„თავისუფლების ბიბლიოთეკის“ ეგიდით, ლიბერალი მოაზროვნეების ნაშრომების კრებულის გამოცემა არის მცდელობა, რომ ქართველი მკითხველისათვის ხელმისაწვდომი გახდეს ცხოველმყოფელი ცოდნის კიდევ ერთი მძლავრი ნაკადი.

აგრეთვე, ეს არის შეხსენება, რომ განათლების მთავარი დანიშნულებაა: ღვთის ჭვრეტა, რწმენისა და ადამიანის ღირსების პატივისცემა, თავშეკავებულობა, - როგორც პასუხისმგებლობის გრძნობა და მზადყოფნა - აიღო პასუხისმგებლობა, გამოიჩინო თანადგომა და იყო გონებაგახსნილი ყველაფრისადმი, რაც არის ჭეშმარიტი, კეთილი და მშვენიერი.

ამავდროულად, ეს არის გაფრთხილება მათთვის, ვინც ჯერ კიდევ ვერ აცნობიერებს, თუ რა ახლოს ვდგავართ უფსკრულთან, როდესაც უგულვებელვყოფთ პირადი თავისუფლებისა და კერძო საკუთრების ხელშეუხებლობას; ეჭვგარეშე ვენდობით „ხალხის ნებას“ და ხელისუფალთა უანგარობას.

წარმატებად მივიჩნევთ თუ წინამდებარე კრებულში თავმოყრილი მოსაზრებები მსჯელობის საგანი გახდება, ხოლო მკითხველს სურვილი გაუჩნდბა, რომ აქ გამოქვეყნებული ავტორების სხვა ნაშომებსაც გაეცნოს.

ზოგადი ინფორმაცია:

ეკონომიკური ცოდნის გავრცელების საზოგადოება „ახალი ეკონომიკური სკოლა - საქართველო“ არის მეცნიერი და პრაქტიკოსი ეკონომისტების, პედაგოგების, ავტორების, პოლიტიკოსების და სხვა მონათესავე საქმიანობით დაკავებული პირების ნებაყოფილობითი არასამთავრობო გაერთიანება.

საზოგადოება დაფუძნდა 2001 წლის აგვისტოში, ქ. ოუბურნში, ალაბამას შტატი, ა.შ.შ., ხოლო ოფიციალურად ასოციაციის სტატუსით 2003 წლის 2 აპრილს დარეგისტირდა, გლდანი-ნაძალადევის რაიონული სასამართლოს გადაწყვეტილებით 1/9-48.

მიზნები და ამოცანები:

საჯარო საგანმანათლებლო ეკონომიკური რესურს-ცენტრის შექმნა;

შეთავაზება თანამშრომლობისათვის:

აღნიშნული მიზნებისა და ამოცანების პოპულარიზაციისა და მათი განხორციელებისათვის საზოგადოება მზადაა:

საზოგადოების ხელმძღვანელობა მადლიერი იქნება ნებისმიერი პირის, რომელიც გამოიჩენს ყურადღებას ეკონომიკური ცოდნის გავრცელების საზოგადოება „ახალი ეკონომიკური სკოლა - საქართველოს“ საქმიანობის მიმართ და თავისი მორალური და მატერიალური მხარდაჭერით უზრუნვლყოფს მისი მოღვაწეობის გამრავალფეროვნებას და ნაყოფიერების გაზრდას.

პაატა შეშელიძე

დაიბადა 1968 წელს. 1992 წელს წარჩინებით დაამთავრა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ეკონომიკის ფაკულტეტის „მაკროეკონომიკის“ სპეც-ჯგუფი, რომლის დაფუძნების იდეის ჩამოყალიბებასა და რეალიზებაში, სათანადო სასწავლო პროგრამის შექმნაში მიღებული აქვს პირადი მონაწილეობა.

ხვადასხვა წლებში მუშაობდა მეცნიერებათა აკადემიის ეკონომიკის ინსტიტუტში, საქართველოს პარლამენტში, ფინანსთა სამინისტროში, საგზაო ფონდში. იყო საქართველოს სახელმწიფო რადიოს პროგრამა „პიკის საათის“ ეკონომიკური ექსპერტი (1991- 1995 წლებში). როგორც დამოუკიდებელი ექსპერტი და პუბლიცისტი თანამშრომლობდა გაზეთებთან „რეზონანსი“, „ევროპა“, „7 დღე“, „ახალი ტალღა“, „თემი“, „ახალი 7 დღე“, „ჯორჯიან თაიმსი“, ახალი ვერსია“ და სხვ. გამოქვეყნებული აქვს 60-ზე მეტი სტატია და ინტერვიუ ეკონომიკისა და პოლიტიკის საკითხებზე.

1989 წლიდან აქტიურად არის ჩართული ეკონომიკური განათლების სრულყოფასთან დაკავშირებულ სხვადასხვა ღონისძიებებში. არის ახალგაზრდა ეკონომისტთა ასოციაციის ერთ - ერთი დამფუძნებელი (1989 წლის აპრილი). ახალგაზრდა მეცნიერთა კლუბის წევრი (1994 წლიდან). მონაწილეობა აქვს მიღებული მრავალ ადგილობრივ და საერთაშორისო ღონისძიებაში, რომელიც მიეძღვნა ეკონომიკურ თეორიებსა და სწავლების პრობლემებს, ეკონომიკური რეფორმების საკითხებს. 1994 წელს სტაჟირება გაიარა ქ. ბოლდერში, კოლორადოს უნივერსიტეტთან არსებული ეკონომიკის ინსტიტუტში (კოლორადოს შტატი, ა.შ.შ.), 2001 წლს - ლუდვიგ ფონ მიზესის სახელობის ეკონომიკის ინსტიტუტში (ქ. ოუბურნი, ალაბამას შტატი, ა.შ.შ), ხოლო 2003 წელს - გუმერსბახში (გერმანია), თეოდორ ჰეუსის აკადემიაში. 2001 წლიდან არის ეკონომიკური ცოდნის გავრცელების საზოგადოება „ახალი ეკონომიკური სკოლა - საქართველოს თანადამფუძნებელი და პრეზიდენტი. 2001-2004 წლებში ამ ორგანიზაციის ეგიდით ჩატარებული აქვს 20-ზე მეტი საერთაშორისო და 60-ზე მეტი ნაციონალური და რეგიონალური სემინარი ეკონომიკურ საკითხებში. 2004 წლიდან არის კრებულ „თავისუფლების ბიბლიოთეკის“ თანადამფუძნებელი და მთავარი რედაქტორი.

2004 წლის აგვისტო

„წარსულში ლიბერალიზმის დანიშნულება მეფეების ხელისუფლების შეზღუდვა იყო. ჭეშმარიტი ლიბერალიზმის დანიშნულება პალამენტების ძალაუფლების შეზღუდვა იქნება“. ჰერბერტ სპენსერი, „უდიდესი პოლიტიკური ცრურწმენა“

უკვე დიდი ხანია, რაც პიროვნება თავისუფალი აღარ არის.

მასზე პრეტენზიას ხელისუფლება აცხადებს. ადრე ეს, როგორც წესი, მონარქია იყო. დღეს კი, როგორც წესი, საპარლამენტო რესპუბლიკაა.

ის მას მოქალაქედ, ანუ საკუთრებად აქცევს: აღრიცხავს, დამღავს და პასპორტს ანიჭებს.

ის აძლევს ცნობაზე იმაზე, რომ დაიბადა და იმაზეც, რომ გარდაიცვალა.

ის უფარგლავს გადაადგილების საზღვრებს.

ის უსაზღვრავს სწავლის ვადებს.

ის უთითებს ქორწინების ასაკს და ამოწმებს თავად ქორწინებას.

ის რთავს ნებას, რომ იმუშაოს, ისწავლოს, ასწავლოს, შექმნას და აწარმოოს.

ის უდგენს მუშაობის წლებს.

ის უწესებს საურავებს და გადასახადებს.

ის უყალიბებს სავალუტო კურსს, წარმოებისა და ვაჭრობის პირობებს.

ის იჭერს და პატიობს.

ის იწვევს სამხედო სამსახურში და აგზავნის ომში.

ის განადიდებს და აბითურებს.

ის მას მართავს.

ხელისუფლება თავიდან ბოლომდე ჩართულია ყველაფერში, რაც ადამიანის ირგვლივაა და ყველაფერს, რასაც ადამიანი აკეთებს - ის მეთვალყურეობს, განაგებს და განიკითხავს.

პიროვნება მარტო არასოდეს არ არის.

ხელისუფლება მუდმივად ზემოქმედებს ადამიანის ყოველდღიურ ცხოვრებაზე და ეს არც დღისით და არც ღამით არ წყდება: ადამიანი მაღვიძარას ზარით იღვიძებს, რომელიც საწარმოო რეგულირებას ექვემდბარება; მუსიკა და ჭორ-მართალი, რომელიც ისმენს ლიცენზირებული რადიო ან ტელე სადგურით გადმოიცემა, რომელიც ნებისმიერ დროს შეიძლება დახურონ; პირს იბანს სახელმწიფოს მიერ მიწოდებული წყლით; კბილს იხეხავს ლიცენზირებული კბილის პასტით; ტანსაცმლის გაუთოვებისას იყენებს სახელმწიფო ტარიფით ნაყიდ ელექტრო ენერგიას; საკვებს იმზადებს სახელმწიფო ტარიფით ნაყიდი ბუნებრივი აირით; ცხოვრობს სხ ლში, სადაც სახურავი და ლიფტები პირადად ქვე ყნის პრეზიდენტის შეკეთებულია; მგზავროს ტრანსპორგტით, რომელსაც სახლმწიფო ტექდათვალიერების დამღა ადევს.

გზები და ხიდები, მეტრო და რკინიგზა, ტყე-პარკები, ტბები და მდინარეები, რომლითაც ის სარგბლობს, ასევე სახელმწიფოს ეკუთვნის, ისევე რო გორც პოლიციელბი, მოსამართლეები და სხვა ჯურის მოხელეები, რომლებიც მისი სახელით აჯარიმებენ, ქრთამს სძალავენ ან, უბრალოდ, ატყუებენ, რომ ყველაფერი, რასაც ისინი აკეთებენ უფასოა.

სიგარეტსაც კი ჯანმრთელობის სამინისტროს გაფრთხილება ახლავს, რომელიც მისი ნების, წადილის და განწყობილების საწინააღმდეგოდ სიკვდილსა და ავადმყოფობას ახსენებს, თითქოს სხვა შემთხვევაში, იგივე სამინისტროს, უკვდავებისა და ჯანმრთელობის გარანტირება შეეძლოს.

რასაკვირველია, შეიძლება პიროვნებას ხელისუფლების იმედი ჰქონდეს, რომ ის მას საკუთარი შეცდომებისაგან დაიცავს და ამიტომ, ხელისუფლებას ყველაფერი დაუთმოს და აპატიოს. მაგრამ სიმართლე ისაა, რაზეც ამერიკელი ეკონომისტი ჯეიმს ოსტროვსკი მიუთითებდა, როდესაც თანამოქალაქე რონალდ რეიგანის პრეზიდენტობის კანდიდატობისას, მის საარჩევნო ეკონომიკურ პლატფორმაზე მუშაობდა: „თანამედროვე საქხელმწიფო, მისი ბუნებიდან გამომდინარე საქმეში ჩაუხედავი, თვითმომსახურე, ნუნიათო, უპასუხისმგებლო, პროვოკაციული, ძვირი, ზანტი და მომაკვდინებელია“ და შესაბამისად, მისი უფლება-მოვალეობების მკვეთრი შემცირებისაკენ მოუწოდებდა.

რასაკვირველია, შეიძლება პიროვნებას იმედი ჰქონდეს, რომ არჩევნების სამართლიანად და დემოკრატიულად ჩატარება განსაზღვრავს პირადად მის და მისი ქვეყნის შემდგომ კეთილდღეობას და რომ თითოეულ მიცემულ ხმას, შეუძლია გააუმჯობესოს საზოგადოების ცხოვრბის პირობები. მაგრა მ სიმართლე ისაა, რომ ცხოვრე ბის პირობების გა უმჯობესება არჩევნებში ხმის უბრალო მი ცემით შეუძლებელია, რადგან შედეგად ხმა შეილება მიიღონ და ხელისუფლების სათავებისალ კენ გზა გაეხსნათ „სოციალისტებს“, „კომუნისტებს“, „ნაცისტებს“, „რელიგიურ ექსტრემისტებს“, „სეპარატისტ-იზოლაციონისტებს“, ოლიგარქიის, ფეოდალური განუკითხაობის, კლანური მმართველობის და დიქტატურის მომხრეებს, სხვათა ნაშრომის ექსპროპრიაცია გადანაწილებაზე ორიენტირებულ და ადამიანის უფლებების ფეხით მთელავ პოლიტიკურ კორპორაციებს, რომლებიც პიროვნებას ჭანჭიკად თვლიან და შესაბამისადაც იყენებენ.

მაშასადამე, წინამდებარე კრებული, პიროვნებისა და სახელმწიფოს ურთიერთობების ხელახალი, კრიტიკული გააზრებისთვისაა მოწოდებული. ის წარმოაჩენს კლასიკურ ლიბერალურ ხედვას, რომ საჭიროა ხელისუფლების ძალაუფლების შეზღუდვა და იხილავს იმის შესაძლებლობებსაც, რომ ხელისუფლება საერთოდ გაუქმდეს არსებული სახით.

მისი ამოცანააა - სახელმწიფოს ანატომიაში გარკვევა; იმ პოპულისტური პოლიტიკის გამოაშკარავება, რომელიც სოციალისტური ბატონყმობისკენ მიგვიძღვის. ასევე, იმ უდიდესი პოლიტიკური ცრურწმენის უარყოფა, რომ სახელმწიფო კერპია და იმაზე დაფიქრება, რომ შეიძლება პირიქით, ყოველივე იმის მტერია, რაც ბუნებით წესრიგს მოაქვს. ხელისუფლება - ხომ ის ერთადერთი მაგიური საკითხია, რომელსაც ვერანაირად ვერ ერგება პიროვნების გონების გასაღები. სახელმწიფო - ხომ ყველაფრის მუქთად მოკვარახჭინების ბოლო იმედია, რადგან სხვა ცხოვრებისეულ შემთხვევასთან მიმართებაში, კუდაბზიკელებსაც კი კარგად ესმით, რომ „უფასო ყველი, მხოლოდ სათაგურშია“.

აკაკი წერეთელი (1840 -1915)

შესაძლოა, აკაკი წერეთლის ცხოვრების ბიოგრაფიულ მონაცემებს და მხატვრულ შემოქმედებას ქართველი მკითხველის წინაშე წარდგენა არ ჭირდება. თუმცა მისი სოციალური და პოლიტიკური შეხედულებები ჯერ კიდევ არ არის ბოლომდე გააზრებული. შესაძლოა იმიტომ, რომ მისი დროიდან მოყოლებული, საქართველოში მუდამჟამს ყველაფერი ის ვითარდებოდა, როგორც წინამდებარე იგავ-არაკში, ან, როგორც თავად უწოდებს „ზღაპრულ მოთხრობაშია“ გადმოცემული.

ზღაპრული მოთხრობა

გამოქვეყნდა 1899 წელს

იყო და არა იყო რა. იყო დრო, როცა ადამიანს ყველა გრძნობაზე უფრო შიშის გრძნობა ჰქონდა გამოფხიზლებული და ყოველგვარ საშიშ-საზარელ არსებას, გინდ სულიერი ყოფილიყოს და გინდ უსულო, ყოვლის შემძლებლად ისახავდა, აღმერთებდა და თაყვანსა სცემდა. მრავალღმერთობის დრო იყო და ყოველ ერს თავისი შესაფერი ღმერთი ჰყავდა: ზოგს ლომი, ზოგს სპილო, ზოგს გველეშაპი, ზოგს დიდი გველი და სხვანი. ერთი სიტყვით, ვისთვისაც რა უფრო საშიში და საფრთხილო იყო, იმას ემონებოდნენ. სხვათა შორის, იყო ერთი ქვეყანაც „კუდაბზიკეთი“, ოდესმე სახელგანთქმული და მოწონებული, მაგრამ ბოლოს კი ისე დაცემული და დაჩიავებული, რომ მისი მკვიდრები ნაცარქექიობის მეტს ვეღარას ახერხებდნენ: უჯდნენ კერას და ერთმანეთს უჩუჩხურებდნენ. მათთვის რაღა საჭირო იყო ან ლომი, ან ვეშაპი, რომ მათი მაწუხებელი ჭიაღუაც დიდი რამე ეგონათ? და მოინდომეს მკბენარის თაყვანისცემა, მაგრამ არ იცოდნენ ვისთვის მიეცათ უპირატესობა: ტილისათვის თუ რწყილისათვის? ზოგს ის მოსწონდა, ზოგს ეს! არჩევანზე მივიდა საქმე. კუდაბზიკელები ორად გაიყვნენ. ერთმა მხარემ ტილი გამოიყვანა თავის კანდიდატად და მეორემ რწყილი. ვერ შეთანხმდნენ, მოუვიდათ ჩხუბი და ნაცარმტუტი აადინეს დაერიენ ერთმანეთს და და აღარ ზოგავდნენ. იმ საბრალოებს სულ კერას ძირში ეძინათ, არაფერს არ დასდევდნენ, არა ეინტერესებოდათ რა, და მხოლოდ სამ წელიწადში ერთხელ, არჩევნების დროს გამოაჭყეტდნენ თვალებს ბეცად, ახორხოზდებოდნენ, აჭიჭყინდებოდნენ, ერთმანეთს ნაცარს აყრიდნენ თვალებში და არჩევნებს რომ მორჩებოდნენ, ისევ ისე ჩვეულებრივად მიეგდებოდნენ კერას ძირას... ცარიელი გუდა ადვილი გასაბერავია!.. კაციც ასეა: რაც უფრო ცარიელი აქვს თავი და გული, უფრო მალე იბერება და თავის თავიც დიდ რამედ მოაქვს. კუდაბზიკების ქვეყანაშიც ეს სენი საერთოდ იყო მოდებული; ათში ცხრა იბერებოდა და სხვის თვალში ბეწვს ეძებდა, თავისაში დვირესაც ვეღარ ხედავდა. დიდი და პატარა ენად იყო გადაქცეული; ტიტინობდნენ და ლაქლაქობდნენ! ერთი მათგანი რომ იტყოდა, მაგალითად, „შარშან ზამთარში კურდღელი მოთოვაო“, მეორე დაუმოწმებდა: „მართალიაო! და შიგადაშიგ შველიც გამოურიაო“. ყველა ტრაბახობდა, ყველა თავის თავზე ლაპარაკობდა, გაისმოდა განუწყვეტელი „მე, მე და მეო!“ ასე რომ, ბრმას რომ ყური დაეგდო, იფიქრებდა: აქ სწორედ სადღაც თხის ჯოგიაო. მართალია, თითო-ოროლა შეგნებული და ქვეყნისთვის გულშემატკივარი მათშიაც ერია, მაგრამ იმ არევ-დარევაში და საერთო ხორხოზში ვინღა რას გაიგონებდა, რომ ყურთასმენა აღარსად იყო.

- თქვე უბედურო ნაცარქექიებო, მოეგეთ გონებას, - ურჩევდნენ შეგნებულები საბრალო თანამემამულეებს, - რა დროს ეგ წილადობილააა?.. რას გადაჰყოლიხართ მაგ „რწყილობია-ტილობიას“? ისე როგორ დაგაბრმვათ ცოდვამ, რომ ცხვირს იქით ვეღარასა ხედავთ? ქვეყანას ნადირ-მხეცები შემოსევიან, ლამის გაგვანადგურონ, ერთი ტყვილა შემქაქანებელიც არსადა სჩანს და თქვენ კი ჭიანჭველეთში გინდათ თავი ისახელოთ და ისიც უკუღმართობითო!..

- არ შეიძლება, არ შეიძლება! - ყვიროდნენ ნაცარქექიები, ჩვენც კაცები ვართ, ქუდი გვხურავს და ულვაშები გვასხია!.. სხვებს თუ ჰყავთ სათაყვანო და არჩევნებში შედიან, ჩვენ რაღა ვართო?

- კი ბატონო! მაგრე იყოსო, - უპასუხებდნენ შეგნებულები. - აარჩიეთ, მაგრამ მისთანა კი, რომ ვარგოდეს რამედ და ქვეყნის გამოსადეგი იყოს რამეშიო!.. თუ მართლა მწერ-ბუზებს იქით გზა აღარა გაქვსთ რა, ფუტკარი აირჩიეთ: ის მაინც თაფლსა და სანთელს აკეთებს; ან აბრეშუმის ჭია, დარაიას რომ გაძლევსთ! ან წურბელა, ცუდი სისხლის სხეულიდან გამომწოვიო და სხვანი...

- ეჰ, არა, არა! - გაიძახოდნენ ნაცარქექიები, - ფუტკარი მოუსვენარია, გარეთ დაბზუის აქეთ-იქეთ და ჩხვლეტაც მწარედ იცის, ყაჭის ჭია მყრალია, წურბელი მოსისხარიაო და სხვანი. ბატონი ტილი და ბატონი რწყილი კი განუშორებლად სულ ჩვენთან არიან და მხოლოდ ამ ორ გვარს ეკუთვნის და შეშვენის ჩვენი თაყვანისცემაო! ამ ორს იქით გზა არა გვაქვს. ან ერთი უნდა ავირჩიოთ და ან მეორე და საქმე მხოლოდ ჯობინობაზე არის მიმდგარიო!

- სად თქვენი კანდიდატი და სად ჩვენიო? გაიძახონენ ტილაძეები. - თქვენი ერთი გიჟი ვინმეა, მოუსვენარი, ხან აქ არის, ხან იქ, ერთ ალაგას ვერ მიისწრებ, ვერ გააჩერებ! ხან აქ შეძვრება და ხან იქ, დღედაღამ მოსვენებას არ იძლევა! სადაც არ გგონია, იქ გაჩნდება, სადაც არ ელი, იქ გიკბენს და თუ შეგატყო. ჩემი დაჭერა გინდათო, ისკუპებს და ცხრა მთას გადაევლება! ჩვენი კანდიდატი კი მშვიდობიანი, დარბაისელი, დამჯდარი ხასიათის, მორიდებულ-მოკრძალებული; შორს წასვლის თავი არა აქვს!.. მართალია, ხანდახან ჩუმად იკბინება, ისე რომ ტანს მოგაფხანინებს, მაგრამ თუ შეგატყო აღშფოთება, შეინანებს და იქვე სადმე ნაოჭში მიიმალებაო.

- ეგ ღირსება კი არ არის წუნიაო, - უპასუხებდნენ რწყილაძეები, - ჩვენი კანდიდატი კი მარდია, ცოცხალი, მიხტი-მოხტის, ხან იქ შეძვრება, ხან აქ!.. გაგაღვიძებს, გამოგაფხიზლებს და გაგაშფოთებსო!.. თქვენი კი საზიზღარი რამ არის ყოვლად საბრალო!

ასე ამგვარად, თავისებურად თავთავისას გაიძახოდნენ ორივე მხრით მოპირდაპირეები და მათ ბრძოლას დასასრული აღარ ჰქონდა. ბრძოლაც ხომ ახირებული იყო ამ ნაცარქექიებისა! არ იყო მისთანა უპატიური რამ, ერთმანეთისთვის არ შეეწამებინათ და არც უშვერი რამ, ერთმანეთისთვის რომ არ ეკადრებინათ! ამ არჩევნების დროს რომ „კუდაბზიკეთი გენახათ, იტყოდით: ქვეყანას სწორედ მტერი შემოჰსევია და ხალხიც საომრად მომზადებული დახვედრას უპირებს, რომ სამშობლო გადაარჩინოსო. მაგრამ რა ბრძანებაა!! ის მხოლოდ „რწყილობია-ტილობიას“ თამაში იყო! ამ არეულობის დროს გარეშე მტერმა ისარგებლა და სიცილით გაიძახოდა: „წამკიდებელო, წაჰკიდეო, ორივეს თავი წასწყვიტეო!..“ და მართლაც რომ „კუდაბზიკეთი“ დღითი-დღე სიგლახაკეში ვარდებოდა: ტურა-მელები ფრინველებს იპარავდნენ, მგლები - ოთხფეხს იტაცებდნენ და დათვი იქაურობას ტორავდა და ანადგურებდა, - ერთი სიტყვით, პატრონი აღარავინ იყო! ბოლოს ჩავარდა ქვეყანა იმისთანა განსაცდელში, რომ ტილიც დაავიწყდათ და რწყილიც!.. დიდი და პატარა ტირილით გაიძახოდა: „გვიშველეთ, ვინ ხართ მამაციო?!“ დაგვიანებული „ვაი! ვაი!“ და „გვიშველეთ“ კარგად მოგეხსენებათ, ვერაფერი მალამოა წყლულისათვის, და საბრალო ნაცარქექიების სატკივარსაც აღარა ეშველა რა!.. მაშინ კი ჩაფიქრდნენ, ჩახვდნენ გონებაში და სთქვეს: რა გვემართება? სწორედ გაღალული ვართ, თვალი გვკრეს და დაგვაჩაჩანაკესო! შემლოცველი უნდა სადმე მოვნახოთო! - აქეთ ეცენ, იქით ეცენ, მოიყვანეს ერთი მკითხავი და გამოალოცვიეს „თვალყვისათვალნაკრავისა“. ბებერმა სამჯერ პირჯვარი გამოისახა, სამჯერ თავი გააქნია, სამჯერ თვალებში მიაფურთხა ნაცარქექიებს, სული შეუბერა და მოჰყვა:

ნაცარქექია, ქექია, ფუჭო, ტყუილავ-ბექია,
რას მიგდებულხარ კერასა, თავი რად გაგიქექია?
ტილზე ნუ ჰფიქრობ, მოშორდი, რწყილს აუარე გვერდიო!
რად გინდა პრიშტი-პრუშტები და სომხის ეფრემ-ვერდიო?

ნუ ჰკარგავ, შენი რაცა გაქვს, ნურც ეხარბები სხვისასა!...
ადექი, ნაცარქექია, ნუ მიგდებულხარ კერასა,
ჭიანჭველებში ნუ ეძებ დაკარგულ ბედისწერასა!..

ეს რომ შეულოცა, თავზე ხატის ნაბანი გადაასახა ნაცარქექიებს, და რადგანაც ნაცარქექიები პირდაღებული შეჰყურებდნენ მკითხავს, წყალი ნახევარზე მეტი პირში ჩაესხათ... მეტი მოუვიდათ და კინაღამ დაიხრჩვენ... აუვარდათ ხველა. ბებერმა ხელახლა გამოისახა პირჯვარი და სულთამბრძოლის შეულოცა.

„ცისა და ქვეყნის შუამავალი, დედა მარიამ იჯდა სამოთხისა კარსა და ლოცვილობდა. მოვიდა წმინდა გიორგი, თაყვანის სცა და მოახსენა: დედაო ღვთისაო! მოვიარე ფეხდაფეხ შენი წილხვედრი, ვნახე დაცემული, დავარდნილი, სადაც აღარცა ძველი ძველობს და არც რა ახალია“. ატირდა დედა მარიამ და ცრემლი მისი მაარგალიტად ეყრებოდა ქვეყანასა ზედა. მივიდა იესო და შეეკითხა: „დედაო, რას სტირი, ვის იგლოვ? ცასა და ქვეყანასა?“. - „ვსტირ ჩემ საწილოსა! ვიგლოვ ჩემ სადედოფლოსა, დღეს დაცემულსა, დავრდომილსა და შენგან დავიწყებულს, ხელაღებულსა!“ - არა, დედაო ჩემო, მე როგორ დავივიწყებ შენს სადედოფლოსა? ხელს ვით ავიღებ შენს წილ-ხვედრზდა?.. მხოლოდ გამოვსცდი იობის განსაცდლითა, რომ უმეტესად გავჰკურნო და ავამაღლო! წყეულიმცა იყოს ეშმაკი მისდამი შეჩენილი და ფუ მის ავის თვალით შემყურესა!..“ გაიხარა მარიამმმა, შეწყვიტა ცრემლები და ღიმილი ტკბილი ქვეყნად ნათლად მოჰფინა. ამინ“.

ბენჯამინ თაკერი (1854-1936)

ბენჯამინ თაკერი, გამოჩენილი ანარქისტი და რეფორმისტი აშშ-ში, სამხრთ დარმოუთში, მასაჩუსეტსის შტატში დაიბადა. 1870-73 წლებში ის მასაჩუსეტსის ტექნოლოგიურ ინსტიტუტში სწავლობდა, თუმცა თანდათან სოციალური რეფორმების საჭიროების კვლევას უფრო დიდი ყურადღება დაუთმო და გამოკვეთილ ინდივიდუალისტ ანარქისტად ჩამოყალიბდა. მან მიატოვა სკოლა, საფრანგეთს გაემგზავრა და ფრანგ ანარქო-სოციალისტ პიერ ჟოზე პრუდონთან განაგრძო მუშაობა, რომელიც თაკერისთვის ავტორიტეტად იყო ქცეული. 1876 წელს მან საკუთარი ხარჯებით გამოსცა პრუდონისათვის მიძღვნილი შრომა, სათაურით „რა არის საკუთრება?“ თაკერმა 1877 წელს ჟურნალი „რადიკალური მიმოხილვა“ დაარსა. თუმცა მის მიერ გამოცემული ყველაზე უფრო ცნობილი ჟურნალი „თავისუფლბა“ გახლდათ, რომელიც 1881-1908 წლებში რგულარულად გმოიცემოდა.

თაკერმა, როგორც ბრწყინვალე პოლემისტმა მრავალი შრომა მიუძღვნა თავისუფლების სკითხს, როდესაც იგი 1877 წელს „ბოსტონ გლობში მუშაობდა“ და შემდომში, როდესაც „ნიუ იორკის საინჟინრო ჟურნალს“ გამოსცემდა.

ნაწყვეტი წიგნიდან „პიროვნული თავისუფლება საზოგადოებისგან“

ნოემბერი, 1890 წელი

ქვემოთ მოცემულია სიტყვა, რომელიც ბენჯამინ თაკერმა სალემში (მასაჩუსეტსის შტატი) უნიტარულ ღვთისმსახურთა ინსტიტუტში ჩატარებულ ყოველწლიურ სხდომაზე 1890 წლის 14 ოქტომბერს წარმოთქვა. იმის გამო, რომ მასში ზუსტად და ზედმიწევნითაა განხილული საგანი, ის უსათუოდ მიიპყრობს ნებისმიერი სტუდენტის ყურადღებას, რომელიც ანარქიას ეცნობა.

ქალბატონებო და ბატონებო,

პატივი, რომელიც მომაგეთ იმით, რომ მომიწვიეთ და დღეს თქვენს წინაშე გამოსვლის უფლება მომეცით, რათა ვისაუბრო ,,სახელმწიფოს დამოკიდებულებაზე პიროვნებისადმი“, შესაძლოა დაკავშირებულია იმასთან, რომ გარკვეულმა გარემოებებმა თანამედროვე ანარქიზმის აშკარა მიმდევრად მაქციეს. აღნიშნული თეორია კი სოციალურ-პოლიტიკური ცხოვრების აღწერის საკმაოდ გამოსადეგ საფუძველს ქმნის. შესაბამისად, ვაპირებ, რომ ამ თეორიიდან გამომდინარე გესაუბროთ ყველა იმ საკითხზე, რომელიც საფუძვლად უდევს ან მჭიდროდ უკავშირდება ამ თაობის წინაშე მდგარ თითქმის ყველა ყოფით პრობლემას. ბაჟის, გადასახადების, ფინანსების, საკუთრების, ქალის, ქორწინების, ოჯახის, საარჩევნო უფლების, განათლების, გამოგონებების, მწერლობის, მეცნირების ხელოვნების, პირადი ქცევებისა და ხასითის, რელიგიისა და ეთიკის მომავალი დამოკიდებული იქნება კაცობრიობის მიერ გამოტანილ დასკვნებზე, იმის შესახებ თუ რატომ და რამდნად არის ვალდებული პიროვნება, რომ სახელმწიფოს ემორჩილებოდეს.

ამ საკითხების განხილვისათავის ანარქიზმი, უპირველეს ყოვლისა, ცნებების განმარტების აუცილებლობას ხედავს. პოლიტიკური ცნებების გავრცელებული მნიშვნელობები საფუძვლიანი მეცნიერული კვლევებისათვის გამოუსადგარია. რასაკვირველია, ცნებების მიღებულ მნიშვნელობაზე უარის თქმას ის საშიშროება ახლავს, რომ შესაძლოა ახალი განმარტებები უმრავლესობამ არასწორად გაიგოს, რადგან, ჩვეულებრივ, ის მათ ჯიუტად ვერ ამჩნევს. გარდა ამისა, კომპეტენტური პირების თვალსაზრისით ახალი განმარტებები შეიძლება კიდევ უფრო უარესი გამოსავალი აღმოჩნდეს, რადგან შესატყვისის არამართებული ინტერპრეტაციის გამო გაუგებრობებს იწვევს. მაგალითად, ავიღოთ ცნება „სახელმწიფო“, რომელიც ჩვენი დღევანდელი განხილვის ძირითადი საგანია. ეს სიტყვა ყველას პირზე აკერია. მაგრამ რამდენმა იცის მისი ზუსტი მნიშვნელობა? ხოლო იმათ შორის, ვისაც ამ სიტყვის შინაარსი ესმის, რამდენად განსხვავებულია მისი ინტერპრეტაცია? ცნებით „სახელმწიფო“ ერთდროულად მოვიხსენიებთ ინსტიტუტებს, რომლებიც ემსახურებიან აბსოლუტიზმს მის უკიდურეს გამოვლინებაში და ინტიტუტებს, რომლებიც მეტ-ნაკლები ძალადობის გარდა არაფერს იყენებენ ან ინსტიტუტებს, რომლებიც, ამასთან ერთად, გარკვეულ წილად მფარველობენ და იცავენ. მაგრამ იმაზე, თუ რომელია სახელმწიფოს ძირითადი ფუნქცია: იძულება თუ დაცვა, ნაკლებად ვინმემ თუ იცის ან დარდობს. სახელმწიფოს ზოგიერთი მომხრე ძალადობას მის ძირითად ნიშან-თვისებად მიიჩნევს, თუმცა „ადმინიტრირების“ ნებით ნიღბავს და სურს, რომ ეს ყველა შესაძლებელ ცხოვრებისეულ შემთხვევაზე გაავრცელოს. სხვები, პირიქით, მთავარ დანიშნულებად დაცვას ასახელებენ და სურთ, რომ ის პოლიციური მოვალეობებით შემოფარგლოს. მესამენი თვლიან, რომ ეს ცნება ამ ორივე მახასიათებლის, ძალადობისა და დაცვის სხვადასხვა ზომით შერწყმას გულისხმობს, რაც ყოველი კერძო შემთხვევიდან გამომდინარე საჭიროებას ან ძალაუფლებით აღჭურილი პირების ახირებას უნდა მიესადაგოს.

