვნულ ცნობიერებას გაცილებით უფრო მცირე ისტორია აქვს, ვიდრე ამ ერის ისტორიას. თანაც, ისინი ერთმანეთთან არავითარ კავშირში არ არიან. შეიძლება ერის ისტორია 25 საუკუნეს ითვლიდეს, ეროვნული ცნობიერება კი სულ 10-15 წლის იყოს.

V

ჩვენ მივედით ისტორიასთან მეორე ბოლოდან - ნაციონალიზმიდან. მანამდე გავლილი გვქონდა ცნობიერების ფორმა-შინაარსი-ისტორიას შორის მდებარე სივრცე. ამით ჩვენ შევეცადეთ გვეჩვენებინა, რომ ის შედეგი, რომლის მიღებაც ჩვენ ვცადეთ პლატონის მითის ანალიზით და თეორიული მსჯელობით, ემპირიიდან ამოსული განაზრებებით გაგვემეორებინა. შევეცადეთ დაგვედგინა, რომ ჩვენ ისტორიის დროში ვცხოვრობთ, რომელსაც ამავე დროს ნაციონალიზმის დროც შეიძლება ეწოდოს.

ახლა უკვე შეგვიძლია ვთქვათ, თუ რას ნიშნავს ისტორიის დროში რიტუალიზაცია - ერად ყოფნას. თავად რიტუალი განაპირობებს ერის, როგორც მსოფლმხედველობის გრძნობადი ელემენტის წარმოშობას. რიტუალი ანუ ცნობიერების შინაარსი წარმოგვიდგება ერისა და ეროვნულობის სახით. ყველა იმ რიტუალს ანუ სამყაროს აღქმის წესს, რომელსაც ადამიანი ტაძარში ატარებდა, თანამედროვე ადამიანი ატარებს ისეთ ადგილას, სადაც მას ერის სიმბოლო ეგულება, - სულ ერთია, იქნება ეს ნივთი, ღმერთი თუ ადამიანი.

როდესაც ნაციონალიზმის დროზე ვლაპარაკობთ, შეიძლება შეგვეწინააღმდეგონ, რომ არსებობს ნაციონალიზმისადმი დაპირისპირებული მსოფლმხედველობა და ამ უკანასკნელის მატარებელი ხალხის რიცხვი არანაკლებია ნაციონალისტური მსოფლმხედველობის მქონეებზე. ეს მართლაც რომ ასე იყოს, საქმის ვითარება მაინც არ შეიცვლება. - საქმე იმაშია, რომ ეს დაპირისპირებული მსოფლმხედველობა მართლაც მხოლოდ დაპირისპირებულია და სხვა არაფერი, - და ამიტომაც ყოველმხრივ განსაზღვრულია ნაციონალიზმთ. თანაც მას დამოუკიდებელი შინაარსი არ გააჩნია, ის უარყოფით ნიშანს უყენებს იმას, რაც ნაციონალიზმში დადებითი ნიშნით ფიგურირებს.

კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი მოვლენა, რომელიც ისტორიის დროში ხდება: ისტორიის სუბიექტად ერის გამოცხადების შემდეგ შესაძლებელი ხდება ლაპარაკი ერის მისიაზე (ჟამთააღმწერლობა მხოლოდ კონკრეტული ადამიანის მისიაზე ლაპარაკობდა). ამ შემთხვევაში ისტორიის აუცილებლობა ერის ცნობიერებისათვის კიდევ უფრო მძაფრდება, რადგან შესაძლებელი ხდება ერის მისიის გააზრება მთელი მისი ისტორიის მანძილზე და ამ მისიის დამადასტურებელი მაგალითების ისტორიაში პოვნა.

ჩვენ დავასახელეთ ჩვენი დრო ანუ ცნობიერების ფორმა, რომელიც ახლა ტოტალურად არის და ისიც, თუ რა მიიღება კონკრეტულად ამ ფორმის და ცნობიერების შინაარსის თანხვედრით. ჩვენ არ ვიცით, შესაძლებელია თუ არა განვჭვრიტოთ შემდგომი დროის არსება და ხანა. ყოველ შემთხვევაში, ისიც „ამბის“ ერთ-ერთი მოდიფიკცია უნდა იყოს, როგორებიც იყო მითი, ჟამთააღმწერლობა და ისტორია. ყველა დროს თავისი შესაბამისი რიტუალიზაცია ანუ შესაბამისი შინაარსი აქვს, რითაც შედის ის კულტურაში (ან სოციალურ სისტემაში); ასე - ისტორიის დროს მოაქვს ნაციონალიზმი, ჟამთააღმწერლობას - რელიგია, მითს კი ტრადიცია - რიტაული ამ შემთხვევაში სამყაროზე ტრადიციული (არა მეცნიერული და არ რელიგიური, ჩვენი თვალით) წარმოდგენაა და მითის ეპოქის ადამიანი და კულტურა ისევე სრულად ისაზღვრება ტრადიციით - გადმოცემულით, ერთხელ დადგენილით, როგორც სხვა დროების ადამიანები თავისი შესაბამისი მიმართებებით.

VI

ჩვენ შევეცადეთ დაგვედგინა ცნობიერების შინაარსის და ცნობიერების ფორმების არსებობის წესი. ცნობიერების შინაარსი ირაციონალურია, მაგრამ არა შეუმეცნებადი. როდესაც ჩვენ ირაციონალურზე ვლაპარაკობთ, ვგულისხმობთ გერმანელი ფილოსოფოსის ემილ ლასკის ინტერპრეტაციას (,,მოძღვრება კატეგორიების შესახებ და ფილოსოფიის ლოგიკა”), რომ ირაციონალურობა ნიშნავს საზღვრის პრინციპულ უქონლობას, ხოლო რაციონალურობით - პირიქით. არ არსებობს არც ერთი საგანი, ან მოქმედება სამყაროში, რომელიც არ მოექცევა ჩვენს მიერ დახასიათებულ ცნობიერების შინაარსში. თავად ფორმა მალე ამოწურავს თავის თავს, რადგან, რა ფართო სივრცეებიც უნდა ეკავოს მაინც სასრულია და ოდესმე აღწევს თავის საზღვარს და მიისწრაფვის მისი გადალახვისაკენ. ამ დროს წარმოიშობა ახალი ფორმა, შინაარსი კი ცვლილებისადმი ინდიფერენტულია.

როდესაც ფსიქოლოგები არაცნობიერზე ლაპარაკობენ, ისინი სწორედ ცნობიერების ამ ირაციონულ შინაარსს გულისხმობენ, იქნება ეს არაცნობიერი თუ არქეტიპული მეხსიერება. რადგანაც ისინი შინაარსის საზღვრებს ვერ ამჩნევენ, შეუძლებელი მიაჩნიათ მასში რაციონალური ოპერირება და მას შეუმეცნებლად აცხადებენ.

,,სინამდვილეში” კი ცნობიერების შინაარსი არა თავისი არსებით, არამედ თავისი ფუნქციით ანუ მოქმედებით არის ირაციონალური; მის მოქმედებას არა აქვს საზღვრები, ყველაფრის მომცველია. ხოლო ის, რაც თავად ამ შინაარსს წარმოადგენს, სავსებით წვდომადია.

ამ საფუძველზე ჩვენ შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ რეალურად არანიარი არაცნობიერი და შეუცნობელი არ არსებობს. ალბათ სარტრი ამას გულისხმობდა, როდესაც ამბობდა, რომ ადამიანი ყველაფერს ცნობიერად აკეთებს. ზოგჯერ ეს დებულება ისე ესმოდათ, თითქოს სარტრის მიხედვით - ადამიანი გაცნობიერებულად აკეთებდა იმას, რასაც ფროიდი არაცნობიერ საფუძველს უძებნიდა. სარტრი ალბათ გულისხმობდა, ჯერ ერთი იმას, რომ არაცნობიერი არ არსებობს და ყველაფერი, რასაც არაცნობიერს მიაწერენ ცნობიერებაში ხდება და მეორე - ადამიანის მიერ თავისი მოქმედების პრინციპულ გაცნობიერებადობას. - არსებობს მხოლოდ ცნობიერების შინაარსი და ცნობიერების ფორმები.

ის, რაც საერთოა ყველა და ყველა დროის ადამიანში, არის ცნობიერების შინაარსი. ადამიანებს განასხვავებს ერთმანეთისაგან ამ შინაარსთან დამოკიდებულება: ადამიანი თავისუფალი ხდება რეფლექსიით საკუთარ ცნობიერებაზე. ეს პლატონის მითის ანალიზმაც გვიჩვენა. არ არის აუცილებელი, რომ ეს მარტო ფილოსოფოსის საქმე იყოს. ყველა მოჯანყეს აქვს საშუალება ფენომენთა სამყარო იმ ილუზიების გარეშე დაინახოს, რომლებითაც მისივე ცნობიერება მოსავს მათ.

ჩვენ აქამდე პლატონის მონათხრობს ,,მითს” ვუწოდებდით. ეს უცნაურად შეიძლება მოგვეჩვენოს, რადგანაც ეს ამბავი არ გავს იმ მითებს, ჩვენ რომ წიგნებში ვხვდებით ხოლმე და მაინც, ტრადიციულად, ,,სახელმწიფოს” ამ მონაკვეთს ,,გამოქვაბულის მითი” ჰქვია. შესაძლებელი ახსნა ამ ფაქტისა ალბათ ის არის, რომ ამ ამბავში გადმოცემულია მითის ფუნქცია ანუ ცნობერების შინაარსი, რომელიც სტრუქტურით არამითსაც კი მითად აქცევს.

ყოველი მოჯანყე ცდილობს ჯერ თავი დააღწიოს ცნობერების არსებულ ფორმას, ხოლო შემდეგ, თუ მოთმინება და გამძლეობა ეყო, ცნობიერების შინაარსსაც. მხოლოდ ფორმისაგან თავის დაღწევისაკენ სწრაფვა, საუკეთესო შემთხვევაში, მთავრდება ახალი ფორმის შექმნით. ამაზე გაჩერება ადამიანს სოციალურ მოღვაწედ აქცევს. როდესაც მოჯანყე არ კმაყოფილდება მხოლოდ ფორმის გადალახვით და ცდილობს შინაარსსაც დააღწიოს თავი, ეს უკვე შინაგანი თავისუფლებაა, რომელსაც ვერანაირი გამოქვაბულის ბორკილები ვეღარ შეზღუდავს. რას ნიშნავს თავისუფლება, თუ არა უპირველეს ყოვლისა საკუთარი თავისაგან განთავისუფლებას - ამ სიტყვებით შეიძლება გადმოიცეს გამოქვაბულის მითის არსება.

მხოლოდ საკუთარი თავიდან განთავისუფლებით მოიპოვებ საკუთარ თავს - ეს არის მეორე დასკვნა გამოქვაბულის მითიდან. რას ნიშანვს საკუთარი თავის მოპოვება, თუ არა განთავისუფლებას იმ საერთოდან, რაც ცნობიერების შინაარსია და ამიტომ შეუზღუდაობას იმისაგან, რასაც ცნობიერების ფორმები ჰქვია.

შემდეგ თავებში ჩვენ ვნახავთ, თუ როგორ გაიშლება ადამიანის ბედი, - ადამიანის, რომელიც თავისუფლების ასეთი ამაღლებული და გაბედულებით სავსე განსაზღვრების მქონეა - რომელსაც ასეთი თავისუფლება უნდა.

I

ყველასათვის ცნობილია ოიდიპოსის მითი: ავბედითი წინასწარმეტყველებისათვის თავი რომ დაეღწია, ოიდიპოსი მამამ მოიშორა და ის სამშობლოდან შორს გაიზარდა ისე, რომ თავის წარმოშობაზე არაფერი იცოდა. თებესკენ გზაზე მიმავალ, უკვე დავაჟკაცებულ ოიდიპოსს საკუთარი მამა შემოაკვდა. შემდგომ მან თებე სფინქსისაგან იხსნა და მადლიერმა მოქალაქეებმა ის მეფედ აირჩიეს. ოიდიპოსმა საკუთარი დედა ცოლად შეირთო. როდესაც ტირესიასის საშუალებით მისთვის ცნობილი გახდა, თუ რა ჩაიდინა, ოიდიპოსმა თვალები დაითხარა. აღსრულდა, რაც უწინასწარმეტყველეს ოიდიპოსის მამას.

ეს მითი თვალსაჩინოს ხდის იმ ორმაგობას, რომელიც ბერძნულ მითებს ახასიათებს - შესაბამება ადამიანის თავისუფლებასა და ღმერთების ნებას შორის; მაგრამ ეს არ არის ორმაგობის ერთადერთი სახე, რომელიც ამ მითებში გვხვდება; ამ პრინციპის ნათელი გამოხატვაა მითების ორბუნებოვანი პერსონაჟები; პანი, კენტავრები, სფინქსი. მეტიც: მითები თავისი შინაარსითაც არ არიან ერთნი: მათში ხშირად გაერთიანებულია სხვა მითები, რომლებსაც, მიუხედავად იმისა, რომ მათ განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენენ, დამოუკიდებელი არსებობა და მნიშვნელობა გააჩნიათ.

ასეთი ,,მეორე” ოიდიპოსის მითში არის სფინქსის ამბავი. ამ მითის ორმაგობა კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი იმით ხდება, რომ ამ მითის პერსონაჟი - სფინქსი - ერთ ფორმაში ორნაირი არსებობის - ცხოველურის და ადამიანურის შესაბამებაა.

სფინქსი ღმერთების მიერ თებეს სასჯელად იყო მოვლენილი. ის ქალაქის ჭიშკართან იჯდა და ამვლელ-ჩამვლელს ერთ გამოცანას ეკითხებოდა: რა არის ის, რაც დილას ოთხ ფეხზე დადის, შუადღისას ორზე, ხოლო საღამოს სამზე? მას, ვინც არასწორად უპასუხებდა, სფინქსი კლავდა. ოიდიპოსმა სწორი პასუხი უთხრა და სფინქსი უფსკრულში გადაეშვა.

სფინქსის ყოფიერებაში ადამიანი და ცხოველი ერთად დგანან. მითის ორმაგობა მასაც ისევე ეხება, როგორც ოიდიპოსს. ამიტომ სფინქსის თვითმკვლელობის მიზეზი ოიდიპოსის პასუხში უნდა ვეძებოთ. ერთი შეხედვით სფინქსის გამოცანა და მასზე პასუხი - ,,ადამიანი” - ბავშვურ თავსატეხად წარმოგვიდგება. მითის სტრუქტურა გვაეჭვებს - აქაც ხომ არა აქვს ადგილი ორმაგობას - შესაბამებას ბავშვურ თავსატეხსა და რაიმე სიღრმისეულს შორის.

წინადადება - ,,ვინც დილას ოთხზე დადის, შუადღისას ორზე, ხოლო საღამოს სამზე” - აღნიშნავს ცვალებადობას. მთლიანად იგი წარმოადგენს განსაზღვრებას, რომლისთვისაც სფინქსი სუბიექტის დასახელებას მოითხოვდა. ოიდიპოსის პასუხმა დაასრულა ეს დეფინაცია. სფინქსი ცვალებადობის შესახებ კითხულობს; თანაც ეს ჩვეულებრივი ცვალებადობა არ არის: ეს უკიდურესი ცვლაა. ცვალებადობა ერთი დღის, ერთი αιων-ის განმავლობაში. ასე რომ, სფინქსის კითხვა შეიძლება შემდეგნაირად ,,ვთარგმნოთ”: რა არის ის, რაც თავისი არსებობის მანძილზე მაქსიმალურად იცვლება, ცვლის თავისი არსებობის წესს, ფორმას? პასუხი იგივე რჩება: ,,ადამიანი”.