ანარქისტებს, რომლებიც განსხვავებული შეხედულებების პირისპირ აღმოჩნდნენ და რომელთა დანიშნულება ძალადობისა და მისგან გამომდინარე ბოროტების აღმოფხვრაა, თავის მოვალეობად თვლიან, რომ ცნებებს, რომელთა გამოყენება სჭირდებათ და, განსაკუთრებით, სიტყვებს „სახელმწიფო“ და „მთავრობა“ ზუსტი და საყოელთაოდ გასაგები მნიშვნელობა უნდა მიანიჭონ. მიზანმიმართული მცდელობების შედეგად, ყველა იმ ინსტიტუტს, რომელიც „სახელმწიფოდ“ მოიხსენიებოდა, მათ ორი საერთო ნიშანი მოუძებნეს: პირველი - ძალადობა, ხოლო მეორე, გარკვეულ ტერიტორიაზე, ისევე როგორც ყველაფერზე, რაც მის ფარგლებში არსებობს, სრული ძალუფლების განხორიელებისაკენ სწრაფვა. ძალადობას ორმაგი დანიშნულება აქვს: ერთი მხრივ, სახელმწიფოს მიერ თავის ქვეშევრდომებზე ყოვლისმომცველი ბატონობა, ხოლო მეორე მხრივ საზღვრების გაფართოება. ის, რომ მეორე პრინციპი საერთოა ყველა სახელმწიფოსთვის, ჩემი აზრით, უარყოფილი ვერ იქნება, ყოველ შემთხვევაში მე არ ვიცნობ არც ერთ სახელმწიფოს, რომელიც თავის ფარგლებში მოწინააღმდეგე სახელმწიფოს მოქმედებას მოითმენდა; ხოლო ქვეყანა, რომელიც ამას უშვებს, წყვეტს არსებობას და სახელმწიფოდ ვეღარ ჩაითვლება. ერთსა და იმავე სივრცეზე ორი სახელმწიფოს მიერ ძალაუფლების განხორციელება თავისთავად შეუთავსებელია. მაგრამ ის, რომ პირველი ელემენტი ანუ იძულება ყველა სახლმწიფოსთვის საერთო ნიშანი იყო და არის სავარაუდოდ გაზიარებული იქნება. მიუხედვად იმისა, მე არ ვეცდები, რომ თავს სპენსერის დაკვნა მოგახვიოთ, რომელიც ყოველდღიურად სულ უფრო მეტ მხარდაჭერას იძენს და იმაში მდგომარეობს, რომ სახელმწიფო ძალადობით წარმოიშვა და მას შემდეგ არსებობს ძალადობის ინსტიტუტი. მის მიერ თავდაცვითი მოვალეობების შესრულება, მოგვიანებით, აუცილებლობამ გამოიწვია, ხოლო მათი სახელმწიფოს დანიშნულებად აღიარებამ, მიუხედავად იმისა, რომ უეჭველად სახელმწიფოს გაძლიერებას ისახავდა მიზნად, სინამდვილეში და პრინციპში სახელმწიფოს ნგრევა გამოიწვია. მისი მნიშვნელობის ზრდა სხვა არაფერია თუ არა სახელმწიფოს გაუქმებისაკენ მიმარული მოძრაობა. ამის გამო, ანარქისტები ასკვნიან, რომ თავდაცვა ძალადობისგან განსხვავებით სახელმწიფოს არსებითი დანიშნულება არ არის.

ახლა პასუხი გავცეთ კითხვას, რა არის ძალადობა? ძალადობა, უბრალოდ, ხელისუფლების განსხვავებული სახელია. ძალადობა, დაპყრობა, ხელისუფლება - ურთიერთჩანაცვლებადი ცნებებია. ხელისუფლების არსი კონტროლში ან კონტროლის მცდელობაში მდგომარეობს. ის ვისაც სხვისი კონტროლი სურს, მმართველი, მოძალადე ან დამპყრობელია. მოვლენის არსი უცვლელია მაშინაც, როდესაც ერთი მეორეზე კრიმინალურ თავდასხმას ანხორციელებს; მაშინაც, როცა ერთი, ყველა დანარჩენს თანამედროვე დემოკრატიის პირობებში ხელმძღვანელობს. მეორე მხრივ, ის, ვინც სხვა ადამიანის მიერ მასზე გაბატონების მცდელობებისგან თავს იცავს, არის არა მოძალადე, ან მმართველი, არამედ, უბრალოდ, საკუთარი თავის დამცველი. ხოლო ამგვარი წინააღმდეგობის ბუნება არ იცვლება არც მაშინ, როდესაც ერთი მეორეს კრიმინალური თავდასხმისაგან იცავს, არც მაშინ, როდესაც მავანი თავს ყველა დანარჩენისაგან იცავს, არ ემორჩილება რა დამამცირებელ კანონებს და არც მაშინ, როდესაც ყველა ერთს უპირისპიდება, როგორც მგალითად, დესპოტის წინააღმდეგ აჯანყების დროს, ან როდესაც თემის წევრები ნებაყოფილობით ერთიანდებიან, რომ კრიმინალს ებრძოლონ.

ეს განსხვავება ძალადობასა და წინააღმდეგობის გაწევას, მართვასა და თავდაცვას შორის არსებითია. მის გარეშე ვარგისი პოლიტიკური ფილოსოფია არ შეიძლბა, რომ არსებობდეს. ანარქისტები საჭირო განმარტებებს სწორედ ამ განსხვავებიდან და სხვა აწ უკვე განხილული საკითხებიდან გამომდინარე აყალიბებენ. მაშასადამე, ანარქისტებისათვის ხელისუფლება მშვიდობიანი პიროვნების გარეშე ნებისადმი მორჩილებაა. ხოლო სახელმწიფოს ანარქისტული განმარტება შემდეგნაირია: ცალკეულ პიროვნებაზე ან პიროვნებათა ჯგუფზე გაბატონება მოცემულ მიწა-წყალზე მათი ხელმძღვანელობის პატივმოყვარე განზრახვით.

განხილულ საკითხთან მიმართებაში, არის კიდევ ერთი ცნება, რომლის მნიშვნელობაც განმარტებას მოითხოვს. ეს არის სიტყვა „პიროვნება“. ჩემი აზრით, აქ გარკვეული სირთულეები გვხვდება. თუმცა, თუ მხედველობაში მეტაფიზიკოსების გარკვეულ ეშმაკურ გააზრებებს არ მივიღებთ, მავანთ შეუძლიათ, რომ ეს ცნება ყოველგვარი გაუგებრობის გარეშე გამოიყენონ.

საზოგადოდ, ის თუ რამდენად მისაღებია ზემოთმოცემული განმარტებები ამჟამად ნაკლებად მნიშვნელოვანია. მინდა აღვნიშნო, რომ ეს განმარტებები მიღებულია მეცნიერული კვლვის შედეგად და მოსაზრების ნათლად გადაცემას ემსახურება. ანარქისტები, რომლბიც ზრუნავდნენ, რომ ნათლად გადმოეცათ საკუთარი მოსაზრებები, სწორედ ამგვარად განმარტებული ცნებების მეშვეობით მოითხოვდნენ საკუთარი შეხედულებების განსჯას.

ამასთან დაკავშირებით ისმის სრულიად სამართლიანი კითხვა იმის თაობაზე, თუ რა კავშირი უნდა არსებობდეს სახელმწიფოსა და პიროვნებას შორის? ზოგადი ხერხი, რომელიც ამ კავშირის დადგენაში გამოიყენება, ეთიკის თეორიის იმ ნაწილის გამოყენებაა, რომელიც ზნეობრივი ვალდებულებების საფუძველს მოიცავს. ამ ხერხს ანარქისტები არ ენდობიან. ისინი პირწმიდად უარყოფენ მოსაზრებას დაბადებით ბოძებული უფლებებითა და მოვალეობებით განპირობებული ზნეობრივი ვალდებულების არსებობის შესახებ. ისინი ყველა ვალდებულებას განიხილავენ არა როგორც ზნეობრივ, არამედ როგორც საზოგადოებრივ ვალდებულებას და ისიც მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი პიროვნება მათ შეგნებულად და ნებაყოფილობით აღიარებს. თუ ადამინი სხვა ადმიანებთან ხელშკრულებას დებს, მაშინ ეს უკანასკნელნი უფლებამოსილნი არიან, რომ მას პირობის შესრულება მოსთხოვონ. მაგრამ რამდენადაც ანარქისტებს ეს ესმით, ასეთი ხელშეკრულების გარეშე, ღვთის ან ნებისმიერი სხვა სახის ძალუფლების წინაშე არც ერთ ადამიანს არ აკისრია რაიმე ვალდებულება. ანარქისტები არა მარტო უტილიტარისტები, არამედ ეგოისტებიც არიან, ამ სიტყვის ყველაზე ფართო და ყოვლისმომცველი მნიშვნელობით.

თუკი უფლებები წინასწარ არის განსაზღვრული, მაშინ საქმე მხოლოდ მათ განხორციელებაშია. ნებიმიერ პიროვნებას, სახელად ბილ სიქსს თუ ალექსანდრე რომანოვს, ისევე როგორც ადამიანების ნებისმიერ ჯგუფს, თუნდაც ჩინელ მეაბრეშუმეებს ან ამერიკელ კონგრესმენებს, სათანადო ძალაუფლბის შემთხვევაში აქვთ უფლება, რომ მოაკვდინონ ან დაიმორჩილონ სხვა ადამიანები და მთელი სამყარო საკუთარ მიზნებს დაუქვემდებარონ. საზოგადოების უფლება დაიმონოს პიროვნება და პიროვნების უფლება დაიმონოს საზოგადოება მხოლოდ ძალაუფლების უთანაბრობით განსხვავდება. ეს მიდგომა ერთნაირად უთხრის ძირს რელიგიისა თუ ზნეობის ყველა სისტემას, ამიტომ არ ვფიქრობ, რომ ეს საკითხი იმთავითვე აღიარებას მოიპოვებს საზოგადოებაში, რომლის წინაშე გამოვდივარ დღეს და არც ჩემს ხელთ არსებული დრო მაძლევს საშუალებას, რომ მისი სიცოცხლისუნარიანობა ძირფესვიანად ან თუნდაც ზერელედ შევამოწმო ეთიკის საფუძვლების დაწვრილებითი განხილვის გზით. მათ, ვისაც სურთ, რომ უკეთ გაეცნონ ამ საკითხს, ვურჩევ წაიკითხონ ღრმადმეცნიერული ნაშრომი გერმანულ ენაზე ,,Der Einzige und sein Eigenthum”, რომელიც წლების წინ ნაკლებად ცნობილი ავტორის, კასპარ შმიდტის მიერ დაიწერა. მისი ფსევდონიმი მაქს შტირნერი იყო. ამ წიგნმა, რომელიც მხოლოდ რამდენიმე მეცნიერმა წაიკითხა, ვერ ჰპოვა სათანადო აღიარება, მაგრამ იგი იმსახურებს ხელახალ აღმოჩენას, რასაც შესაძლოა ეპოქალური მნიშვნელობა ჰქონდეს.

ეს რომ უფლების საკითხი ყოფილიყო, ანარქისტების შეხედულებით, მხოლოდ ძალის საკითხი იქნებოდა. მაგრამ, საბედნიეროდ, ეს უფლების საკითხი არ არის: ეს არის მიზანშეწონილობის, ცოდნისა და მეცნიერების საკითხი; ეს არის საზოგადოებაში თანაცხოვრების მეცნიერება. კაცობრიობის იმ ჭეშმარიტების ხანგრძლივი და თანდათანობით გააზრებაა, სადაც ადამიანი საზოგადოებისაგან მოგებული ზუსტად იმდენად რჩება, რამდენადაც თავისუფალია თავად საზოგადოება. აგრეთვე მნიშვნელოვანია იმ კანონზომიერების აღმოჩენაც, რომ საზოგადობის მარადიულობისა და შეხმატკბილების პირობა პიროვნული თავისუფლების მაღალი ხარისხის და თავისუფლებაში თნასწორობის შეთვისებაა. ყოველი მომდევნო თაობის პიროვნება თავის წინამორბედზე უფრო ნათლად აცნობიერებდა, რომ მეზობელი მისთვის არა მტერი, არამედ მეგობარი იყო, თუკი ეს ერთობლივად იქნებოდა აღიარებული. მათ შეეძლოთ ერთმანეთს დახმარებოდნენ, რომ უფრო უკეთესი, სრულყოფილი, ბედნიერი ცხოვრება მოეწყოთ, ხოლო ეს ურთიერთმომსახურების შესაძლებლობა გაიზრდებოდა, თუკი ერთმანეთის შეზღუდვა, ხელის შეშლა და ჩაგვრა შეწყდებოდა. მაშ რატომ ვერ უნდა მომხდარიყო ურთიერთშეთანხმება, რომ ყველას ერთმანეთისათვის საკუთარი ცხოვრებით არსებობის საშუალება მიეცათ, თუკი არც ერთი ადამიანი არ შეეცდებოდა, რომ ის ზღვარი გადაელახა, რომელიც მათ თვითმყოფადობას განაპირობებდა?“ სწორედ ამგვარი განსჯის შედეგია, რომ კაცობრიობა ქმედითი საზოგადოებრივი ხელშეკრულების დადებას ესწრაფვის, რომელიც წარმოადგენს არა საზოგადოებრივი გამოცდილების შედეგს, მისი წინდაუხედაობისა და შეცდომების ნაყოფს. აშკარაა, რომ ეს ხელშეკრულება, ეს საზოგადოებრივი კანონი, სრულყოფილებამდე განვითარების შემთხვევაში, გამორიცხავს ყოველგვარ ძალადობას, თავისუფლებაში თანასწორობის ხელყოფას, ნებისმიერი სახის ბატონობას. ამ ხელშეკრულების სახელმწიფოში, როგორც ძალადობის განსახიერების ანარქისტულ განსაზღვრებასთან მიმართებით განხილვის შემთხვევაში, ჩვენ დავინახავთ, რომ სახელმწიფო უპირისპირდება საზოგადოებას, ხოლო გამომდინარე იქიდან, რომ საზოგადოება პიროვნების არსებობისა და განვითარების მნიშვნელოვანი წინაპირობაა, თავისთავად დავასკვნით, რომ სახელმწიფოსა და პიროვნებას, ისევე როგოროც პიროვნებასა და სახელმწიფოს ექნებათ დაპირისპირება მანამ, სანამ სახელმწიფო იარსებებს.

ამ საკითხთან დაკავშირებით ანარქისტებს უეჭვლად დაუსვამენ კითხვას „მაგრამ რა უნდა ვუყოთ იმ პიროვნებებს, რომლებიც მიუხედავად ყველაფრისა, ჯიუტად უგულვებელყოფენ საზოგადოებრივ კანონს და მეზობლებზე გაბატონებას ცდილობენ?“ ანარქისტების პასუხი იქნებოდა, რომ სახელმწიფოს გაუქმების შედეგად ისეთი თავდცვითი გაერთიანებები წარმოიშვებოდნენ, რომლებიც არა იძულების წესით, არამედ ნებაყოფილობით იარსებებდნენ და მოძალადეებისგან თავდასაცავად ნებისმიერ აუცილებელ საშუალებას გამოიყენებდნენ. „მაგრამ ეგ ხომ სწორედ ისაა, რაც უკვე გვაქვს,“ შეეპასუხებიან ანარქისტებს, „გამოდის, რომ სინამდვილეში თქვენ მხოლოდ სახელწოდების შეცვლა გსურთ?“ მაგრამ ასე გულუბრყვილონი ნუ იქნებით, გეთაყვა. შეიძლება კი, თუნდაც ერთი წამით მოვიტყუოთ თავი და ჩავთვალოთ, რომ სახელმწიფო თუნდაც ისეთი, როგორიც ამჟამად ამერიკაში არსებობს, მხოლოდ თავდაცვითი ინსტიტუტია? რასაკვირველია არა, მიუხედავდ იმისა, რომ ხშირად სეხელმწიფოს აღიქვამენ მხოლოდ მისი ყველაზე თვალსაჩინო გამოვლინებით: პოლიციელით ქუჩის კუთხეში. ამ მტკიცებულების ნაკლის გამოვლენა დიდ ძალისხმევას არ მოითხოვს. თუნდაც იმიტომ, რომ სახელმწიფოს პირველივე ქმედება სავალდებულო გადასახადების დაწესებისა და აკრეფის შესახებ, თავისთავად უკვე იძულებაა, თავისუფლებაში თანასწორობის ხელყოფაა და როგორც ასეთი, განაპირობებს ყოველ მომდევნო ქმედებას, თუნდაც ისეთს, რომელსაც წმინდა თავდაცვითი ხასიათი აქვს, ხაზინაში ნებაყოფილობით შეტანილი თანხებით რომ ანაზღაურდება. თავისუფლებისას, თანასწორობის კანონის მიხედვით, როგორ შეიძლება გამართლებულ იქნას პიროვნების მიერ საკუთარი შრომით მიღებული შემოსავლების ნაწილის ჩამორთმევა მისივე დაცვის უზრუნველსაყოფად, რომელიც მას არც კი უთხოვია და შესაძლოა არც სჭირდება? ხოლო თუკი ეს უხეში ძალმომრეობის შედეგია, რა უნდა ეწოდოს იმგვარ კონფისკაციას, როდესაც დაზარალებული პურის მაგივრად ქვას, ხოლო დაცვის მაგივრად ჩაგვრას იღებს? ადამიანის იძულება, გადაიხადოს გადასახადი მისივე თავისუფლების შეზღუდვისათვის, ყველა სიკეთესთან ერთად დაცინვაცაა. მაგრამ სახელმწიფო სწორედ ამას აკეთებს. წაიკითხეთ „კონგრესის ჩანაწერები“, გადახედეთ არსებულ კანონმდებლობას, შეისწავლეთ ჩვენი სამართლებრივი წიგნები, გააანალიზეთ თითოეული კანონი ცალ-ცალკე და გაარკვიეთ რამდენად შეესაბამებიან ისინი თავისუფლებაში თანასწორობის მოთხოვნას, შედეგად თქვენ აღმოაჩენთ, რომ კანონმდებლობის თითქმის ცხრა მეათედი, მიზნად ისახავს არა ძირითადი საზოგადოებრივი კანონის აღსრულებას, არამედ პიროვნებების პირადი უნარ-ჩვევების შეზღუდვას ან კიდევ უარესი, ქმნის და ასულდგმულებს სავაჭრო, სამრეწველო, ფინანსურ ან მესაკუთრულ მონოპოლიებს, რომლებიც მშრომელებს თავიანთი ნაშრომის იმ მნიშვნელოვან ნაწილს ართმევენ, რომელიც მათ ჭეშმარიტად თავისუფალ ბაზარზე ერგებათ. „იყო მართული“, ამბობს პრუდონი, „ნიშნავს გაკვირდებოდნენ, შეგისწავლიდნენ, გითვალთვალებდნენ, მიმართულებას გაძლევდნენ, კანონმორჩილებას გთხოვდნენ, გზღუდავდნენ, გამოწმებდნენ, შთაგაგონებდნენ, დაგმოძღვრავდნენ, გაფასებდნენ, გზომავდნენ, გკიცხავდნენ და გიძღოდნენ ისეთი არსებები, რომელთაც სათანადო არც ნებართვა, არც ცოდნა და არც ღირსება გააჩნიათ. იყო მართული ნიშნავს, რომ ყველა მოქმედება, ყველა საქონელგაცვლა გაგაცხადებინონ, აღგანუსხინონ, აღგარიცხვინონ, დაგითვალონ, დაგიდამღონ, გაგიზომონ, დაგინომრონ, შეგიფასონ, ნებართვა მოგაპოვებინონ, დაგიწუნონ, დაუშვან, მიგითითონ, და გაზღვევინონ, გადააკეთონ, სახე უცვალონ, შეასწორონ. იყო მართული საზოგადოებრივი სარგებლიანობისა და საზოგადო ინტერესების მომიზეზებით ნიშნავს, რომ ცხოვრობდე სამოწყალოდ, ჩაგჩიჩინებდნენ, გყვლეფდნენ, გჩაგრავდნენ, გბატონობდნენ, გაცუცურაკებდნენ, გფიტავდნენ, გძარცვავდნენ, ხოლო უმცირსი წინააღმდეგობის გაწევისას პირველივე ჩივილზე დაგჩაგრონ, დაგაჯარიმონ, დაგამცირონ, გაგაწბილონ, დაგაჩოქონ, აქეთ-იქეთ გათრიონ, გცემონ, განგაიარაღონ, შეგბოჭონ, დაგატუსაღონ, გესროლონ, დაგვხვრიტონ, განგსაჯონ, გაგასამართლონ, დაგგმონ, გადაგასახლონ, მსხვერპლად შეგწირონ, გაგყიდონ, დაგაღლატონ და რაც ყველაზე მთავარია, გაგამასხარაონ, გაგაბიაბურონ წყობიდან გამოგიყვანონ, პატივი აგყარონ“. ამასთან, დარწმუნებული ვარ, რომ იმ მომქმედ კანონებზე მითითება არ დამჭირდება, რომლებიც პრუდონის ყველა ზემოთმოყვანილ ბრალდებას ადასტურებენ. ყოველივე ამის შემდეგ, რამდენად გაუაზრებელი იქნება იმის მტკიცება, რომ არსებულ პოლიტიკურ წყობას პირწმინდად თავდაცვითი ხასიათი აქვს და, შესაბამისად, არაფერი აერთიანებს მოძალადე სახელმწიფოსთან, რისი გაუქმებაც ანარქისტებს სურთ.

ზემოთქმულს სხვა მოსაზრებამდე მივყავართ, რომელიც პიროვნული ძალადობის უმნიშვნელოვანეს საკითხს ეხება, რაც თავის მხრივ სამხილია ანარქისტების მოწინააღმდეგეებისათვის. მაგრამ ამ სავალალო მოვლენის წინაპირობა განა სწორედ რომ ზემოთქმული მიდგომა არ არის?

მე სადღაც გამიგონია თუ წამიკითხავს, რომ ერთ-ერთ საქველმოქმედო დაწესებულებაში შემდეგი წარწერა ყოფილა: „ეს საავადმყოფო კეთილმორწმუნე ადამიანმა ააშენა, მაგრამ მან გააღარიბა ისინი, ვისაც ეს საავადმყოფო დასჭირდა“.

იგივე შეიძლება ითქვას ჩვენს სატუსაღოებზე: ისინი სავსეა კრიმინალებით, რომელთა დამნაშავეებად ჩამოყალიბება ჩვენმა „უბიწო“ სახელმწიფომ თავისი უსამართლო კანონებით, ყოვლისმთქვლეფავი მონოპოლიებით და ყოველივე ამის გამო წარმოქმნილი შემაძრწუნებელი საზოგადოებრივი პირობებით განაპირობა. ჩვენ მრავალ კანონს ვქმნით, რომელიც დამიანების კრიმინალებად ქცევას უწყობს ხელს, ხოლო შემდეგ იმ უმცირესობას აყალიბებს, რომელიც მათ სჯის. გადაჭარბებული იქნება მოელოდეთ, რომ ახალი საზოგადოებრივი პირობები, რომელიც წარმოებასა და დოვლათის გადანაწილებაში ყოველგვარი ჩარევის შეწყვეტის შემდეგ წარმოიშობა, ადამიანის ჩვევებსა და მიდრეკილებებს იმდენად შეცვლის, რომ ჩვენი სატუსაღოები და საპყრობილეები, პოლიციები და ჯარისკაცები, ერთი სიტყვით ყველაფერი რაც ემსახურება ჩვენს თავდაცვას ზედმეტი გახდება? ეს არის ის, რისაც ანარქისტებს განსაკუთრებით სჯერათ. მიუხედავად იმისა, რომ უტოპიუად ჟღერს ყოველივე ეს მყარ ეკონომიკურ საფუძველს ეყრდნობა. თუმცა დღეს დრო არ გვეყოფა, რომ განვიხილოთ ანარქისტების მოსაზრებები მევახშეობასთან დამოკიდებულებაში და აქედან გამომდინარე სიღარიბეზე, ისევე როგორც მონოპოლისტურ, განსაკუთრებით საბანკო პრივილეგიებზე. დრო არც იმის წარმოჩენას ეყოფა, თუ როგორ აპირებს ანარქიზმის პრინციპებზე აღზრდილი ინტელიგენტი უმცირესობა, გამოიყენოს უფლება არ დაემორჩილოს სახლმწიფოს (რაც თავის მხრივ სპენსერის ნაშრომში „სოციალური უძრაობა“ ასე ნიჭიერად და დამაჯერებლად არის დასაბუთებული). ეროვნული და სახელმწიფო ბანკების შეზღუდვების მიმართ აღზრდილი ზიზღის შეგრძნებით დააფუძნოს ურთიერთდახმარების ბანკი, არსებული მონოპოლიებისათვის კონკურირების გაწევის მიზნით, რაც, შესაძლოა, პირველი მძლავრი ნაბიჯი აღმოჩნდეს მევახშეობისა და სახელმწიფს გაუქმებისაკენ. ეს ნაბიჯი, რაოდენ მარტივიც არ უნდა ჩანდეს, ყველა დანარჩენს მისცემს დასაბამს.

ნახევარი საათი ძალიან ცოტა დროა სახელმწიფოსა და პიროვნების დამოკიდებულების განსახილველად. აქვე მინდა მოგიბოდიშოთ, რომ მხოლოდ მოკლედ შევეხე საკითხებს, რომელთა განხილვასაც მთელი ნარკვევები სჭირდება. თუკი მოვახერხე, რომ გასაგებად ჩამომეყალიბებინა მტკიცებულებები - ჩემი მიზანი აღსრულებულია. მაგრამ დასასრულისათვის, იმ იმედით, რომ მოსაზრება ჭეშმარიტი საზოგადოებრივი ხელშეკრულების შესახებ უფრო ნათლად ჩაიბეჭდება თქვენს გონებაში, თავს უფლებას მივცემ და პრუდონის შრომიდან კიდევ ერთ ამონარიდს წაგიკითხავთ. აქვე აღვნიშნავ, რომ სწორედ პრუდონს უნდა ვუმადლოდე იმას რაც ვიცი ან ვფიქრობ ამ საკითხთთან დაკავშირებთ. უპირისპირებდა რა ძალაუფლებას თავისუფალ შეთანხმებასთან, მან თავის ნაშრომში „ზოგადი მოსაზრებები რევოლუციის შესახებ მე-19 საუკუნეში“ აღნიშნა:

„ამ ორ წყობილებას შორის არსებული სხვაობის გასარკვევად, შეგვიძლია მათი მოქმედების ხერხები განვიხილოთ“.

„ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი მოვლენა ძალაუფლების წესის დამკვიდრებაში იყო ათი მცნების ქადაგება. ანგელოზის ხმა სინას მთის ძირას განრთხმულ ადამიანს უბრძანებს:

„მე ვარ უფალი შენი, და არა იყვნენ შენდა ღმერთნი უცხონი, ჩემსა გარეშე“;

„არა ჰქმნა თავისა შენისა კერპი... არა თაყვანისცე მათ, არცა მსახურებდე მათ“;

„მოიხსენე დღე იგი შაბათი წმინდა ჰყავ იგი... დღე იგი... არს უფლისა ღმერთისა შენისა“;

„პატივ-ეც მამასა შენსა და დედასა შენსა...“

„არა კაც-ჰკლა“;

„არა იმრუშო“;

„არა იპარო“;

„არა ცილი-სწამო..“;

„არა გული გითქმოდეს სახლისათვის მოყვასისა შენისა...“.

„რადგან უფალი განაგებს და სწორედ მან შეგქმნა ისეთი, როგორიც ხარ. უფალი არის ერთადერთი სუვერენი, ერთადერთი ბრძენი, ერთადეთი უზენაესი. უფალი გსჯის და გწყალობს. მისი ნებაა მოგანიჭოს ბედნიერება და უბედურება“.

„ყველა კანონმდებლობამ მიიღო შესაბამისი სახე: ყველა ვინც ადამიანს მიმართავს, უზენაესის მიდგომას იყენებს. ივრითი მომავალ დროში მიმართავს, ლათინური ბრძანებითში, ბერძნული განუსაზღვრელ დროში. განსხვავებულად არც თანამედროვენი იქცევიან. საპარლამენტო ტრიბუნა ისევე შეუცდომელი და დამთრგუნველია, როგორც მოსე სინას მთაზე. როგორიც არ უნდა იყოს კანონი, ვისი ბაგედანაც არ უნდა მოდიოდეს ის, იგი წმინდაა, რამდენადაც ის წინასწარმტყველის მიერ იქნა გაცხადებული, რაც ჩვენთვის სადღეისო უმრავლესობას ნიშნავს“.

„არ შეიკრიბოთ“.

„არ დაბეჭდოთ“.

„არ იკითხოთ“.

„პატივი ეცით თქვენს წარმომადგენლებს და მოხელეებს, რომლებიც ბრმა კენჭისყრამ ან სახელმწიფომ გარგუნათ“.

„შეასრულეთ კანონები, რომლებიც მათი სიბრძნითაა შექმნილი“.

„პატიოსნად გადაიხადეთ გადასახადები“.

„გიყვარდეთ ხელისუფლება, თქვენი მეუფე და ღმერთი მთელი გულით, სულითა და გონებით, რადგან ხელისუფლებამ თქვენზე უკეთ იცის რას წარმოადგენთ, რად ღირხართ, რა არის თქვენთვის უკეთესი. ამასთან, იმიტომაც გიყვარდეთ, რომ მას ურჩების დასჯისთვის, ხოლო მორჩილთა მეოთხე თაობამდე დაჯილოვებისათვის საჭირო ძალაუფლება აქვს“.

„რევოლუციასთან დაკავშირებით სულ სხვა საკითხია“.

„პირველადი და საბოლოო მიზეზების ძიების ამოცანა - ეკონომიკური და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებიდან ამოღებული იქნა“.

„წინსვლის იდეა ფილოსოფიაში უზენაესის იდეამ ჩაანაცვლა“.

„რევოლუციას გამოცხადება მოჰყვება.“

„გონება, რომელსაც გამოცდილება უწყობს ხელს, ბუნებისა და საზოგადოების კანონებს ადამიანისთვის ნათელს ხდის, ხოლო შემდეგ უსაბუთებს, რომ ეს კანონები თავისთავად აუცილებლობაა. ისინი ადამიანს არც შეუქმნია და ვერც თავს მოვახვევთ. მათი აღმოჩენა თანდათანობით მოხდა და მე ვარსებობ, რათა ისინი დავადასტურო“.

„თუ დაიცავთ სამართლიანი და კეთილი იქნებით“.

„თუ დაარღვევთ,ბოროტი და ცოდვიანი იქნებით“.

„სხვა მიზეზს არ გთავაზობთ“.

„თქვენს მიმდევრებში უკვე რამდენიმემ აღიარა, რომ ყველასთვის და თითოეულისთვის კანონიერება უმჯობესია, ვიდრე უკანონობა: ისინი შეთანხმდნენ ერთმანეთთან რომ ერთად დაიცვან რწმენა და უფლებები, - რაც გულისხმობს ისეთ წესრიგს, რომელსაც საგანთა ბუნება კარნახობს მათ და რომელსაც შეუძლია უზრუნველყოს მათი კეთილდღეობა, უსაფრთხოება და მშვიდობა“.

„გსურთ თუ არა შეუერთდეთ მათ შეთანხმებას და მათი საზოგადოების წევრი გახდეთ?“

„გვპირდები თუ არა, რომ პატივს მიაგებ შენი ძმების ღირსებასა და დოვლათს?“

„გვპირდები თუ არა, რომ არ მიითვისებ სხვისი შრომის შედეგებსა და ქონებას ძალადობის, სიცრუის, მევახშეობის ან სპეკულაციის გზით?“

„გვპირდები თუ არა, რომ არასდროს იცრუებთ სასამართლოში, მეურნეობაში ან ნებისმიერ სხვა საქმეში?“

„შეგიძლიათ მიიღოთ ან უარყოთ ეს პირობები?“

„თუ უარყოფით - ველურად ჩაითვლებით, ადამიანთა მოდგმას ჩამოშორდებით და ეჭვის საგანი გახდებით. არაფერი დაგიცავთ. ოდნავი შეურაცხყოფისთვისაც კი პირველივე გამვლელმა შეიძლება თქვენს წინააღმდეგ ყოველგვარი საბაბის გარეშე ხელი ისეთი სისასტიკით აღმართოს, თითქოს ამას ცხოველის წინაამდეგ აკეთებს“.

„ამის საპირისპიროდ, თუკი ხელშეკრულებას შეუერთდებით, თავისუფალ ადამიანთა ნაწილი გახდებით. ყველა ძმურ ურთიერთობაში შემოვა, ერთგულებას, მეგობრობას, დახმარებას სამსახურს და მომსახურებას დაგპირდება. მათი ან თქვენი მიზეზით, გულგრილობის, ვნების ან ბოროტი განზრახვის გამო ხელშეკრულების დარღვევის შემთხვევაში, თქვენ ერთმანეთის წინაშე პასუხისმგებელნი ხართ ზიანზე ისევე, როგორც უთანხმოებებზე და საშიშროებაზე, რომელიც თქვენი ქმედების შედეგად წარმოიშვა. ეს პასუხისმგებლობა შეიძლება ჩადენილი საქციელის სიმძიმის მიხედვით გაიზარდოს და დანაშაულის განმეორებისას, ხშირად იზოლირებით ან სიკვდილით ისჯება“.

„კანონი ნათელია, კიდევ უფრო ნათელია სასჯელი მისი შეუსრულებლობისათვის. სამი მუხლი, რომელიც ერთ მთლიანს შეადგენს არის საზოგადოებრივი ხელშეკრულება. იმის მაგივრად, რომ ერთგულება უფალსა და მის რჩეულს შეჰფიცონ, მოქალაქე ფიცს დებს სინდისის, საკუთარი ძმებისა და კაცობრიობის წინაშე. ამ ორ ფიცს შორის იგივე სხვაობაა, როგორც მონობასა და თავისუფლებას რწმენასა და მეცნიერებას, სასამართლოსა და სამართალს, მევახშეობასა და შრომას, მთავრობასა და ეკონომიკას, ყოფნასა და არყოფნას, ღმერთსა და ადამიანს შორის“.

თარგმნა გოგი გეგუჩაძემ

ჰერბერტ სპენსერი (1820-1903)

ბრიტანელი ფილოსოფოსი და სოციოლოგი ჰერბერტ სპენსერი ვიქტორიანული ეპოქის ინტელექტუალური ლიდერია.

იგი დაიბადა ქალაქ დერბიში. 1837-41 წლებში რკინიგზის ინჟინრად მუშაობდა, ხოლო შემდგომში სოციალური ფილოსოფიით დაინტერესდა და 1848-53 წლებში ჟურნალ „ეკონომისტთან“ დაიწყო თანამშრომლობა.

სპენსერის ფილოსოფია კონტის პოზიტივისტური ფილოსოფიის გაგრძლებას წარმოადგნს, თუმცა იგი ამ ფაქტს უარყოფდა. სპენსერის შეხედულებებზე გავლენა დევიდ იუმისა და ჯონ სტიუარტ მილის აგნოსტიციზმმა, კანტიანელობამ და შელინგისა და შოტლანდიური სკოლის ნატურფილოსოფიამ მოახდინა.

მან ევოლუციური ფილოსოფიის განვითარებით და გამოყენებით გაითქვა სახელი, „სინთეზურ ფილოსოფიას“ უწოდებდა და განსაკუთრებული პოპულარობა ჩარლზ დარვინისადმი მეტოქეობამ შესძინა.

სპენსერს ფილოსოფია მოვლენების კანონების ცოდნის მაქსიმალურ განზოგადებად მიაჩნდა, ანუ სპენსერის მიხედვით, ფილოსოფია კერძო მეცნიერებებისგან რაოდენობრივი და განზოგადების კანონების ცოდნით განსხვავდებოდა. სპენსერის აზროვნების ამოსავალი წერტილია სამყაროს შეცნობად და შეუცნობად სფეროებად დაყოფა (ამაში აშკარად კანტის გავლენა იგრძნობა). სპენსერი მიიჩნევდა, რომ შესაძლოა მხოლოდ გრძნობად აღქმათა ისეთი გარეგანი ურთიერთობების ცნობა, როგორებიცაა მსგავსებები, განსხვავებები და სხვ., მაგრამ შეუძლებელია ჩავწვდეთ მოვლენის არსს.

სპენსერი სოციოლოგიაში ორგანიცისტული სკოლის დამაარსებლად მიიჩნევა. საზოგადოების სოციალურ დაყოფასა და მთლიანად მისი განვითარების მექანიზმის არსებობას სპენსერი ადამიანის ორგანოთა ფუნქციონირების მექანიზმის ანალოგიად განიხილავდა. სოციალური განვითარების კანონად სპენსერი თვითგადარჩენის კანონს მიიჩნევდა, რომელიც ადაპტირებულ საზოგადოებებში შეიძლება რომ არსებობდეს. ადაპტირებულ საზოგადოებაში იგი სოციალურ კლასებად მკვეთრად დაყოფილ საზოგადოებას მოიაზრდებდა. სპენსერს, როგორც სოციალიზმის მოწინააღმდგეს, რევოლუცია საზოგადოებრივი ორგანიზმის „სნეულებად“ მიაჩნდა.

ეთიკის საკითხებში სპენსერი იზიარებდა უტილიტარიზმის პოზიციას. იგი მიიჩნევდა, რომ ზნეობის საკითხები დაკავშირებულია სარგებლიანობასთან, რომელიც თავის მხრივ, მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების აუცილებლობიდან გამომდინარეობს.

ეთიკის საკითხებში, სპენსერი იზიარებდა უტილიტარიზმის პოზიციას. იგი მიიჩნევდა, რომ ზნეობის საკითხები დაკავშირებულია სარგებლიანობასთან, რომელიც თავის მხრივ, მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების აუცილებლობიდან გამომდინარეობს.

საზოგადოდ, სპენსერის შეხედულებები დიდ გავლენას ახდენდა ვიქტორიანული ეპოქის ბრიტანეთზე. შემდგომში მისმა ფილოსოფიამ გავლენა იქონია ემპირიოკრიტიციზმსა და ნეოპოზიტივიზმზე.

თანამედროვე ფილოსოფოსთა წრეებში, უპირველეს ყოვლისა, მისი პოლიტიკური მოძღვრებებია პოპულარული. ეს განსაკუთრებით ეხება ბუნებითი უფლებების დაცვას და უტილიტარული პოზიტივიზმის კრიტიკას. მისი იდეები ლიბერტარიანელი მოაზროვნეების, მაგალითად, თანამედროვეობის ერთერთი გამორჩეული მოაზროვნის, რობერტ ნოზიკის მიერ იქნა ხელახლა გააზრებული და წამოწეული.

სპენსერის ძირითადი ნაშრომებია: „სახელმწიფოს უპირველესი სფეროები“, ,,ფსიქოლოგიის პრინციპები“, „ბიოლოგიის პრინიპები“, „ორგანული განვითარების პრინციპები“, ადამიანი სახელმწიფოს წინააღმდეგ“, „სოციოლოგიის საზრისი“ და სხვა.

წარსულში უდიდესი პოლიტიკური ცრურწმენა მეფეების ღვთით ბოძებულ უფლებებს აღიარებდა. დღევანდელობის უდიდესი პოლიტიკური ცრურწმენა პარლამენტების ღვთით ბოძებულ უფლებებზე ღაღადებს. როგორც ჩანს, მოულოდნელად, მირონი მეფიდან პარლამენტარზე გადავიდა და თავად მათ, ისევე როგორც მათ დადგენილებებს, ღვთიური კურთხევა უბოძა.

რაოდენ უგუნურადაც არ უნდა მივიჩნევდეთ, უნდა ვაღიაროთ, რომ მეფეების მირონცხებულობის ამბავი უფრო სარწმუნო იყო, ვიდრე პარლამენტების. თუ თვალს იმ დროს გადავავლებთ, როდესაც მეფე ღმერთად აღიქმებოდა ან იმ ხანას, როდესაც ის ღვთის მემკვიდრედ ითვლებოდა, ან დროს, როდესაც იგი ღვთის მიერ დანიშნულად მიიჩნეოდა, მის მიმართ მდუმარე მორჩილებას დავინახათ. ეს იყო მაშინ, როდესაც ლუი XIV-ს დროს მოღვაწე ბოსეს მსგავსი თეოლოგები თვლიდნენ, რომ მეფეები იყვნენ „ღმერთები და ღვთაებრივი ხელშეუხებლობის თანაზიარნი“ და მაშინაც, როცა ბრიტანული ტორების (კონსერვატიული) პარტიის წევრებს შორის წარსულში გავრცელებული შეხედულების მგავსად, „მეფე ზეცის წარმომადგენლად“ მიიჩნეოდა. სრულიად ნათელია, რომ ასეთი წინაპირობიდან გარდაუვალი დასკვნა გამომდინარეობდა - სახელისუფლებო ძალაუფლება შეზღუდვას არ ექვემდებარებოდა. მაგრამ თანამედროვე შეხედულებებით, ამგვარი ღვთიური უფლებამოსილება არ არსებობს. ღვთიურ წარმოშობაზე ან ღვთის რჩეულობაზე პრეტენზიას მოკლებულ საკანონმდებლო ორგანოს საკუთარი ძალაუფლების შეუზღუდავად გასაზრდელად ზებუნებრივი გამართლება არ გააჩნია, ხოლო მიწიერი დასაბუთების ძიება წარმატებით არასოდეს დასრულებულა. ამიტომაც, საკანონმდებლო ორგანოს უსაზღვრო ძალაუფლებისადმი რწმენა ისეთი მძაფრი არ იყო, როგორც ძველად - მეფეთა შეუზღუდავი ძალაუფლებისადმი.

საყურადღებოა, რომ ხშირად ადამიანები გარკვეულ მოძღვრებებს მას შემდეგ მისდევენ, რაც სიტყვიერად დაგმობილი აქვთ, ანუ ისინი შინაარსს, გარეგნული იერ-სახის უარყოფის მიუხედავად აღიარებენ. თეოლოგიაში მსგავსი რამ კარლაილს შეემთხვა. მას შემდეგ, რაც სტუდენტობისას, მისი აზრით, მშობლების მსოფლმხედველობის გარეგნული ნიშნები უარყო, არსისადმი ერთგულება მაინც შეინარჩუნა, რასაც ასაბუთებს მისეული შეხედულებები მსოფლიოზე, ადამიანებზე და მათ ქცევაზე, რომლებიც კვლავ ყველაზე მკაცრი შოტლანდიელი კალვინისტების შეხედულებების მსგავსია. მეცნიერებაში მსგავსი მოვლენის მაგალითი სერ ჩარლზ ლიელია, რომელმაც გააერთიანა ნატურალიზმი გეოლოგიაში და ზებუნებრივი - ბიოლოგიაში. მაშინ, როდესაც მან, როგორც გეოლოგიაში ერთგვაროვნების მოძღვრების წამყვანმა მიმომხილველმა, მოსესეული კოსმოგონია მთლიანად უგულვებელყო, დიდხანს იცავდა მიდგომას, რომელიც ორგანული სახის უჩვეულო ქმნილებების არსებობას ქადაგებდა, რაც შეუძლებელია მოსესეული კოსმოგონიის გარდა სხვა წყაროდან მომდინარეობდეს; ის მხოლოდ ცხოვრების უკანასკნელ ნაწილში დაეთანხმა დარვინის მტკიცებულებებს. როგორც ზემოთ აღინიშნა, მსგავსი შემთხვევები პოლიტიკაში გვხვდება. საყოველთაოდ აღიარებული მოძღვრება, რომელსაც ტორები, ვიგები და რადიკალები ერთნაირად იზიარებენ და ამტკიცებს, რომ ხელისუფლების უფლებამოსილება შეუზღუდავია, სათავეს ძველ დროში იღებს, როდესაც ითვლებოდა, რომ კანონგამრიგე ღვთის ნებით მოქმედებდა. ეს მოძღვრება ჯერ კიდევ ძალაშია, თუმცა თავად რწმენა კანონგამრიგის ღვთისგან კურთხევაზე წარსულს ჩაბარდა. „იცით, პარლამენტის გადაწყვეტილებით ყველაფერი შესაძლებელია“, ეუბნებიან მოქლაქეს, რომელსაც სახელმწიფოს მხრიდან ზოგიერთი თვითნებური ჩარევის მართებულობაში ეჭვი ეპარება, რაზეც მოქალაქე ვეღარაფერს პასუხობს. მას თავში არ მოსდის იკითხოს საიდან, როდიდან და რანაირად წარმოიშვა ეს ყოვლისშემძლეობა, რასაც მხოლოდ ბუნებრივი საზღვრები აკავებს.

აქ ჩვენ სწორედ ეს საკითხი უნდა გავარკვიოთ. დასაბუთების არარსებობის გამო ნება მოგვეცით დავსვათ კითხვა: წარსულში ლოგიკურ ჭეშმარიტებად მიიჩნეოდა, რომ მიწიერი მმართველისათვის, რომელიც ამავდროულად ზეციური მმართველის მოადგილე იყო, ყველაფრის დაქვემდებარება მოვალეობა იყო, მაგრამ რა მიზეზი არსებობს იმისათვის, რომ ყველა საკითხი იმ მმართველ კონსტიტუციურ თუ რესპუბლიკურ ძალას დავუქვემდებაროთ, რომელსაც ზეციური წარმომავლობა არ გააჩნია? ნათელია, რომ ეს საკითხი გვავალდებულებს პოლიტიკური ძალაუფლების შესახებ ძველი და ახალი მოძღვრებები კრიტიკულად გავიაზროთ. იმ საკითხების ხელახალი განხილვა, რაც დიდი ხანია გადაწყვეტილად ითვლებოდა, შესაძლოა მოითხოვდეს გარკვეულ გამართლებას, მაგრამ ზემოთ მოცემულ მოსაზრებაში დამაკმაყოფილებლად არის განმარტებული, რომ მოცემული საყოველთაოდ აღიარებული მოძღვრება არამყარ საფუძველს ეფუძნება ან, საერთოდ, უსაფუძვლოა.

სუვერენიტეტის ცნება არის ის, რაც უპირელეს ყოვლისა, წამოაჩენს თავის თავს, ხოლო ამ ცნების კრიტიკული განხილვა, იმგვრად, როგორც ამას ისინი აკეთებენ, ვინც დასაბუთების გარეშე სუვერენიტეტის ზებუნებრივ წარმოშობას არ ეთანხმება, ჰობსის მტკიცებულებებისაკენ გვაბრუნებს.

ნება გვიბოძეთ ვაღიაროთ ჰობსის მოსაზრება, რომ ,,ერთიანი ძალაუფლების გარეშე, რომელიც ადამიანებს მორჩილებაში ამყოფებთ, ყველა ყველას წინააღმდეგ ომის მდგომარეობაში ცხოვრობს“,¹ მიუხედავად იმისა, რომ ის მართებული არ არის, რადგან არსებობენ გარკვეული მცირერიცხოვანი არაცივილიზებული საზოგადოებები, რომლებშიც მშვიდობა და შეხმატკბილებული ცხოვრება ყოველგვარი „ერთიანი ძალაუფლების გარეშე, რომელიც ადამიანებს მორჩილებაში ამყოფებთ“ იმაზე ბევრად უკეთესად ნარჩუნდება, ვიდრე სხვა საზოგადოებებში, სადაც ამგვარი ძალაუფლება არსებობს. ნება მოგვეცით დავუშვათ მისი მართებულბა იმაშიც, რომ ურთიერთმოთანამშრომლე ადამიანების მმართველი ძალაუფლებისადმი მორჩილება საკუთარ რიგებში წესრიგის დაცვის სურვილის შედეგია. თუმცა, სინამდვილეში, როგორც წესი, ეს თავდაცვითი ან დაპყრობითი ომების დროს ხელმძღვანელის მიმართ დაქვემდებარების აუცილებლობიდან არის გამოწვეული, რაც სულ არ არის აუცილებელი და, მით უმეტეს, სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი, რომ პიროვნებებს შორის წესრიგის დაცვის საკითხს უკავშირდებოდეს. ნება გვიბოძეთ, ყოველგვარი დასბუთების გარეშე კიდევ ერთხელ დავუშვათ, რომ მუდმივი დაპირისპირებებით გამოწვეული ბოროტების თავიდან ასაცილებლად, ომელიც სხვა შემთხვევაში უსასრულოდ გაგრძელდებოდა, თემის წევრებმა ან შეთანხმებას უნდა მიაღწიონ ან ხელშეკრულება უნდა დადონ, რომლის მიხედვით, საკუთარი თავისუფლების ნაწილს დათმობენ და აღიარებული მმართველი ძალაუფლების ნებას დაემორჩილებიან.² ამასთან, უნდა დაუშვან აგრეთვე ისიც, რომ მათი შთამომავლები ამ შეთანხმებით მუდმივად იქნებიან შეზღუდული. ნება გვიბოძეთ, ამ ვარაუდებს არ შევეწინააღმდეგოთ და ყურადღება ჰობსის დასკვნებზე გადავიტანოთ: „იქ, სადაც წინასწარი შეთანხმება არ არსებობს, არც უფლებებია განსაზღვრული და ყველას ყველაფრის უფლება აქვს. შესაბამისად, არ არსებობს ქმედება, რომელიც შეიძლება უსამართლოდ ჩაითვალოს. მაგრამ, როცა შეთანხმება მიიღწევა, მაშინ მისი დარღვევა უსამართლობას ნიშნავს. მაშასადამე, სიტყვა უსამართლობის მნიშვნელობა სწორედ შეთანხმების დარღვევას გულისხმობს... შესაბამისად, სამართლიანობისა და უსამართლობის დადგენამდე, რაღაც მაიძულებელი ძალუფლება უნდა არსებობდეს, რომელიც ადამიანებს საკუთარი შეთანხმებების შესრულებას ისეთი სასჯელის მუქარით მოსთხოვს, რომელიც ამ შეთანხმების დარღვევის შემთხვევაში ნავარაუდევ სარგებელს გადაწონის³.

იყო კი ხალხის ბუნება ჰობსის დროს ამდენად უკეთური, რომ მაიძულებელი ძალაუფლებისა და სასჯელის მუქარის გარეშე შეთანხმების შეუსრულებლობის შესახებ მისეული ვარაუდის გამართლებად გამოდგეს? ჩვენს დროში „სამართლიანობისა და უსამართლობის დადგენა“ მაიძულებელი ძალაუფლების აღიარების გარეშეც შესაძლებელია. ჩემს მეგობრებს შორის შემიძლია ბევრი ისეთი დავასახელო, რომელთა მიმართაც სრული ნდობა მაქვს, რომ შეთანხმებებს ყოველგვარი სასჯელის მუქარის გარეშე შეასრულებენ და რომელთათვისაც სამართლიანობის მოთხოვნილება მაიძულებელი ძალაუფლების პირობებშიც ისეთივე უეჭველი იქნება, როგორც ამჟამად. მიუხედვად იმისა, რომ ჰობსის მტკიცებულებებს სახელმწიფო ხელისუფლებაზე აღნიშნულ დაუსაბუთებელ ვარაუდებზე მეტად არაფერი ამახინჯებს. მისი დაშვებებისა და დასკვნების გაზიარების შემთხვევაში, იძულებული ვიქნებით კიდევ ორი მნიშვნელოვანი თანმდევი გარემოება აღვნიშნოთ.

პირველი არის ის, რომ სახელმწიფო ხელისუფლება შეიქმნა, როგორც მიზნის მიღწევის საშუალება და თავად მიზნების განსაზღვრისათვის არ გამოდგება: თუკი მიზანი განსაზღვრული არ არის, სავარაუდოდ, ხელისუფლება არც არსებობს. მეორე ის არის, რომ მიზანი, რომლისთვისც ხელისუფლება არსებობს - სამართლის აღსრულება - მიუკეძოებელი ურთიერთობების შენარჩუნებაა. გამართლება არა ქვს მოქალაქეებზე სხვა სახის იძულებას, გარდა იმისა, რაც მათი პირდაპირი თავდაცვის საჭიროებებიდან გამომდინარეობს ან მათი შეთანხმებების დარღვევით გამოწვეულ არაპირდაპირი ძალადობისაგან იცავს. ეს ყოველივე, გარეშე მტრებისგან თავდაცვის დამატებით, წარმოადგენს იმ დანიშულებებს, რომელსაც ჰობსი სუვერენულ ხელისუფლებას მიაწერს.

ჰობსი აბსოლუტურ მონარქიას უჭერდა მხარს. მისი თანამედროვე, მოტრფიალე, ოსტინი კი თავის მიზნად ისახავს, რომ კანონის ძალაუფლება ერთი პიროვნების, ან თემის სიდიდის მიხედვით განსაზღვრულ პიროვნებათა გარკვეული ჯგუფის უსაზღვრო სუვერენიტეტზე დაყრდნობით დაასაბუთოს. ოსტინი, თავდაპირველად სამხედრო სამსახურში იყო და გულახდილად აღიარებს, რომ მის სამართლებრივ მოღვაწეობაში შეიძლება აღმოჩენილი იყოს ის „მარადიული კვალი, რომელიც იმ დროიდან დარჩა“. არადა, მაშინ, როდესაც გამაღიზიანებელი პედანტურობით, უსასრულო განმასხვავებელი ნიშნებით, განსაზღვრებებითა და განმეორებებით არ ინიღბება, რაც მხოლოდ მისი მოძღვრების შინაარსის შენიღბვას ემსახურება, ჩვენ აღმოვაჩენთ თუ რას ნიშნავს ყოველივე ეს. ცხადია, რომ ოსტინი სამოქალაქო და სამხედრო ძალაუფლების აღრევას ახდენს: დასაბუთებულად მიიჩნევს, რომ წარმოშობისა და მნიშვნელობის თვალსაზრისით, ერთიც და მეორეც უეჭველია. პოზიტიური სამართლის დასასაბუთებლად, ის ძალაუფლების აბსოლუტური სუვერენიტეტისაკენ გვაბრუნებს, მიუხედავად იმისა, თუ ვინ იქნება მისი განხორციელების მსურველი: მონაქი, არისტოკრატი თუ დემოკრატიული საარჩევნო უფლების მქონე ადმიანების უფრო დიდი ჯგუფი. ასეთ ჯგუფს ის, აგრეთვე, სუვერენს უწოდებს, თემის დანარჩენ წევრებთან მიმართებაში, რომლებიც შესაძლებლობების არქონის ან სხვა მიზეზებით, კვლავ ქვეშევრდომებად რჩებიან. მმართველი უწყების უსაზღვრო ძალაუფლებას, რომელსაც მიუხედავად იმისა მარტივია თუ რთული, მცირეა თუ დიდი, ის მაინც სუვერენს უწოდებს, რადგან დადგენილად ან, უფრო სწორედ, დასაბუთებულდ მიიჩნევს. მას, რასაკვირველია, არ უჭირს, რომ მის მიერვე მიღებული დადგენილებების სამართლებრივი ძალმოსილება დაამოწმოს. ამას ის პოზიტიურ სამართალს უწოდებს, მაგრამ პრობლემის გადაწყვეტის თვალსაზრისით, ეს არის ნაბიჯი უკან და თავად პრობლემა მოუგვარებელი რჩება. სინამდვილეში გასარკვევია თუ რა არის სუვერენიტეტი? რა განაპირობებს ერთი პიროვნების, ამ მცირე ჯგუფის ან თუნდაც დიდი ჯგუფის სხვებზე უპირობოდ გაბატონებას? ოპონენტმა შეიძლება თავდაჯერებულად განაცხადოს: „ჩვენ გავიზიარებთ თქვენს მიდგომას პოზიტიური სამართლის შეუზღუდავი სუვერენობიდან გამომდინარეობის შესახებ: თანმიმდევრობა სრულიად აშკარაა. მაგრამ კეთილი ინებეთ და, უპირველეს ყოვლისა, თქვენი შეუზღუდავი სუვერენობა დაასაბუთეთ“.

ამ მოთხოვნაზე პასუხი არ არსებობს. ოსტინის დაშვების განხილვა ასაბუთებს, რომ მის მოძღვრებას ჰობსის მოძღვრებაზე უკეთესი საფუძვლები არ გააჩნია. თუკი ძალაუფლების ღვთისგან მომდინარეობა ან ღვთისაგან ხელდასმულობა საყოველთაოდ გაზიარებული არ არის, არც ერთპიროვნულ და არც ჯგუფურ მმართველობს არ შეუძლია, რომ მოიხვეჭოს იმგვარი უფლებამოსილებები, რაც შეუზღუდავ ძალაუფლებას გულისხმობს.

„მაგრამ ცხადია, რომ უმრავლესობას გააჩნია უდავო უფლებები, რაც მათ მიერ არჩეულ პარლამენტსც უდავო უფლებებით აჯილდოვებს“ - ხმამაღლა აცხადებენ ისინი.

დიახ, ახლა, სწორედ რომ საქმის არსს მივადექით. პარლამენტის ღვთაებრივი ბუნება უმრავლესობის ღვთაებრივ უფლებას ნიშნავს. ძირითადი დასკვნა, რომელიც კანონმდებლებმა და ჩვეულებრივმა ადამიანებმა ამ მოსაზრებიდან გამოიტანეს, უმრავლესობის შეუზღუდავ უფლებებს გულისხმობს. ეს არის თანამედროვე მოძღვრება, რომელსაც ყველა აღიარებს, როგორც თავისთავად ნათელ ჭეშმარიტებას. მიუხედავად ამისა, ჩემი აზრით, მისი კრიტიკული განხილვა ნათელყოფს, რომ თანამედროვე მოძღვრება ძირეულ ცვლილებას მოითხოვს.

1854 წლის ოქტომბერში, ედინბურგის მიმოხილვაში დაბეჭდილ ნარკვევში, რომელსაც „რკინიგზის მორალი და რკინიგზის პოლიტიკა“ ეწოდება, საშუალება მქონდა, რომ უმრავლესობის ძალაუფლების საკითხი სააქციო საზოგადოებების მაგალითზე გამერჩია და იქ მოყვანილი დასკვნა საქმის არსს საუკეთესოდ გადმოსცემს:

„თუკი ადამიანებს, რომლებიც გარკვეულ პირობებში, ამა თუ იმ მიზნისთვის თანამშრომლობენ, განსხვავებული მოსაზრებები გაუჩნდებათ, სამართალი უმრავლესობის ნების აღსრულებასა და უმცირესობის სურვილის უგულვებელყოფას მოითხოვს, რაც საყოველთაოდ მიღებულ წესს წარმოადგენს. ეს წესი იმდენად მკვიდრია და, ეთიკური თვალსაზრისით, იმდენად იშვიათად განუხილავთ, რომ ამასთან დაკავშირებით უბრალო ეჭვის გამოთქმაც კი გაკვირვებას იწვევს. ჯერ კიდევ საჭიროა მცირეოდენი დაკვირვება, რომ აშკარა გახდეს - ეს მოსაზრება უკვე ხსენებულ პოლიტიკურ ცრურწმენაზე ბევრად უკეთესი არაა. მტკიცებულებები, რომლებიც დაასაბუთებს, რომ უმრავლესობის ნება, მისი აბსურდულობიდან გამომდინარე, სრულიად პირობითი ცნებაა, რომელიც მხოლოდ საგანგებო შემთხვევაში გამოდგება, შეიძლება ადვილად მოიძებნოს. ნება გვიბოძეთ რამოდენიმე მაგალითი მოვიყვანოთ: წარმოვიდგინოთ, რომ რომელიმე საქველმოქმედო საზოგადოების საერთო კრებამ მატერიალური დახმარების გარდა, კათოლიციზმის განქიქების მიზნით, კარდაკარ მოსიარულე მქადაგებლების დაქირავებაც გადაწყვიტა. სამართლიანი იქნება თუ არა, რომ ამ მიზნით იმ კათოლიკეების შემოწირულობებიც იქნეს გამოყენებული, რომლებიც გაერთიანებას გულმოწყალების გამოვლენის სურვილიდან გამომდინარე შეუერთდნენ? წარმოვიგინოთ, რომ წიგნის მოყვარულთა გაერთიანების წევრების უმრავლესობამ, არსებული გარემოებების გათვალისწინებით წიგნის კითხვაზე უფრო მნიშვნელოვნად, იარაღის სროლაში ვარჯიში მიიჩნიოს, გერთიანებას დანიშნულება შეუცვალოს და არსებული თანხით დენთი, ტყვიები და სამიზნეები შეიძინონ. შეიზღუდება თუ არა ამ გადაწყვეტილებით დანარჩენი წევრების უფლებები? ან წარმოვიდგინოთ, რომ ავსტრალიაში ოქროს მოპოვების შესახებ საყურდღებო ცნებების გამო, მიწათმფლობელთა ასოციაციის წევრთა უმრვლესობამ გადაწყვიტოს, რომ საზოგადოების ქონება ავსტრალიაში ოქროს ძიებისთვის აუცილებელი აღჭურვილობის შესაძენად და ხარჯების დასაფარად გამოიყენოს?

ნაკლებად თუ ვინმე გამოიჩენს გაბედულებას, რომ ამ კითხვებზე დამაჯერებელი პასუხი გასცეს. რატომ? იმიტომ, რომ ყველამ უნდა გააცნობიეროს თუ რაოდენ უსამართლოა გაერთიანებაში შესული ადამიანის იძულება აკეთოს ის, რაც საზოგადოებაში მისი გაწევრიანების მიზანს არ შეესაბამება. ყოველ ასეთ შემთხვევაში უმცირესობის წევრებს შეეძლოთ, რომ უმრავლესობის ძალმომრეობას მართებულად შეპასუხებოდნენ: „ჩვენ თქვენთან განსაზღვრული საქმიანობის მიზნით გავერთიანდით; სახსრები და დრო სწორედ ამ საქმის განვითარებას შევწირეთ; ამასთან დაკავშირებულ ყველა საკითხში უმრავლესობის ნებას მდუმარედ ვიღებდით, მაგრამ სხვა საკითხებთან დაკავშირებით ჩვენ არ შევთანხმებულვართ. თუკი თქვენ დაგვარწმუნეთ, რომ განსაზღვრული მიზნის მისაღწევად დაგვკავშირებოდით, ხოლო შემდეგ, დაუკითხავად, მიზნად სხვა რამ დაისახეთ, გამოდის, რომ ჩვენი მხარდაჭერა მოტყუებით მიგიღიათ; თქვენ ის, დაწერილი ან დუწერელი, შეთანხმებები დარღვიეთ, რისი ერთგულებიც ჩვენ ვართ; ასე რომ, ჩვენ სრული უფლება გვაქვს, რომ უმრავლესობის ნებას აღარ დავემორჩილოთ“.

ცხადია, ეს არის ამ საკითხის ერთადერთი გონივრული ახსნა. ზოგადი წესი, რასაც სამართლიანი მმართველობა გულისხმობს, ის არის, რომ გაერთიანების წევრები უმრავლესობის ნებას ნებაყოფილობით მხოლოდ გაერთიანების მიზანთან დაკავშირებულ საკითხებში ემორჩილებიან. ასეთი საზღვრების დადგენა მხოლოდ ხელშეკრულებას შეუძლია. თავად ხელშეკრულების ბუნება ითვალისწინებს, რომ მის მონაწილეებს უნდა ესმოდეთ თუ რა უნდა აკთონ; ხოლო ისინი, ვინც სხვებთან კავშირში განსაზღვრული მიზნებით შედიან, ვალდებულნი არ არიან იმ სხვა საქმეებშიც ჩაერთონ, რომლებიც შეიძლება, რომ გაერთიანებამ იტვირთოს. აქედან გამომდინარე, დადებული ხელშეკრულება სხვა საკითხებზე არ შეიძლება გავრცელდეს. ხოლო მაშინ, როდესაც კავშირსა და მის წევრებს შორის არანაირი ხელშეკრულება არ არებობს, რომელიც სხვა საკითხებისადმი დამოკიდებულებას განსაზღვრავს, უმრავლესობის მხრიდან უმცირესობაზე ზეწოლა, სხვა არაფერია თუ არა ტირანია,.

ბუნებრივია, თუკი ამგვარი გაუგებრობები უმრვლესობის ძალაუფლებასთან დაკავშირებულ საკითხებს ახლავს, სადაც გაერთიანებისაკენ მიმართული ქმედებები მათ ძალაუფლებას ზღუდავს, არ არის გასაკვირი, რომ კიდევ უფრო მეტი გაუგებრობა იყოს იქ, სადაც გაერთიანებისაკენ სწრაფვას საერთოდ არ ექნებოდა ადგილი. თუმცა იგივე წესები აქაც იმოქმედებს. კიდევ ერთხელ მინდა, ხაზი გავუსვა, რომ გაერთიანების წევრები მზად არიან „უმრავლესობის ნებას მხოლოდ იმ მიზნების მიღწევაში დაემორჩილონ, რაც მათ აერთიანებთ“. მე ვასაბუთებ, რომ ეს ჭეშმარიტებაა, როგორც ერის, ისე კომპანიის შემთხვევში.

ამ მოსაზრებას შემდეგი თვალსაზრისი უპირისპირდება: „რადგნ არსებობს საქმე, რომელიც სახელმწიფოს მოქალაქეებს აერთიანებთ - ანუ როცა არც არის და არც არასოდეს ყოფილა განსაზღვრული მიზნები, რისთვისაც ეს ერთობლიობა შეიქმნა, არც არანაირი წინააღმდეგობა არ არსებობს და, შესაბამისად, უმრავლესობის ძალაუფებაც უსაზღვროა“.

აშკარაა, რომ საზოგადოებრივ ხელშეკრულებასთან დაკავშირებით, ჰობსისა და რუსოს ვარაუდები უსაფუძვლოა. მეტიც, ასეთი ხელშეკრულება თუკი ერთხელ დაიდო, არ შეიძლება, რომ მან გარიგებულთა შთამომავლობა შეზღუდოს. უფრო მეტიც, შეიძლება ვინმემ თქვას, რომ იმგვარი ძალაუფლებრივი ცენტრების არარსებობის შემთხვევაში, რომელთა მორჩილება გაერთიანების ყველა წევრს მოეთხოვება, უმრავლესობას ვერაფერი შეაკავბს, უმცირესობის მიმართ ძალა რომ გამოიყენოს. მოსაზრებას მოსაზრებით უნდა გაეცეს პსუხი: კერძოდ, თუკი უმრავლესობის ძალუფლების უპირატესობის გამართლება შეიძლება, მაშინ დესპოტის ძალაუფლების დასაბუთებაც შეიძლება, რომლის უკან ორგანიზებული არმია დგას ანუ ეს ორივე მოსაზრება ერთნაირი სახის დამაჯერებლობის იქნებოდა. აქ მინდა მოვიძიო უმრავლესობისადმი უმცირსობის მორჩილების საბაბი, რომელიც მხოლოდ ძლევამოსილებაზე არ იქნება დამყარებული.

ოსტინიც კი, რომელსაც დიდი სურვილი აქვს პოზიტიური სამართლის უზნეობა დაამკვიდროს და აღიარებს მონარქიას, არისტოკრატიას, კონსტიტუციას ან ხალხს, როგორც აბსოლუტურ უზენაესობის მქონე ძალაუფლების წყაროს, იძულებულია გარკვეული მორალური შეზღუდვები დაუშვას, რომლებიც საზოგადოებასთნ მიმართებაში ხელისუფლებას უნდა გააჩნდეს, როდესაც იგი აყალიბებს სუვერენობის მკაცრ მოძღვრებას, რომელშიც აცხადებს, რომ სახელისუფლო ორგანო „უფლებამოსილია ხალხის პოლიტიკური თავისუფლების ნაწილი მისი შეხედულებისამებრ მიითვისოს“, იგი იქვე აღნიშნავს, რომ „მთავრობა შეიძლება თავად იყოს შეზღუდული პოზიტიური მორალის მიერ და სკუთარ ქვეშევრდომებს ვეღარ წაართვას პოლიტიკური თავისუფლება, რომელიც მათ, მის მიერ აქვთ მინიჭებული ან დატოვებული“⁴ შესაბამისად, უმრავლესობის აბსოლუტური ძალაუფლების დასაბუთებისათვის საჭიროა არა ძალისმიერი, არამედ მორალური დასაბუთება.