მაშასადამე, სფინსქი და ოიდიპოსი ერთად ადამიანის ახალ განსაზღვრებას აყალიბებენ. ახალი რომ არ იყოს თებეს ნებისმიერი განათლებული მოქალაქე გასცემდა პასუხს და ქალაქსაც გადაარჩენდა. ეს გამოცანა არა მარტო როგორც განსაზღვრება, როგორც თავსატეხიც კი - ახალია, ეს განსაზღვრება სფინსქსსაც ისევე ეხება, როგორც ოიდიპოსს. სფინქსის ყოფნა თანაბრადაა განსაზღვრული როგორც ადამიანურით, ასევე ცხოველურით. ყოფიერების ეს ორი სახე მასში ზუსტ შესაბამებაშია (ისევე როგორც ყველაფერი ორმაგი ბერძნულ მითში) ერთმანეთთან. პასუხის გაცემის შემდეგ სფინქსი თავს იკლავს. ამ თვითმკვლელობის ერთი მხარე - ღმერთების ნება - გასაგებია ჩვენთვის. მეორე მხარე - თავისუფლება - ასახსნელი.

სფინქსი არსებობს ადამიანივითაც. ასე რომ, ადამიანის ახალი განსაზღვრება მისი განსაზღვრებაცაა; მაგრამ სფინქსი ამ განსაზღვრების შემოღებას სიკვდილით ხვდება. ამას მხოლოდ ერთი პასუხი შეიძლება მოეძებნოს: ადამიანის ახალი არსება მისთვის მიუღებელია და მიუღებელია ალბათ იმის გამო, რომ მისი არსებობის წესი, რომელიც გულისხმობს ადამიანური და ცხოველური ყოფნის წესის ურთიერთშეხამებას, ამის საწინააღმდეგოა.

თებეს ჭიშკართან ადამიანის ახალი არსება - ცვალებადობა დგინდება და ყველა, ვინც კი ადამიანია, ამ განსაზღვრებაში ექცევა. სფინქსი, რომელშიც ადამიანური და ცხოველური შესაბამებაშია ერთმანეთთან, თავს იკლავს. კვდება იმის გამო, რომ შეუძლებელია უკვე ურთიერთსაწინააღმდეგო არსებების შესაბამება.

ჩვენ გავარკვიეთ სფინქსის სიკვდილის ორმაგობა, მაგრამ ამ მითში კიდევ ერთი შეუმჩნეველი და აუხსნელი ფაქტი დარჩა: ღმერთების სასჯელი. ერთი შეხედვით, სასჯელი სფინქსის სიკვდილით მთავრდება; მაგრამ ამის შემდეგ თებეს მოქალაქეები თავიანთ სიცოცხლეს ომებში და ძმათა კვლაში ატარებენ. ოიდიპოსის მითი ანტიგონეს ამბავში გადადის. რა არის სფინქსის მითში ისეთი, რომელიც საშუალებას გვაძლევს ღმერთების სასჯელის დასრულებაში ეჭვი შევიტანოთ?

ისე და ისევ ადამიანის ახალი განსაზღვრება. ეს ახალი განსაზღვრება სასჯელის ნაწილია. ის სფინქსის თებეს ჭიშკართან ყოფნის ისეთივე აუცილებელი კომპონენტია, როგორც ოიდიპოსი. აქედან მხოლოდ ერთი რამ გამომდინარეობს: ადამიანის ახალი განსაზღვრების დადგენით ღმერთები სჯიან ადამიანებს, თანაც ისე, რომ თვითონვე აძებნინებენ სასჯელს. ჩვენი მიზანია გავერკვიოთ, თუ რაში მდგომარეობს ამ განსაზღვრების სასჯელობა და საშინელება.

ადამიანის ახალი განსაზღვრების ძირითადი პრინციპი არის ცვალებადობა. ფრაზა - ის ვინც დილას ოთხზე დადის, შუადღისას ორზე, ხოლო საღამოს სამზე - უკიდურესი ცვალებადობის უნარის ილუსტრაციაა. თუკი ეს ახალი განსაზღვრება ეწინააღმდეგება ძველს, მაშინ ის განსაზღვრება, რომელშიც ადამიანი და ცხოველი შესაბამებაში დგანან, არის უცვლელობა.

ყოველივე ეს მიგვითითებს, რომ ოიდიპოსის შემდეგ ადამიანი და ცხოველი ერთად ვეღარ იქნებიან და მათ შორის განსხვავება ძევს სამყაროში ყოფნის ცვალებადობა-უცვლელობაში. ამ მითის მიხედვით ადამიანისათვის ცვალებადია სამყაროს აღქმის კუთხე ანუ მისი მოქმედების მიმართულობა. ე. ი. თავის მოქმედებებს ადამიანი საჭიროებისამებრ უცვლის მიმართულებას და სხვადასხვა მხარეს მიმართავს. ადამიანი, რომელიც ოიდიპოსის პასუხის შემდეგ დგინდება, იცვლის სამყაროს სურათს (სამყაროს აღქმის კუთხეს) - რათა უკეთესად იგრძნოს თავი და ამ სურათის მიხედვით ცვლის სამყაროს, თვითონ კი უცვლელი რჩება.

ამაზევე დაყრდნობით, ცხოველის შემთხვევაში საწინააღმდეგო უნდა ვივარაუდოთ; ალბათ მას აქვს სამყაროს აღქმის უცვლელი კუთხე, მოქმედების უცვლელი მიმართულება ანუ სამყაროს უცვლელი სურათი. ე. ი. თუკი შეიცვლება გარემო, ხოლო ცხოველს არ შეუძლია შეცვალოს თავისი მოქმედების მიმართულობა, მაშინ ის თვითონ შეიცვლება, რათა, როგორც იყო, ისეთსავე შესაბამებაში დარჩეს ბუნებასთან.

ასე ვიღებთ ჩვენ ცვალებადი ადამიანისაგან მოუქნელ და ხისტ სისტემას, რომელიც ამ მოუქნელობის გამო ანგრევს გარემოს და კვლავ აშენებს მას ახალი სურათის მიხედვით და უცვლელი ცხოველისაგან - მოქნილ და ჰარმონიულ სტრუქტურას, რომელიც მიისწრაფვის მუდამ ერთ შესაბამებაში იყოს ბუნებასთან და არა ცვალოს ეს შესაბამება, ანდა სამყარო იყოლიოს შესაბამებაში, როგორც ამას ადამიანი აკეთებს.

ღმერთების სასჯელი დაფარული იყო: ადამიანები რომც მიმხვდარიყვნენ ახალი განსაზღვრების გაჩენას, განა იფიქრებდნენ, რომ ცვალებადობით დაწყევლა უცვლელობად და ისტორიის საშინელებად შემოუბრუნდებოდათ.

ამით ჩვენ ვწვდებით ღმერთების სასჯელის ,,მეორე გვარს”. სფინქსის გამოგზავნით ღმერთები ადამიანს და ცხოველს აშორებენ ერთმანეთს და ადამიანს საშინელ ცხოვრებას უმზადებენ: ბრძოლებით, კაცისკვლით და ბევრი ცვლილებით, მხოლოდ და მხოლოდ უკეთესად ყოფნის ილუზიის გამო. ოიდიპოსის პასუხში არის კაცობრიობის შემდგომი ბედი - ისტორია თავისი რევოლუციებით და გადატრიალებებით.

ღმერთების სასჯელის ამ მხარესაც ახასიათებს თავისი ,,ორგვარობა”: ის ადამიანს აკარგვინებს ნორმალურ ურთიერთობას და აწყვეტინებს კავშირს სხვა ცოცხალ არსებებთან. უზარმაზარ უფსკრულს აჩენს მათ შორის და ადამიანს მარტოდ ტოვებს სამყაროში. ღმერთების სასჯელი მარტოობითა და სასოწარკვეთილებით ,,დასაჩუქრებაა” და ნიშანდობლივია, რომ ეს ყველაფერი იწყება ერთიანობის, შესაბამების სიმბოლოს სიკვდილით. ეს სასჯელი მითიდან აგდებს ადამიანს, უკარგავს არსებულ ორიენტირს, სამყაროს და აიძულებს ახლის ძიებას _ შესაბამისობის მოსპობით. ამით ის სპობს იმ მთავარ პრინციპს, რომლის მიხედვითაც არის ადამიანი მითის პერსონაჟი და მითი ადამიანის სამყარო - ორგვარობას. ადამიანი ერთგვარი ხდება და პლატონისეულ შუაზე გაკვეთილი ანდროგინის მსგავსად, მთელ თავის ისტორიას მეორე ნაწილის ძებნაში ატარებს.

ღმერთების სასჯელის მეორე მხარე მხოლოდ სფინქსის სიკვდილის შემდეგ იწყებს განხორციელებას - მაშინ, როდესაც ყველას ჰგონია, რომ სასჯელი დამთავრდა და მას მხოლოდ რამდენიმე ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა.

ოიდიპოსის მითის ეს მეორე მხარე ბევრად უფრო საშინელ ტრაგედიად წარმოგვიდგება, ვიდრე მისი გაგრძელება: ამ მითის მეორე ნაწილი მხოლოდ დადასტურება და განხორციელებაა იმ სასჯელისა, რომელიც ღმერთებმა ადამიანებს დაუწესეს.

თებეს ჭიშკართან ადამიანის ორი განსაზღვრება დგას: ძველი - მითის პერსონაჟი - სფინქსი, რომელიც ერთიანობის, სამყაროს დაურღვევლობის და ჰარმონიის ნიშანია, რომლის მიხედვითაც ადამიანი სამყაროს ჩვეულებრივი ნაწილია სხვა ნაწილების გვერდით და ახალი - ისტორიის სუბიექტი - ოიდიპოსი, რომელიც თვითონ ხდება ახალი განსაზღვრების მატარებელი და მისი შემდგომი ბედიც, სწორედ არსებობის ახალი წესის გამო, საოცრად ცვალებადი და უბედურია.

II

ეს მითი მიგვითითებს ჩვენს ადგილს სამყაროში. ის არ ათავსებს ადამიანს არც მის პერიფერიაზე, არც მის ცენტრში. ჩვენი მიზანი იმ ადგილის პოვნაა, რომელიც მოუძებნა ადამიანმა თავის თავს. ადგილს, რომელიც მას მისივე კონსტიტუციით ეკუთვნის. ჩვენ უნდა მოვნახოთ ის წესი, რომლითაც ადამიანი ცხოვრობს გარემომცველ საყმროში, ისე, რომ გარემო მისგან დამოუკიდებელია, ისე, რომ ის და ბუნება სამყროს ორ, დამოუკიდებელ წევრს წარმოადგენენ. ასეთ არსებობას ადამიანში ღრმა საფუძველი უნდა ჰქონდეს. ამიტომაც არის ჩვენი მიზანი გავარკვიოთ ადამიანის და ბუნების მდგომარეობა; ანუ, ის კანონი, რომლის მიხედვითაც ადამიანის ყოფიერებას ადამიანშივე აქვს გამართლება. ჩვენი მიზანია მოვნახოთ ადამიანის და ბუნების ის აღწერა, რომელიც საფუძვლად უდევს ყველა არსებულ აღწერას ანუ რომელიც ყველა დროის შესაბამისი იქნება. აქამდე ჩვენ ვაჩვენებდით ადამიანის არსებობის წესის (რიტუალის) უცვლელობას დროთა ცვალებადობაში. ამჯერად უნდა ვიპოვოთ ასეთივე იგივეობის საფუძველი არსებობის ფორმაშიც; ანუ ის აღწერა, რომელსაც მივყვებით, უნდა იკითხებოდეს ყველა მეტაფიზიკაში, ყველა თეოლოგიურ სისტემაში, ყველა თეორიაში სამყაროს შესახებ.

ეს არ არის არც ეკოლოგიური (რაკი ბუნების და ადამიანის ურთიერთობაზე ვლაპარაკობთ) და არც ფსიქოლოგიური საკითხი. ეს ფილოსოფიური საკითხია, თუკი ფილოსოფიას გავიგებთ, როგორც არსებობის საზღვრით ცნებებზე აზროვნებას. არსებობის საზღვრითი ცნებები კი, რომლებიც განისაზღვრებიან ან ერთმანეთით, ან ყოფიერებით, არიან ბუნება და ადამიანი.

ჩვენ ვნახეთ, რომ ადამიანის არსებობა ხასიათდება, როგორც ცნობიერება. ვნახეთ, რომ ადამიანი თვითონვე იქმნის საკუთარი ცნობიერების ფორმას და საჭიროებისამებრ ცვლის მას ისე, რომ ცნობიერების შინაარსს უცვლელად ტოვებს. ადამიანთან ვპოულობთ ყოფიერების შემდეგ ფორმულას: უცვლელი მოქმედების წესი (ცნობიერების შინაარსი) -მოქმედების ცვალებადი ორიენტირი (ცნობიერების ფორმა).

სფინქსის მითმა მიგვითითა, რომ არის ,,სხვანაირი ყოფიერებაც”; ამ შემთხვევაში ცნობიერების ფორმის ფუნქციას ასრულებს გარემო და ამ დროს ცნობიერების შინაარსსა და ფორმას შორის მიმართება ერთმნიშვნელოვანია; თუკი შეიცვლება გარემო პირობები, შეიცვლება ყოფიერების მოქმედების წესიც (რიტუალი); ე. ი. ეს ყოფიერი პირდაპირ მიმართებაშია საკუთარი ცნობიერების ფორმასთან.

ბუნების ყველა ფორმაში, მის ყველა გამოვლენაში შეიძლება მსგავსი ფორმულა ამოვიკითხოთ: მაგალითად - თუკი მცენარის არსებობის წესს (მის ზრდას, განვითარებას), განვიხილავთ როგორც რიტუალს, მაშინ ფორმის ანუ რიტუალის ორიენტირის როლს შეასრულებს ბუნება. ამ შემთხვევაში ჩვენ შეიძლება ეს სიტუაცია წარმოვიდგინოთ, როგორც ცალკე გამოყოფილი ქცევა, რომელიც უშუალოდ მიემართება გარემოს - იცვლება რა გარემო, იცვლება თვითონაც; ასევე, მაგალითად, ქვის შემთხვევაში, მის კონკრეტულ არსებობას, სწორედ იმის გამო, რომ ის კონკრეტულია, შეიძლება დავარქვათ რიტუალი, რადგანაც ასეთი არსებობა არის მისი მოქმედების ე. ი. არსებობის წესი და იმ გარემოს, რომელშიც ის არის - რიტუალის ორიენტირი. ასე შეიძლება მივყვეთ და არსებობის ყველა ტიპი განვიხილოთ და ყველგან მივიღებთ შემდეგ ფორმულას: იცვლება რა ბუნება (გარემო), იცვლება არსებობის (მოქმედების) წესიც.

ასეთი აღწერა სხვას არაფერს გვეუბნება, გარდა იმისა, რომ ბუნება არის რაღაც სისტემა. მასში ყველაფერი შესაბამებაშია ერთმანეთთან. მაგრამ, ბუნება გარდა იმისა, რომ თავად არის სისტემა, შედგება კიდეც უამრავი სისტემებისაგან, რომლებსაც ბუნებაში არსებულები ქმნიან. ბუნებაში ცალკე არაფერი არ არსებობს - ყველაფერი არის გარკვეულ სისტემაში და სისტემის ძალით. ყოველი კონკრეტული ორიენტირდება ჯერ საკუთარ სისტემაზე, ამ სისტემის გავლით კი მთელ ბუნებაზე ანუ იმ გარემოზე, რომელშიც ეს სისტემა არსებობს. ეს სისტემატურობა - კონკრეტურად, რეალურად - გამოიხატება ერთი მხრივ სოციუმით, ხოლო მეორე მხრივ ცნობიერებით. ცნობიერება შეიძლება დავახასიათოთ, როგორც არსებობის (სოციალური) ფორმა, ხოლო სოციალურობა როგორც არსებობის შესაბამებითი, სისტემური წესი, იქ, სადაც სოციუმია, არსებობს ცნობიერებაც. - ზოგ შემთხვევაში ცნობიერება არის დამახასიათებელი მთელი სოციუმისათვის - ასეთი ცნობიერების შინაარსია ის კონკრეტული ქცევა, ის რიტუალი, რომელსაც სოციუმის წევრები ასრულებენ მთლიანი სოციუმის შენარჩუნებისათვის. მაშასადამე, შეიძლება წარმოვიდგინოთ ბუნება, კოსმოსი, - ცნობიერებად, რომელსაც ახასიათებს გარკვეული შინარსი - კონკრეტულ ფენომენთა არსებობა, მათი კონკრეტული მოქმედება, რიტუალი და ფორმა - ერთიანობა, რომელსაც მთლიანად ბუნება, კოსმოსი წარმოადგენს. ერთი შეხედვით, ამ უკიდურესად ჰარმონიულ სურათში არ თავსდება ადამიანი. იმისათვის, რომ ასეთ საფუძველს ჩავწვდეთ, უნდა შევადაროთ ერთმანეთს ადამიანის ცნობიერება და ბუნება და ეს რომ ჩვენთვის მოხერხებული იყოს, ბუნების მაგივრად უნდა განვიხილოთ მაღალორგანიზებული ცხოველის ცნობიერება, რომელიც თავისი ყოფიერებით ადამიანის გვერდით დგას, ადამიანთან არის ყველაზე უფრო, სხვა ყოფიერთა შორის.