ეს სკითხი, მაშინვე, შემდეგ მოსაზრებას გამოიწვევს: „რა თქმა უნდა, ხელისუფლების შემზღუდველი შეთანხმებების არარსებობის შემთხვევაში არც მისი შემკავებელი გარემოებები არსებობს. უფრო სამართლიანი იქნებოდა, უმრვლესობასა და უმცირესობასაც თავთავიანთი გზა რომ ჰქონდეთ“ საყურადღებოა, რომ მანამ, სანამ მას უფრო ანგარიშგასაწევი მოსაზრება არ დაუპირისპირდება, ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ შეთანხმების არარსებობის შემთხვევაში უმრავლესობის ძალაუფლება უმცირესობაზე საერთოდ არ არსებობს. უმრავლესობა-უმცირესობის უფლება-მოვალეობების გაყოფა თანამშრომლობიდან გამომდინარეობს და თუ თანამშრომლობის შესახებ ხელშეკრულება არ არსებობს, მაშინ, არც ამგვარი უფლება-მოვალეობები არსებობს.

აქ მსჯელობა ჩიხში შედის. არსებულ ვითარებაში ზნეობეივი საფუძველი, რომელიც უმრავლესობის უმცირესობაზე ბატონობას გაამართლებდა ვერ იძებნება. მაგრამ შემდგომი განხილვა ამ სირთულის გადაწყვეტის გზას მაინც წარმოაჩენს. თუ ურვყოფთ ყვლა ჰიპოთეტურ შეთანხმებას, რომელიც შეიძლება დაიდოს და ვიკითხვთ, რომელ შეთანხმებას მიანიჭებდნენ ცალსახა უპირატესობას მოქალაქეები, ჩვენ სრულიად ერთმნიშვნელოვან პასუხს მივიღებთ და მასთან ერთად საკმარისად ნათელ დასაბუთებას, თუ რა საკითხბზე ვრცელდება უმრავლესობის ძალაუფლება და რაზე არ ვრცელდება.

თუკი ყველა ინგლისელს კითხავდნენ ითანამშრომლებდნენ თუ არა ისინი რელიგიის გავრცელების მიზნით, იმ შემთხვევაში, როცა უმრავლესობას მრწამსის არჩევისა და ღვთისმსახურების განხორციელების გზების დადგენის უფლება მიეცემოდა, მათი მხრიდან მტკიცე წინააღმდეგობას წავაწყდებოდით. აგრეთვე თუ კითხავდნენ, რამდენად დაემორჩილებოდნენ ისინი უმრავლესობას სამოსის არჩევაში, თითქმის ყველა უარს იტყოდა. ამის მსგავსი შედეგები იქნებოდა თუ ხალხს ვკითხავდით, დაემორჩილებოდნენ თუ არა ისინი უმრავლსობის აზრს სასმელის არჩევაში. ასეთივე დამოკიდებულება იქნებოდა მრავალ საკითხთან მიმართებაში, რომელთაც ადამიანების უმრავლესობა პირად საქმედ თვლის. რა მისწრაფებებიც არ უნდა იყოს ადამიანის თანამშრომლობის, ან მათი ზდამხედველობის საგანი, სრული ერთსულოვნების მიღწევა თითქმის შეუძლებალია. ცხადია, რომ საზოგადოებრივი თანამშრომლობის საკითხები ნათლად უნდა იყოს ჩამოყალიბებული, ვიდრე ვინმესგან მათი მორჩილების შესახებ თანხმობის მიღება იქნება შესაძლებელი. ამასთან დაკავშირებით, განმეორებით უნდა ითქვას, რომ ადამიანის ცხოვრებაში მრავალი სფერო არსებობს, სადაც უმრავლესობის ძალაუფლება უარყოფილი იქნება და, შესაბმისად, ვერც უმრავლესობის ძალაუფლება განხორციელდება უმცირესობაზე.

ახლა შევაბრუნოთ კითხვა და გავარკვიოთ, რა მიზნით უნდა ითანამშრომლონ ადამიანებმა? არავინ შემეკამათება, რომ კვაკვერების გარდა (რომლებსაც თავის დროზე სასარგებლო საქმეები აკეთეს და რომელთა რიცხვი ამჟამად ძლიერ შემცირდა) გარეშე ძალადობის მოსაგერიებლად თავდაცვითი ომის წარმოებისათვის გაერთიანების წინააღმდეგი არავინ გამოვა. შესაბამისად, მიზნის მისაღწევად საჭირო ქმედებებში უმრავლესობის ნებას ყველა დაემორჩილება. სრული ერთსულოვნების მიღწევა შესაძლებელია გარეშე და შიდა მტრების წინააღმდეგ თავდაცვის საკითხებშიც. კრიმინალების გამოკლებით ყველას სურს, რომ საკუთარი თავი და ქონება სათანადოდ დაცული იქონიოს. მოკლედ, ყველას სურს, რომ საკუთარი სიცოცხლის, ქონების და მათი თავისუფალი გამოყენების თვისუფლება შეინარჩუნოს. ადამიანისათვის სრულიად ნათელია, რომ მხოლოდ ყოველივე ამის უზრუნველყოფა შეუძლებელია. პიროვნება უძლურია გარეშე მტრების წინააღმდეგ თუ თანამოძმეებთან არ გაერთიანდა. ასევე შეუძლ;ებელი, სახიფათო და უნაყოფო იქნება შიდა მტრებთან ბრძოლა თანამშრომლობის გარეშე. აგრეთვე ყველასთვის მისაღებია, რომ საცხოვრებელი ტერიტორიის გამოყენების საკითხში ითანამშრომლოს. პირველყოფილი სათემო საკუთრების შენარჩუნების შემთხვევაში, თითოეული პიროვნების ან მათი ჯგუფის მიერ მიწის ნებისმიერი სახის გამოყენება თემთან უნდა ყოფილიყო შეთანხმებული. თუნდაც დღეს, როდესაც კერძო მიწათმფლობელობის გაფართოების გამო ეს საკითხი ძალზედ გართულებულია, სახელმწიფო ჯერ კიდევ რჩება მიწების უზენაეს მესაკუთრედ (კანონმდებლობის მიხედვით ყველა მიწათმფლობელი სატახტო მიწების მოიჯარედ ითვლება), რომელსაც შეუძლია ნებისმიერ დროს გამოთხოვოს მიწა ან დააკანონოს იძულებითი შესყიდვები ე.წ. სამართლიან ფასად. დასკვნა, რომელიც შეიძლება ყოველივე ამის შედეგად გაკეთდეს არის ის, რომ უმრავლესობის ნება მხოლოდ მაშინ განხორციელდება, როდესაც სახელმწიფოს, კერძო პირებს და მათ კომპანიებს შორის გარკვეული ხელშეკრულება იარსებებს.

ამჟამად ამ საკითხში დაწვრილმანება და განსხვავებების დადგენა საჭირო არ არის. მიმდინარე საჭიოროებისათვის საკმარისია ვაღიაროთ უეჭველი ჭეშმარიტება, რომ არსებობს უამრავი სფერო, სადაც რთული და წარმოუდგენელია საყოველთაო თანხმობის მიღწევა, ხოლო ძალიან ცოტაა საკითხი, სადაც ასეთი თანხმობა მიიღწევა. სწორედ ამაში ძევს უმრავლესობის ნების განხორციელებისა და უარყოფის პირობები.

თუმცა განხილული საკითხიდან აშკარად გამომდინარეობს მომევნო კითხვა: რა უფლებები გააჩნია თავად გაერთიანებას და მის შემადგენელ ნაწილებს? აქვს კი თემს პიროვნების წინააღმდეგ მუდმივმომქმედი უფლებები? ან აქვს კი პიროვნებას გარკვეული უფლებები, რომლებიც მას თემისგან დაიცავს? ამ საკითხების განხილვა მთელი პოლიტიკური ტრადიციის ქსოვილის გამომზეურებას მოითხოვს, განსაკუთრებით კი იმ მოსაზრებების კვლევას, რომლებმაც ხელისუფლების მოქმედების საზღვრები უნდა დაადგინოს. აქვე მნიდა, რომ გავრცლებულისგან განსხვავებული შედეგების მოლოდინით, ფარული წინააღმდეგობების ხელახალი განხილვა შემოგთავაზოთ.

პროფესორი ჯევონსი თავის ნაშრომში „სახელმწიფოს დამოკიდებულება შრომისადმი“ ამბობს - „პირველი ნაბიჯით უნდა გავერიდოთ მოსაზრებას, რომ საზოგადოებრივ სფეროში ზოგადი უფლებების მგავსი საკითხები არსებობს“. ინტელექტუალური საკუთრებისადმი მიძღვნილ სტატიაში მეთიუ არნოლდს მსგავსი რწმენა აქვს გამოხატული: ,,ავტორს არა აქვს თავისივე ნაშრომზე საკუთრების გავრცელების ბუნებითი უფლება, მაშასადამე, არც მომავალ ნაშრომსა და შეძენაზე ფლობს ბუნებით უფლებებს“ ახლახან კარგი რეპუტაციის მქონე ყოველკვირეულ ჟურნალში სტატიას გავეცანი, რომელშიც ეწერა, „კიდევ ერთხელ იმის დასაბუთება, რომ არ არსებობს „ბუნებითი უფლება“ ფილოსოფიური აზროვნების ფუჭი კარგვა იქნებოდა“. საზოგადო მოღვაწეები და იურისტები ამ ციტატებში გადმოცემულ შეხედულებებს კიდევ უფრო ამძაფრებენ, როდესაც ვარაუდობენ, რომ მხოლოდ გაუნათლებელ მასებს შეუძლიათ „ბუნებითი უფებების“ აღიარება.

სხვათა შორის, შესაძლოა ვინმემ ჩათვალოს, რომ ამ საკითხთან დაკავშირებული გამონათქვამები უფრო ნაკლებად დოგმატური იქნება თუ გავითვალისწინებთ, რომ სამართალმცოდნეთა მთელი კონტინენტური სკოლა ინგლისელი კოლეგებისაგან განსხვავებულ შეხედულბებს ინარჩუნებს. ბუნებითი უფლებების გაგება გერმანული იურისპრუდენციის ქვაკუთხედს წარმოადგენს. გერმანული ფილოსოფიის შესახებ რა თვალსაზრისიც არ უნდა არსებობდეს, მას სიღრმის ნაკლებობას ვერავინ დასწამებს. მოძღვრება, რომელიც გავრცელებულია სხვებისაგან გამორჩეულ ადამიანებს შორის, რომლებსაც ზედაპირულ მოაზროვნეებს ვერავინ უწოდებს, არ უნდა იქნეს უარყოფილი, თითქოს ეს მხოლოდ ჩვეულებრივი შეცდომა იყოს.

ზემოთმოყვანილ ციტატებში უარყოფილ მოსაზრებებთან ერთად საწინააღმდეგო მტკიცებულებებიც არსებობს. მოდით, განვიხილოთ და ჩავწვდეთ მათ.

მივმართოთ ბანთამს. მის ნაშრომებში საწინააღმდეგო მტკიცებულებები საკმარისად ნათლადაა ჩამოყალიბებული. იგი მოგვითხრობს, რომ მთავრობა საკუთარ მოვალეობებს „ისეთი უფლებების შექმნით ახორციელებს, რომლებიც ეხება პიროვნების უსაფრთხოებას, ღირსების ხელშეუხებლობას, საკუთრების დაცვას და ა.შ.“⁶ ეს მოძღვრება, რომ მეფეთა ღვთით მონიჭებული ძალაუფლებიდან მომდინარეობდეს, ამაში შეუთავსებელი არაფერი იქნებოდა, რადგან საიდანაც არ უნდა მოდიოდეს ეს ძალაუფლება ანტიკური პერუდან, სადაც ინკა ,,იყო წყარო, რომლიდანაც საღამო მოედინებოდა“⁷ ან შოადან (აბისიანიაში), სადაც ითვლებოდა, რომ მეფე ყველა პიროვნებისა და მთელი სამყაროს ბატონი იყო“⁸ ან დაჰომისაგან, რომლის მიხედვით ყველა ადამიანი „მეფის მონაა“⁹, ყოველივე ერთმანეთს კარგად ეთავსება. მაგრამ ბენთამი, რომელიც ჰობსისაგან განსხვავებით, არ იყო აბსოლუტური მონარქიის მომხრე, სახალხო მმართველობის სასარგებლოდ წერდა. მის მიერ მომზადებულ კონსტიტუციაში¹⁰ ის აღნიშნავს, რომ სუვერენიტეტი ხალხს კუთვნის და ამტკიცებს, რომ უკეთესია, „სუვერენული უფლება მიეცეს სწორედ იმ ხალხის რაც შეიძლება დიდ ნაწილს, ვისი ბედნიერებისთვისაც არის შერჩეული აღნიშნული მიზანი“, რადგან „მათ უკეთ მოეხსენებათ ამ მიზნის მიღწევის გზა“.

ახლა მიაქციეთ ყურადღება რა ხდება, როდესაც ამ ორ მოძღვრებას გავაერთიანებთ. სუვერენული ძალაუფლებით აღჭურვილი ხალხი ერთობლივად ნიშნავს წარმომადგენლებს და აყალიბებს მთავრობას, რომელიც თავის მხრივ უფლებებს ქმნის და სუვერენული ხალხის ცალკეულ წარმომადგენლებს ანიჭებს, რომელმაც იგი თავად შექმნა. ასეთია პოლიტიკური ჯამბაზობის საოცარი მაგალითი! ბატონი მეთიუ არნოლდი, ზემოთხსენებულ სტატიაში ასკვნის, რომ „საკუთრება კანონის ქმნილებაა“ და მოგვიწოდებს „თავად საკუთრების მეტაფიზიკურ მოჩვენებას მოვერიდოთ. მართლაც მეტაფიზიკურ მოჩვენებებს შორის ხსენებული ჯამბაზობის არსი ყველაზე ბნელით მოცულია.

ბენთამის მოსაზრების უსაფუძვლობას, მისი ნებისმიერი კუთხიდან განხილვა ასაბუთებს. მთავრობა, ამბობს იგი, საკუთარ საქმიანობას „უფლებების შექმნით“ იწყებს. სიტყვა „შექმნას“ ორი მნიშვნელობა აქვს. ერთი - არაფრისაგან რაღაცის „შექმნას“ ნიშნავს, ხოლო მეორე - უკვე არსებულისათვის ფორმისა და შინაარსის მიცემას. ბევრის შეხედულებით, არ არსებობს არანაირი ზებუნებრივი ძალაც კი, რომელსაც შეუძლია, რომ არაფრისგან რამე შექმნას. შესაბამისად ძნელად თუ ვინმე აღიარებს, რომ ასეთი ძალაუფლება ადამიანებისაგან შემდგარ ხელისუფლებას ექნება. მეორე განმარტების მიხედვით, ხელისუფლება იმ გაგებით „ქმნის“, უკვე არსებულს ახალ სახეს აძლევს. ამ შემთხვევაში ისმის კითხვა: „რა იყო მანამდე?“ მართლაც სიტყვა „შექმნა“ გაუთვითცნობიერებელ მკითხველში განმარტებას ითხოვს. ბენთამი ცნებების სიზუსტის მომხრე იყო და წიგნში, რომელსაც „შეცდომების წიგნი“ ეწოდება, გამოყოფილი ჰქონდა თავი სახელწოდებით „არასწორი ტერმინები“. ამიტომ უცნაურია, სწორედ ის იძლევა იმის მაგალითს, თუ რას იწვევს ცნების არასწორი გამოყენება.

თუმცა, ნება მიბოძეთ, ამაზე ყურადღება აღარ გავამახვილოთ და ბენთამის შეხედულების დამცველ მოსაზრებებს მივუბრუნდეთ.

ვთქვათ, რომ თავდაპირველად ყველა უფლება და ძალაუფლება განუყოფელი მთლიანობის სახით გააჩნდა სუვერენ ხლხს, ხოლო შემდგომ, ხალხმა ის მის მიერვე დანიშნულ ხელისუფლებას მიანდო, როგორც ამას ოსტინი იტყოდა, შემდგომი განკარგვის მიზნით. თუკი, როგორც დვინახეთ გამონათქვამი „უფლებებს ხელისუფლება ქმნის“ მხოლოდ ფრთიანი გამოთქმაა, მაშინ ბენთამის შეხედულების ერთადერთი ახსნა შემდეგში მდგომარეობს: პიროვნებების უმრავლესობა, რომელთაც საკუთარი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილება სურთ და როგორც ერთობლიობას, შესაბამის საშუალებებზე მიუწვდებათ ხელი, გავლენას ახდენენ ცალკეული ადამიანის ქმედებებზე და ქმნიან ხელისუფლებას, რომელიც მიუთითებს გზებს და ადგენს პირობებს, რომლითაც პიროვნებებმა უნდა იმოქმედონ, რათა საკუთარი მოთხოვნილებები დაიკმაყოფილონ. მოდით განვიხილოთ ეს საკითხი. ყოველი ადამიანი ორმხრივად შეიძლება იყოს განხილული: როგორც კეძო პირი, ის მთავრობის ხელქვეითია, ხოლო როგორც საზოგადოების წევრი - სუვერენული ხალხის ნაწილი, რომელიც ხელისუფლებას ნიშნავს. მაშასადამე, როგორც კერძო პირი, ის ერთერთი იმათთაგანია, რომელთაც უფლებები ენიჭებათ, ხოლო როგორც საზოგადოების წევრი, ერთერთი იმათთაგანი, ვინც თავად ანიჭებს უფლებებს, გამომდინარე იქედან, რომ ხელიუსუფლებას ის აყალიბებს.

ვნახოთ, რას ნიშნავს ეს აბსტრაქტული გამოთქმა. დავუშვათ, რომ საზოგადოება მილიონი წევრისაგან შედგება, რომლებიც ვარაუდის თანახმად ერთობლივად განკარგავენ არამარტო საცხოვრის სივრცეს, არამედ ყველა ქმედებასა და შედეგს: ყველაფერში თანხმობის მიღწევაა საჭირო. რა იქნება ამის შედეგი? თითოეული პირი, მაშინ როდესაც არ ფლობს საკუთარი შრომის არანაირ შედეგებს, როგორც საზოგადოების წევრი, სხვების შექმნილის ერთ მემილიონედს განკარგავს. ეს გარდაუვალი შედეგია. რამდენადაც ხელისუფლება, ბენთამის აზრით, სხვა არაფერია თუ არა ხალხის წარმომადგენელი, უფლებები, რომელსაც იგი ანიჭებს, სწორედ ის უფლებებია, რომლებიც თავდაპირველად მას სუვერენმა ხალხმა მიანიჭა. თუ ასეა, ამგვარი უფლებები სრული სახით ხალხს ეკუთვნის, რომელიც მას ხელისუფლებას ანიჭებს, ხოლო ხელისუფლება თავის მხრივ, მას პიროვნებებს ანიჭებს ამგვარად, ყოველი პიროვნება როგორც საზოგადოების წევრი ფლობს უფლებების ერთ მემილიონედს მაშინ, როდესაც მას არ გააჩნია უფლებები, როგორც კერძო პირს. კერძო პირის უფლებებს ის მაშინ იძენს, როდესაც მილიონიანი საზოგადოების ყველა დანარჩენი წევრი უერთდება მას და პირიქით, როდესაც ის უერთდება ყველა დანარჩენს.

ამგვარად, როგორი განმარტებაც არ უნდა მიეცეს, ბენთამის მოსაზრება გაუგებრობის ქსელში გვხვევს.

სამართლის შესახებ გერმანელი სწავლულების საწინააღმდეგო მოსაზრებების უგულვებელყოფის მიუხედავად და საკუთარი მოსაზრებების ყოველგვარი გააზრება-განხილვის გარეშეც, ბენთამის მიმდევრები ბუნებითი უფლებების მოძღვრებას ნაკლები სიმძაფრით ეკიდებოდნენ.

მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში მცხოვრები ტომების ცხოვრება გვაჩვენებს, რომ სანამ ხელისუფლება ჩამოყალიბდებოდა, ურთიერთობები წეს-ჩვეულებებით წესრიგდებოდა. ბეჩუანები „დიდი ხნის წინათ დაწესებული წეს-ჩვეულებებით ხელმძღვანელობდნენ“¹¹ კორანა ჰოტენტოტებს შორის გავრცელებული აზრით, რომლებიც თავიანთ „ბელადებს უფრო ეგუებოდნენ, ვიდრე ემორჩილებოდნენ,¹² „როდესაც უძველესი წეს-ჩვეულებები ირღვევა, ყველა თვითნებობს“¹³ არაუჩანები ხელმძღვანელობენ „საწყისი წეს-ჩვეულებებით და დაუწერელი შეთანხმებებით“¹⁴. ყირგიზებში უხუცესების განსჯა „დიდი ხნის წინათ საყოველთაოდ აღიარებულ წეს-ჩვეულებებს ეფუძნება.¹⁵ ასევეა დიაკების შემთხვევაში, როგორც რაჯაჰ ბრუკი გვიამბობს „წეს-ჩვეულება ძალდატანების გარეშე კანონად იქცა“ და მისი დარღვევა ჯარიმით ისჯება“.¹⁶ პირველყოფილი ადამიანისთვის წეს-ჩვეულებები იმდენად წმინდაა, რომ მისი უზენაესობის მიმართ არანაირი კითხვა არ ებადება, ხოლო როდესაც ხელისუფლება იქმნებოდა, მას წეს-ჩვეულებები ზღუდავდნენ. მადაგასკარზე მეფე მხოლოდ იმ საკითხებს წყვეტს „რომლებზც კანონი, წეს-ჩვეულება ან გამოცდილება“ არ მოქმედებს.¹⁷ რაფლი ადასტურებს, რომ იავაზე „ქვეყნის წეს-ჩვეულებები“ მმართველთა ძალაუფლებას ზღუდავს.¹⁸

სუმარტაზე ხალხი ასევე „არ აძლევს უფლებას ბელადებს შეცვალონ წეს-ჩვეულებები“ ¹⁹, ხოლო მათი შეცვლის მცდელობას ზოგჯერ მეფის ტახტიც კი ეწირებოდა.²⁰ წეს-ჩვეულებები, რომლებიც ხელისუფლების ჩამოყალიბებამდე შეიქმნა და რომლებსაც ხელისუფლება ექვემდებარება, აღიარებენ გარკვეულ პიროვნულ უფლებებს - უფლებებს, რომლებიც ადამიანს ქმედებისა და შემოსავლის მიღების საშუალებას აძლევს. იქაც კი, სადაც საკუთრების უფლება ყველაზე ნაკლებადაა აღიარებული, შრომითი და საბრძოლო იარაღის, პირადი ნივთების მესაკუთრეობა არსებობს. ამასთან, როგორც წესი საკუთრებითი უფლებების აღიარება ბევრად უფრო მეტ ასპექტზე ვრცელდება. ჩრდილო-ამერიკელ ინდიელებს შორის, მაგალითად სნეკების ტომში, რომლებსაც ხელისუფლება არ გააჩნიათ, ცხენებზე კერძო საკუთრება არსებობს. ჩიპევიანების ტომში, სადაც თანამედროვე გაგებით „მუდმივი ხელისუფლება“ არ არსებობს, კერძო ხაფანგში მოხვედრილი ნადირი კერძო საკუთრებად ითვლება.²¹ შეიძლება ასობით მაგალითის მოყვანა, რომელიც ეთებში, კომანჩებში, ესკიმოსებში და ბრაზილიელ ინდიელებში - ქოხებზე, საყოფაცხოვრებო ნივთებსა და სხვა პირადი მოხმარების საგნებზე კერძო საკუთრებას ეხება. მრავალ არაცივილიზბულ ხალხში, დამუშავებულ მიწაზე მოყვანილ ნაყოფზე კერძო საკუთრბა ვრცელდება, თუმცა საკუთრივ მიწაზე ეს უფლება არ ვრცელდება, მათი წინაპრების წეს-ჩვეულებების მიხედვით“.²² თუმცა არ არის საჭირო, რომ მტკიცებულებები მხოლოდ არაცივილიზებული ხალხების ცხოვრებაში ვეძებოთ, ადრეული ცივილიზაციებიც საკმარისად ბევრ დამადასტურებელ ცნობას გვაძლევს. ბენთამსა და მის მიმდევრებს თითქოს გამორჩათ, რომ ჩვენი „საერთო სამართალი“ „არსებული წეს-ჩვეულებების“ განხორციელებაა. მან მხოლოდ ჩარჩოში მოაქცია ის, რაც მანამდე არსებობდა. ამგვარად, ჭეშმარიტება და ვარაუდები სრულიად გნსხვავდება. ჭეშმარიტებაა, რომ საკუთრების უფლება სამართალზე ბევრად ადრე იქნა აღიარებული, ვარაუდის მიხედვით კი, საკუთრების უფლება კანონმა განსაზღვრა“.

ბენთამის მოსაზრების ჭეშმარიტების შემთხვევაში, რაც გულისხმობს, რომ ხელისუფლების საქმის არსი „უფლებების შექმნა და მათი პიროვნებებისათვის მინიჭებაა“, შეიძლება გაკეთდეს დასკვნა, რომ სხვადასხვა ხელისუფლების მიერ მინიჭებულ უფლებებს საერთო არაფერი ექნებათ. მათი გადაწყვეტილებების განმსაზღვრელი საერთო ნიადაგია არსებობის გამო, სხვადასხვა ხელისუფლების გადაწყვეტილებებს შორის მსგავსების ალბათობა ნაკლები იქნებდა. მაგრამ სინამდვილეში მსგავსება დიდია, სადაც კი არ უნდა გაიხეო, ხელისუფლება ერთსა და იმავე სახის ძალადობას კრძალავს, და შესაბამისად, ამგვარი ძალადობის გამო არსებულ უკმაყოფილების გამომხატველ საჩივრებს განიხილავს. იკრძალება მკვლელობა, ქურდობა, ცოლ-ქმრული ღალატი: ამგვარად იგულისხმება რომ მოქალაქეების გარკვეული უფლებების დარღვევა დაუშვებელია. საზოგადოების განვითარებასთან ერთად თანდათან პიროვნების პატარ-პატარა მოთხოვნების დაკმაყოფილება იწყება, რაც ხელშეკრულებების დარღვევის, ცილისწამებისა და ცრუმოწმეობისაგან თავდაცვის საშუალებას იძლევა. ერთი სიტყვით შედარებები აჩვენებენ, რომ კანონმდებლობის სხვადასხვა ნაწილებს შორის განსხვავების მიუხედავად, ისინი არსობრივად ერთმანეთს ემსგავსებიან. რაზე მიგვანიშნებს ეს? მსგავსება შემთხვევითი არ უნდა იყოს. მსგავსება გამოწვეული იმით, რომ უფლებების ეგრეთწოდებული „შექმნა“ სხვა არაფერია თუ არა იმ მოთხოვნების სამართლებრივი აღიარება და უკეთესად განსაზღვრა, რომლებიც ბუნებრივად ჩამოყალიბდნენ ადამიანების პიროვნული მოთხოვნილებებიდან გამომდინარე, მათი იძულებითი თანაცხოვრების მანძილზე.

შედარებითი სოციოლოგია სხვა სახის მაგალითების განხილვით მსგავსი დასკვნების გაკეთების საშუალებას იძლევა. საზოგადოების წინსვლასთან ერთად, სახელმწიფოს საქმე, არამარტო ადამიანის უფლებების დადასტურება, არამედ მოძალადეებისგან მათი დაცვაც ხდება. მუდმივმოქმედი ხელისუფლების შექმნამდე და ხშირ შემთხვევაში მის სათანადო სრულყოფამდეც, თითოეული პიროვნება საკუთარ უფლებებს თავადვე, ან ოჯახის წევრებთან ერთად იცავდა. თანამედროვე ველური ტომების მსგავსად, ცივილიზებული ხალხების წარსულში და ამჟამინდელი ევროპის ნაკლებად განვითარებულ კუთხეებში - მკვლელობებისათვის სასჯელის დაწესება კერძო განმგებლობის საკითხია: „სისხლის აღების წმიდათაწმინდა მოვალეობა“ რომელიმე ახლო ნათესავს ეკისრება.

ამის მსგავსად, განვითარების ადრეულ ეტაპზე ნებისმიერი სახის ძალმომრეობასა და ქონების ხელყოფაზე სამაგიეროს გადახდა, თითოეული პიროვნების ან ოჯახის ამოცანას წარმოადგენდა. მაგრამ საზოგადოების წინსვლასთან ერთად, უმაღლესი მმართველი ძალა სულ უფრო მეტს აკეთებდა, რომ დაეცვა პიროვნებებისა და მათი ქონების უსაფრთხოება, აგრეთვე მათი უფლებები, რომლებიც ხელშეკრულებებიდან გამომდინარეობდნენ. თავდაპირველად ხელისუფლება მხოლოდ სხვა გაერთიანებებისგან თავდაცვის, ან პირიქით, მათზე თავდასხმით იყო დაკავებული, მაგრამ შემდეგში პიროვნებების ერთმანეთისგან დაცვით დაკავდა. იმაში დასარწმუნებლად, რომ ყოველი პიროვნების ცხოვრებისეული მიზნის მიღწევაში დახმარება, სულ უფრო და უფრო ხდება სახელმწიფოს საქმიანობის ქვაკუთხედი, საჭირო არაა, რომ გავიხსენოთ ის დრო, როდესაც ხალხი ჩვეულებისამებრ იარაღს ატარებდა ან ის, რომ თანამედროვე პოლიციის ქმედითუნარიანობის გაუმჯობესებით პიროვნული და ქონებრივი უსაფრთხოება გაიზარდა და ან ის აღვნიშნოთ, რომ სახელმწიფოს საქმიანობის ქვაკუთხედი, საჭირო არაა, რომ გავიხსენოთ ის დრო, როდესაც ხალხი ჩვეულებისამებრ იარაღს ატარებდა ან ის, რომ თანამედროვე პოლიციის ქმედითუნარიანობის გაუმჯობესებით პიროვნული და ქონებრივი უსაფრთხოება გაიზარდა და ან ის აღვნიშნოთ, რომ სახელმწიფოს დახმარება მცირე სესხების გასტუმრებაში გაფართოვდა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, საზოგადოების წინსვლის კვალობაზე, ე.წ. ბუნებითი უფლებების აღიარებასთან ერთად, ხელისუფლებაც მეტად ზრუნავს მათზე: ხელისუფლება სულ უფრო და უფრო დგება ამ არსებითი წინაპირობების სამსახურში, რომლებიც პირად კეთილდღეობას განსაზღვრავენ.

აღნიშნულ ვითარებას ერთობ ახლომდგომი და კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი ცვლილება მოყვა. ადრეულ ეტაპზე, კერძოდ მაშინ, როდესაც სახელმწიფო ჯერ კიდვ უფრო უძლური იყო პიროვნება ძალადობისგან დაეცვა, მრავალი თვალსაზრისით ის თავად იყო მოძალადე. ეს უძველესი საზოგადოებები, რომლებიც ისე განვითარდნენ, რომ თავიანთი არსებობის შესახებ წერილობითი წყაროები დატოვეს, გამონაკლისის გარეშე დამპყრობ საზოგადოებებს წარმოადგენდნენ და სამხედრო რეჟიმის თავისებურებები ახასიათებდათ. ასე მაგალითად: სამხედრო დანაყოფების ქმედითუნარიანობის მიღწევის საჭიროებიდან გამომდინარე, ყოველი ჯარისკაცი, რომელიც სრული მორჩილებით ხასიათდებოდა, სათანადო ბრძანების გარეშე მოკლებული იყო დამოუკიდებელი მოქმდების უნარს. მაშასადამე, მეომარი საზოგდოებისათვის აუცილებელი იყო, რათა პიროვნებები ერთიერთდაქვემდებარებაში ყოფილიყვნენ. კერძო ინტერესები - საზოგადოს ემორჩილებოდა, ხოლო პიროვნებებს მოქმედების თავისუფლება დაკარგული ჰქონდათ. ყოველივე ამის ერთი შედეგი სამხედრო წესრიგის დამკვიდრება იყო, რომელიც ჯარსა და საზოგადოებაზე თანაბრად ვრცელდბოდა და ურთიერთობების პირობებს დაწვრილებით ადგენდა. მმართველის მითითეთები, რომლებიც ღვთივკურთხეულად ითვლებოდა, პიროვნული თავისუფლების შესახებ მოსაზრებებით შეზღუდული არ იყო. ცალკეული ადამიანების საქმიანობა, მათი კვება და კერძების მომზადების ხერხი, წვერის ტარების წესი, ტანსაცმლის ფერი, მარცვლეულის მოყვანის გზები და ა.შ. მკაცრად იყო განსაზღვრული. ყოვლისმომცველი ზედამხედველობის აღნიშნული წესი, რომელსაც უძველესი აღმოსავლური სახელმწიფოები იყენებდნენ, საბერძნეთშიც ფართოდ გამოიყენებოდა და უმაღლეს მწვერვალს სპარტაში, ყველაზე მილიტარიზებულ ქალაქ-სახელმწიფოში მიაღწია. ასევე იყო შუასაუკუნეების ევროპაშიც, სადაც ომები მათი თანმდევი პოლიტიკური გამოვლინებებითა და შეხედულებებით დაუსრულებელ ხასიათს ატარებდა და სახელმწიფოს ძალადობრივი ჩარევის შემაკავებელი ზღუდეები ძნელად თუ მოიძებნებოდა: სოფლის მეურნეობა, წარმოება, ვაჭრობა ყოველმხრივ ზედამხედველობას ექვემდებარებოდა. რელიგიური რწმენა და მსახურება დადგენილი წესებით სრულდებოდა. მმართველები გასცემდნენ ნებართვებს ტყავეულის ტარებაზე, ვერცხლის გამოყენებაზე, წიგნების გამოშვებაზე, მტრედების ყოლაზე და ა.შ. თუმცა სამრეწველო საქმიანობის განვითრებასთან ერთად, დაქვემდებარებაზე აგებული ურთირთობები ხელშეკრულებითმა ურთიერთობებმა შეცვალა. თანდათან შემცირდა ადამიანების საქმიანობაში ჩარევა. კანონმდებლობამ თანდათან შეწყვიტა მიწათმოქმედების პირობების განსაზღვრა, გააუქმა საქონლის სულადობისა და მიწის ფართობის შეფარდების მოთხოვნები, უარი თქვა მრეწველობაში გამოყენებული მასალების განსაზღვრაზე, თვი ანება ფასებისა და ხელფასების დაწესებას, შეწყვიტა ჩაცმა-დახურვისა და გართობის (გარდა აზარტული თამაშობებისა) პირობების დადგენა, უარი თქვა იმპორტ-ექსპორტზე ჯარიმებისა და ბაჟების დაწესებაზე, ისევე როგორც რელიგიური რწმენის, პოლიტიკური შეხედულებებისა და გადაადგილების თავისუფლების შეზღუდვაზე. ამგვარად, პიროვნების თავისუფალი მოქმედების უფლება თანდათან გაძლიერდა და თანდათან სახელმწიფოს მიერ მასზე ზედმხედველობის უფლებაც გადაფარა. სახელმწიფოს მცდელობა პიროვნების პირადი სივრცე მასში სხვების ჩარევისაგან დაეცვა, თანდათან მის საქმეებში სრული ჩაურევლობით შეიცვალა.