III

მითი გვეუბნება, რომ ცხოველის ცნობიერება შემდეგი სტრუქტურის უნდა იყოს; მას უნდა ახასიათებდეს ცნობიერების შინაარსი - რის საფუძველზეც ის არსებობს და ურთიერთობას ამყარებს ანუ ქცევა, რომლითაც ცხოველი მიემართება იმ საზოგადოებას, რომელშიც ცხოვრობს. ამ სისტემის - სოციუმის გავლით ის ესაბამება ბუნებას და მუდმივ, უცვლელ მიმართებაშია მასთან. ეს მიგვითითებს, რომ ცხოველის ცნობიერების ფორმა უნდა იყოს სოციუმი. ცხოველის ცნობიერების შინაარსი მიმართულია უშუალოდ სოციუმზე და მისი რიტუალი ემსახურება სოციუმში ურთერთობის გარკვევას და გარკვეული ადგილის დაკავებას. რა თქმა უნდა, ეს მიმართულობა არ ,,ცნობიერდება” ცხოველთან. საფრთხე (დაშლა), რომელიც ბუნების ანუ გარემო პირობების შეცვლისას ემუქრება სოციუმს, ინდივიდში გარდაისახება კონკრეტული არსებობის საფრთხედ, რადგან სოციუმი ის სისტემაა, რომელშიც ის არსებობს და რომლის გარეშეც მას დაღუპვა ემუქრება. სოციუმს კი გარემო პირობების შეცვლისას დაშლა ემუქრება იმის გამო, რომ ის რიტუალი, რომელიც მის სიცოცხლისუნარიანობას აპირობებს, აღარ შეესაბამება იმ გარემოს, რომელშიც სოციუმი არსებობს. ამ ორმხრივი დამოკიდებულების გამო ცხოველი იძულებულია შეცვალოს თავისი რიტუალი ისე, რომ მიმართება ცნობიერების შინაარსსა და ფორმას შორის იგივე დატოვოს. მაშასადამე, ცხოველი შეიძლება დავახასიათოთ, როგორც უკიდურესად სოციალური არსება: იმისათვის, რომ სოციუმი (რაც მისი არსებობის ფორმაა) არ დაინგრეს, ის (როგორც გვარი) აბსოლუტურად ცვლის თავის თავს. მაშასადამე, ცხოველის ცნობიერების შინაარსი, მისი ქცევა არის სოციუმზე ორიენტირებული. სწორედ ამის გამო ეს ავტონომიური ცნობიერება არ ვარდება ბუნების ერთიანი სისტემიდან და მის ნაწილად რჩება. როდესაც ცხოველი ქცევას იცვლის, ამას უნდა მოჰყვეს სოციალური სტრუქტურის შეცვლაც, მაგრამ ამით ჰარმონიულობა არ ირღვევა: შესაბამება - ცხოველი-სოციუმი-ბუნება იგივე რჩება (ცხოველი ,,რეალურად” ორიენტირებულია სოციუმზე, ,,ფსიქოლოგიურად” კი - თავის თავზე. სწორედ იმიტომ, რომ ის ,,ინდივიდუალისტია”, ის არის სოციალური და ცხოვრობს ,,ჰარმონიულ” საზოგადოებაში). ცხოველის არსებობის წესი არის უცვლელი; ბუნებაში ყოველ ცვლილებას შეესაბამება ცხოველის რიტუალის და სოციუმის ცვლილებები, ანუ მიმართებათა რიგი უცვლელი რჩება. იგივეს ვამბობთ ბუნებაზე - ბუნება, როგორც მიმართებათა გარკვეული სისტემა, ხასიათდება მუდმივობით.

მაგრამ როგორ არის ამ შემთხვევაში ადამიანის საქმე, რომელიც, როგორც აღვნიშნეთ, ყოფიერებაში ცხოველთან ერთად დგას. ამ დროს დგომის გამო მათი არსებობის (ყოფიერების) წესი ერთი უნდა იყოს. ეკოლოგიური კატასტროფები ერთი მხრივ, მეორე მხრივ კი ადამიანისვე ბრძოლა მათი თავიდან აცილებისათვის მიგვითითებს, რომ ადამიანისა და ბუნების ურთიერთობა ,,ჰარმონიულობისაგან” (შესაბამებიდან) შორს დგას. თუკი ადამიანი თავისი ცნობიერების შინაარსით არის ბუნება (ცხოველთან ერთად დგომის გამო), განსხვავება ადამიანსა და ბუნებას შორის ცნობიერების ფომრაში უნდა ვეძიოთ.

როგორც აღვნიშნეთ, ადამიანის ცნობერებაში უცვლელია ცნობიერების შინაარსი (რიტუალი) და იცვლება ცნობიერების ფორმა. ადამიანი მაქსიმალურად გამიჯნულია ბუნებას და საკუთარ თავში ცდილობს შექმნას იგივეობრივი სტრუქტურა. ამიტომაც მისთვის ცნობიერების ფორმა არის არა თავად ბუნება, სამყარო, არამედ სამყროს ხატი _ მეტასამყარო (მეტა-სამყარო აქ ნიშნავს მოძღვრებას სამყაროს შესახებ, სამყაროს შესახებ თეორიას, ბუნების შესახებ ცოდნის ქონას, რაც ნიშნავს ცოდნის საგანზე გარედან დაკვირვებას). ზემოთ აღწერილი სტრუქტურის შესაბამისად, როდესაც იცვლება სამყაროს კონკრეტული ხატი (რაღაც მეტა-სამყარო), იცვლება ის სოციალური სტრუქტურა, რომელიც არსებობს მოცემულ მომენტში; მაგრამ რადგანაც ადამიანი თვითონ ახორციელებს ამ ცვლილებას, არსებობის საკუთარ წესს უცვლელად ტოვებს. ეს იმიტომ ხდება, რომ ადამიანი არსებულ მეტა-სამყაროს ცვლის მხოლოდ და მხოლოდ ,,დაზუსტების” და არსებული, ,,ნამდვილი” სამყაროსადმი ,,უკეთესი შესაბამების” დროშით. ხოლო, რადგანაც მისთვის არსებული, ბუნებრივი სამყაროდან ყველაზე ახლოს მყოფი არის საკუთარი არსებობის წესი ანუ ცნობიერების შინაარსი (რიტუალი), იგი მას წარმოუდგება როგორც უცვლელი, რომელსაც მან უნდა შეუსაბამოს საკუთარი წარმოდგენები სამყაროზე. ამიტომაც, ადამიანის შემთხვევაში, იცვლება რა ბუნების ხატი (ცნობიერების ფორმა) და სოციუმი (ცნობიერების ფორმის პროექცია), ცნობიერების შინაარსი ანუ ადამიანის არსებობის წესი იგივე რჩება; ანუ, ეს ბოლო ფრაზა გასაგებად გახდომისათვის არსებული მეტა-სამყაროს ენაზე რომ ვთარგმნოთ, მივიღებთ, რომ ადამიანი, როგორც ბიოლოგიური (ან თუნდაც ზოოლოგიური) სახეობა, უცვლელია. როგორიც იყო პირველი ადამიანი ისეთივენი ვართ ჩვენც. ისევე როგორც პირველყოფილ ადამიანთა შორის სოციალური სტრუქტურა ისაზღვრება იმ მითებით, რომლებსაც ისინი ჰყვებიან ხოლმე (კლოდ ლევი-სტროისი), ასევე ჩვენი სოციალური სტრუქტურაც, ის სისტემები, რომლებშიც ვცხოვრობთ, ისაზღვრება იმ წარმოდგენებით სამყაროზე, რომლებიც ჩვენ გვახასიათებს.

ადამიანი მიისწრაფვის ცნობიერების ფორმის დაზუსტებისაკენ; ანუ, მისი სურვილია როგორმე გახადოს ის საკუთარი თავის (ადამიანისვე) იგივეობრივი. მას იმედი აქვს, რომ ოდესმე შექმნის ისეთ ფორმას, რომლის შესაბამისი სოციალური სტრუქტურა იქნება ,,ბუნებრივი” და ჰარმონიული (ე. ი. მისი საკუთარ არსებობის წესის, მისთვის დამახასიათებელი რიტუალის შესაბამისი). ადამიანი მიისწრაფვის გახდეს მაქსიმალურად სოციალური. - ამ თავის მისწრაფებით ის მაქსიმალურად სცილდება მიზანს და ნგრევათა მონაცვლეობის გარდა ვერაფერს აღწევს. ადამიანი თავისი არსებობით არის განწირული მოუწყობელ საზოგადოებაში ცხოვრებისათვის.

ცნობიერების ფორმა, რასაც ტრადიციულად გონებას ან განსჯას უწოდებენ, თავის საფუძველში ერთნაირია ყველასათვის, ვინც ასეთ ყოფიერებაში დგას. მისთვის აუცილებლობითაა დამახასიათებელი ცვალებადობისაკენ სწრაფვა; მაგრამ ამასთან ერთად ცნოიბერების შინაარსის ცვალებადობის უნარი და უუნარობა აპირობებს იმ სხვადასხვა გზას, რომელსაც ერთ ყოფიერებაში, არსებობის ერთ წესში მყოფნი ადგანან (მაგ. ცხოველი და ადამიანი);

ცნობიერების ფორმის ამ საერთო საფუძველს ჩვენ შეიძლება გაგება ვუწოდოთ, რომელიც შეიძლება დახასიათდეს, როგორც ცნობიერების ფორმის უნარი. ეს ის უნარია, რომელიც იმ გარემოს გააზრების საშუალებას იძლევა, რომელშიც ესა თუ ის კონკრეტული ინდივიდი ცხოვრობს. ეს ის უნარია, რომელიც კონკრეტულ არსებულს აგებინებს თავის გარემოს: ზოგს იმ ცვლილების შესაბამისად, რომელიც სამყაროში ხდება, ზოგს _ საკუთარი თავის მიხედვით, საკუთარი თავის ,,ხატად და მსგავსად”. ეს გაგება ანუ სამყაროს აგების უნარი უდევს საფუძვლად ადამიანის გონებას - სხვადასხვა, მხოლოდ მისთვის დამახასიათებელი ფენომენებით.

ამიტომაც, როდესაც ჩვენ ცხოველს ვუყურებთ და გვესმის, როცა ის სიყვარულს, დედობრივ გრძნობას, სიბრაზეს ან სხვა რაიმეს გამოხატავს, არის იმის ,,ბრალი”, რომ ჩვენ სამყაროს ერთანაირი გაგება გვაქვს; ანუ, ემპირიულ სამყაროში ჩვენ ერთნაირად ვართ, ერთანაირად ვაზროვნებთ. განსხვავება ამის შემდეგ საფეხურზე იქმნება, როდესაც თავის ნაკლულობის და მთლიანად ცვლის უუნარობის გამო, ადამიანი იწყებს თავის თავში სხვადასხვა სამყაროების აგებას. მაგრამ, ეს სამყაროებიც ისეთივე წინააღმდეგობრივია, როგორც მათი შემქმნელი. ეს ნაკლულობა ადამიანს დაძლევადი ჰგონია, რადგანაც, არ იცის, რომ წინააღმდეგობრიობა თვითონ მის, როგორც ცნობიერი არსების საფუძველში ძევს.

IV

ამის შემდეგ, რა თქმა უნდა, შესაძლებელია ჩამოვაყალიბოთ ევოლუციური სურათი ანუ ვაჩვენოთ, თუ როგორ წარმოიშვი ადამიანი ცხოველისაგან, თუ რა დაედო საფუძვლად ცნობიერების ახალი ტიპის წარმოქმნას. ეს შეიძლება ახსნილიყო ენის წარმოშობით; ენის ანუ სახელდების, ბუნების დასახელების შექმნა უკვე სამყაროს სურათია, მეტა-სამყაროა. ხოლო თავად ასეთი ფენომენის წარმოშობა შეიძლება ემყარებოდეს ცხოველის მისწრაფებას მაქსიმალურად შეეგუოს ბუნებას, ერთხელ და სამუდამოდ დააფიქსიროს იგი საკუთარ თავში, რათა სულ ცვალებადობა არ მოუხდეს; მაგრამ ასეთი სურათის აგება არ შეესაბამება ჩვენს მიზნებს და არც აქამდე აგებულ დასკვნებს; როგორც I ნაწილში აღვნიშნეთ, დრო, რომელშიც ჩვენ ვცხოვრობთ, ისტორიის ნიშნით, „ისტორიიის“ სპეციფიკური გაგებით ხასიათდება. რასაც ემყარება მეცნიერების წარმოშობა იმ ფორმით, როგორსაც დღეს ვხედავთ. თანამედროვე მეცნიერებაში ჭეშმარიტების დადგენის, საგნის არსების გარკვევის ერთ-ერთი ყველაზე უფრო გავრცელებული მეთოდია საგნის ისტორიის კვლევა და შექმნილია წარმოდგენა, რომ საგნის წარმოშობის ცოდნა დაგვეხმარება გავიგოთ საგნის რაობა (ლოკი: საგნის არსების ცოდნა საგნის გენეზისის ცოდნაა). ჩვენ თავს ვიკავებთ ყველანაირი ღირებულებითი მიდგომისაგან; მაგრამ ჩვენ შევეცადეთ გვეჩვენებინა, რომ ის ისტორიული ცნობიერება, რომელიც ჩვენ დროს ახასიათებს, არ არის აბსოლუტური და ამიტომ, მასზე დამყარებული მეთოდები მხოლოდ შეხედულებების და წარმოდგენების შესაქმნელად თუ გამოდგება. ევოლუციური თეორიაც, სწორედ ახალი დროისათვის დამახასიათებელი ისტორიის გაგების შედეგია (თითქოს ცოდნა, თუ როგორ წარმოიშვა ადამიანი, რამეს გვეტყვის იმის თაობაზე, თუ რა არის ადამიანი). ამიტომაც ჩვენ ვერიდებით ევოლუციურ ანუ ისტორიულ (ეს ისეთი ისტორიაა, რომლის სუბიექტიც არის ან საერთოდ სიცოცხლე, ან ადამიანის გვარი) მიდგომას. ჩვენ ვდილობთ ავაგოთ „ყველანაირი მსოფლმხედველობის“, სამყაროს სურათის საფუძველი, „ისტორიული“ მიდგომა კი მხოლოდ ერთ-ერთია.

მსჯელობის პროცესში, როგორც ვხედავთ, ცნობიერების გზა დადგინდა როგორც არსებობის (სოციალური) ფორმა. დაზუსტდა მისი შანაარსიც - რიტუალი, როგორც კონკრეტული არსებობის წესი.

ასევე ზუსტდება თავისუფლების საკითხიც.