ჩვენ ჯერ არც კი აღგვინიშნავს ყველა ის მოვლენა, რომელიც იგივეს ადასტურებს და თვით კნონმდებლობის შესწორება-გაუმჯობესებაში აისახა. ისევე, როგორც მათი განხორციელებების შენიშვნებსა და ჩანართებში.

„ჯერ კიდევ მე-15 საუკუნეში, - ამბობს პროფესორი პოლოკი - არსებობდა მოსამართლე, რომელიც საერთო სამართლის საფუძველზე, ერთერთ საქმესთან დაკავშირებით აცხადებდა, რომ მისი უმაგალითო ხასიათიდან გამომდინარე, იგი „ბუნებრივი სამართლის პრინციპების თანახმად უნდა გადაწყვეტილიყო, რომელიც ყოველი სხვა კანონის საფუძველია“, რის შემდეგაც „ვესტმისტერის სასამართლოს შეეძლო და უნდა ეხელმძღვანელა აღნიშნული წესით“²³ კიდევ ერთხელ უნდა ითქვას, რომ ჩვენი სამართლებრივი წყობა თავდაპირველად საერთო სამართლის ნაკლოვანებების, მისი უსმართლობების გამოსასწორებლად იყო ჩამოყალიბებული და პიროვნების საკუთრებითი უფლებების არსებობას სამართლებრივი დადგენილებებისაგან დამოუკიდებლობას აღიარებდა. ამჟამინდელი შესწორებები, რომლებიც დრო და დრო წინააღმდეგობის მიუხედავად შედის კანონმდებლობაში, გამომდინარეობენ სამართლის შესახებ თანამედროვე შეხედულებებიდან, რომლებიც მიუხედავად იმისა, რომ კანონიდან გამომდინარეობენ, ეწინააღმდეგებიან მას. მაგალითად: ახლახან მიღებული კანონი, რომელიც გათხოვილ ქალს საკუთარი შემოსავლებით შეძენილ ქონებაზე საკუთრების უფლებას ანიჭებს, აშკარად გამომდინარეობს დახარჯული შრომისა და მისგან მიღებულ სარგბელს შორის ბუნებრივი კავშირიდან, რაც უნდა შენარჩუნდეს ნებისმიერ შემთხვევაში. განხილული კანონი არ ქმნის უფლებას, არამედ უფლების აღიარება ქმნის კანონის განახლების საფუძველს.

ამგვარად, ხუთი განსხვავებული ისტორიული მტკიცებულება თავს იყრის სწავლებაში, რომელშიც აღრეულია გავრცელებული განმარტებები უფლებების შესახებ და, შესაბამისად, შეიცავენ ნაწილს, რომელსაც უარი უნდა ეთქვას, როგორც ჭეშმარიტბისაგან შორს მდგომს.

ნება მიბოძეთ, ბუნებითი უფლებების შესახებ კითხვა პოლიტიკური სარბიელიდან მეცნიერულ, ცხოვრებისეულ სარბიელზე გადავიტანოთ. ამით მკითხველი არ უნდა შეწუხდეს, რადგან მსჯელობისათვის მარტივი და ნათელი მაგალითებიც სრულიად საკმარისია. პირველ რიგში განვიხილავთ პიროვნულ, ხოლო შემდეგ საზოგადოებრივი ცხოვრების ზოგადი პირობებს. ჩვენ ვიპოვით, რომ ორივე შემთხვევაში ერთი და იგივე დასკვნამდე მივალთ.

ცხოველთა ცხოვრებაში დაზიანებები ჩვეულებრივი ამბავია, რაც წყლულების მოშუშების საჭიროებას გულისხმობს და ამისთვის კვებაა საჭირო. კვება - საკვების მოპოვებას გულისხმობს, რაც, როგორც წესი, გადაადგილებისა და მიხტომის უნარის გარეშე შეუძლებელია. შესაბამისი მიზნების მისაღწევად, გადაადგილების თავისუფლებაა საჭირო. თუკი ძუძუმწოვარს ჩაკეტილ, მცირე სივრცეში მოათავსებთ, ან კიდურებს გაუთოკავთ, ან კიდევ, მის მიერ მოპოვებულ საკვებს წაართმევთ, მის გარდაუვალ სიკვდილს გამოიწვევთ. გარკვეული ზღვარის გადალახვის შემდეგ, აღნიშნული პირობების შეუსრულებლობა სასიკვდილო შედეგით მთავრდება. ის, რაც ზოგადად ძუძუმწოვრების ცხოვრებას ეხება, რა თქმა უნდა ადამიანზეც ვრცელდება.

თუ გულგატეხილობა შეგვიპყრობს და ჩავთვლით, რომ ცხოვრება ზოგადად ბოროტებაა და მას ბოლო უნდა მოეღოს, მაშინ ცხოვრების უზრუნველსაყოფად საჭირო მოქმედებებისათვის ეთიკური საზღვრები აღარ იარსებებს: ყოველნაირი კითხვა აზრს კარგავს. მაგრამ თუ ცხოვრებას იმედიანი თვალით შევხედავთ ან მელიორისტების მიდგომას გავიზიარებთ, რომლებიც სათანადო ძალისხმევის შემთხვევაში საცხოვრისის გაუმჯობესების შესაძლებლობას ხედავენ, თუ ვიტყვით, რომ ცხოვრება მთლიანობაში უფრო მეტ სიამოვნებას იძლევა, ვიდრე მწუხარებას, ან თუ მივიჩნევთ, რომ მომავალში უფრო მეტი სიამოვნება იქნება ვიდრე წუხილი, მაშინ ცხოვრების შესანარჩუნებლად განხორციელებული ქმედებები გამართლებული იქნება და შესაბამისი მიზნები მათი მიღწევისათვის გამოყენებულ საშუალებებს გაამართლებს. ისინი ვინც თვლიან, რომ ცხოვრება ფასეულია, თავისთავად მიიჩნევენ, რომ ადამიანი შეზღუდული არაფრით უნდა იყოს, რომ ის შეინარჩუნოს. სხვა სიტყვებით, თუკი რამეზე ითქმება, რომ „სწორია“, მაშინ ის უნდა აღსრულდეს და მაშასადამე, გამოდის, რომ მის აღსასრულებლად ყველაფერი „ნებადართულია“. მოძღვრება „ბუნებითი უფლებების“ შესახებ აშკარად გამომდინარეობს იმ ჭეშმარიტების აღიარებიდან, რომ თუ ცხოვრება დასაბუთებას მოითხოვს, მაშინ მისი შენარჩუნებისათვის აუცილებელი ქმედებების დასაბუთებაც უნდა არსებობდეს და მაშასადამე, უნდა დასაბუთდეს ის თავისუფლებები და უფლებებიც, რომლებიც ამ მოქმედებებს შესაძლებელს ხდიან.

ადამიანის გარეშე ეთიკური საფუძვლების განხილვა მოკლებულია აზრს. მოვლენის ეთიკური მხარე ვლინდება მხოლოდ მაშინ, როდესაც გავიხილავთ თუ რისი გაკეთება არის დასაშვები ადამიანისათვის, რომ მან სიცოცხლე შეინარჩუნოს და რისი არა. განსხვავება ურთიერთობებში გამოვლინდება.

ახლობლებსა და თუნდაც უცხოებს შორის ურთიერთობებში შესაძლოა ქმედებები ერთმანეთში გადაიკვეთოს, ამიტომ გარკვეული პირობების არარსებობის შემთხვევაში, რომელიც ერთი-მეორის უფლებამოსილებებს დაადგენდა, გარკვეული ურთიერთმისაღები შეზღუდვების დაწესება აუცილებლი ხდება. მიზნის მიღწევის არაეთიკური ხერხები ეთიკურს უთმობს გზას, როდესაც დგინდება თუ რის კეთებაა შესაძლებელი სხვების უფლებების შეულახავად და რისი არა.

ეს უპირობო დასკვნა, არაცივილური ხალხების ქცევის მაგალითებითაც დასტურდება. ზოგადად, სამოქმედო ასპარეზისა და მასთან დაკავშირებული გრძნობებისა და მოსაზრებების ურთიერთშეზღუდვა ჯგუფებს შორის ურთიერთდამოკიდებულებისაგან გამომდინარეობს. ჩვეულებრივ მათი ჩამოყალიბება დაკავშირებული უნდა ყოფილიყო ტომებს შორის საარსებო სივრცეების საზღვრების დადგენასთან და მათი დარღვევის შემთხვევაში, თავდაცვის აუცილებლობასთან. ტყეში მცხოვრები ვედაჰების ტომში, რომლებსაც პოლიტიკური ორგანიზაცია არ ჰქონდათ, ტყის გარკვეული მონაკვეთები მცირე კლანებს შორის იყო განაწილებული და მათი საზღვრები ხელშეუხებელი იყო“.²⁴ მმართველობის არმქონე ტასმანიის ტომებზე გაგვიგონია, რომ „მათ შორის სანადირო მიწები განაწილებული იყო და დაუპატიჟებელი სტუმრები განდევნილი უნდა ყოფილიყვნენ“.²⁵ მაშასადამე ტომების მიერ ერთმანეთის მიწებზე უნებართვო შეჭრა შეტაკებებს იწვევდა და შესაბამისად, დროთა განმავლობაში, საზღვრების დადგენა და სათანადო უფლებების აღიარება აუცილებელი ხდებოდა. ეს ეხებოდა, როგორც თითოეულ დასახლებულ სივრცეს, ისე იქ მოსახლე ჯგუფს. ერთი ტომის წარმომადგენლის მკვლელობა, რომელიც სამართლიანად თუ უსამართლოდ მიეწერებოდა მეორე ტომის, ან ჯგუფის წარმომადგენელს, „სისხლის აღების წმიდათაწმიდა მოვალეობის“ დაუყონებლივ აღსრულებას მოითხოვდა. შესაბამისად, ამგვარი ურთიერთანგარიშსწორების უსასრულოდ გაგრძელების ალბათობა, შემდგომ ძალადობაზე გარკვულ შეზღუდვებს აწესებდა. მაშასადამე, ადრეულ ცივილიზაციებში, სადაც პოლიტიკურ ერთეულებს, რომელთა ამოცანაც საცხოვრისისა და საკუთრების დამოუკიდებლად დაცვა იყო, წარმოადგენდნენ არა პიროვნებები, არამედ კლანები და ტომები, ასეთი მიზეზები საშუალებების მსგავსად მოქმედებდნენ. ურთიერთშეზღუდვები, რომლებიც მცირე თემებს შორის ურთიერთობებისას ბუნებრივად წარმოიშვებოდნენ ხოლმე, თემების ცალკეული წევრების ურთიერთობებშიც იჩენდნენ თავს. შესაბამისად, ყველაფერი, რაც ახასიათებდა პირველ შემთხვევას, ახასიათებს მეორეს. ჯგუფებში ძლიერის მიერ სუსტის ჩაგვრისადმი მიდრეკილების მიუხედავად, შემზღუდველ გარემოებას წარმოადგენდა იმის შეგნება, რომ ამას სავალალო შედეგები შეიძლება მოყოლოდა. ტერნერი ტანეზის შესახებ ამბობდა, რომ „ღალატი და სხვა დანაშაულობები შიდა სიმართლის შიშით იყო შეზღუდული“.²⁶ ფიცროი მოგვითხრობს, რომ პატაგონელი, რომელიც „არ დააზიანებდა ან არ შეურაცხყოფდა მეზობელს, თავადაც არ ხდებოდა მსგავსი ძალადობის მსხვერპლი“; ანუ პირადი ანგარიშსწორება დაზიანების საზღაური იყო. ჩვენ წაგვიკითხავს, რომ უაუპებს „კანონები თითქმის არ ჰქონდათ, მაგრამ ის, რასაც ისინი მიმართავდნენ მკაცრი შურისძიება იყო, რაც თვალი თვალის წილ და კბილი კბილის წილ წესის დაცვას გულისხმობდა“.²⁸ ეს წესი მკაცრად და მკაფიოდ განსაზღვრავდა, თუ რისი კეთება შეეძლო თემის თითოეულ წევრს უსაფრთხოდ და რისი არა. ამასთან, დაედსტურებინა იმ ქმედებების კანონიერება, რომლებიც გარკვეულ ჩარჩოებს არ სცილდებოდა. მიუხედავად იმისა, რომ მათ მუდმივი „მმართველობა არ ჰქონდათ“, ამბობს სქულკრაფტი ჩიპევეიანელების შესახებ, „ყოველი ადამიანი, როგორც საკუთარი ოჯახის ბატონ-პატრონი, მეტ-ნაკლებად ემორჩილებოდა ქცევის გარკვეულ წესებს, რომლებიც მათი საერთო კეთილდღეობისკენ იყო მიმართული“²⁹ და ერთერთი მთავარი მათგანი კერძო მესაკუთრეობის აღიარება იყო.

ის, თუ როგორ შეიძლება ქმედებების ურთიერთშემზღუდავ „ბუნებით უფლებებში“ ნაგულისხმებ მოსაზრებებამდე და გრძნობებამდე მიგვიყვანოს, უფრო მკაფიოდ ერთი-ორი მშვიდობიანი ტომის ცხოვრების მაგალითზე შეიძლება იქნას დანახული, რომელთაც ან მხოლოდ პირობითი ხელისუფლება გააჩნიათ, ან საერთოდ არ ემორჩილებიან არანაირ მმართველობას. გარდა იმ მაგალითებისა, რომლებიც შედარებით მშვიდობიან და ცივილურ თოდას, სანთლის, ლეფჩას, ბოდოს, ჩაკმას, იაკუნების და არაფუნების ტომებში ერთი-მეორის უფლებების ზედმიწევნით აღიარებას ადასტურებს, საბუთდება, რომ სრულიად ველური ტყის ვედაჰების ტომიც კი, „ერთი ინდივიდის მიერ მეორის უმიზეზოდ დარტყმა, შეურაცხყოფის მიყენება ან მოტყუება“³⁰ წარმოუდგენელი იყო. ამგვარად, მიზეზების განხილვისა და ფაქტების მოპვების შედეგად სრულიად ნათელი ხდება, რომ ყველა დადებითი მოვლენა, რაც ცხოვრების გაგრძელებას უწყობს ხელს, ცხოვრების კანონებიდან გამომდინარეობს. ხოლო ყველა უარყოფითი მოვლენა, რომელიც მას ეთიკურ ხასიათს სძენს საზოგადოებრივი შერწყმის შედეგებიდან გამომდინარეობს.

წარმოდგენა ხელისუფლების მიერ უფლებების შექმნის შესახებ ძალიან შორსაა სიმართლისაგან. პირიქით, მეტ-ნაკლებად ნათლად ჩამოყალიბებული უფლებები ხელისუფლების ჩამოყალიბებისა და მის მიერ ძალადობრივი პოლიტიკის განხორციელების კვალობაზე - მონათმფლობელობის, საზოგადოებრივი ფენებისა და იერარქიის დამკვიდრებასთან ერთად ხდება. უფლებების აღიარება შინაარსს კვლავ იძენს მხოლოდ მაშინ, როდესაც ძალადობა კლებულობს და ხელისუფლების ძალაუფლების დონე მცირდება.

იგივე შედეგს მივიღებთ, თუ ინდივიდის ცხოვრებიდან საზოგადოებრივი ცხოვრების განხილვას დავუბრუნდებით.

მიუხედავად იმისა, რომ პირველყოფილ ადამიანებს ჯგუფურად ცხოვრებას თანადგომის აუცილებლობა კარნახობდა, უფრო მნიშვნელოვანი ის გამოცდილება იყო, რომელიც თანამშრომლობის უპირატესობის აღიარებიდან გამომდინარეობდა. რა პირობებში იყო შესაძლებელი ამგვარი თანამშომლობის აღმოცენება? აშკარაა იმ პირობებით, რომ ყველა მხარე გარკვეულ სარგებელს მიიღებდა. როგორც წინათ მოცემულ მაგალითებში იყო ნაჩვენები ისინი ერთიანდებოდნენ ისეთი მიზნის მისაღწევად, რომლის მიღწევა ცალ-ცალკე შეუძლებელი ან რთული იყო. იმ შეგნებამდე მისვლა იყო საჭირო, რომ ნადში ერთ-ერთი ოჯახის დახმარების შედეგად ყველა მასში მონაწილე თავ-თავიანთ ჯერზე იხეირებდა.

შემდგომში, როდესაც შრომის დანაწილება განხორციელდა და ბარტერული საქონელგაცვლა წარმოიშვა, შეთანხმება გულისხმობდა, რომ ყოველი პიროვნება მის საკუთრებაში არსებული გარკვეული დოვლათის ნამატის სანაცვლოდ, მისთვის საჭირო რამის შესაბამის დოვლათს მიიღებდა. ხოლო თუ ერთი პიროვნება მეორეს რაიმე ნივთს გადასცემდა, მაგრამ სამაგიეროდ არაფერს მიიღებდა, მომავალ გაცვლებში მონაწილეობისგან თავს შეიკავებდა. ეს იქნებოდა იმ ნაკლებად სახარბიელო მდგომარეობაში დაბრუნება, როდესაც ყველა თავისთვის აწარმოებდა საჭირო დოვლათს. აქედან გამომდინარე, თანამშრომლობის შესაძლებლობა დამოკიდებულია დაწერილი და დაუწერელი შეთანხმებების შესრულებაზე.

ყოველივე ეს სამრეწველო ურთიერთობების ჩამოყალიბებისაკენ გადადგმული პირველი ნაბიჯი იყო, რამაც საზოგადოებრივი ცხოვრების შემდგომი განვითარება უზრუნველყო. თუმცა სამხედრო იძულებაზე დამყარებული ურთიერთობები, მუდმივი ომებით ჩამოყალიბებულ იერარქიულ წყობასთან ერთად, დიდად აფერმკრთალებდა ხელშეკრულებით ურთიერთობებს, რომლებიც მხოლოდ ნაწილობრივ იყო ძალაში.

ხელშეკრულებების შესრულება კვლავ სავალდებულო იყო თავისუფალი ადამიანებისათვის, ისევე როგორც იმ მცირე ჯგუფების ხელმძღვანელებისათვის, რომლებმაც ადრეული საზოგადოებები ჩამოაყალიბეს. აგრეთვე, გარკვეულ წილად, თავად იმ მცირე ჯგუფების წევრებს შორის, რადგან მათი, როგორც ჯგუფების გადარჩენა, საკუთარი წევრების უფლებების აღიარებას გულისხმობდა და ეს მონებზეც ვრცელდებოდა, რომლებსაც შესრულებული სამუშაოს სანაცვლოდ საკმარისი ტანსაცმელი, საკვები და უსაფთხოება მიეღოთ. ხოლო როდესაც ომები წყდებოდა და ვაჭრობა ვითარდებოდა, ნებაყოფილობითი თანამშრომლობა უფრო მეტად ცვლიდა იძულებით თანამშრომლობას. ამასთან, შეთანხმებებზე დამყარებული გაცვლითი ურთიერთობების მეშვეობით, რაც ომიანობის გამო შეფერხებული იყო, საზოგადოებრივი ცხოვრება თანდათანობით კვლავ წელში გაიმართა. ამან, თავის მხრივ შესაძლებელი გახადა სამრეწველო ურთიერთობების გაფართოება, რამაც მსხვილი ერები ჩამოაყალიბა.

ხელშეკრულებების შესრულების შესაბამისად, ეკონომიკური ზრდა და საზოგადოებრივი ცხოვრების მნიშვნელოვანი გამოცოცხლება შეიმჩნეოდა. ხელშეკვრულების პირობების შეუსრულებლობა არა მხოლოდ თითო-ოროლა შეთანხმებულ მხარეს ვნებდა, არამედ იმჟამად მაღალგანვითარებული საზოგადოების მთლიან კლასებსა და ფენებს, მწარმოებლებსა და გამყიდველებს, რომლებიც შრომის დანაწილებამ წარმოშვა. საბოლოოდ, ამგვარი დარღვევები ზიანს მთელ საზოგადოებასა და ყველა ცალკეულ პიროვნებას აყენებდა. იკითხეთ რა პირობით ხდება ბირმინგემში სამრეწველო დაზგების წარმოება ან სტაფორდშირის ნაწილში მეთუნეობის, ხოლო ლანკაშირში ბამბის წარმოების განვითარება? იკითხეთ რა პირობით მოყავს ხორბალი და მისდევს მესაქონლეობას სოფლის მოსახლეობა? ეს ჯგუფები მხოლოდ მაშინ შეძლებენ არსებობას, როდესაც თითოეულ მათგანს საკუთარი ნაწარმის სხვების ნაწარმზე გაცვლა შეიძლება. თანდათან ბარტერული გაცვლები, ფულის მეშვეობით არაპირდაპირმა გაცვლებმა შეცვალა. ხოლო თუ ვიკითხავთ, როგორ ხდება ფულის ოდენობის გამოანგარიშება, რომელიც თითოეულმა მწარმოებელმა საკუთარი ნაწარმის სანაცვლოდ უნდა მიიღოს, პასუხი იქნება: შეთანხმების პირობების თანახმად. თუ ლიდსი საკუთარი ბამბეულის ნაწარმის სანაცვლოდ, სოფლის მეურნეობის მწარმოებელი მხარეებიდან სათანადო რაოდენობის საკვებს ვერ მიიღებს, ის დაიმშევა და ბამბეულს ვეღარ აწარმოებს. თუ სამხრეთ უელსი აწარმოებს ფოლადს და შეთანხმებით გათვალისწინებულ ტანსაცმლის ქსოვილს ვერ მიიღებს, მისი მრეწველობა უნდა გაჩერდეს. ზუსტად ასე ყველგან და ყოველთვის მხარეების ურთიერთდამოკიდებულება, რომელსაც საზოგადოებრივ და პირად ურთიერთობებში ვხედავთ, შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც ყველა მონაწილე შეთანხმებით განსაზღვრულ სამუშაოს ასრულებს და სამაგიეროდ, სხვებისგან შეთანხმებისამებრ იღებს იმ რაოდენობის ნაწარმს, რომელიც დანახარჯების ანაზღაურებისა და ზრდა განვითარებისთვისაა საჭირო. გაცვლის პირობები კი მოლაპარაკებებით განისაზღვრება. უფრო მეტიც, შეთანხმების შესრულბა განაპირობებს, რომ ბაზარზე განსხვავებული მოთხოვნილებები შესაბამისი ნაწარმით კმაყოფილდება. ვთქვათ, დანები და ხორბალი დიდი რაოდენობით იწარმოება, ხოლო ლანცეტები და მდოგვის თესლი - მცირე მოცულობით. წონასწორობა იმით მყარდება, რომ ერთგვაროვანი ნაწარმის გარკვეუ ოდენობაზე მეტი დამზადება აზრს დაკარგავს, რადგან მასში არავინ გადაიხდის იმავე თანხას. სწორედ ეს ზღუდავს ამაო შრომით დანახარჯებს იმ დოვლათის დამზადებაზე, რომლის მოხმარებაც საზოგადოებას არ სურს.

საბოლოოდ, უნდა აღვნიშნოთ კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი რამ: პირობა, რომლის დაკმაყოფილებაზე ცალკეული წარმოებების მუშების კეთილდღეობაა დამოკიდებული, იმაში მდგომარეობს, რომ ხელშეკრულბების დადება ნებაყოფილობითი უნდა იყოს, ხოლო მათი შესრულბა კი - სავალდებულო. მით უმეტეს, რომ საზოგადოების მხრიდან შრომის სულ უფრო მეტი დანაწილების მოთხოვნა არსებობს. თუ, ნედლეულის ნაკლებობის გამო, ლანკაშირი ვერ შეძლებდა ბამბეულის ნაწარმის ჩვეული ოდენობით მიწოდებას, ხოლო იორკშირი ხელშეკრულების პირობებით იძულებული იქნებოდა, რომ არ გაეზარდა საკუთარი მაუდის საფასური, რაც მათზე გაზრდილი მოთხოვნით იქნებოდა გამართლებული, ამ შემთხვევაში მაუდის წარმოებაში კაპიტალდაბანდებების ზრდა ხელსაყრელი აღარ იქნებიოდა, მანქანა-დანადგარებისა და მუშა-ხელის ოდენობა აღარ გაიზრდებოდა და, შესაბამისად, წარმოების ზრდაც შეწყდებოდა: ყოველივე ამის შედეგი იქნებოდა ის, რომ აღნიშნული დოვლათის ნაკლებობის გამო მთელი თემი დაზარალდებოდა. თუ რა ზარალი შეიძლება მიადგეს ქვყანას მისი ქვეშევრდომების მხრიდან ხელშეკრულებების შეუსრულებლობით, რკინიგზასთან დაკავშირებულ საკითხში საფრანგეთისა და ინგლისის შედარებისას ჩანს. აქ, ინგლისში, პირველადი დაბრკოლებები საკანონმდებლო სფეროში გაბატონებული კლასების მხრიდან წარმოიშვა, თუმცა მათ ხელი ვერ შეუშალეს კაპიტალისტებს, რომ ინვესტიციები განეხორციელებინათ, ინჟინრებს რომ ორგანიზაციული ნიჭი გამოევლინათ და დაქირავებულებს რომ სამუშაოები შეესრულებინათ. ინვესტიციების მაღალმა ამონაგებმა, დაქირავებულების დიდმა მოგებამ და ინჟინრების ღირსეულმა ხელფასებმა განაპირობა, რომ ფული, ძალ-ღონე და უნარ-ჩვევები რკინიგზის მშენებლობისკენ წარიმართა, რამაც სწრაფად განავითარა სარკინიგზო ქსელი და მნიშვნლოვნად გაზარდა ჩვენი ეროვნული კეთილდღეობა. მაგრამ, როდესაც ბატონმა მ. ტიერმა, საფრანგეთის საზოგადოებრივი სამუშაოების მინისტრმა, რომელიც ბატონ ვინიოლთან ერთად ინგლისში რკინიგზის მოსანახულებლად ბრძანდბოდა, წასვლის წინ განაცხადა, რომ მისი აზრით „რკინიგზა საფრანგეთისთვის სასარგებლო არ იქნებოდა“.³¹ შედეგად, ხელშეკრულებების დადების თავისუფლბის შეზღუდვის თანმდევი პოლიტიკის გატარების გამო, „რვიდან-ათი წლით“ გადაიდო კეთილდღეობის იმ დონის მიღწევა, რომელიც საფრანგეთის განვითარების შემდეგ მიიღო.

რას ნიშნავს ყოველივე ეს? ეს ნიშნავს, რომ ჯანსაღი საქმიანობისა და საწარმოო დარგების, პროფესიების და დასაქმების საბაზრო მოთხოვნასთან შესაბამისობაში მოსაყვანად. რაც საზოგადოების სიცოცხლისუნარიანობის შენარჩუნებისა და ხელშეწყობისათვის არის აუცილებელი, პირველ რიგში საჭიროა, რაც შეიძლება ნაკლებად შეიზღუდოს პიროვნებებს შორის ხელშეკრულებების დადების თავისუფლება, ხოლო შემდეგ, უზრუნველყოფილი უნდა იყოს არსებული ხელშეკრულებების შესრულება. როგორც დავინახეთ, თითოეული პიროვნების საქმიანობა ბუნებრივად ექვემდებარება ზედამხედველობას, როდესაც სხვებთან თანამშრომლობას იწყებს და ამას ურთიერთშეზღუდვის ხასიათი აქვს. ამასთან, შეზღუდვები არ ვრცელდება ნებაყოფილობით დადებულ ხელშეკრულებებზე: ამ შემთხვევაში ეს ნებაყოფილობით სქმიანობაში ჩარევა იქნებოდა, რისი უფლებაც თითოეულ პიროვნებას გააჩნია, თუკი ამით სხვების შესაბამისი უფლებები სრულადაა აღიარებული და დაცული. შემდეგ, ჩვენ ვნახეთ, რომ ადამიანების უფლებების შეზღუდვა შეთანხმებების შეუსრულებლობას გულისხმობს. რადგან შეთანხმების დარღვევა არაპირდაპირი ძალადობაა. თუ დახლის ერთ მხარეს მდგომი მომხმარებელი დახლის მეორე მხარეს მდგომ გამყიდველს შილინგის ღირებულბის საქონელს სთხოვს, იღებს საქონელს და ნავარაუდევი ხელშეკრულების დარღვევით, ფულის გადაუხდელად მიდის, მისი საქციელი არაფრით განსხვავდება ქურდობისაგან. ყოველ ამგვარ შემთხვევაში პიროვნება ზარალდება, რადგან ყოველგვარი ანაზღაურების გარეშე კარგავს იმას, რასაც ფლობდა და ხვდება მდგომარეობაში, როდესაც შრომა იმ სარგებლის მიღების გარეშე დაიხარჯა, რომელიც ცხოვრების შენარჩუნების აუცილებელი პირობაა.

ამრიგად, ყოელივე ამის შედეგი არის ის, რომ პიროვნებების უფლებების აღიარება და უზრუნველყოფა, ამავდროულად, ჯანსაღი საზოგადოებრივი პირობების აღიარებასა და უზრუნვლყოფას ნიშნავს. ორივე შემთხვევაში სწორედ ესაა არსებითი პირობა.

მანამ, სანამ ყურადღებას გამოყენებითი მნიშვნელობის მქონე საკითხებზე გავამახვილებდეთ, უნდა დავაკვირდეთ, თუ როგორ იყრიან თავს ცალკეული დასკვნები ერთ ზოგად დასკვნაში, რომელიც თავდაპირველად ჩრდილში იყო მოქცეული. შევხედოთ მათ შებრუნებული თანმიმდევრობით.

ჩვენ ახლახან დავასკვენით, რომ პიროვნების ცხოვრების აუცილებლი წინაპირობა ამავდროულად საზოგადოებრივი ცხოვრების წინაპირობას წარმოადგენს. საზოგადოების ცხოვრება, რომელი კუთხიდანაც არ უნდა განვიხილოთ, დამოკიდებულია პიროვნების უფლებების დაცვაზე. თუ საზოგადოების ცხოვრება მისი წევრების ცხოვრების ჯამია, შესაბამისი დასკვნის გამოტანა რთული არ იქნება. თუ მას შევხედავთ, როგორც პიროვნებების მრავალფეროვან საქმიანობას, რომელიც ხორციელდება ურთიერთდამოკიდებულებების საფუძველზე, მაინც მათი ჯამი იზრდება ან მცირდება, თუ შესაბამისი პიროვნული უფლებები უზრუნველყოფილია ან, პირიქით, დაუცველია.

ადამიანის ეთიკურ-პოლიტიკური მოსაზრებებისა და გრძნობების შესწავლას მსგავს დასკვნამდე მივყავართ. განსხვავებულმა პირველყოფილმა ხალხებმა გვიჩვენეს, რომ სანამ ხელისუფლება ჩამოყალიბდებოდა, ძველი წეს-ჩვეულებები კერძო ულებებს აღიარებდნენ და მათი შენარჩუნების აუცილებლობას ასაბუთებდნენ. კანონები სხვადასხვა ხალხის მიერ დამოუკიდებლად იქნა შემოღებული, რისი საფუძველიც პიროვნებების, მათი საკუთრებისა და თავისუფლების ხელყოფაზე გარკვეული შეზღუდვების დაწესება იყო, რაც გამომდინარეობდა პიროვნების უფლებების არა ხელოვნურად შექმნილი, არამედ სრულიად ბუნებრივი წყაროდან. საზოგადოებრივ განვითარებასთან ერთად, წეს-ჩვეულებებით დადგენილი უფლებები უფრო მკაფიოდ და სრულყოფილად ჩამოყალიბდა კანონებში. ამავდროულად, მათ განხრციელებაზე პასუხისმგებლობას ხელისუფლება თავის თავზე სულ უფრო მეტად იღებდა. იმ დროს, როდესაც ხელისუფლება აუმჯობესებდა უფლებების დავის ხერხებს, ის ძალადობას იშვიათად იყენებდა და პიროვნების ცხოვრებაში სულ უფრო და უფრო ნაკლებად ერეოდა. დასასრულს, უნდა აღინიშნოს, რომ ძველად კანონები განახლებას განიცდიდნენ, რათა თანასწორობის შესახებ მიმდინარე წარმოდგენებთან შესაბამისობაში მოსულიყვნენ. უნდა აღინიშნოს, რომ კანონმდებლები იმჟამადაც თანასწორობის შესახებ იმ მოსაზრებებით ხელმძღვანელობენ, რომლებიც არა კანონმდებლობიდან, არამედ იმ წარმოდგენებიდან გამომდინარეობენ, რომელსაც კანონი უნდა მოერგოს.

მაშასადამე, ჩვენ ვიღებთ ეთიკურ-პოლიტიკურ მოძღვრებას ,,რომლის სამართლიანობა დასტურდება, როგორც კვლევით, ისე ისტორიით. რა შეიძლება გვქონდეს ამის წინააღმდეგ? არის თუ არა ეს მხოლოდ თვალისმომჭრელი თეორია, რომლის დასაბუთება შეუძლებელია? ერთი მხრით, როდესაც აღმოვაჩენთ, რომ როგორც პიროვნების, ისე საზოგადოების ცხოვრების ძალისხმევასა და სარგებელს შორის ბუნებრივი კავშირი, რომელიც ხელისუფლების შექმნამდე იყო აღიარებული, განუწყვეტლივ განიცდიდა განახლებასა და თვითგანახლებას, აგრეთვე კანონებსა და ეთიკურ მოთხოვნებში იკავებდა ადგილს. მეორე მხრით, ისინი, ვინც ბუნებით უფლებებს უარყოფდნენ, ძალაუნებურად აღიარებდნენ, რომ უფლებები კანონების მეშვეობით ხელოვნურად არიან შექმნილნი, რაც არამარტო არ დასტურდება წარსულის მაგალითებით, არამედ თავისავად წარმოადგენენ დამანგრეველი ძალის მოსაზრებებს: მისი დასაბუთების მცდელობა იმდენად წარმოუდგენელია, რომ აბსურდამდეც კი მიდის.