აქამდე ჩვენ თავისუფლება განსაზღვრული გვქონდა, როგორც სწრაფვა ცნობიერების ფორმისა და შინაარსის დაძლევისაკენ. ამჯერად ამას ემატება თავისუფლების, როგორც მხოლოდ ადამიანისათვის დამახასიათებლის, დადგენა, - მხოლოდ ადამიანს შეუძლია თვითონ შეცვალოს ცნობიერების ფორმა. რაც შეეხება ცნობიერების შინაარსს, თავისუფლებისაკენ თანმიმდევრული სწრაფვა რიტუალის, როგორც არსებობის წესის უარყოფასაც მოიცავს, მაგრამ, განსხვავებით ბუნებისაგან, ადამიანს არა აქვს უნარი საკუთარი არსებობის წესი ცვალოს. ის, რომ ადამიანი გარემო პირობებს და ვითარებებს ხშირ-ხშირად იცვლის, ცნობიერების შინაარსიდან განთავისუფლებისაკენ სწრაფვას გამოხატავს. ამაზეა დამყარებული, ერთის მხრივ, ადამიანის სწრაფვა მოგზაურობისაკენ (ადგილის ცვლა), ხოლო მეორე მხრივ, განდეგილობა - სასიცოცხლო აუცილებლობებზე თანდათან უარის თქმა, მაგრამ ამ ორივეს ბოლომდე განხორციელებას თავისუფლების უარყოფისაკენ მივყავართ: თუკი ერთ-ერთი მათგანი მაწანწალობად იქცევა, მეორე - თვითმკვლელობად; ორივე მათგანი ხდება განთავისუფლება ანუ თავისუფლებასთან გან-შორება.

თუკი ცნობიერების ფორმისაგან განთავისუფლებას ცნობიერების ახალი ფორმის შექმნისაკენ მივყავართ, ცნობიერების შინაარსიდან განთავისუფლებისაკენ სწრაფვა - საბოლოოდ ისეთ ცნობიერების შინაარსით უფრო მეტი განსაზღვრულობით მთავრდება („ადამიანი დაწყევლილია თავისუფლებით“ - სარტრი).

ასე რომ, თავისუფლება დგინდება მხოლოდ როგორც უარყოფა.

ფორმის ცვალებადობა თავიდან „აწყობს“ საზოგადოებას. ეს „გადაწყობა“ არის ისტორია. შინაარსის ცვალებადობისაკენ სწრაფვა არის იმ შემთხვევების, ამბების, „ისტორიების“ საფუძველი, რომლებიც ისტორიას უდევს საფუძლად. ადამიანიც, გონებით ხედავს რა ამას, „ისტორიის“ სხვადასხვა გაგებებზე აფუძნებს ცნობიერების ფორმას.

ძირითადი პრინციპი, რომელიც ადამიანს სხვა არსებულთაგან განასხვავებს, არის ნაწილობრივი და ამიტომაც რადიკალური ცვალებადობა. ცვალებადობა მტკივნეული და მძაფრი მხოლოდ მაშინ არის, როდესაც რაღაც მთელი მიისწრაფვის ცვალებადობისაკენ, მაგრამ მხოლოდ მის ნაწილი იცვლება, მეორე ნაწილი კი უცვლელი რჩება.

V

შეიძლება დარჩეს შთაბეჭდილება, რომ ცნობიერების ცნებამ დაკარგა კონკრეტული მნიშვნელობა და ყოვლისმომცველობა და ამიტომაც უშინაარსო გახდა; მაგრამ ეს ასე არ არის; ცნობიერების, როგორც ყოფიერების რაღაც ფორმის, რომელიც ტოტალურად არის, გაგება, ჯერ ერთი, განსაზღვრავს ცნობიერებას, როგორც დამოუკიდებელს და თავიდან იცილებს მისი გონებასთან ან განსჯასთან ანდა ფსიქიკასთან გაიგივებას. მეორე მხრივ, ამ გაგებით შინაარსი ეძლევა დებულებას „ცნობიერი არსებობის“ შესახებ. ამიტომაც, ბუნების (სამყაროს) ის აღწერა, რომელიც ჩვენ გადმოვეცით, შეიძლება განიხილოს არა როგორც რაღაც თვითნებური და შემთხვევითი, არამედ როგორც აუცილებელი და ერთადერთი მუნ-ყოფიერებისათვის.

მაშასადამე, სამყარო აღიწერება, როგორც ცნობიერება, რომელსაც ახასიათებს საკუთარი შინაარსი და ფორმა. სამყაროს, როგორც ცნობიერების, შინაარსად მიღება ის კონკრეტულობები, რომლებიც მასში არსებობენ, ხოლო ფორმად კი მთლიანად სამყარო, ბუნება. ამ მიმართებაში არსებობს, როგორც წესი, მესამე, შუალედური წევრი - სოციუმი, რომელიც ერთგვარ გარდამავალ საფეხურს წარმოადგენს კონკრეტულ არსებულსა და სამყაროს (ბუნებას) შორის.

ეს სისტემა ხასიათდება როგორც უცვლელი, რადგანაც მიმართებები ამ სამ კომპონენტს შორის მუდმივია, ხოლო სამივე წევრი - თანაბრად ცვალებადი: როდესაც მოდის შეცვლის იმპულსი გარემოდან, ემუქრება დაშლა სოციუმს, რადგან ახალ პირობებში ის ვერ უზრუნველყოფს თავისი წევრების სიცოცხლისუნარიანობას. ეს საშიშროება გაიგება, როგორც კონკრეტული არსებობის საფრთხე და იცვლება კონკრეტული არსებობის წესი (რიტუალი) და შემდეგ, ამ შეცვლილი, ახალი რიტუალის შესაბამისად - სოციუმიც.

ადამიანი ემიჯნება ამ სისტემას, თუმცა მასზე ამბობენ, რომ ის ბუნების ნაწილია და მასთან თავისი არსებობით ახლოს დგას. ამ სიახლოვეს განაპირობებს ის, რომ ცნობიერების შინაარსი (რიტუალი) ანუ არსებობის წესი ერთია ადამიანისათვის და ბუნებისათვის; ანუ, ადამიანი ბუნებრივად არის, ბუნებრივად ცოცხლობს. განსხვავება და გამიჯვნა გამოწვეულია ცნობიერების სტრუქტურის სპეციფიკურობით.

განსხვავებით ბუნების ნაწილისაგან, ადამიანის ცნობიერების ფორმას წარმოადგენს არა მთლიანად ბუნება, სამყარო, არამედ სამყაროს აღწერილობა, ცოდნა სამყაროს შესახებ, მეტა-სამყარო. ადამიანი შემდეგი სტრუქტურით არსებობს: კონკრეტული არსებული - სოციუმი - მეტა-სამყარო. ადამიანის ცდილობს მეტა-სამყარო გახადოს ადეკვატური სამყაროსი, რომელიც მას საკუთარი არსებობის წესის სახით ეძლევა; ამიტომაც ის უცვლელად ტოვებს რიტუალს (არსებობის წესს, ცნობიერების შინაარსს) და ცვლის მეტა-სამყაროს და, შესაბამისად, სოციუმს, მაგრამ თავის მიზანს ვერასოდეს ვერ აღწევს. ამიტომაც, განსხვავებით ბუნებისაგან, ადამიანი ხასიათდება რადიკალური ცვალებადობით. სტრუქტურა იცვლება არა მთლიანად, არამედ ნაწილობრივ, რაც ყოველთვის მტკივნეულია (ამით ერთგვარად მართლდება ნიცშეს სიტყვები: „ადამიანი არის ავადმყოფი ცხოველი“, თუკი ავადმყოფობას გავიგებთ, როგორც შეუსაბამობას მთელის ნაწილებს შორის).

მაგრამ მარტო ეს არ არის ადამიანის „ავადმყოფობა“, მიუხედავად იმისა, რომ მისი ცნობიერების შინაარსი (რიტუალი, არსებობის წესი) უცვლელია, ადამიანი მიისწრაფვის მისი შეცვლის უნარის მოპოვებისაკენ, რათა აბსოლუტურ თავისუფლებას მიაღწიოს (არაფერი რომ არ ვთქვათ ამავე მიზნით ცნობიერების ფორმის დაძლევისაკენ სწრაფვაზე). ამის განხორციელება კი შეუძლებელია, რის გამოც ის სხვადასხვა უკიდურესობებში ვარდება, რომლებიც უფრო მეტად აცილებენ სანუკვარ მიზანს.

ჩვენ შევეცადეთ შეგვემუშავებინა ის პრინციპი, რომლითაც გადმოიცემა სამყაროს ნებისმიერი აღწერა და რომელსაც, ნაწილობრივ ან მთლიანად, სხვადასხვა სახით, სამყაროს ყოველი გაგება იმეორებს. მიმართებები, რომლების შესახებაც ვლაპარაკობდით, თანაბრად გადმოცემადია როგორც შესაბამებით, ასევე სისტემური პრინციპებით. ე. ი. ისინი შეესაბამებიან სამსავე დროს, რომლებიც აქამდე მოვნიშნეთ: მითს, ჟამთააღმწერლობას, ისტორიას. ის, რომ ჩვენ ვხმარობდით ისეთ ტერმინებს და ცნებებს, რომლებიც „წინა“ დროებში არ შეიმჩნევა, გამოწვეულია იმ დროის სპეციფიკურობით, რომელშიც ვცხოვრობთ. მათი ჩანაცვლება კი თავისუფლად შეიძლება შესაბამისი ცნებებით სხვა დროიდან.

შემდეგი საფეხური, რომელიც ჩვენ უნდა გავიაროთ, მდგომარეობს ამ ზოგადი პრინციპის, რომლის შესახებაც ამდენი ვილაპარაკეთ, ადფიქსირებაში; ანუ, ჩვენ უნდა მოვნახოთ ადამიანში ის ფენომენი, რომელიც საშუალებას იძლევა ეს პრინციპი მუდამ თან ახლდეს ადამიანს და ყოველგვარი „დროის“ მიუხედავად განსაზღვროს მისი ყოფნა.

VI

მთელი ჩვენი მსჯელობის განმავლობში ჩვენ ვამბობდით, რომ ადამიანის ყოფიერება ტრაგიკულია და მოგვყავდა შესაბამისი ილუსტრაციები; მაგრამ არ გვითქვამს, თუ რას ვგულისხმობდით „ტრაგიკულში“. ეს სულაც არ არის მარტივი საკითხი და როგორც ერთი შეხედვით ჩანს, ღირებულებითი მიდგომის პათეტიკური და ბუნდოვანი იარლიყი. როდესაც ჩვენ რაიმე ფენომენის ტრაგიკულობაზე ვლაპარაკობდით, ვითვალისწინებდით საკუთარივ ტრაგედიის, როგორც დამოუკიდებელი ფენომენის აგებულებას.

ტრაგედიის ძირითადი ელემენტებია: სიუჟეტი, როლი, პერსონაჟი ანუ, მოქმედი სუბიექტი. მოქმედ სუბიექტს სიუჟეტი ანუ გარემო ასრულებინებს რაღაც როლს. ამ სამ ელემენტს შორის ურთიერთობა მთავრდება კატასტროფით, რაც ნიშნავს მოქმედი სუბიექტის სიკვდილს, გაქრობას, - რაც ამავე დროს სიუჟეტის და როლის გაქრობაცაა. ტრაგედიას კიდევ ერთი მახასიათებელი აქვს აუცილებლობით: ტრაგედიის განმავლობაში პერსონაჟი გაურბის თავის როლს და მაშასადამე, კატასტროფასაც, როგორც ამ როლის დასრულებას - ანუ, მოქმედი სუბიექტი გაურბის იმ ცხოვრებას, რომელიც მისთვისაა მომზადებული იმ გარემოთი, რომელშიც ის არის. ტრაგედიის პერსონაჟი ცდილობს გადალახოს ის მდგომარეობა, რომელშიც მას როლი აქცევს. ცდილობს არასოდეს არ გაჩერდეს და არ დაფიქსირდეს რომელიმე წერტილში - გაჩერება მისთვის როლთან გატოლების ტოლფასია. მოქმედების ბოლოს კი ირკვევა, რომ ტრაგედიის გმირის მოქმედება, სურვილი, გადაელახა თავისი როლი, მიმართული ყოფილა კატასროფაზე; ანუ მიმართულობა როლის უარყოფაზე დამთავრდა უარყოფით. მაგრამ ისე, როგორც ეს როლში იყო ნაგულისხმები და არა ისე, როგორც ეს პერსონაჟს უნდოდა (ტრაგედიის სტრუქტურის ეს აღწერა ეკუთვნის ბ-ნ მამუკა ლეკიაშვილს).

იმისათვის, რომ ტრაგედიის აგებულების კავშირი ადამიანის ყოფიერებასთან გასაგები გახდეს, ჩვენ ძენონის ისრის აპორიას უნდა მოვუხმოთ დასახმარებლად; მაგრამ სანამ აპორიის ინტერპრეტაციას დავიწყებდეთ, მანამდე თვით ძენონის ფილოსოფიას გადავავლოთ თვალი და წარმოვიდგინოთ მისი აპორიები პარმენიდეს და ქსენოფანე კოლიფონელის ტრადიციის, არისტოტელეს „ფიზიკის“ და ამ წიგნის კომენტატორების გარეშე.

ძენონის ყოველი აპორია გულისხმობს რეალობას, ემპირიულ მოცემულობას. ყოველი მისი აპორია შეიძლება ორად გავყოთ: პირველი ნაწილი - ეს საყოველთაოდ მიღებული, „რეალური“ მოცემულობაა, მეორე კი - ამ მოცემულობის, რეალობის ანალიზი, გააზრება. ყველა მისი აპორია შეეხება ეს სიჩქარეს, სიმრავლეს თუ მოძრაობას, - მთავრდება დასკვნით, რომ ეს ფენომენები წინააღმდეგობრივი ბუნებისანი არიან - ისინი არიან რაღაც და თანაც სხვა არიან. ჩვენ ვიცით ძენონის რამდენიმე აპორია, რომელთაც არისტოტელეს „ფიზიკიდან“ ვიცნობთ, როგორც მოძრაობის საწინააღმდეგო არგუმენტებს; სიდიდის აპორია ემყარება სივრცის დაყოფადობას და ყოველი სიდიდის საზღვრულობას: თუკი არსებობს სიდიდე, მაშინ სიდიდის ნაწილებს შორის არსებობს ზღვარი, რომელიც თავის მხრივ შეიძლება განხილული იქნება, როგორც სიდიდე. აქედან გამომდინარეობს დასკვნა, რომ სიდიდე უსასრულოდ დიდია. მეორე მხრივ, სიდიდე შედგება ნაწილებისაგან, რომლებიც ასევე შედგებიან და ა. შ. ძენონი ასკვნის, რომ სიდიდე უსასრულოდ მცირეცაა. სიმრავლის აპორიაც მსგავს არგუმენტებს ემყარება და მიიღება, რომ სიმრავლე ერთსა და იმავე დროს განსაზღვრულიცაა და განუსაზღვრელიც, სასრულოც და უსასრულოც. სიჩქარის აპორია („სტადიუმი“) ეყრდნობა მოვლენას, რომელსაც შემდგომ ფარდობითობა ეწოდა. - როდესაც ერთი საგანი გაჩერებულია, სხვა ორი კი სხვადასხვა (ურთიერთსაწინააღმდეგო) მიმართულებით მოძრაობს, მოძრავი საგნის სიჩქარე გაჩერებული საგნის მიმართ უფრო მცირეა, ვიდრე მეორე მოძრავის მიმართ. აქედან კი გამომდინარეობს, რომ მოძრავი საგნის სიჩქარე ერთსა და იმავე დროს სხვადასხვა სიდიდეა. მოძრაობის აპორიას („აქილევსი“) შემდეგი სახე აქვს: აქილევსი უნდა დაეწიოს კუს, რომელიც მისგან 100 ნაბიჯითაა დაშორებული. აქილევსი გაივლის ამ 100 ნაბიჯს და კუმდე დარჩენილი აქვს 1 ნაბიჯი. იმ დროში, რომელსაც აქილევსი ანდომებს ამ ერთი ნაბიჯის გადადგმას, კუ გადის ნაბიჯის 1\\100-ს და ა. შ. ანუ, აქილევსი კუს ვერასოდეს დაეწევა.