ეს არ არის სრული სურათი. ზოგადი ხაიათის მქონე გავრცელებული მიდგომის მეცნიერულ ნიადაგზე დაფუძნება, უმრავლესობისა და უმცირესობის სურვილებს შორის ურთიერთდამოკიდებულების შესახებ საღი აზრის ჩამოყალიბებისკენ გვიბიძგებს. ირკვევა, რომ თანამშრომლობის ის სახეები, რომლებშიც მონაწილეები ნებაყოფილობით ერთიანდებიან და რომელთა განხორციელებასთან დაკავშირებულ საკითხებს უმრავლესობის ნება სამართლიანად წყვეტს, პიროვნული და საზოგადოებრივი ცხოვრების პირობების უზრუნველსაყოფადაა მოწოდებული. საზოგაოების დაცვა ყველა გარეშე დამპყრობისაგან, საბოლოო ჯამში ცალკეული პიროვნების საკუთრებისა და თავისუფლებების უზრუნველყოფას ნიშნავს, რაც მისი მიზნებისა და სურვილების უკეთესად დაკმაყოფილებას ემსახურება.

აშკარად იგივე მიზანი, ანუ უწესრიგობისგან თავის არიდება უდევს საფუძვლად ყოველი ადამიანის დაცვას შინაური მტრისაგან, მკვლელებისაგან, რომლებიც საკუთარ მეზობლებსაც არ ზოგავენ. აქედან გამომდინარე, რომ როგორც პირადი, ისე საზოგადოერივი ცხოვრების უზრუნველსაყოფად უმრავლესობისადმი უმცირესობის დაქვემდებარება სამართლიან ხასიათს ატარებს, რაც თავისუფლებისა და საკუთრების უფლებების ხელყოფისგან უკეთეს დაცვას გულისხმობს. ამავე დროს, შეიძლება ითქვას, რომ უმცირეობის უმრავლესობისადმი ამგვარი დაქვემდებარება სამართლიანობას კარგავს, როდესაც საქმე ეხება არა პიროვნებისა და მისი უფლებების დაცვას, არამედ მის მიმართ იძულებას, რადგან ამ დროს სასიცოცხლო მნიშვნელობის პირობა ირღვევა, რომლის ხელყოფაც დაუშვებელია.

ამგვარად, ისევ მივედით იმ მოსაზრებამდე, რომ პარლამენტის წევრებისა და უმრავლესობისათვის ღვთისგან ბოძებული უფლებების მიკუთვნება, უბრალოდ ცრურწმენაა. მაშინ, როდესაც ადამიანმა სახელმწიფო ძალაუფლების წყაროს შესახებ ძველი მოძღვრება უარყო, შეინარჩუნა რწმენა სახელმწიფოს უსაზღვრო ძალაუფლებისადმი, რომელიც ძველ მოძღვრებას ახასიათებდა, მაგრამ ახალს არასწორად მიეწერა. ქვეშევრდომებზე შეუზღუდავი უფლება, რომელიც მმართველ პირს - „ღვთის მოადგილეს“ მიეწერებოდა. ამჟამად მმართველ ორგანოს, „ღვთაებრივი ძალის მოადგილეს“ მიეწერება, რისი სამართლიანობის დასაბუთებასაც არავინ ცდილობს.

მოწინააღმდეგეებმა შესაძლოა ჩათვალონ, რომ ხელისუფლების წარმოშობასა და მისი ძალაუფლების შეზღუდვებზე მსჯელობა უბრალო კირკიტია. მათ შეიძლება განაცხადონ, რომ „ხელისუფლება უფლებამოსილია ყველა მის ხელთ არსებული ან სავარაუდოდ ხელმისწვდომი სშუალება გამოიყენოს, რომ ხალხი ბედნიერი გახადოს. მისი მიზანი უნდა იყოს სარგებლიანობა და სასურველი შედეგის მისაღწევად ნებისმიერ საშუალებას უნდა მიმართოს. ხალხის კეთილდღეობა არის უზენაესი და კანონმდებლები არ უნდა იყვნენ შეზღუდულები კითხვებით, თუ რა წყაროდან მომდინარეობს და რა მასშტაბისაა მათი ძალაუფლება“. არსებობს თუ არა აქ რაიმე გამოსავალი? ან იქნებ საკითხი დახურულად უნდა გამოვაცხადოთ?

ძირითადი კითხვა, რომელიც პასუხს ითხოვს არის ის, თუ რამდენად ახლოსაა ჭეშმარიტებასთან უტილიტარისტების მოძღვრება მისი გავრცელებული სახით. უნდა ითქვას, რომ გავრცელებული სახით აღნიშნული მოძღრება ჭეშმარიტებას არ შეესაბამება. უტილიტარისტები მორალისტების მოსაზრებების მსგავსად და პოლიტიკოსების კანონების შესაბამისად, რომლებიც მათ ცნობიერად თუ გაუცნობიერებლად ბაძავენ, ის გულისხმობს, რომ სარგებლიანობა შუალედური მონაცემებისა და სავარაუდო შედეგების მარტივი შეფასების შედეგად უნდა განისაზღვროს. უტილიტარიზმის მართებული ინტერპრეტაციის თანახმად, ადამიანმა და საზოგადოებამ გამოცდილების გააზრების შედეგად მიღებული ზოგადი დასკვნებით უნდა იხელმძღვანელოს. „კარგი ან ცუდი შედეგები არ შეიძლება სრულიად შემთხვევითი იყოს, ისინი განპირობებულია საგნების ბუნებითა და შინაარსით“; ხოლო ზნეობის შემსწავლელი მეცნიერების საქმეა გამოიკვლიოს, ცხოვრების რა კანონები და რა პირობები განაპირობებენ ბედნიერებას და რა - უბედურებას.“³² თანამედროვე უტილიტარული აზროვნება, თანამედროვე პოლიტიკის მსგავსად, ბუნებრივ მიზეზ-შედეგობრივ კავშირებთან შეთავსებულ ცნობიერებას ავლენს. ჩვეულებრივი მიდგომა გულისხმობს, რომ აშკარა დაბრკოლების არარსებობის შემთხვევაში საკითხები შეიძლება ნებისმიერი გზით გადაწყდეს. ამასთან უპასუხოდ რჩება კითხვა, რამდენად ეთანხმება ან ეწინააღმდეგება ამ მოვლენათა ბუნებრივ განვითარებას.

წინამდებარე განხილვამ გვიჩვენა, რომ სარგებლიანობა და, შესაბამისად, ხელისუფლების ქმედებების მართებულობა მონაცემების ზედაპირული მიმოხილვითა და მათგან პირველადი შთაბეჭდილების მიხედვით კი არ უნდა დადგინდეს, არამედ მოვლენების საფუძვლიანი გამოკვლევით. საწყისი მონაცემები, რომლებიც სარგებლიანობის შესახებ ყოველი მსჯელობის დროს უნდა იქნას გამოყენებული, არის ის ჭეშმარიტება, რომ ცხოვრება შედგება და ამავდროულად უზუნველყოფილია გარკვეული ქმედებებით. ამგვარი ქმედებები კი საზოგადოებაში აუცილებლად ურთიერთშეზღუდული უნდა იყოს, დაწესებულ საზღვრებში უნდა მოექცეს და თითოეულის მიერ დაცული უნდა იქნეს: აღნიშნული საზღვრების დაცვა, საბოლოო ჯამში, საზოგადოებრივი ცხოვრების ზედამხედველი დაწესებულების მოვალეობა ხდება. თუ თითოეული პიროვნება, რომელიც ისარგებლებს გარკვეული თავისუფლებით, რომელიც სხვების თავისუფლებით იქნება შემოსაზღვრული, თანამოქალაქეებისაგან საკუთარი მომსახურების საზღაურად იღებს იმდენივეს, რამდენსაც, მსგავსი მომსახურების გაწევისთვის, სხვას უხდიან; თუ შეთანხმებები საყოველთაოდ სრულდება და ყოველ მხარეს მიეწოდება ის საქონელი ან მომსახურება, რომელიც ხელშეკრულებით იყო გათვალისწინებული, ხოლო ყოველი პიროვნება თავს დაცულად გრძნობს, რადგან შეუძლია საკუთარი შრომის ნაყოფით დაიკმაყოფილოს ცხოვრებისეული მოთხონილებები, მაშინ პირადი და საზოგადოებრივი ცხოვრების სასიცოცხლო პრინციპები დაკმაყოფილებულია. უფრო მეტიც, შენარჩუნებულია საყოფაცხოვრებო წინსვლის ძირითადი პრინციპი, რადგანაც ასეთ პირობებში წინ წავლენ და გამრავლდებიან უფრო მეტი დამსახურების მქონე პიროვნებები. ამგვარად, არა ემპირიულად ნავარაუდევი, არამედ გონებით შეფასებული სარგებელი უზრუნველყოფს პიროვნებების უფლებებს და, შესაბამისად, უარყოფს ყოველივე იმას, რაც მას ეწინააღმდეგება.

ამჟამად, ჩვენ მივედით საბოლოო დაბრკოლებამდე, რომელიც კანონმდებლობის მხრიდან პიროვნების ცხოვრებაში ჩარევის გზაზე არსებობს.

ყოველი წინადადება პიროვნების ცხოვრებაში ჩარევის შესახებ, რომელიც არ არის განპირობებული ურთიერთშეზღუდვების დაცვის აუცილებლობით, სხვა არაფერია თუ არა მცდელობა, რომ ცხოვრების პირობების გაუმჯობესება მისი საფუძვლების მოშლით მოხდეს. როდესაც ზოგიერთს ეკრძალება ლუდის შეძენა, იმიტომ, რომ სხვები არ დათვრნენ, კანონმდბლები თვლიან, რომ შედეგად უფრო მეტ სიკეთეს მიიღებენ ვიდრე ბოროტებას, როდესაც ჩვევასა და შედეგებს შორის ბუნებრივ ურთიერთობებში ჩაერევიან. ხელისუფლება, რომელიც მრავალი ადამიანის შემოსავლის ნაწილს იღებს, რათა ხალხი, რომელმაც მეტროპოლიაში წარმატებას ვერ მიაღწია, კოლონიებში გადაასახლოს, ან მუშების საცხოვრებლად უკეთესი შენობები ააშენოს, ან ბიბლიოთეკები და საჯარო მუზეუმები გააუმჯობესოს და ა.შ., სამარადჟამოდ დასაბუთებულად თვლის, რომ საზოგადო ბედნიერების ზრდა თავად ამ ბედნიერების პირობების უგულებელყოფის შედეგად მიიღწვა. პირობების, რომელიც გულისხმობს, რომ ყველამ უნდა იგემოს ბედნიერება, რომელსაც ძალადობის გამოყენების გარეშე გაწეული შრომით დაიმსახურებს. სხვა შემთხვევებში, ჩვენ სხვებს ნებას არ ვაძლევთ, რომ ასე იოლად შეგვაყარონ ნაცარი თვალებში. როდესაც ვაღიარებთ, რომ საკუთრება ხელშეუხებელი უნდა იყოს ცალკეული დამნაშავეების მხრიდან, ჩვენ არ ვკითხულობთ მშიერი კაცი, რომელიც მცხობელისგან პურს იპარავს, იმაზე უფრო მეტ თუ ნაკლებ სარგებელს იღებს, ვიდრე ის ზარალია, რომელიც მცხობელს ადგება, როდესაც პურს იპარავენ: ჩვენ განვიხილავთ არა უშუალო შედეგებს, არამედ ზოგად ზიანს, რომელიც საკუთრების ხელშეუხებლობის წესის დარღვევას შეიძლება მოჰყვეს, მაგრამ როდესაც სახელმწიფო კერძო პირებისაგან იღებს თანხებს ან მათ უფლებებს ზღუდავს, ჩვენ მხოლოდ უშუალო და პირდაპირ შედეგებს განვიხილავთ და უგულებელვყოფთ სახლმწიფოს მხრიდან ადამიანის უფლებებში მუდმივი ჩარევის გრძელვადიან და არაპირდაპირ შედეგებს. ჩვენ არ ვიღებთ მხედველობაში, რომ ასეთი დარღვევების მრავალჯერადი განმეორებით და მათი შედეგების ერთიმეორეზე დამატებით, ცხოვრების პირობები შეიძლება ძლიერ გაუარესდეს.

მდგომარეობა კიდევ უფრო უარესდება, როდესაც პოლიტიკა ადამიანის უფლებებში კიდევ უფრო მეტი ჩარევისკენ იხრება. ყველა ვინც საფრანგეთის რევოლუციის წინა მდგომარეობას დე ტოკვილისა და მადამ ტენის ნაშრომებით სწავლობს, ადვილად დაინახავს იმ უდიდეს საფრთხეს, რომელიც ადამიანების საქმიანობის ძირისძირობამდ მართვის მცდელობაში გამოიხატებოდა და სათანადო საზედამხედველო უწყების შესანახად მათი ნაშრომის იმდენად დიდ წილს მოიხმარდა, რომ ცხოვრება მალე აუტანელი გახდა. იმ დროის ემპირიული უტილიტარიზმი, როგორც დღევანდლი ემპირიული უტილიტარიზმი რაციონალური უტილიტარიზმისაგან იმით განსხვავდებოდა, რომ ყოველ მომდევნო შემთხვევაში სახელმწიფოს მიერ ადამიანების რომელიმე ფენის სქმეებში ჩარევის შედეგებს იკვლევდა და ამგვარი ჩარევების ჯამურ გავლენას ზოგადად ადამიანების ცხოვრებაზე ყურად არ იღებდა. ხოლო თუ ჩვენ ვიკითხავთ, რითი იყო გამოწვეული ეს შეცდომა მაშინ და რატომ მეორდება ამჟამად, აღმოვაჩენთ, რომ ეს იმ პოლიტიკური ცრურწმენის შედეგი იყო, რომლის მიხედვით ხელისუფლების ძალაუფლებაა ექვემდებარება შეზღუდვებს.

როდესაც ის „ღვთაებრიობა“ რომელიც „მეფეს იფარავდა“ და მისი მემკვიდრეობის ნიშნად მომაჯადოებელი შარავანდედის სახით ედგა გვირგვინად, თითქმის წარსულს ჩაბარდა და ნათლად გამოჩნდა ის, რომ ხალხის მიერ მართულ სახელმწიფოში, ხელისუფლება მხოლოდ მმართველთა კომიტეტია, ასევე გამოჩნდა, რომ მმართველთა კომიტეტს თვითმყოფადი ძალაუფლება არ გააჩნია. დასკვნა, რომლამდეც აუცილებლად მივდივართ იმაში მდგომარეობს, რომ ხელისუფლებას ენიჭება იმათგან, ვინც მას ნიშნავს და უფლებამოსილებების ფარგლებს უდგენს. აქედან კიდევ ერთი დასკვნა გამომდინარეობს. კერძოდ ის, რომ კანონებს, რომლებსაც ხელისუფლება იღებს, თავისთავად რამე განსაკუთრებული ზეციური ძალმოსილება არ გააჩნიათ, ხოლო ის, რაც გააჩნიათ - ეთიკიდან გამომინარეობს, რაც საყოფაცხოვრებო პირობებით ჩამოყალიბებული ადამიანური ცხოვრების კანონებს ეფუძნება. ამრიგად, შედარება შემდეგ სახეს იღებს: კანონები, რომლებც არ ეყრდნობიან ეთიკურ საფუძველს ძალმოსილებას მოკლეული არიან და შესაბმისად, შესაძლებელია მათი ეჭვქვეშ დაყენება.

წარსულში ლიბერალიზმის დანიშნულება მეფეების ხელისუფლების შეზღუდვა იყო. მომავალში ჭეშმარიტი ლიბერალიზმის დანიშნულება პარლამენტების ძალაუფლების შეზღუდვა იქნება.

თარგმნა გოგი გეგუჩაძემ

__________________

1.ჰობსი, რჩეული ნაწერები, III ტომი, გვ. 112-3.

2. იქვე, გვ. 159.

3. იქვე, გვ. 130-1.

4. სამართალმცოდნეობის დაზუსტებული საგანი (მეორე გამოცემა), გვ. 241.

5. ორკვირიანი მიმოხილვა, 1880 წელი, XXVII გამოცემა, გვ. 322.

6. ბენთამის შრომები, I გვ. 301.

7. პრესლკოტი, „პერუს დაპყრობა“, I წიგნი, I თავი.

8. ჰარისი, „ეთიოპიის მაღლობები“ II ტომი, გვ. 226.

9. ბარტონი, „დაჰომების მეფე გალელეს მისია“, ტომი I, გვ. 226.

10. ბენთამის შრომები, IX ტომი, გვ. 97.

11. ვ. ჯ. ბურჩელი, „მოგზაურობა სამხრეთ აფრიკის შუაგულში“, I ტომი, გვ. 544.

12. აბროსეტი და დაუმა , „სასწავლო მოგზაურობა“, გვ. 27.

13. გ. ა. თომპსონი, „მოგზაურობა და თავგადასავლები სამხრეთ აფრიკაში“, II ტომი, გვ. 30.

14. გ.ა. თომპსონი, „ამერიკის გეოგრაფიული და ისტორიული ლექსიკონი“, I ტომი, გვ. 405.

15. ალექს მიტჩელი, „მოგზაურობა ციმბირის გარშემო“, გვ. 248.

16. ბრუკი, „ათი წელი სარდვაკში“, I ტომი, 129.

17. ელისი, „მაგადასკარის ისტორია“, I ტომი, 337.

18. სერ თ. ს. რაფლასი, „იავას ისტორია“ I ტომი, 274.

19. ვ. მარსდენი, „სუმატრის ისტორია“, გვ.217.

20. ჯ. ბიჩმენი, „ასანტე ანდ ოქროს სანაპირო“, გვ.90.

21. ჰ. რ. სკულსკრაფტი, მოგზაურობა მისისიპის სათავეებისკენ“, გვ.177

22. კოლფი. „მოგზაურობა დომგაში“, გვ.161.

23. „სამართალმცოდნეობის მეთოდები: შესავალი ლექცია ლონდონის საუნივერსიტეტო კოლეჯში“, 1882 წლის 31 ოქტომბერი.

24. ტენანტი, „ცეილონი, კუნძულის აღწერა“, II ტომი, გვ. 440.

25. ჯ. ბონვიკი, „ტასმანიელების წარმოშობა და ყოველდღიური ცხოვრება“, 83.

26. პოლინეზია, გვ. 86.

27. სახიფათო მოგზაურობა და მწევარი, III ტომი.

28. ა. რ. ვალასი, „მოგზაურობა ამაზონსა და რიო ნეგროზე“, გვ.499.

29. ჰ. რ. სკულსკტაფტი, „მოგზაურობა მისისიპის სათავეებისკენ“, გვ. 117.

30. ბ. ფ. ჰარშორნი, „ორკვირიანი მიმოხილვა“, 1976 წლის მარტი, ჰ. ს. სირი, „ცეილონი და ცეილონელები“, ტომი 219.

31. ს. ბ. ვინიოლის წერილი, 1969-70, გვ. 53.

32. ეთიკის საკითხები, თავი 21, 56 და 62.

ფრანც ოპენჰაიმერი (1864-1943)

ფრანც ოპენჰაიმერი ბერლინში დაიბადა. 1881-1885 წლებში ფრაიბურგსა და ბერლინში მედიცინას ეუფლებოდა, ხოლო 1886-1895 წლებში პრაქტიკას ბერლინში გადიოდა, სადაც1890 წლიდან პარალელურად სოციალ-პოლიტიკური და სოციალური ეკონომიკის პრობლემატიკის შესწავლა დაიწყო და სახელიც გაითქვა. სადღეისოდ ის ე.წ. „ლიბერალური სოციალიზმის“ ერთ-ერთ ფუძემდებლად ითვლება. აღნიშნული იდეები ოპენჰაიმერს ყველაზე უკეთ აქვს გადმოცემული მის მთავარ ნაშრომში „სახელმწიფო“.

შემდგომში ის ჟურნალისტურ საქმიანობასეწევა და გამოცემს ჟურნალს „Weit am Montag”. 1909 -1917 წლებში ბერლინში კერძო მასწავლებლად მუშაობს, ხოლო 1917 წელს ბერლინში საპატიო პროფესორის წოდება ენიჭება. 19919-1929 წლებში მაინის ფრანკფურტის უნივერსიტეტის სოციოლოგიისა და თეორიული ეროვნული ეკონომიკის პროფსორის კათედრა უჭირავს. 1934-36 წლებში მასწავლებლად მუშაობს პალესტინაში. 1936 წელს ამერიკის სოციოლოგიის საზოგადოების საპატიო წევრად აირჩიეს. 1938 წელს იაპონიაში, კობის უნივერსიტეტში მასწავლებლობს, რომლის შემდეგაც აშშ-ში, ლოს ანჯლესში მიემგზავრება, როგორც პოლიტიკური ემიგრანტი. 1942 წელს ის „ამერიკის სოციოლოგიისა და ეკონომიკის ჟურნალის“ ერთ-ერთი დამფუძნებელი და გამომცემელი ხდება, რომლის მეშვეობით „სოციოლოგიისა და პოლიტიკური მეცნიერების კლასიკოსად ყალიბდება, რომელიც გვეხმარება გავაცობიეროთ. თუ როგორი ცოცხალი, ფასეული და, ამავე დროს, მყიფეა დემოკრატიული ინსტიტუტები.“

გამოქვეყნდა „ეროვნებათა მიმოხილვაში“, 2, 1927, გ ვ. 13-26.

რა არის სახელმწიფო? ყველა ცდილობს, რომ მისგან კერპი შექმნას. ზოგი მას თაყვანს სცემს, როგორც ყველაზე კეთილისმყოფელ ღვთაებას, რომლიც ადამიანს მთელი სულითა და გულით უნდა უყვარდეს, მაშინ როდესაც სხვებისთვის ის ყველაზე დიდი ბოროტებაა, კაცობრიობის წყევლა და ჯოჯოხეთში დაბრუნებას იმსახურებს.

რა არის სინამდვილეში ამ უკიდურესობებს შორის? პასუხი, რომელიც ამ კითხვაზე გავეცი ჩემს ნაშრომში „სოციოლოგიის სისტემა“ (System der Soziologie) გულისხმობს, რომ სახელმწიფო ადამიანთა შორის არაერთგვაროვანი ურთიერთობების ნაზავია, ძალმომრეობის და სამართლიანობის უხეირო შერწყმა.

ადამიანთა შორის ურთიერთობების ორი მარტივი სახესხვაობა არსებობს: პირველს ვუწოდებ „ჩვენ“ ურთიერთობებას, რადგან მასში საკუთარი პიროვნების, ანუ „მეს“-ს შემეცნება მივიწყებული ან სულაც უგულებელყოფილია და ადგილს კოლექტიურ, ანუ „ჩვენ“ თვითშეგნებას უთმობს. საკუთარ შეფასებებში, განსჯაში და საქციელში პიროვნება განუყოფელ ერთობაში ერწყმის თავისივე თანატომელებს და თავს გრძნობს არა უბრალოდ ამ მთლიანობის ნაწილად, არამედ წევრად. პირველყოფილ ხანაში ამგვარი კოლექტიური ცნობიერება და კოლექტიური ინტერესი ტომის შიგნით ერთი და იმავე კლანის ან დაჯგუფების წევრებს შორის ურთიერთობებში არსებობდა. ურთიერთობების მეორე სახესხვაობა, ურთიერთობა „არა ჩვენიანი“ სხვადასხვა ტომის, ან კლანის წევრებსა და გარეშე პირებს, აგრეთვე განსხვავებული კლანებისა და დაჯგუფებების წევრებს შორის იკვეთებოდა. ამ ურთირთობაში პიროვნული და კოლექტიური თვითშეგნება მკვეთრად უპრისპირდება უცხო კლანის თვითშეგნებას.

„ჩვენ“ სახის ურთიერთობა მხარს მშვიდობას, ზნეობრიობასა და ბუნებით სამართალს უჭერს. ჯგუფი, რომელშიც ასეთი ურთიერთობებია გამეფებული, მეტ-ნაკლებად ესადაგება იმას, რასაც ტიონი „ბუნებრივ თემს“ უწოდებს და რის შესახებაც წერს: „სათემო ცხოვრება ერთობლივი მფლობელობა და მოხმარებაა, საერთო დოვლათის განკარგვა და სარგებლობა. მისწრაფება ფლობისა და მოხმარებისაკენ თავდაცვისა და ერთობისკენ სწრაფვას განაპირობებს.“ იქ სადაც ადგილი ამგვარ მოვლენას აქვს, თემის წევრებს შორის ურთიერთობები თანამშრომლობის სახეს ატარებს.

„არა-ჩვენიანი“ სახის უთიერთობები, მეორე მხრივ, გაუცხოების გრძნობით ხასიათდება, ეს ნიშნავს, რომ უცხოს „ჩვენნაირი“ უფლებები არ აქვს და მის მიმართ „ჩვენ არანაირი მოვალეობები არ გვაქვს. თუმცა აუცილბელი არაა, რომ ამის შედეგი ყველა ყველას წინააღმდეგ მიმართული ის მუდმივი ომი ყოფილიყო, რითიც ეპიკურეს მიმდევრებისა და ჰობსის აზრით კაცობრიობის ისტორია დაიწყო, ხოლო რაცენჰოფერს „აბსოლუტური ძალმომრეობის“ ხანად წარმოუდგენია. პირიქით, თვალსაჩინოა ავსტრალიის მაგალითი, სადაც პირველყოფილ პირობებში მცხოვრები სხვადასხვა ტომისა და კლანის წარმომადგენლები მშვიდობინად ურთიერთთანამშრომლობენ. ამ დროისთვის იქ ომი თავისთავად მიზნად ჯერ კიდევ არ ქცეულა, არამედ შეძლებისდაგვარად თავიდან არის აცილებული. ამასთან, არა უცხოელთა მეცადინეობით, არამედ თავად ტომების ინტერესებიდან გამომდინარე. კლანები რიცხობრივად ისე მცირენი არიან, რომ ომში თუნდაც რამდენიმე წევრის დაკარგვა ძალზე მნიშვნელოვნად ასუსტებს მათ და გარკვეულ შემთხვევებში მათ არსებობასაც საფრთხეს უქმნის. ამგვარად, „არა-ჩვენიანებთან“ ურთიერთობის საფუძველს თავიდანვე არა ძალმომრეობა, არამედ ის ცივი გულგრილობა წარმოადგენდა, რომელსაც პირველყოფილი ადამიანი ასევე ცხოველების მიმართ იჩენდა. ეს იყო სრული უყურადღებობა უცხოს კეთილდღეობისა და უბედურების მიმართ. მაშინ, როდესაც „ჩემსა“ და „ჩვენ“ ინტერესებს რამე ემუქრება, „მისი“ - არაფრად ითვლბა. „უცხოსთვის“ საკუთრებისა და სიცოცხლის წართმევა ცოდვად არ მიიჩნევა. ცოდვის გაგება მხოლოდ თანატომელებთან მიმართებაში მოქმედებს.

პრეისტორიულიდან ისტორიულ დროში გადასვლა მიგრაციითა და დაპყრობებით აღინიშნა. იმ დროისთვის კლანები გამსხვილდნენ დ ტომებად ჩამოყალიბდნენ, ამასთან მრავალ შემთხვევაში ომთაშორისი კავშირებიც კი შექმნეს. აქა-იქ, მათ საკუთრებაში არსებული მიწები, ძალიან მცირე და არანაყოფიერი იყო, რომ მათი დამუშავება პრიმიტიული ხერხებით გაგრძელებულიყო, ხოლო ეს ექსპანსიისკენ მიდრეკილებას წარმოშობდა. უფრო მრავალრიცხოვანი და კარგად შეიარაღებული ან ტაქტიკურად უკეთესად მომზადებული და უფრო დისციპლინირებული ტომი, სხვა ტომს უტევდა და იპყრობდა. მსოფლიოს ყველა კუთხეში სახელმწიფოები სწორედ ასე ყალიბდებოდა. ძველ მსოფლიოში სახელმწიფოების აღმოცენების განმსაზღვრელ ძალებს მესაქონლე და მათგან წამოსული მეთევზე ხალხები წარმოადგენდნენ; ახალ მსოფლიოში სახელმწიფოს ჩამოყალიბებში ქმედითი ძალები უკეთ გნვითარებული მონადირე ხალხები არიან. პასიურ ფაქტორებს, როგორც წესი, ნაკლებად განვითარებული მიწათმოქმედები წარმოადგენენ, რომლებიც მიწას საკუთარი ხელით ამუშავებდნენ. მიწის კავით დამუშავება სახელმწიფოს წარმოშობის შემდეგ იწყება, როდესაც მეცხოველეობით დაკავებული ხალხის მიერ ისეთი ცხოველები, როგორებიცაა ცხენი, ვირი და აქლემი გამწევ ძალად იქნა გამოყენებული. დაპყრობისა და სხვა კლანების დამორჩილების მიზანი ყველგან ერთი დ იგივე იყო: ექსპლუატაცია. დაპყრობილებს დამპყრობლბისთვის უსასყიდლოდ უნდა ემუშავათ, ან ხარკი ეხადათ. ფორმა, რომელიც ექსპლუატაციას გულისხმობდა, ბატონობა იყო, რაც ადრეული ხანის წინამძღოლობასთან არ უნდა იქნეს გაიგივებული, რადგან ეს უკანასკნელი ექსპლუატაციას არ ეყრდნობოდა. ბატონობა კი წინამძღოლოასთან შერწყმული ექსპლუატაციაა.

ბატონყმობის დამკვიდრების კვალობაზე ორი განუყოფელი ინსტიტუტი ჩამოყალიბდა: კლასობრივი დაყოფა და მსხვილი მიწათმფლობელობა. მსხვილ მიწათმფლობელობას არსებითი ეკონომიკური მნიშვნელობა არ აქვს თუ მას შემოსავალი არ მოაქვს, გარდა იმისა, ამ დროს არსებობს დამოკიდებული მუშათა კლასი, რომელიც მიწას მფლობელის სასარგებლოდ ამუშავებს, რომელც თავად არ შრომობს.

პირიქით, მუშათა კლასი მხოლოდ იქ ყალიბდება, სადაც მსხვილი მიწათმფლობელობა ისეთი სამართლებრივი ფორმით არსებობს, რომ მიწის უდიდესი ნაწილი თავისუფალი განახლებისთვის ხელმიუწვდომელია. ასე რომ უმიწაწყლო მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი იძულებულია ბატონის სამსახურში ჩადგეს, რათა შიმშილით არ დაიხოცოს. მიწათმფლობელობისა და კლასობრივი უპირატესობის იგივეობა ენაშიც აისახება: გერმანელი ტომების დაპყრობების შედეგად შექმნილ სახელმწიფოებში წარჩინებულ ფენას „ადელს“ (ADEL) უწოდებდნენ, რაც ხვას არაფერს ნიშნავს, თუ არა მსხვილ მიწათმფლობელს.

საქმის მთელი ვითარება ეკონომიკური ცნებებით უნდა იქნას აღწერილი, რომ სწორად იქნას გაგებული. დამპყრობთა მხრიდან ეს არის საკუთარი ეკონომიკური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებისკენ მიმართული ქმედება. ისინი დაპყრობილ მოსახლეობაზე ზედამხედველობას ზუსტად იმავე ხერხებით და იმავე მიზნებით აწესებენ, რომლებსაც ადრეულ ხანაში იყენებდნენ, როდესაც მომთაბარე ყაჩაღები იყვნენ და საკუთარი ეკონომიკური საჭიროებებისათვის მეზობელ ტომებს საქონლისა და ცხენების ფარებს ძალით ართმევნენ. თუმცა ამჯერად მოპოვებული საკუთრება რუდუნებით უნდა იმართოს, რომ ის არ გაიფლანგოს და დაზიანდეს. ადამიანთა ბრბო საქონლის ფარასავით უნდა იქნას დაცული მტრებისგან, რომლებსაც მისი მიტაცება სურთ. ამასთან, ისევე, როგორც საქონლის ფარას სჭირდება ყურადღება, რომ შესაძლებლობის მიხედვით გაუმჯობესდეს მისი ჯანმრთელობისა და კვების მდგომარეობა, ასევე აუცილებელია, რომ ადამიანებიც არ გადაგვარდნენ და შრომისუნარიანობა არ დაკარგონ. ამ ამოცანების შესასრულებლად მმართველთა კლასმა, რომელიც სახელმწიფოს დაარსებისთანავე ჩამოყალიბდა, ერთდროულად ორი ამოცანის გადაწყვეტა უნდა ითავოს: დაიცვას საზღვარი და უზრუნველყოს კანონიერება. საზღვარი სხვა ომისმოყვარე მეკობრე ტომებისაგან უნდა იქნას დაცული, როგორც სტეპის, ის ზღვის მხრიდან. კანონიერება ქვეშევრდომთა მხრიდან ამბოხის ნებისმიერი მცდელობის შემთხვევაში დაცული ისევ უნდა იქნას, როგორც თავად მმართველი კლასის სხვა წარმომადგენლების თვითნებობისას, რამაც შეიძლება ქვეშევრდომთა შრომის ნაყოფიერება შეამციროს. მაშასადამე სახლმწიფო არის საზოგადოება, რომელიც კლასებად არის დაყოფილი და გააჩნია ინსტიტუტები, რომ დაიცვას საზღვრები და უზრუნველყოს კანონიერება. მისი გარეგნული სახე ბატონობა, ხოლო შინაარსი ექსპლუატაციაა. სვა სიტყვებით, სახელმწიფო ბატონობისა და ექსპლუატაციის მექანიზმია.

სოციოლოგია დღემდე თითქმის ყოველთვის სახელმწიფოს საქმიანობის მხოლოდ ერთ მხარეს ხედავდა. ის სახელმწიფოს განიხილავდა მხოლოდ როგორც მშვიდობისა და კანონიერების დამცველს. მართლაც, საყოვლთაოდ აღიარებულია, რომ სახელმწიფოს შექმნამდე მშვიდობა და სამართალი არ არსებობდა. არა და, ეს უდიდესი შეცდომააა, რადგან სახელმწიფოს შექმნამდე არსებული საზოგადოება თავის ტერიტორიას, ისევე როგორც მის წევრებს და მათ საკუთრებას მთელი ძალით იცავდა. აგრეთვე ერთობ ქმედითი იყო მისი მცდელობა, რომ საკუთარ წევრებს შორის თანასწორუფლებიანობა დაეცვა. სახელმწიფომ, უბრალოდ, ეს ორი მოვალეობა წინა საზოგადოებრივიწყობილებიდან მემკვიდრეობით მიიღო, რაც ნებისმიერი საზოგადოებრივი წარმონაქმნისთვის ჩვეულებრივი საზრუნავია, თუკი მას არსებობა სურს. ძველი სოციოლოგიის მიერ ნალოლიავები ზემოთმოყვანილი მცდარი მოსაზრება სახელმწიფოს კერპად ქცევას განაპირობებს, რაც სახელმწიფოს თაყვანისცემის სახეს იღებს. მშვიდობას და კანონიერებას საზოგადოებისათვის უდიდესი მოგება მოაქვს. შესაბამისად, ივარაუდება, რომ სახელმწიფო, რომელიც მშვიდობისა და კანონიერების არათუ უბრალო მცველად, არამედ მათი განხორციელების ერთადერთ საშუალებად მოიაზრება, ყველანაირ სიკეთეზე მეტი თავად უნდა იყოს. თუმცა სინამდვილეში სახელმწიფო სხვა არაფერია, თუ არა საზოგადოება, რომლის ერთი ნაწილი მეორის ხარჯზე პარაზიტულ ცხოვრებას ეწევა. გამარჯვებული ჯგუფი თავის თავს ისევე ანადგურება, როდესაც ქვეშევრდომებს ჩაგრავს, როგორც ბარონ მიუნჰაუზენის მგელი, რომელსაც ცხენი შემოეჭამა და იძულებული გახდა, რომ მისი უღელი დაედგა და ჭაპანიც თავად გაეწია. მსგავსად ამისა გამარჯვებულმა ჯგუფმა საზოგადოებრივი მანქანა ისე უნდა მართოს, რომ მას ყველაზე მთავარი დანიშნულებების შესრულებაში ხელი არ შეუშალოს.

აქვე აღვნიშნავ, რომ საზოგადოების უმდაბლესი ფენების ყველაზე მკვეთრი საზოგადოებრივი მოძღვრება, რომელსაც ანარქიზმი წარმოადგენს, აგრეთვე მცდარ, თუმცა საპირისპირო მიდგომას ეყრდნობა. ეს მოძღვრება სახელმწიფოს განიხილავს, როგორც ექსპლუატაციისა და ბატონობის მექანიზმს და მასში მშვიდობისა და სამართლიანობის დამცველს ვერ ხედავს. შესაბამისად, მას სახელმწიფოსგან სრულიად გათავისუფლება სურს და გადაჭარბებულად აფასებს რა ადამიანის ბუნების კეთილგონიერებას, სჯერა, რომ მშვიდობა და კანონიერება თავისთავად დაისადგურებს და შენარჩუნდება. ეს, აგრეთვე, სახელმწიფოს კერპად გადაქცევაა, ოღონდ ამჯერად სახელმწიფო არა ღვთაებად, არამედ ეშმაკადაა წარმოდგენილი. ასე რომ, მოძღვრებათაგან არც ერთი არ გამოდგება.

სახელმწიფოს შექმნასთან ერთად, სამყაროში ცოდვაც გაჩნდა. დამპყრობლებმა და დაპყრობილებმა ერთიანი საზოგადოება შექმნეს, რომელშიც ძირითადად სახელმწიფოს თვდაცვითი მოვალეობების გავლენით, კოლექტიური, ანუ „ჩვენ“ თვითშეგნება სწრაფად დამკვიდრდა. ამ მოვლენის დადებითი მხარე ისაა, რომ ეს თვითშეგნება სხელმწიფოს ყველა წევრზე ვრცელდება, მიუხედავად კლასობრივი კუთვნილებისა, ხოლო უარყოფითი მხარე ის არის, რომ ყველა ვინც არ მიეკუთვნება ამ სახელმწიფოს „არა-ჩვენიანებად“ მოიზრებიან. ეს ორი ჯგუფი, რომელიც სახელმწიფოს ქმნის, ერთმანეთში ურთიერთქორწინებებით თუ სხვა კავშირებით ითქვიფება, ერთსა და იმავე ენაზე მეტყველებენ, ერთსა და იმავე ღმერთს ეთაყვანებიან, შედეგად, სულ ერთიან ტრადიციებს აყალიბებენ, რომლებიც მტრებზე ერთობლივად მოპოვებულ სახელოვან გამარჯვებებს ეყრდნობა. მოკლედ, მაკ დუგლასის სიტყვებით რომ ვთქვათ, ისინი კარგად ორგანიზებულ ჯგუფად გარდაიქმნებიან. ამგვარი ჯგუფის შიგნით, რაც არ უნდა იყოს, მეგობრული განწყობა უნდა სუფევდეს, მშვიდობა, ზნეობა და ბუნებითი წესრიგი უნდა იყოს - წესიგი, რომელიც სამართლიანობის თანდაყოლილ გრძნობას დაეფუძნება, ხოლო სამართლიანობა კი იმას ნიშნავს, რომ ყველას ღირსება თანაბრად არის აღიარებული ეს არ არის ცხოვრებისგან მოწყვეტილი ფილოსოფოსის ახირება, რომელსაც თავისი შეხედულებების მიხედვით სურს, რომ ცხოვრება მოაწყოს. ეს თავად ზნეობრიობის მოთხოვნაა, რომელიც ყველა ჩვენთაგანში სინდისის სახით გარკვევით და შეუმცდაარად ღაღადებს. დიდი ხნის წინ არისტოტელემ ბრძანა, რომ ადამიანი, რომელიც ცივილურ არსებად ველურ ჯოგში გაიწვრთნა, საზოგადოებრივი ცხოველია. ეს ნიშნავს, რომ ის იმ უპირობო ვალდებულებას გრძნობს, რომლის მიხედვით თავის თანატომელებს თანაბარ არსებებად აღიარებს, თითოეული მათგანის პირად ღირსებას პატივს სცემს და მათ, თავისუფალ და არა სხვისი ნების მორჩილ არსებებად იღებს. ამიტომაა, რომ „ჩვენ“ ცნობიერების მქონე ნებისმიერი ჯგუფის შიგნით ბატონობა და ექსპლუატაცია ცოდვად ითვლება.

ამ მოსაზრების სიმართლის დამტკიცება ზოგად ფილოსოფიური წიაღსვლების გარეშეც ორგვარად შეიძლება. პირველი დასაბუთება შემდეგი სახისაა: წარმოვიდგინოთ, რომ ყველაზე ამპარტავან არისტოკრატებს, დაბალი ფენების წარმომადგენლების უდიდეს მოძულეს, დილეგში ჩააგდებენ, აშიმშილებენ, შეურაცხყოფოფენ და სცემენ. ის ბედის განაჩენს მიიღებს არა მორჩილად, როგორც ღვთის მიერ მოვლენილ სასჯელს, არამედ გაღიზიანებითა და აღშფოთებით აღიქვამს, როგორც ენით აუწერელ უსამართლობას. მეორე დასაბუთება კი ის არის, რომ ყველა მმართველმა კლასმა არსებული უსამართლობის გასამართლებლად საგანგებო კლასობრივი მოძღვრება შეიმუშავა და ის საკუთარ თავზე და ქვემდგომ კლასებზე იმგვარად განავრცო, რომ არსებული ვითარება სამართლიანობის ზეიმად წარმოეჩინა. ამგვარად, კატეგორიული იმპერატივი (უპირობო ვალდებულება) აღიარებულია მაშინაც კი, როდესაც ის უარიყოფა.

აღნიშნულის გამართლების მცდელობა ჯერ კიდევ პლატონს ეკუთვნის. ის ბრძანებდა „თანასწორობა თანასწორობისათვის, უთანასწორობა უთანასწორობისათვის“. მმართველი კლასების მიერ შექმნილი ყველა კლასობრივი მოძღვრებების ძირითადი არსი სწორედ ამაში მდგომარეობს. სადაც კი იყო ან არის საჭიროება, რომ ყველაზე უკიდურესი კლასობრივი წყობა, მაგალითად, მონობა გაამართლონ, მოსაზრება, რომელიც ყველაზე ხშირად გამოიყენებოდა და გამოიყენება ეკუთვნის არისტოტელეს და ის შემდეგში მდგომარეობს: „ბარბაროსები ბუნებით მონები არიან და მხოლოდ იმიტომ არსებობენ, რათა უფრო კეთილშობილ ერს, ელინებს ემსახურონ.“ დაბეჯითებით შეიძლება ვარაუდი, რომ ამერიკის სამხრეთი შტატების პლანტატორები, რომლებსაც არისტოტელე არც კი გაუგიათ, ზანგებთან მიმართებაში ამავეს იტყოდნენ, ისევე როგორც მიწათმფლობელები საკუთარ ყმებზე და მსახურებზე. იმავე „შესაქმეშიც“ კი ვკითხულობთ: რომ ღმერთმა უპირველეს ყოვლისა სამი რასა შექმნა - ხმელ-ხმელი, მომხიბლავი არისტოკრატები, ამტანი და ტლანქი მიწათმოქმდები და მოუხერხებელი, ბრიყვი და მიამიტი ყმები. ყველა რასობრივი მოძღვრება თვისთავად უსამართლობის გამართლების მცდელობას წარმოადგენს. იგივე შეიძლება ითქვას გავრცელებულ „ანტი-სემიტიზმზე“. თანამედროვე აღმოჩენების თანახმად, ფოლკლორში გამოყენებული ეროვნული ტანსაცმელი და თავად სიმღერები სხვა არაფერია, თუ არა არისტოკრატების ყოფილი ჩაცმულობა და მათ კარზე ნამღერი სიმღერები, რომლებიც შემდეგ ხალხში გავრცელდა, ამის მსგავსად, საყოველთაოდ ცნობილი რასობრივი მოძღვრებები სხვა არაფერია, თუ არა მმართველი კლასების კასობრივი მოძღვრებები, რომლებიც შემდგომ ხალხში გავრცელდა და ძალზედ გააუარესა მდგომარეობა. ბრბოს ყალბი ამპარტავნობა, რომელსაც ეგრეთ წოდებული „არიული“ სისხლის გამო სხვებთან შედარებით საკუთარი ბუნებრივი უპირატესობისა და არისტოკრატიულობის სჯერა, ემსგავსება ადრეული არისტოკრატიის მიერ საკუთარი უპირატესობის რწმენას „ცისფერი“ სისხლის გამო.

მიუხედავად იმისა, რომ ოდნავ სხვანაირად არის შეფერილი, ბურჟუაზიული კლასობრივი მოძღვრებაც საბოლოო ჯამში იგივე შინაარსისაა: ბურჟუაზია დაბალ კლასებზე უპირატესობას სიმდიდრის მეშვეობით იპოვებს და, შესაბამისად,, ფეოდალური სახელმწიფოს ორ მმართველ კლასს თავადაზნაურობასა და სამღვდელოებას უპირისპირდება. მათზე გმარჯვების შემდეგ კი, თავისივე კლასის იმ წარმომადგენლებს უპირისპირდება, რომლებიც ვერ დაწინაურდნენ, ანუ ე.წ. პროლეტარიატს. აქაც იგივე დევიზი „თანასწორობა თანასწორობისათვის, უთანასწორიობა უთანასწორობისათვის“ მოქმედებს. თუმცა ამ შემთხვევაში უთანასწორობა არა რასობრივ კუთვნილებაში, არამედ ნიჭიერებიდან გამომდინარეობს. მიიჩნეოდა, რომ ღირსებებს, რომლებსაც მეწარმისთვის წარმატება მოაქვს: რუდუნებას, პუნქტუალობას, სიფხიზლეს და მომჭირნეობას შედეგად იქამდე ერთგვაროვანი მასის დაყოფა მოსდევს, უპირველს ყოვლისა შემოსავლების, ხოლო შემდგომ, საკუთრების მოცულობის მიხედვით, რაც თანდათანობით განსხვავებული საზოგადოებრივი კლასების ჩამოყალიბებას იწვევს.

ეს სწორედ ის „თავდაპირველი დაგროვების კანონია“, რომელიც მარქსმა „კაპიტალის“ ცნობილ პასაჟში გააქილიკა, როგორც ბებერი ცოლის ზღაპარი: „ის პოლიტ-ეკონომიაში ისეთივე მნიშვნელოვან როლს თამაშობს, როგორც თეოლოგიაში ადამიანის დაცემა. ადამმა ვაშლი შეჭამა და მთელი კაცობრიობა ცოდვაში ჩააგდო... დიდი ხნის წინ, ერთის მხრივ, მეტად გონებამახვილი, ინტლექტუალური და მოხერხებული ელიტა არსებობდა და მორე მხრივ პარაზიტი, რომელიც ანიავებდა იმას რაც ჰქონდა და იმაზე მეტსაც... ამგვარად, მოხდა ისე, რომ პირველები სიმდიდრეს აგროვებნენ, ხოლო უკანასკნელებს საკუთარი ტყავის გარდა სხვა არაფრი დარჩათ. მასების სიღარიბე სწორედ ადამიანის დაცემიდან მომდინარეობს, რომლებიც მიუხდავად იმისა, რომ შრომობენ მაინც არაფერი აქვთ გასაყიდი საკუთარი თავის გარდა. იქედანვე იღებს სათავეს მცირეთა სიმდიდრე, რომელიც იზრდება მიუხედაად იმისა, რომ თავად მისი მფლობელები დიდი ხანია არ მუშაობენ“.

დასაბუთების ამგვარი მცდელობა ისევე უსაფუძვლოა, როგორც დამხობილი ბურბონების მომხრეების მიერ დასაბუთებად მათი კეთილშობილების მოხმობა. პირველ რიგში ყველა სფუძველი არსებობს, რომ გაკეთდეს დასკვნა: ნიჭის განაწილება ადამიანებს შორის ძირეულად არ განსხვავება ისეთი თვალსაჩინო სახასიათო თვისებების განაწილებისგან, როგორიცაა ფიზიკური განვითარება, ჯან-ღონე, გრძნობიერება და ა.შ. ინტელექტუალური განსხვავევებები, სამწუხაროდ, პირდაპირ ვერ გაიზომება, მაგრამ თუკი მათ გამო განსხვავდბა შემოსავალი კრასუსსა და სიცილიელ მონას შორის, ან როკფელერსა და აღმოსავლეთ ლონდონის პროლეტარიატს შორის, მაშინ ინტელექტუალური განსხვავება უნდა ყოფილიყო არა ისეთი, როგორიც გულივერსა და ლილიპუტებს ან ბრობდინგელ გიგანტებს შორის არსებობდა, არამედ ისეთი, როგორიც ლილიპუტებსა და ბრობდინგელ გიგანტებს შორის. მეორე რიგში ხაზგასმულია, რომ თუნდაც ნიჭიერებაში ასეთი მძლავრი სხვაობა არსებულიყო, იგი მაინც ვერ მისცემდა ბიძგს შემოსავლების ასეთ განსხვავებასა და მნიშვნელოვანს არ გახდიდა კლასების ჩამოყალიბებას, სანამ გლეხის მიჯრით მიწყობილ მცირე და საშუალო მეურნეობებს მთლიანად არ ექნებოდათ დკავებული მთელი დედამიწის სარწყავი მიწები, როგორც ამას ჟან-ჟაკ რუსო აღნიშნავდა. ეს იმ ჭეშმარიტბას წარმოადგენს, რომელიც ყველა ბურჟუასა და სოციალისტისთვის მისაღებია. დიდმა ტიურგომ ბრძანა „მანამ, სანამ შრომისმოყვარე ადამიანს აქვს შესაძლებლობა იპოვოს მიწის ნაკვეთი, რომელსაც დამოუკიდებლად დაამუშავებს, იგი არ ეცდება, რომ ვინმემ სხვაზე იმუშაოს“. ადამ სმითი, ეკონომიკური მეცნიერების მამა, სრულიად ნათლად აყალიბებს, რომ სანამ მიწა არ არის მთლიანად დაკავებული, არ შეიძლბა არსებობდეს მუშათა კლასი, მიწის იჯარა და კაპიტალზე მოგება. კარლ მარქსი ზუსტდ ისეთივე შეხედულებას „კაპიტალის“ პრველი ტომის უკანასკნელ თავში გადმოსცემს. „იქამდე, სანამ ერთი ადამიანი მაინც შეძლებს, რომ მიწის ნაკვეთი კერო საკუთრებად და პირადი მოხმარების საგნად აქციოს“, მოჯამაგირეთა კლასი და, მაშასადამე, კაპიტალიზმი არ არსებობს.

მიუხედავად ამისა ცხადია, რომ მუშათა კლასი და კაპიტალიზმი ბოლო ხუთი საუკუნის განმავლობაში არსებობს. შესაბამისად, ზემოთქმული შეხედულებებიდან გამომდინარე არ უნდა არსებობდეს თავისუფალი მიწა, რომელიც ხელმისაწვდომი იმ ადამიანებისათვის იქნებოდა, ვისაც ის სჭირდება. პასუხგასაცემია ერთადერთი კითხვა: არის თუ არა მიწა დაკავებული იმგვარად, როგორც ეს „ბებერი ცოლების“ ზღაპარშია მოცემული და რომლისაც ტურგოსა და ადამ სმითს სჯერათ. მართლაც სახლდებოდნენ თავისუფალი მიწათმომქმედები ერთმანეთის გვერდით იქამდე, სანამ მთელი მიწა არ დაფარეს? პასუხი ამ კითხვაზე მარტივი გამოთვლით შეიძლება. ზუსტად შეგვიძლია ვივარაუდოთ, თუ მიწის რა ფართობი ესაჭიროება გლეხს, რომელსაც არა აქვს საშუალება დაიქირავოს დამხმარე მუშახელი. საშუალოდ ეს ერთ ჰექტარს, ანუ კომლზე 5-7 ჰექტარს შეადგენს. თუ დამუშავებული მიწების ფართობს ამ მონაცემზე გავყოფთ, გამაოგნებელ აღმოჩენას გავაკეთებთ: თავისუფალი მიწათმომქმედების ოდენობა, რომლებსაც უნდა ეცხოვრათ დედანმიწაზე ამ მოსაზრების შესაბამისად, მსოფლიოს მოსახლეობის ოდენობას ოთხჯერ ან რვაჯერ (დასამუშავებლად ვარგისი მიწების შესახებ სხვადასხვა გეოგრაფის მიერ მოცემული მონაცემების განსხვავების გამო) გადააჭარბებდა. თუკი მსოფლიოს რომელიმე ყველაზე მჭიდროდ დასახლებულ ქვეყანას, მგალითად, გერმანიას განვიხილავთ, ამოვაჩენთ, რომ იქ არსებულზე ორჯერ მეტი მიწათმომქმედისთვის საკმარისი სამეურნეო მიწაა, ხოლო სოფლის მოსახლობის ნახევარზე მეტი მიწის არმქონე პროლეტარიატისგან შედგება. ამასთან, მიწათმფლობეთა შორის უმრავლესობას შადგენენ ისინი, ვისი ნაკვეთიც იმდენად მცირე ზომისაა, რომ ვერ აკმაყოფილეთ და ამიტომ თავის რჩენის მიზნით იძულებულნი არიან, რომ დამატებით სხვებს მოჯამაგირედ დაუდგნენ.

ამგვარად, თუკი დედამიწის ან ერთი დიდი ქვეყნის დასახლება რუსოს ვარაუდის მიხედვით მოხდებოდა, მაშინ დედამიწის მხოლოდ ერთი მეოთხედი ან ერთი მერვედი, ხოლო გერმანიის მსგავსი ქვეყნის შემთხვევაში ნახევარზე ნაკლები იქნებოდა დაკავებული; შესაბამისად, მუშათა კლასის ჩამოყალიბება და სიმდიდრის მცირეთა ხელში დაგროვება საუკუნეების, ეგებ ათასწლეულების განმავლობაშიც კი ვერ დაიწყებოდა, ნიჭიერებაში დიდი განსხვავების მიუხედავად.

მაშასადამე, მიწის სრული ათვისება რუსოს ვარაუდისაგან განსხვავებული გზით უნდა მომხდარიყო. მხოლოდ ერთი ასეთი შესაძლებლობა არსებობს: მასები მიწიდან უნდა განდევნილიყვნენ. ის მსხვილი მამულების სახით სმართლებრივად უნდა დაქვემდებარებოდა დამპყრობელთა კლასს, იმისათვის, რომ მუშათა კლასი ჩამოყალიბებულიყო და მოგებისა და დაგროვების დონე გაზრდილიყო. ზემოთ აღინიშნა, რომ მუშათა კლასის ჩამოყალიბება შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, როდესაც მსხვილი მიწათმფლობელობის სამართლებრივი აღიარების პირობებში, აღარ არსებობს მიწა, რომლის ათვისება თავისუფლად შეიძლება რაც მზარდ მოსახლეობას შიმშილისაგან თავის დასაღწევად იძულებულს ხდის, რომ მებატონეზე იმუშაონ. ამრიგად, ეს მოსაზრება დამტკიცებულად შიძლება ჩაითვალოს.

ეს მოსაზრებები თანამედროვე სახელმწიფოს ბუნებასა და მოქმედების ხერხებს თვალსაჩინოს ხდიან. უკვე ითქვა, რომ ყოველი სახელმწიფო ბატონობისა და ექსპლუატაციის მექანიზმია. ეს მართებულია თანამედროვე სახელმწიფოსთან მიმართებაშიც. ექსპლუატაციის სახე, რომელიც ამ ორივე პრინციპს აერთიანებს და იცავს კაპიტალიზმს წარმოადგენს. კაპიტალიზმი მიწების თავისუფალი გამოყენების შეაძლებლობის პირდაპირი შედეგია.

თუკი ეს ჭეშმარიტება აქამდე გაცნობიერებული ვერ იქნა, ამის მთავარი მიზეზი ისაა, რომ კაპიტალიზმის ბუნება და წარმოშობა ძალიან ვიწროდ იქნა გაგებული. ბურჟუაზიული სოციოლოგია და უფრო მეტად ბურჟუაზიული ეკონომიკური მეცნიერება, რომელიც ამ საკითხში, ისევე როგორც სხვა მრავალ საკითხში თითქმის მონურად მისდევდა სოციალისტურ მიდგომებს - მოჯადოებული იყო რა იმით, რაც ქალაქებში ხდებოდა, ის მთელ ყურადღებას მრეწველობას უთმობდა და სოფლად მიმდინარე მოვლენებს ყურადღებას არ აქცევდა - თუმცა უბრალო დამკვირვებლისთვისაც სრულიად ნათელი უნდა იყოს, რომ სამოქალაქო და საბითუმო ვაჭრობა, ისევე როგორც მრეწველობა ეროვნული ეკონომიკის ხის მეორადი წანაზარდებია, რომლის ზრდა, აყვავება და დაცემა მჭიდროდაა დაკავშირებული ხის მთავარი ღერძის ზრდაზე, აყვავებასა და დაცემაზე, რაც სასოფლო სამეურნეო საქონლის ბაზარს წამოადგენს. აღნიშნული შეცდომიდან გამომდინარე, მას სწამს, რომ კაპიტალიზმი ისტორიულად სასაწყობო მეურნეობებისა და წარმოებების გნვითარების კვალობაზე წარმოიშვა, ხოლო მისი სრულყოფილი განვითარება ქალაქებში ორთქლის ძრავაზე მომუშავე მანქანების ათვისებასთანააა დაკავშირებული. კაპიტალიზმი სამანქანო მეურნეობასთან გაიგივდა. თუმცა სინამდვილეში, კაპიტალიზმი უფრო ადრინდელი და უფრო გავცელებული მოვლენაა. კაპიტალიზმი არსებობს ყველგან, სადაც დამქირავებლებს შესაძლებლობა აქვთ, რომ განვითარებული ფინანსური სისტემის მეშვეობით ბაზარზე გამოსატანი დოვლათის წარმოების მიზნით განკარგონ ჩაგრული პროლეტარების შრომა. აუცილებელი არაა, რომ ექსპლუატირებული მშრომელები თავისუფალი მოქალაქეები იყვნენ. ისინი შეიძლება მონებიც კი იყვნენ, სწორედ ამიტომააა, რომ ხშირად საუბრობენ კაპიტალისტურ მონათმფლობელობაზე ანტიკურ საბერძნეთსა და რომში. ისინი შეიძლება აგრეთვე ყმები, მსახურები ან მიწაზე მიჯაჭვული სოფლის პროლეტარიატის წარმომადგენლებიც იყნენ. სინამდვილეში თანამედოვე კაპიტალიზმი ყველგან სოფლად დაიწყო, როგორც მიწაზე მიჯაჭვული მშრომელების ექსპლუატაციის სისტემა. ბროდნიცი, მის მიერ აღწერილ ინგლისის ეკონომიკურ ისტორიაში დამაჯერებლად ასაბუთებს, რომ ეს მოსაზრება სრული ჭეშმარიტებაა ინგლისისათვის - კლასიკური კაპიტლისტური ქვეყნისთვის. ამ ქვეყნის მშრომელები პიროვნული თავისუფლებით შუა საუკუნეებიდან მოყოლებული სარგებლობდნენ, მაგრამ მათ გადაადგილების თავისუფლება არ ჰქონდათ, რადგან ეკლესიური კანონები მამულებიდან გამგზავრებას ზღუდავნენ, ხოლო გილდიებისა და კორპორაციების წესები ქალაქში გადასახლებას თითქმის შეუძლებელს ხდიდნენ. ამგვარად, სასოფლო-სამეურნო კაპიტალიზმი, ქალაქის ბაზრებზე საკვებით ვაჭრობა, სამრეწველო კაპიტალიზმს ასეული წლებით წინ უსწრებდა და ეს უკანასკნელი ძალიან ნელა და გაუბედავად მკვიდრდებოდა და სინამდვილეში არც კი განვითარდა მანამ, სანამ გადაადგილების თავისუფლება არ იქნა მიღწეული.

ის, რაც გერმანიაში მოხდა, ზუსტად ამის მგავსი რამ იყო. გეორგ ფრიდრიხ კნაპმა დაასკვნა, რომ „ელბის აღმოსავლეთით არსებული უდიდესი საკარმიდამო მამულები თანამედროვეობის პირველ კაპიტალისტურ მეურნეობებს წარმოადგენდნენ“. ამ შემთხვევაში სოფლის მეურნეები იყვნენ მიწაზე მიჯაჭვული და ეს ღია ანუ სამართლებრივი იძულების გზით იქნა მიღწეული. იქაც სასოფლო-სამურნეო კაპიტალიზმი სამრეწველო კაპიტალიზმზე საუკუნეებით ადრე გაჩნდა და იქაც იგი ძალიან ნელა და გაუბედავად დამკვიდრდა. ამასთან, იქაც ვერ განვითარდა სრულად, სანამ გერმანიაში შტეინისა და ჰარდენბერგის განთავისუფლების კანონების, ავსტრია-უნგრეთში და რუსეთში კი ბატონყმობის გაუქმების შემდეგ, გადაადგილების თავისუფლება არ იქნა დაშვებული.

ეს იმ გზის მოკლე მონახაზია, რომელიც კპიტალიზმმა და თანამედროვე სახელმწიფომ განვლო და რისი ცოდნაც ამ მოვლენების გაგებას გააადვილებს.

კაპიტალიზმის ახსნის ყველა წინა მცდელობა საწყის წერტილად მრეწველობას განიხილავდა. ისინი ამ მოვლენის გამომწვევ ისეთ მიზეზს იკვლევდნენ, რომელიც ყველაფერ დანარჩენს განაპირობებდა, კერძოდ, შრომით ბაზარზე მუშახელის მუდმივ ზრდას, განსაკუთრებით ქალაქის პირობებში. ყველა ამგვარი განმარტება, როგორც ბურჟუაზიული, განსახლების მალთუსისეული კანონი, ისე მანქანების მიერ მუშახელის ჩანაცვლების სოციალისტური ახსნა, განწირული აღმოჩნდა, ამ უკანასკნელზე საუბარი საჭიროც არაა, რადგან ის სადღეისოდ უკვე უარყოფილია და, მართლაც რომ, ყოვლად გამოუსადეგარია. მეორე განმარტება ყველა სტატისტიკურ მონაცემს ეწინააღმდეგება. ვაჭრობასა და მრეწველობაში დასაქმებულ მშრომელთა და დამქირავებელთა რაოდენობა მთელ მოსახლეობასთან შედარებით წარმოუდგენლად გაიზრდა. მუშახელის გარედან შემოდინება რომ არა, საშუალო ხელფასი ამჟამინდელზე ბევრად მეტი იქნებოდა.

თუმცა ამგვარი შემოდინება ყოველთვის არსებობდა. ეს სოფლის ხარჯზე ხდებოდა. ამასთან, ძირითად წყაროს სწორედ დიდი საკარმიდამო მამულები შეადგენდნენ. ეს სტატისტიკურად 1874 წელს ფონ დერ გოლცის მიერ იქნა დამტკიცებული. იგივე შეიძლება ასევე დედუქციური ხერხით იქნეს დადგენილი. დიდი საკარმიდამო მამულების დღიურ მუშებზე „ერთი მიმართულებით მზარდი ზეწოლის“ კანონი მოქმედებდა, რაც მათ მასობრივ მიგრაციას იწვევდა.

კაპიტალიზმის ისტორია ამ გზით და მხოლოდ ამ გზით შეიძლება იქნეს გაგებული მისი განვითარების ყველა მონაკვეთი. პირველ რიგში, მთელ მსოფლიოში ადრეული სამრეწველო კაპიტალიზმის საშინელებები უნდა აღინიშნოს. მანამ, სანამ თავისუფალი გადაადგილების უფლება არ იქნა მიღწეული, მრეწველობა ძალიან ნელა ვითარდებოდა. მხოლოდ თითოოროლა წვრილი საწარმო არსებობდა, რომელსაც თუმცა მცირერიცხოვანი, მაგრამ შედარებით მაღალანაზღაურებადი მუშახლი ჰყავდა. ეს იყო დრო, როდესაც სოფლიდან თავისუფალი გადაადგილება შესაძლებელი გახდა. უკმაყოფილების ფიალა, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში ივსებოდა, გადმოიღვარა, რადგან აგრარული კაპიტალიზმის პირობებში სოფლის პროლეტარიატი სიკვდილ-სიცოცხლის ზღვარზე და ზოგჯერ ფიზიოლოგიურ მინიმუმზე დაბლა ცხოვრობდა. მუშახელის ამგვარმა მოზღვავებამ შრომითი ბაზარი გააჯერა და უფრო გამოცდილი მუშათა კლასის ხელფასების შემცირება გამოიწვია. მიუხედავად იმისა, რომ მიგრაციამ შეამცირა სოფლის პროლეტარიატი, ქალაქების სწრაფმა ზრდამ საკვებზე მოთხოვნის მკვეთრი ზრდა გამოიწვია. შესაბამისად, საკვების ფასი გაიზარდა და სოფლის მეურნეობაში უფრო ნაყოფიერი ხერხების დამკვიდრება გამოიწვია. ეს არა მხოლოდ მანქანების გამოყენებას ნიშნავდა, არამედ მუშახელზე მოთხოვნის ზრდას, ამან კი ხელფასებს ზრა გამოიწვია. სოფლის მეურნეობაში ხელფასების ზრდამ, თავის მხრივ, გავლენა მრეწველობის განვითარებაზეც იქონია და მრეწველობაში დასაქმებული მუშახელის ხელფასის ზრდაზეც. ასობით ათასი მუშახელის სოფლიდან ქალაქში მუდმივი გადასახლების გამო, განსაკუთრებით გაიზარდა შეფარდება სასოფლო სამურნეო პროლეტარიატასა და ქალაქელ პროლეტარიატს შორის - ამ უკანასკნელის სასარგებლოდ. შრომის ბაზარზე ზეწოლა თანდათანობით გაძლიიერდა, მიუხედავად იმისა, რომ სოფლიდან ქალაქებში მუშახელის გადასვლის აბსოლუტური ოდენობა შენარჩუნდა, შემდგომ დაიკლო კიდეც, როგორც კი მოთხოვნის პირველმა ტალღამ ჩაიარა.

ეს იმ შემზარავი სიდუხჭირის საკმაოდ მარტივი და სრულყოფილი ახსნაა, რომელიც სამრეწვლო კაპიტალიზმს მისი არსებობის პირველ ათასწლეულებში ახლდა თან. ამასთან, ყველა იმ ქვეყნის მშრომელების ხელფასების და საცხოვრბელი პირობების თანდათანობით გაუმჯობესების მიზეზები, სადაც კი კაპიტალისტური წესრიგი მეტ-ნაკლებად მაინც დამკვიდრდა. სინამდვილეში მსგავსი სასწაული შესაძლებელი გახადა არა პროფკავშირულმა მოძრაობამ, როგორც ბევრი თვლის, არამედ სოფლიდან მუშახელის შემოდინების შემცირებამ, ხოლო შედეგები, კიდევ უფრო უკეთესი იქნებოდა, რომ არა ემიგრანტების მოზღვავება სამეურნეო თვალსაზრისით ნაკლებად განვითარებული ქვეყნებიდან, სადაც ჯერ კიდევ მსხვილი მემამულეობა და, შესაბამისად, სასოფლო-სამეურნეო კაპიტალიზმი ყვაოდა.