ჯერჯერობით, ჩვენს მიერ ჩამოთვლილი ყველა აპორია მიუთითებს ყოფიერთა სამყაროს წინააღმდეგობრიობაზე და მათში უცნაური არაფერი არ არის. ძენონის დროისათვის ბერძნულმა ფილოსოფიამ უკვე იცის ამ იდეის შესახებ (ჰერაკლიტეს და პარმენიდეს საშუალებით); სხვა საქმეა, როგორ ხდება მისი ინტერპრეტაცია _ ჰერაკლიტე წინააღდეგობას სამყაროს კანონს, ლოგოსს უწოდებს, პარმენიდე კი მას არსებულთა არარეალურობის და არანამდვილობის საბუთად თვლის და მათ „უკან“ ნამდვილ არსებულს ეძებს. მხოლოდ ეს აპორიები რომ იყოს დარჩენილი ძენონის მემკვიდრეობიდან, ჩვენ თავი უნდა მიგვენებებინა მისთვის, როგორც მოწაფისათვის, რომელმაც მასწავლებლის გავლენას თავი ვერ დააღწია და უკვე არსებული აზრის მახვილ-გონივრული ფორმა მოიფიქრა.

ეს მართლაც ასე იქნებოდა, რომ არა ძენონის კიდევ რამდენიმე გამონათქვამი და აპორია „ისარი“, რომელიც არისტოტელელს ფიზიკის ლექციებმა შემოგვინახა („ფიზიკა“ ძ.2. 223 A 21): Διο χαι δ Ζηνωνοζ λογοζ ψευδοζ λαμβανει το μη ευδεχεσθαι τα απειρα διελθειν η αϕασθα των απειρων χαθ εχαστον εν πεπερασμενω χρονω - „ამიტომაც ძენონის მცდარი მსჯელობა მოჰყავთ ხოლმე, რომ არ შეიძლება უსასრულო რამეებში გავლა, ან კიდევ, უსასრულო რამეების ცალ-ცალკე შეხება, წარსულ, გარდასულ დროში“. ძენონის სხვა აპორიებზე დაყრდნობით ამ ფრაგმენტის ახსნა ადვილად შეიძლება; სივრცე ძენონის მიხედვით შედგება უსასრულოდ ბევრი „ადგილისაგან“, „რამისაგან“ ანუ ის უსასრულოა. ამიტომაც როდესაც საგანი მოძრაობს, ის უნდა შეეხოს სივრცის ყოველ წერტილს, ე. ი. უნდა გაიაროს უსასრულობაში. ამიტომ, თუ საგანი მოძრაობს, მან არ შეიძლება მოძრაობა დაამთავროს (არ შეიძლება „უკვე ნამოძრავები“ აღმოჩნდეს, ანუ მის შესახებ არ შეიძლება ითქვას წარსულ დროში (გრამ.), რომ მან მოძრაობა დაამთავრა. მაშასადამე, რაიმე მანძილის გავლა (უკვე გავლა) ანუ მოძრაობის დამთავრება - შეუძლებელია. - ლოგიკურად ანუ მხოლოდ გონების მიხედვით, თუ საგანი მოძრაობს, მისი გაჩერება გამორიცხულია.

ამ მცირე შესავლის შემდეგ, რაკი გავარკვიეთ ძენონის დამოკიდებულება მოძრაობასთან, შეიძლება პირდაპირ გადავიდეთ აპორიაზე „ისარი“: („ფიზიკა“ ზ 9 239 ბ 5): Ζηνων δε παραλογιζεται ει γαρ αει, ϕησιν, ηρεμει παν η χινειται, ηρεμει δ' δταν η χατα το ισον, εστι δ' αει το ϕερομενοντην ϕερομενην ειναι οιστον - „ძენონი კი ცრუობს: რადგან თუ მუდამ - ამბობს ის - ყველაფერი ან მშვიდადაა ηρεμει, ან იძვრის (χινειται), როცა თანაბარზეა (თავის თანაბარ ადგილზე - გ. თ.), ხოლო გაშვებული მუდმივად არის ახალში, მაშინ გაშვებული ისარი არის უძრავი (αχινετον - აუმოძრავებელი)”. ამ ფრაგმენტში კარგად ჩანს ძენონის აპორიის ორმაგობა - დაპირისპირება, რომელსაც იგი ნახულობს ემპირიასა და გონებას შორის. ყველაფერი ან გაჩერებულია, წყნარადაა, ან მოძრაობს; მაგრამ გონების მიხედვით გაშვებული, მოძრავი ისარი აუმოძრავებელია. ამის გასაგებად ძენონის კიდევ ერთი ფრაგმენტი დაგვეხმარება ,,ფიზიკიდან”: οντοι μεν ουν οι δυο λογοι τριτοζ δ' δ νυν ρηθειζ. δτι η οισος ϕερομενη εστηχεν. Συμβαινεν δε παρα το λαμβανειν συγχεισθαι εχ των νυν μη διδομενον γαρ τουτου, ουχ σται δ συλλογισμος - ,,მესამე, რომელიც ახლა ითქვა, რომ გაშვებული ისარი დგას _ მიღებულ იქნა იმის გამო, რომ გაზიარებული იქნა, რომ დრო არის ახლაების მიბჯრა (συγχεισθαι) თუ ამას არ დავუშვებთ, არ იქნება სილოგიზმი“. დრო არის ახლაების ჯამი. ამიტომაც ისარი, რომელიც მოძრაობისას (ეს უსასრულო სივრცეში ხდება) ყოველთვის არის რაღაც ადგილას, - ყოველთვის არის ახლა-შიც. ამიტომაც ახლა - ისარი, რომელიც გაშვებულია, გაჩერებულია. იმიტომ, რომ ის არის დროის წერტილში (ახლაში) და სივრცის წერტილშიც.

ამრიგად, ამ ნაწყვეტ-ნაწყვეტი ფრაგმენტებით რომ შევეცადოთ აპორიის „ისარი“ მთლიანი სურათის შექმნას, მივიღებთ რომ, ისარმა, რომელიც გასროლილია, ვერასოდეს ვერ უნდა დაამთავროს მოძრაობა და ვერ უნდა მივიდეს მიზანში, რადგანაც, ჯერ ერთი, გასავლელი მანძილი უსასრულოა და მეორეც, ისარი, რომელიც მოძრაობს, ყოველთვის (ყოველ ახლაში) გაჩერებულია, ოღონდ ყოველ „შემდეგ“ ახლაში ის სხვა წერტილშია. აპორიის „მეორე მხარემ“ უნდა გვითხრას: ისარი კიდეც მოძრაობს და კიდეც ხვდება მიზანში. ლოგიკურად, გონების მიხედვით, - ეს მოხვედრა, როდესაც ისარი ჩერდება, - ანადგურებს იმ ორ დასკვნას, რომელსაც გონება ემყარებოდა, როდესაც ისრის გაჩერების შეუძლებლობა აღიარა: გაჩერებულ ისარზე ვამბობ, რომ მან მანძილი გაიარა (წარსულ, გარდასულ დროში) და იმავე დროს, ვამბობთ, რომ ის დროის ორ ახლაში სივრცის ერთსა და იმავე წერტილშია. გონების, ადამიანური ლოგიკის მიხედვით - ან ყველაფერი მოძრაობს, ან ყველაფერი გაჩერებულია. ორივეს ერთად არსებულს - გონება ვერ მოიცავს.

ასე რომ ირკვევა, რომ ძენონის მიზანი არის რეალობის და გონების დაუმთხვევლობის, არათანხვედრობის, ამ მიმართების აბსურდულობის ჩვენება; ანუ, ძენონი კი არ ამბობს, რომ რეალობა „არ არის“, ან კიდევ, რომ რეალობა წინააღმდეგობრივია. - ის ამბობს, რომ ლოგიკურად, „ტრანსცენდენტალურად“ - რეალობა მოუაზრებელია და ცნობიერება, რომელიც მასზე ანუ რეალობაზეა მიმართული, ყოვლად განუსაზღვრელ შედეგს უნდა ელოდოს თავისი მიმართულობიდან, საკუთარი თავის უარყოფასაც კი (ისევე როგორც ისრის მიზანში მოხვედრა უარყოფს მოძრაობის ორივე თეორიას).

ცნობიერების გზაც, ისევე როგორც ისრის გასავლელი მანძილი - უსასრულოდ აღიქმება და გვგონია, რომ ადამიანის ცნობიერება მუდამ იარსებებს ანუ მუდამ იდგება (εστηχεν), მუდამ იქნება მეტა-სამყაროში და რომ მისი გზა ამ „ახლას” და სივრცის წერტილის დაძლევაა და სხვა ახლაში გადასვლა. ჩვენ გვგონია, რომ სამყარო ამოუწურავია, უსასრულოა, ცნობიერება კი - „აუმოძრავებელი“, უცვლელი, იგივე და თავისი თავის ტოლი; მაგრამ თუკი ისრის მოძრაობას ჩავთვლით ადამიანის ცნობიერების, მისი გაგების მიმართულებად, მაშინ უნდა დავუშვათ გაჩერებაც - შესაბამისად - მისი სასრულობაც და ამ დასასრულით სამყაროს და მაშასადამე, ცნობიერების მიერ საკუთარი თავის უარყოფაც. ქვემოთ ჩვენ შევეცდებით ამ ფორმულის შინაარსის მონახვას.

ტრაგედიის სტრუქტურასთან ცნობიერების ანალოგიაც ნათელი გახდა. ამ შემთხვევაში ტრაგედიის პერსონაჟის, სუბიექტის როლს ასრულებს ადამიანის ცნობიერება; მისი როლი არის მეტა-სამყაროებში ყოფნა (ახლა-დრო-სივრცეში) და ამ მეტა-სამყაროების ცვლა, წინა გაჩერებულობის უარყოფა ახალი გაჩერებულობით. ხოლო კატასტროფა არის ის უარყოფა, რომელსაც ცნობიერება თავის თავში დამთხვევით აღწევს, როდესაც ის უკვე ყოველთვის (ყოველ ახლაში) ერთ წერტილში (სივრცეში) იქნება. - ანუ, ცნობიერების მიმართულობა სამყაროს შემეცნებაზე, მისი სხვადასხვა გამოვლენის, სხვადასხვა კუთხით შესწავლაზე გვირგვინდება ამ სამყაროს და, მაშასადამე, ამ ცნობიერების უარყოფით.

ამ ინტერპრეტაციით ძენონი გამოვიდა ელეატების რიგიდან და ცალკე დადგა. ძენონი არ მიუთითებდა ყოფიერთა წინააღმდეგობრიობაზე. ყოველ შემთხვევაში, მისი მთავარი მიზანი ეს არ იყო. ძენონმა გვიჩვენა ის გზა, რომელსაც ადამიანის ცნობიერება ადგას და ის გარემო, რომელშიც ადამიანი ცხოვრობს. მისი აპორიები კი, იმის გამო, რომ წინააღმდეგობრიობა, ძენონისთვის იყო ხერხი, რომლითაც იგი ცდილობდა გონების და რეალობის აბსურდული კავშირის დანახვებას, ძენონის ინტერპრეტატორებმა მექანიკურად „მიაწებეს“ პარმენიდეს მოძღვრებას. ქსენოფანე კოლოფონელმა და პარმენიდემ პირველი ნაბიჯები გადადგეს „მეტაფიზიკის“ ფილოსოფიის საზრუნავად გახდომისაკენ. მეტაფიზიკა ანუ სამყროს მოწესრიგებული სურათი მხოლოდ გონებაში თუ შეიძლება შეიქმნას და მას რეალობასთან კავშირი ვერ ექნება. „მეტაფიზიკა“ - სამყაროს, ბუნების „იქით“ მათი საფუძვლის ძიება და მისი სურათის გადმოცემა მანამდე მხოლოდ ბრძენთა ხვედრი და წილი იყო: ამის საბუთი ინდური ვედები და ჩინელ „ფილოსოფოსთა“ წიგნებია. ძენონის ფილოსოფიის პარმენიდეს „დამატებად“ ქცევით კიდევ უფრო განმტკიცდა ფილოსოფიის და მეტაფიზიკის იგივეობა და ფილოსოფიამაც სამყაროს წესრიგის აღწერად დაიწყო ქცევა. სწორედ ამის გამო - მეტაფიზიკის და ფილოსოფიის იგივეობის რწმენით შექმნეს „პლატონის მიმდევრებმა“ (როგორც მათ არისტოტელე უწოდებს) „პლატონის იდეათა თეორია“. ასე რომ, შუა საუკუნეების ფილოსოფიის „მეტაფიზიკურობაში“ ლომის წილი ძენონის არასწორ გაგებას მიუძღვის. პარმენიდე ფილოსოფიას არ წერდა. ის აღმოსავლურ სიბრძნეზე იყო ორიენტირებული და მეტაფიზიკასაც ამიტომ ქმნიდა. შეიძლება ითქვას, რომ ძენონის მკაცრი და ფილოსოფიური მსჯელობების „გამეტაფიზიკურებამ“ (ანუ, აბსურდულობაზე მითითების წინაღმდეგობაზე მითითებად ქცევამ) გახადა ფილოსოფია არსებობის, ყოფიერების საზღვრითი ცნებების, ადამიანის გარემოს (საზღვრების) მოაზრებიდან (როგორც ეს ჰერაკლიტესთან და პლატონთანაა), გამხდარიყო მეტაფიზიკა. სამყაროს „იქით“ ეძებნა სააზროვნო ობიექტები და თავის ამოცანას დაშორებოდა. გზას, რომელიც ძენონის ინტერპრეტატორებმა მოხაზეს, ახალ დრომდე ადგნენ ფილოსოფოსები და მხოლოდ კანტმა „წმინდა გონების კრიტიკაში“ თქვა უარი ფილოსოფიისა და მეტაფიზიკის გაიგივებაზე და მეტაფიზიკა მსოფლმხედველობის და რწმენის სფეროში დააბრუნა.

ორიოდე სიტყვით უნდა შევეხოთ ძენონის აპორიების უარმყოფლებსაც, რომელთა დიდ რიგს არისტოტელე იწყებს; ერთადერთი სფერო, რომელზედაც დაყრნობით შეიძლება თქვა, რომ ძენონი არასწორია, არის რეალობა ანუ თუ არგუმენტად რეალურ საგნებს მოიყვან. არისტოტელეც სწორედ ამას აკეთებს „ფიზიკაში“ - სადაც მას მსგავსი არგუმენტები მოჰყავს და გვარწმუნებს, რომ ძენონი რეალობას უარყოფდა და არა რეალობის მოაზრების შესაძლებლობას.

ძენონის ფილოსოფია მეტაფიზიკის საფუძვლად გადააქციეს. ამ ფაქტშიც გამოვლინდა ძენონის მიერ დადგენილი არსებულის აბსურდულობა; ძენონმა დაწერა ფილოსოფია, რომელიც მკაცრად შეესაბამებოდა მისი საგნის ამოცანებს და მიზნებს და ალბათ, სწორედ იმიტომ, რომ ეს ნაწერი ყველაზე ნაკლებად შეიცავდა აღმოსავლური სიბრძნის მინარევებს, გახდა შესაძლებელი მისი გადაქცევა ანტიფილოსოფიად და ამის გამო ფილოსოფიამ დიდი ხნის განმავლობაში თავი ვერ დააღწია დამფარავ გაგებას.

თუმცა საქმის ასე შეტრიალება იმ დროისათვის გარკვეული აზრით კანონზომიერიც იყო; ჰერაკლიტეს და ძენონს ნახევარი საუკუნეც არ აშორებს ერთმანეთისაგან; წარმოიშვა ახალი სიტყვა - „ფილოსოფია“, რომელიც ჯერ უშინაასროა, უსაზღვროა, მაგრამ ძალიან ჰგავს იმას, რასაც ძენონი ფიქრობს და აკეთებს, ამავე დროს, ძენონის ნაფიქრალი თითქოს პარმენიდეს სიბრძნესაც ემთხვევა. ფილოსოფიამ ფაქტობრივად წარმოშობიდანვე დაიწყო სხვაში გაუჩინარება. იგი იყო კიდეც რაღაღ და თან სხვა იყო.

ადამიანის ყოფიერების (ცნობიერების) განსაზღვრების და ტრაგედიის აგებულების დამთხვევა არ ნიშნავს ღირებულებით, შეფასებით მიდგომას. ასეთი მიდგომა მსოფლმხედველობის და რწმენის საქმეა. ეს დამთხვევა სამყაროს აღწერის შედეგია, რომელიც შეიძლება შემდეგ შეფასდეს და ამ შეფასებას ფილოსოფიასთან საქმე აღარ ექნება.

გარდა იმისა, რომ ადამიანის ცნობიერება დაემთხვა ტრაგედიის სტრუქტურას, ის, ამავე დროს, დაემთხვა დეკარტეს დებულებასაც: (cogito, ergo sum) - აზროვნება არის (ნიშნავს) არსებობას. რაც ჩვენთვის ნიშნავს: აზროვნების, ცნობიერების (ე. ი. ისრის მოძრაობის) შეწყვეტა არსებობის უარყოფაა, მისი გაქრობაა. - სანამ მოძრაობს ცნობიერება მანამდეა არსებობაც, - ანუ, ცნობიერების (როგორც ზმნა) შეწყვეტა ნიშნავს ყოფიერებისადმი, არსებობისადმი დაშორებას, მასთან კავშირის გაწყვეტას.

ეს ჯერჯერობით მხოლოდ ფორმალური განსაზღვრებაა. ჩვენ ახალი ამოცანა დაგვესახა; უნდა ვიპოვთ ამ განსაზღვრების შინაარსი ანუ უნდა მოვიაზროთ, თუ რეალურად როგორ მოხდება ამ ფორმულის განხორციელება.

დამატება: თამაშის ფენომენოლოგია

ჩვენ არ დავიწყებთ მსჯელობას იმის დაფუძნებით, თუ რატომ ამოვარჩიეთ თამაში იმ აქტივობებს შორის, რომელიც ადამიანს (და არა მარტო ადამიანს) ახასიათებს. ეს განისაზღვრება მსჯელობის ბოლოში. ერთადერთი, რისი წარმოჩენითაც უნდა დავიწყოთ, არის ის, რომ თამაში ყოველგვარი ძალდატანებისა და სპეკულაციის გარეშე შეიძლება წარმოვიდგინოთ, როგორც გარკვეული წესი. სულ ერთია, ვის ან რა თამაშზე ვილაპარაკებთ. ყველა თამაშს აქვს ერთი საერთო: რაღაც წესის შესრულება მხოლოდ და მხოლოდ იმისათვის, რომ ეს წესი შესრულდეს. არანაირ თამაშს, თავისთავად განხილულს, არ აქვს რაიმე მიზანი და ორიენტირი თვითონ ამ თამაშის გარდა. ის, რომ ზოგიერთი თამაში მოგებით ან წაგებით მთავრდება, არის არა თამაშის გარეთ მდგომი რაღაც მიზანი, არამედ თამაშის დასრულების ფორმა.

თამაშის დროს მოთამაშე ჩართულია ამ თამაშში, მასში ცხოვრობს. ასე რომ, თამაში შეიძლება განვიხილოთ, როგორც არსებობის გარკვეული ფორმა; მაგრამ ეს ისეთი ფორმაა, რომელიც მხოლოდ არსებობის წესისაგან შედგება და რომელსაც ფორმა ანუ ორიენტირი ანუ მიმარების ობიექტი არ გააჩნია. ის არის არსებობის წესი ამავე არსებობის წესისათვის. ჩვენს მიერ აქამდე შემოღებული ცნებებით რომ ვთქვათ, თამაში არის რიტუალი ორიენტირის გარეშე. ე. ი. თამაში როგორც ცნობიერება არის მხოლოდ ცნობიერების შინაარსი, რიტუალის რიტუალი. ამდენად თამაშს შეიძება მეტა-რიტუალი ვუწოდოთ ანუ რიტუალი, რომელიც გასულია რიტუალის „იქით“, „გარეთ“, - რიტუალის შესასრულებლად.

თამაში ზოგადად, რომ არ დავყოთ იგი ცალ-ცალკე კონკრეტულ თამაშებად, გულისხმობს რაღაც წესს, მრავალ რიტუალს, რომლებიც სრულდება მოთამაშეების მიერ. თამაში (ზოგადად) არის მეტა-რიტუალების ერთნაირობა, კომპლექსი.

ამ საფუძველზე შეიძლება წარმოვიდგინოთ თამაში, ერთი მხრივ, როგორც არსებობის მოდელი, ხოლო მეორე მხრივ, როგორც მომზადება არსებობისათვის. ჩვენს მიერ ზემოთავაზებული სამყაროს აღწერის საფუძველზე. ეს ორივე ასპექტი გასაგები ხდება; ცხოველისათვის (იგულისხმება ცხოველი, რომელსაც სოციუმისაგან დამოუკიდებელი ცნობიერება გააჩნია) თამაში არის მისთვის დამახასიათებელი არსებობის წესის მოდელი: ცხოველს აქვს უნარი ცვალოს თავისი არსებობის წესი, მას პოტენციურად მრავალი არსებობის წესი აქვს. თამაში - ამის ილუსტრაციაა.

ადამიანისთვის თამაში არის მისთვით დამახასიათებელი არსებობის ხატი: როგორც ზემოთ ვაჩვენეთ, ადამიანი თავისი ცხოვრების განმავლობაში მიისწრაფვის ცვალოს თავისი არსებობის წესი (რაც თავისუფლებისაკენ სწრაფვაა), უარი თქვას არა მარტო ცნობიერების ფორმაზე, არამედ შინაარსზეც. თამაში, როგორც მეტა-რიტუალების კომპლექსი, ამის ილუსტრაციაც არის; ასე რომ, ფორმალურად, თამაშს ადამიანისათვის და ცხოველისათვის ერთი და იგივე ფუნქცია აქვს.

რაც შეეხება თამაშს, როგორ არსებობისათვის მომზადებას: ამ შემთხვევაში მეტა-რიტუალი (თამაში) უნდა განვიხილოთ როგორც რიტუალის ანუ არსებობის წესის შემოწმება. თამაშის დროს ხდება იმ რიტუალის გამეორება, რომელიც უკვე არსებობს, ხდება რიტუალების გათამაშება. ამით მოთამაშე სწავლობს რიტუალის გამოყენებას და ამოწმებს მის შესაძლებლობებს. გარდა ამისა, თამაში, როგორც სოციალური ცხოვრებისათვის მომზადება ამბობს: ნებისმიერი ურთიერთობა სოციუმში დამყარებულია გარკვეულ წესზე. ამავე წესებზე არის დამოკიდებული ადგილი, რომელიც სოციუმის წევრებს უკავიათ. თამაში, როგორც რიტუალის შემოწმება, ემსახურება სოციალური სტატუსის საფუძვლის შექმნას, ავლენს იმ უპირატესობებს თუ ნაკლოვანებებს, რომელიც ყოველი მოთამაშის არსებობის წესს ახასიათებს.

მაშასადამე, ჩვენ მივედით დებულებამდე, რომ თამაში არის მეტა-რიტუალი და მომზადება არსებობისათვის (1) და რომ თამაში არის არსებობის მოდელი იმისათვის, ვინც თამაშობს (2).

თამაში შეიძლება ახასიათებდეს მხოლოდ ისეთ არსებას, რომელსაც საკუთარი დამოუკიდებელი ცნობიერება აქვს; ანუ ისეთს, რომელსაც კონკრეტული ცნობიერების ფორმა აქვს და არა ისეთს, რომელიც თავისი არსებით მხოლოდ ცნობიერების შინაარსის ნაწილს, ერთ ასპექტს წარმოადგენს;

მხოლოდ ავტონომიური ცნობიერების მქონე არსებას სჭირდება თამაში, რიტუალის მორგება, შემოწმება. მხოლოდ ასეთ არსებებს შორისაა საჭირო „შეთანხმება“ მოქმედების წესზე. ამდენად, შეიძლება ითქვას, რომ ისეთი სუბიექტისათვის, რომელიც მოზარდ ასაკში თამაშობს, თამაში არის ის ფენომენი, რომელზედაც რეალურად ეფუძნება საზოგადოება, სოციუმი. თამაშის გარეშე არ მოხდებოდა არსებობის წესის არანაირი მორგება-შემოწმება, რაც გამოიწვევდა საზოგადოების არასტაბილურობას და არასიცოცხლისუნარიანობას.

მაშასადამე, თამაში არის ის, რაც ინდივიდს ამზადებს ცნობიერების ფორმისათვის, და, საბოლოოდ, თამაში ეხმარება ცნობიერ ინდივიდს ბოლომდე ცნობიერი გახდეს.

მაგრამ ჩვენ ვხედავთ და ვიცით, რომ თამაში (მეტარიტუალური) მარტო მოზარდის თამაშით არ ამოიწურება. ჩვენ ვხედავთ, რმ თამაშს ზრდასრული ინდივიდის ცხოვრებაშიც საკმაო ადგილი უჭირავს. ასეთ შემთხვევაში თამაში უნდა იყოს დაკავშირებული ან რაიმე სოციალურ ცვლილებასთან (ცხოველის შემთხვევაში), ან ცნობიერების ფორმის დავიწყებისაკენ სწრაფვასთან (ადამიანის შემთხვევაში); ანუ, ზრდასრული ინდივიდი თამაშობს სოციალურ სტრესთან (ყველაზე ფართო აზრით) კავშირში.

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, მეტა-რიტუალის მიზეზი არის სულ ორი: თამაში, რომელიც ამზადებს ინდივიდს სრულყოფილი არსებობისათვის (1) და მეტა-რიტუალი, რომელიც ხდება სოციალური სტრესისაგან განსატვირთავად ანუ როდესაც ხდება რიტუალს „იქით“ გასვლა, რათა თავი აარიდონ ამ რიტუალის შესაბამის მეტა-სამყაროს, ანუ თამაში გამოიყენება ცნობიერების არსებული ფორმისაგან თავის დასაღწევად (2).

ეს ორივე მოტივი შეიძლება ერთზე იყოს დაყვანილი. როგორც ვნახეთ, თამაშის ორივე ფორმა მიმართულია ცნობიერების ფორმაზე (I მიზეზი იმიტომ, რომ მხოლოდ არსებობის წესის ანუ ცნობიერების შინაარსის ჩამოყალიბების შემდეგ შეიძლება შემუშავდეს ცნობიერების ფორმა). ამ საფუძველზე შეიძლება ითქვას, რომ თამაშის მიზეზი, მიზანი არის მიმართების, ან დადებითი მიმართების შემუშავება სოციუმთან: - I მიზეზის (მიზნის) მიხედვით, არ არსებობს არანაირი მიმართება და თამაში მოწოდებულია ამ მიმართების შესაქმნელად. II მიზნის მიხედვით - არსებობს უარყოფითი მიმართება და თამაში მოწოდებულია მის დადებითად გარდასაქმნელად.

რაც უფრო იზრდება საზოგადოებაში მეტა-რიტუალების რაოდენობა, მით უფრო მოწოდებულია საზოგადროება თამაშად აღიქვას ყოველდღიური მოქმედებები, მით უფრო იკლებს ცნობიერების ფორმის რადიკალური შეცვლის შესაძლებლობა.

როგორც I ნაწილში ვნახეთ, ომები და უბედურებები სწორედ ცნობიერების ყოველ ახალ ფორმასთან ერთად მძაფრდება. სწორედ თამაშების ანუ მეტა-რიტუალების გამო მცირდება ცნობიერების ფორმის (მეტა-სამყაროს) ჰიპერბოლიზაციის, მისით უკმაყოფილების და მისი შეცვლისაკენ სწრაფვის იმპულსი. თამაში ბევრად უკეთესად ასრულებს რევოლუციიის (ე. ი. განმანთავისუფლებლის) როლს, ვიდრე თვითონ რევოლუცია. თამაში ან ათავისუფლებს ადამიანს ცნობიერების ფორმისაგან, ან ახალ რიტუალს უქმნის ცნობიერების ფორმას. ეს კი გამორიცხავს ფორმის ცვალებადობას, რადგან ახალი რიტუალის შექმნით იქმნება წარმოდგენა, რომ ცნობიერების შინაარსია შეცვლილი და ფორმის შეცვლის აუცილებლობა იხსნება.

აქ თამაშის კიდევ ერთი მოტივი გამოჩნდა: ცნობიერების ფორმაზე მიმართული ახალი რიტუალი. ამ შემთხვევაში თამაში, რომელსაც არაფერი საერთო არა აქვს ცნობიერების არსებულ ფორმასთან, თავისი შედეგით (მოგება-წაგებით და სხვა) მოქმედი, პრაქტიკული სუბიექტის მიერ მიემართება არსებული ცნობიერების ფორმას და მისი გამომხატველი ხდება (ე. ი. ხდება ნამდვილი, უნაკლო რიტუალი. აქ ხდება რიტუალის ანუ ცნობიერების შინაარსის ჩანაცვლება მეტა-რიტუალით ანუ ცნობიერების მეტა შინარსით).

მეტა-რიტუალის ასეთი გავრცობა კი მხოლოდ ჩვენს დროში გახდა შესაძლებელი. მეცნიერება, როგორც I ნაწილში ვნახეთ, არის დროების ცვალებადობის და აქედან გამომდინარე, იმ „უბედურებათა“ მიზეზი, რომელიც ჩვენს თავს ხდება. მეორე მხრივ კი, მეცნიერება, ამის საწინააღმდეგოდ, ქმნის ცნობიერების ახალი ფორმის ჩამხშობ მექანიზმს. რადგანაც მეცნიერება თავისთავად არის მეტა - ანუ ცოდნის მოპოვებაზე მიმართული. ასე რომ, სწორედ ადამიანის ყოფიერების მეცნიერულობიდან ლოგიკურად გამომდინარეობს სამყაროს მეტა-სამყაროთი, ხოლო რიტუალის მეტა-რიტუალით ჩანაცვლება. დღესდღეობით თანდათან მთელი მსოფლიო იწყებს თამაშს. თანდათან დრო აღარ რჩება ცნობიერების ახალი ფორმის შესაქმნელად. თამაში აუქმებს ამის მოთხოვნილებას.

ეს ბოლო დებულებები რომ განვმარტოთ, საჭიროა ვუპასუხოთ კითხვას: რამდენადაა შესაძლებელი ცნობიერების ახალი ფორმის წარმოშობა? ახალი ფორმის შესამუშავებლად, თუკი ჩვენს მიერვე დადგენილი, ამ ფენომენთა მიმდევრობის ლოგიკით ვიმსჯელებთ, უნდა მოხდეს ისტორიის ახალი გაგების დაზუსტება. ამ დაზუსტებაზე არაფრის თქმა არ შეიძლება, გარდა იმისა, რომ ალბათ ამის შესაძლებლობა არსებობს. შეიძლება ვთქვათ, რომ არ არსებობს ისტორიის არსებული გაგების გადალახვის შესაძლებლობა და რომ ყოველი გადალახვა უკან დაგვაბრუნებს; მაგრამ სწორედ ამ გაგების გარეთ, არა ცნობიერების ფორმაში, არამედ ცნობიერების შინაარსში არსებობს იმის წინამძღვრები, რომ ცნობიერების ფორმა აღარ შეიცვლება; ამის საფუძველია მეცნიერების ის კურსი, რომელიც მას დღეს აქვს აღებული: დაზუსტებისაკენ სწრაფვა, როგორც ვნახეთ, არის მეცნიერებისა და ახალი დროის შექმნის საფუძველი. მეორე მხრივ, დაზუსტებისკენ სწრაფვა იჭრება ადამიანის მოღვაწეობის ყველა სფეროში, მათ შორის თამაშშიც. მეტა-რიტუალის დაზუსტება კი გამოიხატება, უპირველეს ყოვლისა, მეტა-რიტუალის წესის დაზუსტებით; ამის შედეგად თამაშის წესი ისეთივე ზუსტი და განსაზღვრული ხდება, როგორც არსებობის წესი; ანუ, მეტა-რიტუალი ისეთივე ზუსტი ხდება, როგორც რიტუალი. ამდენად, თამაში ისევ ემსგავსება არსებობის წესს, იმდენად ზუსტად ბაძავს მას, რომ თანდათან შეუძლებელი ხდება მათი ერთმანეთისაგან განსხვავება. თანამედროვე ადამიანიც, რომელიც თანდათან ტოტალურად ერთვება თამაშის პროცესში და თამაშობს (თითქმის მთელი ცხოვრება) ან, რაც ასევე ტოტალურად ხდება, ცხოვრობს ისე, თითქოს თამაშობს, თავისი არსებობით თანდათან ემსგავსება იმ არსებობას, რომელიც ჩვენ აღვწერეთ, როგორც მაღალორგანიზებული ცხოველისათვის დამახასიათებელი; ოღონდ მხოლოდ ემსგავსება და არ ხდება ადეკვატური: ასეთი ცხოვრება გულისხმობს, რომ ყოველ კონკრეტულ ადამიანს აქვს შესაძლებლობა თავისი ცხოვრების განმავლობაში მაქსიმალურად ცვალოს არსებობის წესები, ხოლო ცხოველს ეს შესაძლებლობა აქვს, როგორც გვარს.

ადამიანი, მეტა-რიტუალების მონაცვლეობით, ისე, რომ უკვე შეუძლებელი ხდება არსებობის წესის და თამაშის განსხვავება (ორივე რიტუალია), აღწევს არსებობას, რომელსაც აღარ ჭირდება ცნობიერების ფორმის ცვალებადობა. ის არსებული ცნობიერების ფორმის ფარგლებში იცვლის თამაშებს, - მეტა-რიტუალების მონაცვლეობით, ისე, რომ უკვე შეუძლებელი ხდება არსებობის წესის და თამაშის განსხვავება (ორივე რიტუალია), აღწევს არსებობას, რომელსაც აღარ ჭირდება ცნობიერების ფორმის ცვალებადობა. ის არსებული ცნობიერების ფორმის ფარგლებში იცვლის თამაშებს, - მეტა-რიტუალებს, ყოველთვის სხვანაირად თამაშობს და ამ შეცვლებს უსაბამებს ცნობიერების ფორმას. აქ უკვე აშკარაა, რომ ცხოველის არსებობის წესთან მხოლოდ ზედაპირული მსგავსებაა, განსხვავება კი კვლავ ძირეულია - ადამიანის ცნობიერების ფორმა უცვლელი რჩება და იცვლება მხოლოდ ცნობიერების შინაარსი. აქ კვლავ ძალაში რჩება ადამიანის ის განსაზღვრება, რომელიც ოიდიპოსის და სფინქსის დიალოგით ჩამოყალიბდა; მაქსიმალური, რადიკალური ცვალებადობა. ოღონდ აქ ცვლას მეტა-რიტუალები იწყებენ. ადამიანის ცვალებადობის ამ ახალ განზომილებაში საინტერესოდ გარდაისახება თავისუფლების პრობლემა: როგორც უკვე აღვნიშნეთ, თავისუფლება ცნობიერების ფორმისა და შინაარსის უარყოფისკენ მიმართულობაში მდგომარეობს. ამ შემთხვევაში, როდესაც ცნობიერების შინაარსის ადგილს თამაში იკავებს, ხოლო ცნობიერების ფორმა უცვლელია, საკითხი შემდეგნაირად წარმოჩნდება: ცნობიერების ფორმა უარყოფილია მეტა-რიტუალით, როგორც მხოლოდ თავის თავზე მიმართულით. მეორე მხრივ, თამაში, როგორც ცნობიერების „არანამდვილი“, მეტა-შინაარსი, ამ უკანასკნელის უარყოფაცაა; მაგრამ როგორც ის მეტა-რიტუალი იკავებს რიტუალის ადგილს, ის იმავწამს ხდება არსებული ცნობიერების ფორმის - მეტა-სამყაროს შესაბამისი. - თავისუფლება კვლავ უქმდება. აქაც ჩანს, რომ თავისუფლება წამიერია და მოუხელთებელი. ასეთ ფონზე თავისუფლება მოიპოვება მეტა-რიტუალის ანუ არსებობის იმ წესის, რომელიც თანამედროვე ადამიანის ახასიათებს, მარადიული უარყოფით კვლავ მეტა-რიტუალითვე. აქ შეიძლება შეგვექმნეს წარმოდგენა, რომ მიღწეულია თავისუფლების მოპოვების „ადვილი“ მდგომარეობა; მაგრამ ეს ასე არ არის: ადამიანის არსებობის ამ პერიოდში განთავისუფლების პროცესი ისეთივე რთულია, როგორ ნებისმიერ სხვა დროში; თანაც ეს მდგომარეობა ჯერ მიღწეული არ არის, თუნდაც იმის გამო, რომ თანამედროვე კაცობრიობის დიდი ნაწილი მხოლოდ შედის ცნობიერების იმ ფორმაში, რომელიც ისტორის ნიშნითაა დაბეჭდილი და რომელიც საფუძვლად უდევს ჩვენს მიერ ამ თავში აღწერილ მდგომარეობას. რეალურად, ცნობიერების ეს ფორმა ჯერ ტოტალურად არ არის. ასევე, მეცნიერების და ეკონომიკის განვითარებაც ჯერ არ არის ისეთ დონეზე, რომ თამაშის გატოტალურება გამოიწვიოს; ჯერჯერობით ამის მხოლოდ ჩანასახები არსებობს და კიდევ: რაც უფრო ზუსტი და დამუშავებულია თამაშის წესი, მით უფრო ძნელია მასზე უარის თქმა და ახალი თამაშის დაწყება. რაც უფრო ზუსტია თამაშის წესი, მით უფრო არის ის ცნობიერების შინაარსი, რიტუალი, მით უფრო კარგად ესაბამება ის ცნობიერების არსებულ, ჩვენეულ ფორმას და მით უფრო შეუძლებელი და მოუაზრებელი ხდება მასზე უარის თქმა. როდესაც მოხდება ცნობიერების ჩვენეული ფორმის გატოტალურება და ამასთან ერთად, თამაში ტოტალურად გარდაიქმნება არსებობის წესად (ჯერჯერობით ეს საკმაოდ შორეული, თუმცა უკვე შესამჩნევი მდგომარებაა), შეიცვლება ადამიანის მუნ-ყოფიერებაც. მუნ-ყოფიერება შეიცვლება არა პრინციპულად: რადიკალური ცვალებადობა მისი მახასიათებელი კვლავ იქნება. შეიცვლება მისი მდგომარეობა ანუ მისი ცნობიერების ფორმა (მეტა-სამყარო) უცვლელი გახდება.

თანამედროვე ადამიანის ცნობიერების სტრუქტურა შემდეგი ხდება; მეტა-შინაარსი - მეტა-ფორმა ანუ მეტა-რიტუალი - მეტა-სამყარო. მეტა-რიტუალი ცვალებადია, მეტა-სამყარო - უცვლელი. ეს, უპირველეს ყოვლისა, ნიშნავს, რომ ცნობიერება თავის თავში ხდება თავისი თავის ტოლი და იქცევა მეტა-ცნობიერებად; ანუ ის ხდება მეტა-ყოფიერება, ე. ი. განეყენება არსებობას, ყოფნას, სცილდება მას. ყოფიერების გარეთ გადის. რით დაგვირგვინდება ყოფიერებასთან ეს განშორება - ადამიანის ცნობიერების მოსპობით, თუ ყოფიერებასთან დაშორება მარადიული იქნება, ეს ჩვენი გაგების საზღვრებს მიღმაა დარჩენილი და არც არის საინტერესო. ამით ჩვენ ვიპოვეთ ის რეალური შინაარსი, რომელმაც ძენონისეული ფორმალური განსაზღვრება შეავსო და ხელშესახები გახადა. მაშასადამე, ცნობიერება, ისევე როგორც თავისუფლება, დგინდება როგორც ნეგაცია და, მაშასადამე, იდენტურია თავისუფლების. ასეთ შემთხვევაში გერმანული კლასიკური ფილოსოფიის, კერძოდ კანტის და ფიხტეს შემოთავაზებული სქემა - კაცობრიობა, როგორც საზოგადოება, მიისწრაფვის თავისუფლებისაკენ - რეალურ საფუძველს იძენს და ნიშნავს, რომ ადამიანის ცნობიერება მიისწრაფვის თავისი თავის უარყოფისაკენ.

მაშასადამე, ცნობიერების „მდგომარეობა“ განისაზღვრა როგორც თავისუფლება. აქაც გამოვლინდა ის წინააღმდეგობრიობა, რომელიც ადამიანის სამყაროს ახასიათებს; თავისუფლება, რომლის განსაზღვრება დაიწყო, როგორ ადამიანის განსაკუთრებული ძალისხმევის, დაემთხვა ცნობიერებას (როგორც ზმნას).

ცნობიერების მეტა-ცნობიერებად გადაქცევა არც სიწყნარეს და უომრობას ნიშნავს - შეიძლება კატაკლიზმი გამოიწვიოს თამაშის ანუ მეტა-რიტუალის ერთმანეთისათვის თავზე მოხვევის სურვილმა, რაც ასევე თამაშად იქნება აღქმული. მთავარი ის არის, რომ „კაცობრიობის“ ყოველი შემდეგ ნაბიჯი იქნება არსებობის, ყოფიერების ან სრული უარყოფა, ან მასთან თანდათანობით დაშორება. „პარადოქსული“ ის არის, რომ ამ დაშორებას (ანუ უარყოფას) მივყავართ თავისუფლებასთან ანუ იმ იდეალთან, რომელსაც საუკუნეების მანძილზე ეტრფოდნენ კაცობრიობის საუკეთესო წარმომადგენლები.

ძენონის მიერ გასროლილი ისარი მიზანს მიუახლოვდა. ჩვენ შეგვექმნა შთაბეჭდილება, რომ მეტა-სამყაროების ცვალებადობა მარადიული იქნებოდა და რომ ყოველ მეტა-სამყაროს ახალი მეტა-სამყარო შეცვლიდა. ეს ასეც უნდა ყოფილიყო ლოგიკის, აზროვნების მიხედვით. თუმცა, ამავე ლოგიკისა და აზროვნების მიზედვით, გასროლილი ისარი მუდმივ მოძრაობაში უნდა იყოს და მიზანში ვერასოდეს მივიდეს. ცნობიერების გაქრობა, უარყოფა, ისევე, როგორც ისრის მიზანში მოხვედრა - „წარმოუდგენელია“; მაგრამ ადამიანი პირველს შიშით უყურებს, მეორეს კი ისე აღიქვამს, როგორც ჩვეულებრივ მოვლენას. ამაში კიდევ ერთხელ ვლინდება ადამიანის ცნობიერების (ყოფნის) ის წინააღმდეგობრიობა, რომელზეც ძენონმა მიგვითითა.

ჩვენ ვნახეთ, რომ დროებში პირველი არის მითი. მართალია, ეს ყოფნა, ტრადიციული კატეგორიებით რომ ვიმსჯელოთ, შემთხვევითია. რადგანაც განუსაზღვრელია, ენის საზღვრითი ცნებებით თამაშისას რომელი გაწყობა იმთავრებს; მაგრამ არის კიდევ ერთი ფაქტორი, რომელიც გვაიძულებს ეს ფენომენი „შემთხვევითობის და აუცილებლობის დამთხვევად“ მაინც ჩავთვალოთ - თვით მითის სტურქტურა: შემთხვევა განსაზღვრულ სივრცეში. უპირველეს ყოვლისა, უნდა ვთქვათ, რომ ეს გაწყობა არის „პირველი“ შესაძლებელი კომბინაცია, სადაც საერთოდ შეიძლება რაიმე სისტემაზე ილაპარაკო - სამი ელემენტის შესაძლებელი კავშირებიდან უმარტივესია განხორციელებული: ორი მათგანი მკაცრ, განსაზღვრულ მიმართებაშია ერთმანეთთან, მესამე კი - ორივესთან განუსაზღვრელში. სავსებით შესაძლებელია „პირველი“ სხვა განწყობა ყოფილიყო - როდესაც შემთხვევა და დრო იქნებოდა განსაზღვრული. ეს შესაბამება, როგორც ვნახეთ, მითის შემდეგ მოხდა და ჩვენ მას ჟამთააღმწერლობა დავარქვით.

ამჯერად ჩვენი ამოცანაა ვნახოთ, თუ რა გავლენა მოახდინა ცნობიერებაზე საზღვრითი ცნებების „შემთხვევითი“ მიმართებების მიმდევრობამ ანუ თუ რას ნიშნავს ჩვენთვის ის, რომ ცნობიერება პირველად მითში იწყებს ცხოვრებას. ამისათვის მითის აგებულებას უნდა დავუბრუნდეთ და გამოვარკვიოთ, თუ რას ენათესავება, ან რას ემთხვევა ეს სტრუქტურა ჩვენს გარემოში: მითი არის რაღაც გარკვეული შემთხვევის აღწერა გარკვეულ, განსაზღვრულ სივრცეში. ეს შემთხვევა ყველა დროში, ყოველთვის ხდება (სადაც ეს სივრცე შეიმჩნევა). ამ მიმართების მაქსიმალური განზოგადებით შემდეგ სურათს ვიღებთ: აღიწერება, მოიცემა რაღაც მდგომარეობა, რომელიც თავის შესაბამის სივრცეში ყოველთვის არის. ჩვენს გარემოში რომ მიმოვიხედოთ, ადვილად ვიპოვით იგივეობრივი სტრუქტურის ფენომენს: ეს არის კანონი. თანაც არა მხოლოდ მეცნიერული. თუმცა, მეცნიერების მაგალითზე ამ დებულების მართებულობა ადვილად ჩანს: ყოველი მეცნიერება იძლევა კანონებს - რომლებიც აღგვიწერენ გარკვეულ მდგომარეობებს, რომლებიც მართებულნი არიან იმ სივრცისათვის, რომელსაც კანონი შემოსაზღვრავს თავისი მოქმედების სფეროდ. მაგალითად, ნიუტონის მსოფლიო მიზიდულობის კანონი სწორედ გარკვეული სივრცისთვისაა გამოსადეგი, ამ სივრცეში კი _ ყოველთვის ხოროციელდება; მაგრამ კანონი - თუნდაც მხოლოდ ემპირიულად-ენობრივად-დასახელების მიხედვით - მხოლოდ მეცნიერების კუთვნილება არ არის. არსებობს იურიდიული, მორალური და სხვა ტიპის კანონები. სიმართლისაგან არ იქნება შორს, თუ ვიტყვით, რომ ადამიანი კანონებში ცხოვრობს, კანონებად აწყობს საკუთარ გარემოს. ყველა სფეროში, ყველა დონეზე, რომლებშიც ადამიანი მოქმედებს, არის ამა თუ იმ სფეროს ანუ სივრცის კანონები. ცნობიერება ყველგან კანონს ხედავს - პოეზიაშიც, მხატვრობაშიც, საერთოდ, საკუთარი მოქმედების ნებისმიერ მიმართულებაში.

მაშასადამე, ცნობიერება ყველგან მითს ხედავს. მორალი ანუ ზნეობრივი, ეთიკური კანონები არის ადამიანთა შორის ურთიერთმიმართების გამითება; ანუ მითი ამ სფეროს შესახებ, რომელშიც შემოსაზღვრულია სივრცე (ადამიანთა შორის იმართება, ადამიანის მიმართება სხვასთან), დრო კი უგულებელყოფილია. - ეს მითი, რომელსაც მორალი ჰქვია, თავისი მითობის გამო, ყოველთვის უნდა მოხდეს (იგივე ითქმის სხვა კანონებზეც).

აქ უკვე გამოიკვეთა, თუ რას ნიშნავს „პირველ“ დროდ მითის ყოფნა: ცნობიერება მთლიანად, მაშინაც კი, როცა ის მითში აღარ არის, ისაზღვრება მითით და მითის მიერ მოცემული დროით ცხოვრობს. მითი, როგორც სამყაროს პირველი ხატი - კონკრეტული მეტა-სამყარო, რომელსაც ამ შემთხვევაში ჩვენ შეიძლება შინაარსობრივი ფენომენი ვუწოდოთ (რადგან კონკრეტულია) - იქცევა ფორმალურ მოვლენად, რომელიც ფუნქციონალურად საზღვრავს ყოვლად არამითიურ მეტა-სამყაროებს; იმით, რომ სწორედ მითიურობა აიძულებს ცნობიერებას შექმნას მეტა-სამყარო ანუ გარემო კანონში მოათავსოს.

ახლა უკვე გასაგები ხდება და მეტაფორის ფარგლებს შორდება, ჩვენ რომ ცნობიერების შინაარსს რიტუალი დავარქვით. ამდენად, ცნობიერების ფორმას იმიტომ კი არ შეიძლება მითი დავუძახოთ, - შინაარსი რომ რიტუალია, არამედ შინაარსს იმიტომ შეიძლება რიტუალი ვუწოდოთ, რომ ცნობიერების „ფორმის ფორმა“ - მითია.

ამ საფუძველზე უკვე ცხადი ხდება, თუ რატომ უყვარდა პლატონს მითებით ლაპარაკი და ასევე, რატომაა, რომ ჰერაკლიტეს ბევრი შემორჩენილი ფრაგმენტი მითის ფორმას გულისხმობს; მითებით ლაპარაკი საფუძველთან ახლოს დგომას, მასთან მიახლოებას ნიშნავს. მითის მოყოლა ამავე დროს ადამიანის და სამყაროს აგებულების მოყოლაცაა.

აქ ერთი პრობლემა წარმოიშობა: უნდა განსხვავდეს ამათუიმ კანონის ჩამომყალიბებელი ფენომენი - წინააღმდეგ შემთხვევაში საყოველთაო ერთიანობასა და განურჩევლობის დასკვნა გვემუქრება, რაც აქამდე ჩვენს ნათქვამს ფაქტობრივად გააუქმებს.

მაგრამ აქ - სხვა დროების ფაქტორი უნდა გავიხსენოთ. კანონის შემქმნელ ყველა ფენომენს თავისი დრო აქვს; ანუ, კანონის შექმნის ის ტიპი იწყებს ყოფნას, რომელიც ყველაზე უფრო შეესაბამება მოცემულ დროს.

ასე - ჟამთააღმწერლობის გმირისათვის სივრცე განუსაზღვრელია, - ანუ მან არ იცის, ვის და რას შეხვდება ცხოვრების გზაზე - იწყება იურიდიული და ეთიკური კანონების ჩამოყალიბება, რომლებმაც სწორედ ასეთი შემთხვევითი შეხვედრები უნდა მოიყვანონ წესრიგში. ისტორიის დროში მეცნიერების დაფუძნება ხდება. იმ მეცნიერების, რომლის საფუძლად შეიძლება ლოკის გამოთქმა ჩავთვალოთ - საგნის ცოდნა ნიშნავს საგნის გენეზისის ცოდნას. ეს ფენომენი ისტორიის სტრუქტურას ეფუძნება - მასში დრო სივრცე, ისევე, როგორც შემთხვევა (შემთხვევის სუბიექტი) განსაზღვრულები არიან. დროს და სივრცის თანაბარი განსაზღვრულობის შემოტანა კი შედეგად მეცნიერებას იძლევა (როგორც მაქსიმალური სიზუსტის გამოხატვა).

რაც შეეხება ხელოვნებას - მისი, როგორც კანონის ანუ მითის როლი მითის დროიდანვეა განსაზღვრული და ყველა დროში მის შესახებ სხვადასხვა კანონები (მითები) იქმნება. თუმცა, ყველამ ვიცით, რომ არსებობს აზრი, რომლის მიხედვითაც ჰომეროსი, დანტე და რილკე - ერთსა და იმავე კანონს ექვემდებარებიან და ასრულებენ. ეს სხვა არაფერს ნიშნავს, გარდა მისა, რომ ხელოვნებას ერთი მითი აქვს. შესაბამისად, ყველა ნამდვილი რიტუალი (ხელოვნების ნაწარმები) ამ ერთ მითს მიემართება - დროის მიუხედავად.

ჩვენ ზემოთ აღვნიშნეთ, რომ ფილოსოფია არ აანალიზებს, - რომ ის აღწერს გარემოს; ანუ, ფილოსოფია სივრცეში გაშლილ მოქმედებას (შემთხვევას) აღწერს. ამდენად ფილოსოფია არის - მითის აღწერა. ამდენად, ყველაფრის ფილოსოფია შეიძლება არსებობდეს და მაინც, თუკი შეიძლება ფილოსოფიის „სწორ მიმართულებაზე“ ვილაპარაოთ, ფილოსოფია აღწერს ცნობიერების მითს. ამ აზრით გამოქვაბულის მითი და ტრანსცენტენდალური ესთეტიკა ერთი და იგივეა. ამდენად, ფილოსოფია, განსხვავებით ცნობიერების სხვა ფენომენებისაგან, მითს აღწერს - არც ქმნის მას და არც ასრულებს.

და ბოლოს, საშუალება გვეძლევა შევეხოთ XX საუკუნეში წარმოშობილ დებულებას „აღმოსავლეთისა და დასავლეთის განსხვავებულობის“ შესახებ. უპირველეს ყოვლისა, უნდა ვთქვათ, რომ ის განსხვავება, რომელიც XIX საუკუნეში იყო - უკვე აღარ არის. ხოლო რაც შეეხება იმას, რაც იყო: დასავლეთის ცნობიერებისათვის ეს მისწრაფება იყო საკუთარი წარსულის ნოსტალგია, რომელიც ახლი დროის შექმნის ნიღბით მოქმედებდა და მხოლოდ საკუთარ წარსულს ნახულობდა.

მაშასადამე, ცნობიერება არა მარტო იწყებს მითში ცხოვრებას. ყველაზე უფრო ფართო გარემო, რომელშიც კი შესაძლებელია ცნობიერების მოაზრება - მითია; ანუ, ცნობიერება საერთოდ და მხოლოდ მითში ცხოვრობს.

ჩვენ ზემოთ აღვნიშნეთ: ფილოსოფია საზღვრითი ცნებების აღწერაა. ამჯერად საზღვრითი ცნებები მითის ადეკვატურნი აღმოჩნდნენ: ფილოსოფია აღწერს საზღვრით ცნებებს მათ შესაძლებელ ურთიერთმიმართებებში (როგორც ისინი მას ეძლევიან). ამით ფილოსოფია იმ კანონს (მითს) აღწერს, რომელშიც ცნობიერება სახლობს. აქვე გასაგები ხდება, თუ მუდამ რატომ ემუქრება ფილოსოფიას მსოფლმხედველობად ქცევა: როგორც კი იწყება რომელიმე კონკრეტული მითის (დროის) აღწერა, ფილოსოფია მსოფლმხედველობის გადმოცემა ხდება. თუმცა, მეორეს მხრივ, კონკრეტული მითების (დროების) აღწერაც ხომ ფილოსოფოსის საქმეა; მაგრამ ალბათ ყველაზე სახიფათო საქმე, რომელიც ერთი მხრივ საკუთარ არსებას აკარგვინებს (მსოფლმხედველობად აქცევს), ხოლო მეორე მხრივ - საკუთარი არსების მიხედვით ამოქმედებს, რაც - დროთა ცვალებადობის მაუწყებლობაა.

IN the present work we have come to the conclusion that the first time is Myth. This being, judging by traditional categories, is accidental, as it is indefinite which of the dispositions would be principal during playing of language with marginal concepts. But, there is one more point that makes as consider this phenomenon at least as ,,coincidence of necessity and accidentally” - the structure of Myth itself: accident in definite space. In the beginning we should say that this disposition is ,,the first” possible combination, where one can speak about a system in general - out of the possible combinations of the three elements the simplest one is realized: two of them are definite, strict interrelations, the third - in indefinite relation towards the two. It is quite possible that ,,the first” should have another disposition - when accident and time would be definite. This correspondence, as we have seen, happened after Myth and we call 0t - Chronicle time.

At present out task is to consider how the succession of ,,accidental” relations of marginal concepts has influenced the consciousness, or, what meaning has for us the fact, that consciousness begins its life in Myth. For that reason we should return to the structure of Myth and find out what it relates to or what it coincides with in our environment: Myth is a description of definite accident in a definite space. This accident takes place in every time (when this space is observed). Having generalized at most this relation we get the following picture: a certain statement is described and it always exists in its corresponding space. If we look about in our environment, we shall easily find the phenomenon of identical structure: this is a law. And not only scientific. Though, on the example of the rightness of this proposition is easily seen: every science gives laws that describe definitive conditions true for the space margined by the law for its activity; e.g. Newton's law of attraction of gravity is true for the definite space, and is always realized in this space. But the law - even only empirically - by nomination - is not only possession of science. There exist juridical, moral and other laws. It will not be far from truth is we say that man loves in laws, he constructs his own environment as laws. In every sphere< on every level, where the man acts, there exist the laws corresponding to a certain sphere or space. Consciousness sees laws everywhere - in poetry, painting, in every direction of its activity.

Thus, consciousness sees Myth everywhere. Morality, or ethical laws are mythisation of the relations between people. Or, the myth of this sphere in which the space (relations between people, the man's relations to the others) is margined and time is neglected. The myth whose names is morality, because of its being myth, must always happen (the same can said about other laws).

Meaning of the myth as ,,the first” time has been already defined: consciousness in all, even when it is not in myth - is determined by myth and lives in time given by myth. Myth, as the image of the first universe - concrete universe - concrete meta-world -that can be called, in this case, a content phenomenon (as is concrete) - turns into as formal event, that determines functionally non-mythical at all meta-worlds. Just mythicality makes consciousness create meta-world, or, place the environment in the law.

Now it becomes clear and abandons the borders of metaphor - that we named by the content of consciousness - ritual. Therefore, we can call the form of consciousness -myth, not because that content is ritual, but because that ,,form of the form” of consciousness is myth.

On the grounds of this it is evident why Plato was fond of talking in myths. And also, why many fragments of Heraclitus have the form of the myth; speaking in myths means to be close to the basis, to approach it. Telling myths is t the same time speaking about the structure of the man and the world.

In this case one problem springs up - we should discriminate between the phenomena that create laws - otherwise the results of global unity and indifference will threaten and will abolish all we have said before.

But we should remember the factor of other times. Every lawmaking phenomenon has its own time. Otherwise, such type of lawmaking starts being, that is the most corresponding to the given time.

Thus - in chronical time - where for human being, i.e. for the hero of chronicles, the space is indefinite (otherwise, he does non know who and what he will meet through his life) - begins creating of juridical and moral laws, which must put in order those accidental meetings. In the historical time the foundation of the science takes place. For the science whose basis can be defined by Lock's words - to Know at thing means to know its genesis. This phenomenon is based on the structure of history - space and time, as well as the accident (subject of the accident) are definite. Introduction of equal determination of time and space results is science (as an expression of maximum exactness).

As for Art - its role as law or the role of myth is defined from myth time. And in every time different laws (myths) are created about it. Though everybody knows that there exists an idea, according to which Homer, Dante and Rilke - are subjected to one and the same law and perform it. It does not mean anything but that Art has one myth. Accordingly, all genuine rituals (work of art) are related to this myth - in spite of the time.

We have mentioned above that philosophy does not analyze and that it describes the environment. Otherwise, philosophy describes the action that takes place is space. Thus, philosophy is a description of the myth. Accordingly, there can exists philosophy of everything. But if we can speak about the ,,correct direction” of philosophy: then philosophy describes the myth consciousness. In this meaning the myth of the cave (Plato) and the transcendental aesthetics are one and the same. Thus, philosophy, as distinct from other phenomena of consciousness, describes myth - it does not create it, does not perform it.

And at last - we are given opportunity to dwell upon the proposition about ,,the difference between East and West”, originated in the XIX c. - does not exist any more. As for that, what was then: for the western consciousness, it was the nostalgia for the own past that acted in the disguise of making new time. And found its own past only.

Thus, consciousness does not only begin to live in myth. The most spacious environment in which it is possible to think the consciousness - is myth. Or, the consciousness in general and in particular lives in myth.

We have noted above: philosophy is a description of marginal concepts. This time, marginal concepts appeared to adequate with the myth. Philosophy describes marginal concepts in their possible interrelation (as they are given to it). Thus philosophy describes the law (the law) in which the consciousness resides. Now it is comprehensible why is philosophy threatened to be transfrormed into world outlook: - as soon as description of the concrete myths (times) is the concern of philosophy. But, the most dangerous thing that, on the one hand makes it lose its own essence (transforms it into world outlook) and, on the other hand, makes it act according to its own essence - is manifestation of change of times.

In general, the summary of a book deals with the conclusions of the presented work and these conclusions may have various motives - from the most significant conclusions up to making the reader take interest in them. In the case of this book such a ,,classical” summary is excluded. Enumeration of received conclusions would give the book semblance to metaphysics; demonstration of difference between philosophy and metaphysics once of the main, but not the most principal aspects of this book. Therefore, this summary has been limited to pointing out of the problems that are stated in this book, though this material only partially corresponds with the essence of summary.

As for the title: ,,Aesthetics of Consciousness”… the author's starting point is meaning of the root of the Greek word>'isjesic - ,,track, trace”, existing side by side with other meanings of the word widely-spread in philosophic tradition. But this track is the one left by the animal and followed by the hunter. Accordingly, the purpose of the book is - to describe and perceive the consciousness correctly (in our environment the trace of consciousness is everywhere) and that will show what consciousness means.

Part 1. Our Time.

By means of interpretation of the Myth of Cave (Plato, ,,Republic”, B. VII) the author singles out the concepts of the form and meaning of consciousness and defines them as myth and ritual. On this ground he introduces the concept of principal defining consciousness and singles out three times (myths) - myth, chronicle, history. The last one is determined by the author as ,,our time” and at the same time he calls it ,,the time of nationalism”.

Part 2. Our Place.

On the ground of the interpretation of Sphinx Myth (meeting of Oedipus and the sphinx at the Gates of Thebes) the author tries to perceive the specificity of consciousness that differentiates the man from other beings (considerable space is accorded to the difference between the consciousness of the man and the animal). The author forms the definition of consciousness and on this ground the widest content of the meta-universe, which, if it is true, is the basis of any representation of the universe (all the meta worlds). The analogy of the structure of tragedy has been stated. The author finds the traces of tragedy of consciousness in Zeno's apories and in enables us to understand Zeno in a new light.

Addendum: Phenomenology of Play.

Play is defined as a meta-ritual. In the light of accepted conclusions the phenomenon of play and its growing role in the system of consciousness have been considered. With the help of the phenomenon of play that formula of consciousness acquires the content which is received by stating analogy with the tragedy.

Part 3. The Third Element.

By means of the interpretation of the myth of ,,the Tower of Babel” the author finds out the phenomenon that unites time and place and that has the main importance for the formation of human consciousness - it is language. Investigation gives an opportunity to the author to define the language as a paradigm of consciousness and consciousness - as an alienated language. The author singles out three marginal concepts that are the basis for all the meta-worlds (times, myths). These times are constructed by means of various combinations of those concepts. The situation affords an opportunity to interpret the philosophy Heraclitus and it starts with the explanation of fragment 53.

Illustration: Aesthetics of the Fairy Tale.

By means of illustration of the literary phenomena conclusions stated in this chapter have been considered; succession of literary terms are considered according to the times. The relation between the various times (or, every combination of marginal concepts in language) and their corresponding literature have been analyzed. On this ground the origin of comparatively new literary phenomenon - ,,fantasy” is explained.

Instead of Afterward.

On the basis of accepted conclusions the author states the meaning of myth for the man and considers myth as a widest environment, in which consciousness can be thought of. Myth is the first and the last house in which the trace of consciousness can be somehow put in order.