ეს ვარაუდი სრულიად დასტურდება კაპიტალიზმის გამაოგნებელი განვითარებით აშშ-ში, განსაკუთრებით კი ამ ბოლო 10 წელიწადში. იქ იმ მშრომელების უმრავლესობის შემოსავლებისა და ცხოვრების დონემ, რომლებმაც ქვეყნის საურთიერთობო ენას ალღო აუღეს და მისი საზოგადოებრივი პირობები გააცნობიერეს, იმგვარ სიმაღლეს მიაღწია, რომ მათ ახსნას ვერც ბურჟუაზიული და ვერც მარქსისტული მოძღვრებები ვერ შეეჭიდებიან. ოცი წლის წინ ნარკვევებში, რომლის სახელწოდება იყო „რას ნიშნავს ჩვენთვის რუსეთის აგრარული რეფორმები?“¹ მე ვწერდი შემდეგს: ძველი ფეოდალური მსოფლიოს აგრარულ კონსტიტუციაში მნიშვნელოვანი ბოროტების სრულიად ადვილად ამოსაცნობი ფესვებია ჩამალული, რომლისგანაც ახალი მსოფლიო ზარალდება. თავისუფლება ვერსად აყვავდება, სანამ მონობა ჯერ კიდევ სადმე მაინც არსებობს. თავისუფლება ისეთი გადამდებია, რომ ოკეანეებსა და მთებსაც იოლად გადალახავს ხოლმე. წარმოიდგინეთ, რომ რუსეთის ან აღმოსავლეთ ევროპის აგრარული რეფორმის გამო, ამერიკაში მასობრივი იმიგრაცია თუნდაც ათწლეულით შეწყდა, რა დაემართებოდა ამერიკულ კაპიტალიზმს? ქალაქისა და სოფლის მშრომელების ისედაც მაღალი ხელფასები წარმოუდგენლად გაიზრდებიოდა; შიდა ბაზრის მხრიდან საკვებსა და სამრეწველო საქონელზე ისედაც დიდი მოთხოვნა თავბრუდამხვევ სიმაღლეს მიაღწევდა; მუშახელი ყველაზე ძვირი საქონლი გახდებოდა“. ეს წინასწარმეტყველება ზედმიწევნით ახდა. ჩემს წინ დევს 1926 წელს დაბეჭდილი წიგნი, რომელიც დაწერა ნიქსონ კარვერმა, ჰარვარდის უნივერსიტტის პროფესორმა, რომელსაც ეწოდება: „თანამედროვე ეკონომიკური რევოლუცია აშშ-ში“. მე-8 გვერდზე შემდეგი მონაკვეთია: „ომით გამოწვეული იმიგრაციის შესამჩნევი შემცირების გამო, რასაც კანონმდებლობის გამკაცრებაც მოჰყვა, ჩვენმა დაქირავებულმა მშრომელებმა კეთილდღეობაში იმაზე მეტი წილის მიღება მოახერხეს, რაც კი შეიძლებოდა, რომ მშრომელს როდესმე გამოემუშავებინა.“ ავტორი ნათლად ხედავს და ვერ უარყოფს, რომ ამერიკული კაპიტალიზმი, რომელიც მიუხედავად მისი ვარდისფერი ოპტიმიზმისა, მხოლოდ იმიგრაციით აიხსნება: „მსოფლიო ომის წინ, ორმოცი წლის განმავლობაში მილიონობით უბრალო მუშის იმპორტირებას ვახდნდით. ჩვენ არ შემოგვიყვანია დამქირავებლებისა და კაპიტალისტების მნიშვნელოვანი რაოდენობა“ ამის გამო შრომის ბაზარზე მიწოდებამ მოთხოვნას გადააჭარბა. მაგრამ „ბოლო ექვსი წლის განმავლობაში, მას შემდეგ, რაც შავი მუშების ნაკადი მნიშვნელოვან წილად შევამცირეთ და თითქოს შევაჩერეთ, ჩვენ ნელ-ნელა იმ დატვირთვებისაგან ვთავისუფლდებით, რომელთა გამოც სულ მცირე ორი თაობის განმავლობაში ვიტანჯებოდით“. მიღებული შედეგები თავისთავად არაჩვეულებრივი იყო, კანადიდან და განსაკუთრებით მექსიკიდან ჯრ კიდევ უამრავი მუშახელი, ძირითადად უმიწაწყლო გლეხები შემოდიან, რომლებიც არამარტო არაკვალიფიცირებულნი და განსხვავებული რასისანი არიან, არამედ იმდენად გაუნათლებელნი. რომ ცივილიზებული ცხოვრების პირობებზე მორგების უნარს მოკლებულნი არიან. იმავდროულად მშრომელები, რომლბიც ადგილობრივ მოსახლეობაში აითქვიფნენ, უკვე ცხოვრების ისეთი მაღლი დონით სარგებლობენ, რომ მათი ბედი შეიძლება გერმანიის მსგავსი ქვეყნის საშუალოზე მაღალი კლასის წარმომადგენლბს შეშუედებოდათ. კალატოზი, რომელიც ნიუ-იორკში სხვადასხვა სამუშაოს ასრულებს. დღეში 14 დოლარს იღებს. ანუ 25 სამუშაო დღეზე გაანგარიშებით, თვეში 1500 გერმანულ მარკას. ყველანირი სტატისტიკა აჩვენებს, რომ მუშებს არამხოლოდ შეუძლიათ, რომ ყოველდღიურ ხარჯებს აუვიდნენ, არამედ შეუძლიათ, რომ მნიშვნელოვანი კაპიტალიც დააგროვონ. მუშათა ბანკები ერთი მეორის მიყოლებით ფუძნდება და ყველა მათგანი ქმედით მონაწილეობას იღებს მათი დამფუძნებელი კლასის კეთილდღეობის ამაღლებასა და მრეწველობის დაფინანსებაში. ბრეიდის ცნობით, აშშ-ში სამრეწველო მუშებისათვის წლიურად გადახდილმა ხელფასებმა 25 მლრდ. დოლარი შეადგინა, ხოლო დაგროვებულმა თანხამ 6-7 მლრდ. დოლარი. მაშინაც კი, თუ ეს ციფრები გადაჭარბებულია, მუშათა ბანკებში დაახლოებით ამდენი თანხის ბრუნვაც კი, მალე მშრომელებს შეაძლებინებს, რომ მრეწველობის საკმაოდ დიდი წილი გააკონტროლონ და ფასების და ხელფასების პოლიტიკა მუშების სასარგებლოდ განსაზღვრონ. დღესაც კი შეიძლება დამტკიცებულ იქნას, რომ ყველა დიდი და გავლენიანი კომპანიების აქციების უმეტესობა მუშებისა და თანამშრომლების ხელშია.

ყველა შეძლებს გააცნობიეროს საშიშროება, რომელიც ასეთმა ტენდენციამ შეიძლება გამოიწვიოს. ყველას მოეხსენება, რომ გარკვეულ გარემოებებში და დაუნდობელი კატაკლიზმების ხელში, ერთობლივი საწარმოები ძალიან ხლსაყრელია იმისათვის, რომ იქიდან წვრილი აქციონერები საბირჟო ხრიკების მეშვეობით განიდევნონ. თუმცა ეს არ არის გადამწყვეტი ფაქტორი, რომელიც გათვალისწინებული უნდა იქნას. გადამწყვეტი ფაქტორი არის ის, რომ მუშებმა უნდა შეძლონ ასეთი თანხების დაგროვება, ხოლო გამოცდილებამ გაჭირვების შემთხვევაში მათი უსაფრთხო და მომგებიანი განთავსება უნდა ასწავლოს. ამ მხრივ საუკეთესო საშუალება მშრომელთა ბანკებისთვის სათანადო რეგულირების სისტემის შექმნაა, რაც სანდო ექსპერტების ზედამხედველობას დაექვემდებარება. ევროპლი მუშების დანაზოგი რაც, მიუხედავად იმისა, რომ ცალ-ცალკე აღებული ძალიან ცოტა ჩანს, ჯამში დიდ კაპიტალს შეადგენს, ამჟამად იმდენად უხეიროდაა დაბანდებული, რომ სინამდვილეში მათივე ჯაჭვების გამოსაჭედად გამოიყენება. შემნახველ ბანკებს, რომლებშიც მათი დანაზოგები იყო განთავსებული, არ ჰქონდათ საშუალება, რომ მათ მოკლევადიანი თამასუქების გაცემისა და საქალაქო უძრავ ქონებაზე გრძელვადიანი საგირავნო სესხების გარდა სხვა მომსახურება გაეწიათ. ამგვარად, მათი გაზრდილი ფინანსური კაპიტალი მუშათა კლასის ყველაზე დიდი მტრის სავალუტო სპეკულანტებისა და მიწის გადამყიდველების კლასების გაძლიერებაში ჰქონდათ დაბანდებული.

დავუბრუნდეთ აშშ-სა და პროფესორ კარვერს, სრულიად ცხადია, რომ ამერიკელები ჯერ კიდევ არ თვლიან, რომ დიდი მამულები წარსულში არსებული ყველა ბოროტების წინაპირობაა და რომელიც, მიუხედავად მდგომარეობის გაუმჯობესებისა, ჯერ კიდევ მოქმედებს. კარვერი რამდენიმე სიტყვით უარყოფს იმ უდიდესი მნიშვნელობის ფაქტს, რომ ორი ასწლეულის განმავლობაში სახელმწიფომ ეროვნული საუნჯის - მიწის უდიდესი ნაწილი მიისაკუთრა, ანუ უმაღლეს კლასს ჩააბარა, რომ დაბალი ფენები მისგან მოეწყვიტა და ამგვარად, მათგან მათთვის ასე საჭირო მუშათა კლასი შეექმნა. ჩემს „სოციოლოგიის სისტემაში“ (III, გვ. 540), აღვწერე ეს დამანგრეველი პრაქტიკა, რომელიც არამარტო ამერიკაში, არამედ ყველა ევროპულ კოლონიაში იყო გაბატონებული. ეს არის ნამდვილი მიზეზი იმისა, თუ რატომ მოხდა, რომ თაობების განმავლობაში ამერიკაში გადასული მიგრანტების სრული უმრავლესობა დიდ ქალაქბში რჩებოდა, მიუხედავად იმისა, რომ თავიანთ სამშობლოში სოფლის მეურნეობით იყვნენ დაკავებულები. მაინც საიდან ჩამოდიოდნენ ისინი? აღმოჩნდა, რომ ძირითადად ყველა მათგანი იმ ევროპის ქვეყნებიდან იყვნენ, სადაც დიდი მამულები იყო. უპირვლეს ყოვლისა აღმოსავლეთ გერმანიიდან, ირლანდიიდან, ინგლისიდან, გარდა ამისა პოლონეთიდან, რუსეთიდან, რუმინეთიდან, შვედეთიდან, სამხრეთ იტალიიდან და ა.შ. ევროპის სასოფლო-სამეურნეო ქვეყნებმა ამერიკაში მიგრანტთა უდიდეს ნაკადს მხოლოდ მცირედი თუ შემატეს. რაც შეეხება მექსიკას, ეს არის უზარმაზარი მამულების ქვეყანა. ამის გამო იყო, რომ მიუხედავად უდიდესი ფართობისა და გაფანტული მცირე მოსახლეობისა, ხალხი იძულებული იყო, რომ გადასახლებულიყო, რადგან სამშობლოში ცხოვრების საშუალებები შეზღუდული იყო. შემდეგი შედეგი იყო ის, რომ ისინი ითვლებოდნენ მოჯამაგირეებად, ანუ „უსულო ცხოველებად“ ისევე, როგორც სოფლის მუშები ყველა ქვეყანაში, სადაც ვრცელი საკარმიდამო მამულები არსებობს. ისაიას სიტყვების ციტირება რომ მოვახდინოთ: „ვაი მათ, ვინც სახლის სახლთან შეერთებით, მიწის მიწასთან შეტყუპებით, კვლავ უადგილოდ დარჩება, რომ დედამიწის ზურგზე მარტო ვერ დამკვიდრდება“.

ამით, შეიძლება ითქვას, რომ მტკიცებულებების ჯაჭვი გასრულებულია. უკვე ითქვა, რომ სახელმწიფო იძულებითი დაპყრობის შედეგია, რომელიც საზოგადოების ზურგზე პარაზიტულად ცხოვრობს და დაარსებისთანავე ქმნის ორ ინსტიტუტს: კლასობრივ დაყოფას და მსხვილ მესაკუთრეობას. კლასებად დაყოფა დანგრეული იქნა 1649 წლის ინგლისის, 1789 წლის საფრანგეთის და 1917 წლის რუსეთის დიდი რევოლუციებით. მსხვილი მესაკუთრეობა დღემდე საბოლოოდ მხოლოდ რუსეთში გაუქმდა. ამ ქვეყანაში რევოლუციას თან სდევდა საქმიანობა, რომელიც არამარტო უსარგებლო, არამედ უჩვეულოდ დამანგრეველი იყო, რაც ერთადერთი მიზეზია იმისა, რომ ამ რეგიონმა, რომელიც შეერთებულ შტტებს უტოლდება ბუნებრივი რესურსებით, განვითარების მაღალ დონეს მიაღწია.

სხვა ერების წინაშე ისევ დგას ამოცანა, რომ მათი წიაღიდან პრიმიტიული ძალადობის ეს უკანასკნელი ნაშთიც ამოძირკვონ და საშუალო კლასის მიერ მოწყობილი რევოლუცია დაასრულონ, რამაც ამქვეყნად ის ნამდვილი თავისუფლება უნდა მოიტანოს, რომელიც არ არსებობს იქ, სადაც რუსოს სიტყვებით რომ ვთქვათ : „ზოგი იმდენად მდიდარია, რომ სხვას ყიდულობენ; ზოგიერთი კი ისე ღარიბია, რომ იძულებულნი არიან თავის თავი სხვებს მიყოდონ“.

ამჟამად განვიხილეთ თანამედროვე სახელმწიფოს ბუნება და მომავალი. სინამდვილეში ის კაპიტალიზმის მამოძრავებელი მექანიზმია. მაგრამ ისტორიის ანალიზიდან ცხადი ხდება, რომ კაპიტალიზმი არც იმდენად ცუდია და არც იმდენად კარგი როგორც ზოგჯერ წარმოუდგენიათ. ამგვარად, კაპიტალისტური სახელმწიფო არ იმსახურებს არც სათაყვანებელ და არც საძაგებელ კერპად ქცევას. მას არ სჭირდება არც ამაღლება და არც მიწაში ჩაფლვა. ის მონობისა და თავისუფლების უკანონო შვილია. უდიდესი ამოცანა, რომელიც ჩვენს წინაშე დგას, მონობის ნაშთების მოსპობა და თავისუფლების მოპოვებაა. ჩვენი მემკვიდრეები იცხოვრებენ ისეთი რეჟიმის პირობებში, რომელიც იმდენად იქნება სახელმწიფო, რამდენადაც მას ექნება დადგენილი კანონები, პასუხისმგებელი ინსტიტუტები და ძალაუფლება მათ აღსასრულებლად, თუმცა ამავდროულად არ იქნება დაფუძნებული ექსპლუატაციასა და ბატონობაზე, ისტორიულად ცნობილი ყველა სახელმწიფოს მსგავსად.

თარგმნა გოგი გეგუჩაძემ

ალბერტ ჯეიმ ნოკი (1870-1945)

გამოჩენილი ამერიკელი მოაზროვნე ალბერტ ჯეიმ ნოკი სკრანტონში, პენსილვანიის შტატში დაიბადა.

მთელი მისი მოღვაწეობა თავისუფლების ძიებისათვის ბრძოლას მიეძღვნა. მის თითოეულ ნაშრომში აშკარა მოწოდება ისაა, რომ ადამიანის ცხოვრება კოლექტივის მიერ ნაკლებ სანქცირებული იყოს, სადაც ნოკი, უპირველესად, სახელმწიფოსა და სახელმწიფოს ჩარევას მოიაზრებს. სახელმწიფო, მისი აზრით, ადამიანის უპირველესი მტერია, რაც არ უნდა კეთილშობილურ თვისებებს ისახავდეს იგი მიზნად.

ფაქტია, ამით ნოკი სასტიკად დაუპირისპირდა იმ დროისათვის გავრცელებულ „საყოველთაო კეთილდღეობის სახელმწიფოს“ ჩანასახოვან იდეებს. „მომაკვდინებელი საფრთხე ემუქრება ცივილიზაციას: სახელმწიფო ჩარევა, ყოველგვარი სპონტანური საზოგადოებრივი მცდელობების შევიწროვება სხელმწიფოს მიერ; შეიძლბა ითქვას, რომ ამგვარი ჩარევა იმგვარი ისტორიული ქმედების ჩაკვლას ემსახურება, რომელიც განუწყვეტლივ სიმყარეს აძლევდა, კვებავდა და აცოცხლებდა ადამიანის სვე-ბედს“ - წერდა მისი შრომების გავლენის ქვეშ მყოფი გამოჩენილი ესპანელი მოაზროვნე ხოსე ორტეგა ი გასეტი 1922 წელს.

სწორედ ამგვარი იდეების შეუდარებელი გამომხატველი გახლდათ ალბერტ ჯეიმ ნოკი. მისი ძირითადი ნაშრომებია: „ჩვენი მტერი, სახელმწიფო“, „მითი დამნაშავე ერის შესახებ“, „ჯეფერსონი“, ჰენრი ჯორჯი: ესეები და ა.შ.

გამოქვეყნდა 1935 წელს, იბეჭდება პირველი ორი თავი

თავი I

I

(აუცილებელია გვხსოვდეს, რომ ბატონი ნოკი ამ ნაშრომს ამერიკის პრეზიდენტ ფრანკლინ დელანო რუზველტის ე.წ. „სახელმწიფო გადატრიალების“ და ე.წ. „ახალი მიდგომის“ წამოწყებისთანავე ქმნიდა. ის, რაც მან იწინასწარმეტყველა - აღსრულდა! რაც მეტად ვუახლოვდებით 21-ე საუკუნეს, მით მეტად ახლოს ვართ დიქტატორული სოციალისტური სახელმწიფოს ჩამოყალიბებასთან).

თუ საზოგადოებრივ საქმეებში ღრმად ჩავიხედავთ, აღმოვაჩენთ, ერთ არსებით მოვლენას. კერძოდ იმას, რომ საზოგადოებასა და სახელმწიფოს შორის ძალაუფლების ყოვლისმომცველი გადანაწილება მიმდინარეობს. ცივილიზაციის მკვლევარის ყურადღების საგანს სწორედ ეს საკითხი წარმოადგენს. მისთვის მხოლოდ მეორადი და ზედაპირული მნიშვნელობა აქვს ისეთ მოვლენებს, „როგორიცაა ფასების დადგენა“. „ხელფასების დაწესება“, „ინფლაცია“, „საბანკო პოლიტიკა“, „სოფლის მეურნეობის რეგულირება“, ისევე როგორც სახელმწიფო პოლიტიკის სხვა მსგავს თემებს, რომლებიც გაზეთების პუბლიცისტებისა და პოლიტიკოსების ყოველდღიური განხილვის საგანს წარმოადგენს.

ეს მოვლენები ყოველდღიური მნიშვნელობისაა, რის გამოც საზოგადოებრივ ყურადღებას მთლიანად იპყრობენ, თუმცა ყველა მათგანს ერთი და იგივე რამ აერთიანებს, ესაა სახელმწიფო ძალაუფლების ზრდა და, შესაბამისად, საზოგადოებრივი ძალაუფლების შემცირება.

სამწუხაროდ, ჯერ კიდევ ნათლად გააზრებული არ არის, მსგავსად იმისა, რომ სახელმწიფოს საკუთარი ფული არ გააჩნია, მას არც საკუთარი ძალაუფლება გააჩნია. მთელ ძალაუფლებას, რომელსაც ის ფლობს, მას საზოგადოება ანიჭებს, გარდა ამისა, რასაც ამა თუ იმ საბაბით, დრო და დრო, თავადვე მიიტაცებს ხოლმე; სახელმწიფოს მიერ ძალაუფლების მოპოვების სხვა არანაირი წყარო არ არსებობს. შესაბამისად, სახელმწიფოს ძალაუფლების ყოველი გაფართოება როგორც ნებაყოფილობითი, ისე ძალადობრივი საზოგადოების ძალაუფებას მნიშვნელოვნად კვეცს. სახელმწიფოს ძალაუფლების გაძლიერება, საზოგადოებრივი ძალაუფლების შესაბამისი და თითქმის თანაბარი შემცირების გარეშე, არასოდეს მომხდარა და შეუძლებლიცაა რომ მოხდეს.

უფრო მეტიც, გამოდის რომ სახელმწიფოს მიერ ძალაუფლების ნებისმიერი გამოყენება არა მხოლოდ ამცირებს იმავე მიმართულებით საზოგადოებრივ ძალისხმევას, არამედ ამავე დანიშნულებით საზოგადოებრივი ძალისხმევის გამოყენების სურვილსაც კი. ქალაქ ნიუ-იორკის მერმა გეინორმა ყველა გააოცა, როდესაც კორესპონდენტს, რომელიც პრეტენზიებს გამოთქვამდა პოლიციის არაეფექტური მუშაობის შესახებ, მიუთითა, რომ ნებისმიერ მოქალაქეს აქვს უფლება დააპატიმროს დამნაშავე და წარადგინოს სასამართლოს წინაშე. „ინგლისისა და ამერიკის შეერთებული შტატების კანონები“, განმატავდა ის, „ძალიან წინდახედულია იმ თვალსაზრისით, რომ პოლიციას არ ანიჭებს უფრო მეტ უფლებებს, ვიდრე ნებისმიერ მოქალაქეს“. არადა, სახელმწიფოს მიერ პოლიციის მეშვეობით ამ უფლების გამოყენება იმდენად მუდმივი იყო, რომ მოქალაქეები არათუ განწყობილნი არ იყვნენ მის გამოსაყენებლად, არამედ 10 ათასიდან ერთმაც კი არ იცოდა, რომ ეს უფლება ჰქონდა.

ამერიკის შეერთებულ შტატებში, უეცრად თავს დამტყდარ უბედურებებს აქამდე საზოგადოების ძალისხმევის მობილიზების საშუალებით უმკლავდებოდნენ. ფაქტობრივად, (ცალკეული ინსტიტუციონალური წარმონაქმნების გარდა, როგორებიცაა: მოხუცებულთა სახლი, ფსიქიკურად დაავადებულთა თავშესაფარი, ქალაქის საავადმყოფო და ღარიბთა თავშესაფარი) სიღარიბე, უმუშევრობა, „დეპრესია“ და სხვა მსგავსი სხვა უკეთურობები სახელმწიფოს არანაირად არ ეხებოდა, ისინი საზოგადოებრივი ძალისხმვის გამოყენებით წყდებოდა. თუმცა, ამერიკის შეერთებული შტატების პრეზიდენტის, ბ-ნი რუზველტის მმართველობის დროს ხელისუფლებამ საკუთარ თავზე აიღო ეს მოვალეობა, როდესაც მან საჯაროდ წარადგინა ისტორიაში უმაგალითო მოძღვრება, რომლის მიხედვით სახელმწიფო ვალდებულია საკუთარი მოქალაქეები საარსებო საშუალებებით უზრუნველყოს. პოლიტიკის მკლევარებმა, რასაკვირველია ამაში მხოლოდ ეშმაკური წინადადება დაინახეს, რომლის მიზანი სახელმწიფო ძალაუფლების უსაზღვროდ გაზრდა იყო. თითქმის ასეთივე ქმედება, რასაც დიდი ხნის წინ, 1794 წელს, ამერიკის შეერთბული შტატების ერთ-ერთმა დამფუძნებელმა ჯეიმს მედისონმა უწოდა „ძველი ხრიკი, რომლითაც მთავრობა ყოველ შემთხვევას ძალაუფლების გაფართოების წყაროდ გარდაქმნის“. დრომ დაადასტურა, რომ იგი მართალი იყო. რუზველტისეული „ახალი მიგომის“ გავლენა სახელისუფლებო და საზოგადოებრივ ძალაუფლებას შორის წონასწორობის დარღვევაზე ისევე სრულიად ცხადია, როგორც გავრცელებული შეცდომის შედეგები, რომელიც აღარ უხმობს საზოგადოებრივ ძალისხმევას ამ პრობლემების მოსაგვარებლად.

საზოგადოებრივი ძალისხმევის გარდაქმნა სახელისუფლებო ძალაუფლებად, უმეტესწილად, სწორედ ამ გზით ხდება და თავის თავსაც ამ გზით ამკვიდრებს.¹ როდესაც ჯონსთაუნის წყალდიდობა დაიწყო, საზოგადოებრივ ძალისხმევას დაუყოვნებლივ მოუხმეს და ის კანონიერად და გონივრულად იქნა გამოყენებული. ფულად გამოხატულებაში საზოგადოებრივი ძალისხმევის მასშტაბი იმდენად დიდი იყო, რომ როდესაც ყველაფერი მოწესრიგდა, დაახლოებით მილიონი დოლარის დანაზოგი დარჩა. ახლა რომ მგავსი კატასტროფა მოხდეს, საზოგადოებრივი ძალისხმევა არა მხოლოდ უძლური აღმოჩნდება იგივე მოქმედებისათვის, არამედ საერთო ინსტიქტის მიხედვით, პრობლემის გადაჭრას სახელმწიფოს მიანდობს. არა მხოლოდ საზოგადოებაა გადაგვარებული ამ ზომამდე, არამედ მასთან ერთად, ამ მიმართულებით მოქმედების სურვილიც კი საერთოდ გადაგვარებულია. მიიჩნევა, რომ თუკი სახელმწიფოს ასეთი საკითხები თავისი საქმიანობის საგნად აქვს გადაქცეული და ის საზოგადოებრივი საშუალებები აქვს მითვისებული, რომელიც მათ გადასაჭრელად არის საჭირო, მაშინ სახელმწიფომ თვითონვე უნდა მიხედოს მათ. ჩვენ შეგვიძლია ეს საყოველთაო გადაგვარება დაახლოებით შევაფასოთ ჩვენივე განწყობით, რომელიც მათხოვრის მოახლოებისას გვიჩნდება. წინათ, ჩვენ შეიძლება დავხმარებოდით კიდეც მას რაიმეთი, დღეს კი ჩვენ მას სახელმწიფო დახმარების უწყების ანაბარად ვტოვებთ. სახელმწიფომ მიმართა საზოგადოებას: შენ არ გაგაჩნია შესაბამისი ძალა, რომ საგანგებო შემთხვევებს გაუმკლავდე, ან ამას, ჩემი აზრით, უხეიროდ აკეთებ. ამიტომაც მე შენ ამის შესაძლებლობას ჩამოგართმევ და საკუთარი ნება-სურვილით გამოვიყენებ. ამდენად, როდესაც მათხოვარი გვთხოვს 25 ცენტს, ჩვენ ინსტიქტურად ვამბობთ, რომ სახელმწიფომ უკვე მიისაკუთრა 25 ცენტი ჩვენგან მის სასარგებლოდ და ამიტომაც მან სახელმწიფოს უნდა მიმართოს.

მსგავსი შედეგები მოსდევს მრეწველობასა და ვაჭრობაში სახელმწიფოს ნებისმიერ უშუალო ჩარევას. როდესაც სახელმწიფო ხელფასებისა და ფასების დაწესებაში ერევა ან კონკურენციის პირობებს ადგენს, სინამდვილეში მეწარმეს ეუბნება, რომ ის საზოგადოებრივ ძალაუფლებას არასწორად იყენებს და, შესაბამისად, სთავაზობს ამ ძალაუფლების მისთვის დათმობას და საკუთარი შეხედულებისამებრ გამოყენებას. მეწარმე კი ინსტიქტურად ანდობს სახელმწიფოს შედეგებზე ზრუნვას. ამის მარტივ დასაბუთებად მახსენდება საგანგებო დანიშნულების ქსოვილების ერთ-ერთი მწარმოებლის სიტყვები, როდესაც მან მითხრა, რომ წამგებიან ქარხანას 5 წლის განმავლობაში ინარჩუნებდა, რადგანაც ძნელბედობის ჟამს მუშების მიუსაფარად დატოვება არ უნდოდა. მაგრამ ახლა, როდესაც მას სახელმწიფო კარნახობს, თუ როგორ მართოს საკუთარი მეურნეობა, პასუხისმგებლობა სახელმწიფომ სიამოვნებით უნდა აიღოს.

საზოგადოებრივი ძალაუფლების სახელმწიფო ძალაუფლებად გადაქცევის პროცესი ყველაზე ნათლად, ალბათ, ისეთ შემთხვევებში ჩანს, რომლებშიც სახელმწიფოს ჩარევა უშუალოდ კონკურენტული ხასიათისაა. ბოლო ათწლეულების განმავლობაში სხვადასხვა ქვეყნებში სახელმწიფო ძალაუფლების გაძლიერება იმდენად სწრაფად მიმდინარეობს და იმდენად მრავალფეროვანია, რომ დღეს ჩვენ უკვე იმის მოწმე ვართ თუ როგორ გახდა სახელმწიფო ტელეგრაფისტი, ტელეფონისტი, რადისტი, იარაღის მწარმოებლი, რკინიგზის მშენებელი, მფლობელი და მეისრე, წვრილი მოვაჭრე, თამბაქოს და ნავმისადგომების მშენებელი, სახლების მშენებელი, მთავარი განმანათლებელი, გაზეთების მფლობელი, საკვების მწარმოებელი, სადაზღვეო დილერი და ა.შ. ეს სია საკმაოდ ვრცელია.²

სრულიად ნათელია, რომ კერძო მწარმოებლები შესუსტდებიან, შესაბამის დარგებში სახელმწიფო ჩარევის ზრდის შესაბამისად. საზოგადოებრივი ძალების სახელმწიფო ძალაუფლებასთან კონკურენცია ყოველთვის წამგებიანია, რადგან სახელმწიფოს შეუძლია კონკურენციის პირობების საკუთარ თავზე იმგვარად მორგება, რომ გამორიცხოს საზოგადოებრივი შესაძლებლობების სათანადო გამოყენება; სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მას შეუძლია საკუთარი თავისთვის მონოპოლიური უფლებების მინიჭება. ამის მაგალითი მრავლადაა. მათ შორის ჩვენთვის ყველაზე ნაცნობ საფოსტო გზავნილებზე სახელმწიფო მონოპოლიაა. სახელმწიფო დადგნილების საფუძველზე, ამ სახის საქმიანობიდან საზოგადოებრივი ძალისხმევა პროცესუალურად არის ჩამოშორებული, მიუხედაად იმისა, რომ მას ბევრად უფრო იაფად და უფრო უკეთესადაც შეეძლო მისი განხორციელება, ყოველ შემთხვევაში, ამ ქვეყანაში მაინც. სახელმწიფოს ინტერესების გატარების თვალსაზრისით, ამ მონოპოლიის დადებითი მხარეები მეტად თავისებურია. სავარაუდოდ, საფოსტო მომსახურების ასეთ მასშტაბურ და ყოვლისმომცველ მფარველობას, სახელმწიფო სამსახურის საჭიროებების სახელით ესოდენ დიდი როდენობის ხალხის დასაქმება, ქვეყნის ყველა გზაჯვარედინზე საკუთარი წარმომადგენლის ჩაყენებას, სხვა ვერავინ შეძლებდა. ის, რომ ხელისუფლების საყოფაცხოვრებო სამსახურის ხელმძღვანელი რეგულარულად ინიშნება ფოსტის მინისტრად, არავითარ შემთხვევაში არ არის უბრალო დამთხვევა.

ამდენად, სახელმწიფო ყოველ შემთხვევას საკუთარი ძალაუფლების გაფართოებისათვის იყენებს და ამას ყოველთვის საზოგადოებრივი ძალის ხარჯზე აკეთებს, რითაც ხალხს დამთმობ ხასიათს უვითარებს. იბადებიან ახალი თაობები, რომლებიც შეგუებულნი არიან, როგორც ამერიკული ლექსიკონები განმარტავენ, „მორგებულნი“ არიან სახელმწიფო ძალაუფლების ზრდას და ისინი ამ პროცესს ჩვეულებრივ მოვლენად აღიქვამენ. სახელმწიფოს ყველა ინსტიტუტი შეხმატკბილებულად ადასტურებს ამ ტენდენციებს. ისინი ერთიანდებიან იმისთვის, რომ საზოგადოებრივი ძალაუფლების თანმიმდევრულ სახელმწიფო ძალაუფლებად გარდაქმნა წარმოაჩინონ, არა როგორც მხოლოდ ჩვეულებრივი მოვლენა, არამედ როგორც საზოგადოების კეთილდღეობისათვის მეტად საჭირო და სასარგებლო რამ.

II

ამჟამად, ამერიკის შეერთებულ შტატებში, სახელმწიფო ძალაუფლების ზრდას სამი ძირითადი მაჩვენებელი წარმოაჩენს.

პირველი, ეს სახელმწიფო ძალაუფლების ცენტრალიზაციის დონის მაჩვენებელია. ყველაზე მცირე პოლიტიკური ერთეულების პრაქტიკულად ყველა სუვერენული უფლება-მოვალეობა, რომლებიც მეტ-ნაკლებად მნიშვნელოვანი და ანგარიშგასაწევია, უკვე ფედერალური ორგანოების მიერ არის შთანთქმული. ამგვარად, სახელმწიფო ძალაუფლება არა მხოლოდ ვაშინგტონშია კონცენტრირებული, არამედ მისი სადავეები იმდენადაა თავმოყრილი აღმასრულებელი ორგანოს პირველი პირის ხელში, რომ არებული წყობა ერთპიროვნული მმართველობის სახეს იძენს. ნომინალურად ეს რესპუბლიკური მმართველობაა, მაგრამ რეალურად - თვითმპყრობლობა. ეს საცნაური ანომალიაა, მაგრამ ერთობ სახასიათო დაბალი ინტელექტუალური მონაცემების მქონე ხალხისთვის. ერთპიროვნული მმართველობა აქ არ ხორციელდება იტალიის, რუსეთის ან გერმანიის მსგავსად, რადგანაც სახელმწიფო ჯერჯერობით ამას არ საჭიროებს. მეტიც, აქ ეს სრულებითაც არაა აუცილებელი, მაშინ როდესაც ხსენებულ ქვეყნებში ამის საჭირობა არსებობს. მაგრამ ერთპიროვნული მმართველობა ყოველთვის ერთპიროვნული მმართველობაა, მისი გამოყენების მასშტაბი კი, უშუალოდ, პოლიტიკური გონიერების საკითხია და მთლიანად ვითარებაზეა დამოკიდებული.

ეს წყობა დამყარდა ახლებური და უჩვეულო სახელმწიფო გადატრიალების საშუალებით, რომელიც მხოლოდ მდიდარ ქვეყანაშია შესაძლებელი. ის განხორციელდა არა ძალადობით, როგორც ნაპოლეონის შემთხვევაში, არა ტერორიზმით, როგორც მუსოლინის შემთხვევაში, არამედ მოსყიდვის საშუალებით. ამდენად, მას შეილება სახელმწიფო გადატრიალების ამერიკული სახესხვაობა ეწოდოს.³

ჩვნი ეროვნული საკანონმებლო ორგანო, საფრანგეთის 1851 წლის ეროვნული კრებისაგან განსხვავებით, იარაღის ძალით კი არ დაუმხიათ, არამედ საჯარო ფულადი სახსრების მართვიდან გამოდევნეს. 1934 წლის ნოემბრის არჩევნებში ნათლად გამოჩნდა, რომ სახელმწიფო გადატრიალების შედეგად ძალაუფლების თავმოყრა შემდეგი გზებით განხორციელდა: ყველაზე მცირე პოლიტიკური ერთეულების შესაბამისი უფლება-მოვალეობები აღმასრულებელი ორგანოს პირველი პირის პირადი მეთვალყურეობით შეიკვეცა.⁴

ეს არის ყველაზე გასაოცარი მოვლენა, რომლის მსგავსიც, შესაძლოა, არასოდეს ყოფილა; და მისი ხასიათი და შედეგები უდიდეს ყურადღებას იმსახურებს.

მეორე მაჩვენებელი ამჟამად განსაკუთრებით შესამჩნევი ბიუროკრატიული მიდგომების გავრცელების მასშტაბს ავლენს. ბოლო 2 წლის განმავლობაში ვაშინგტონში დაარსებული ახალი საბჭოების, ბიუროების და კომისიების რიცხვი, ამ საკითხის აქტუალობას ერთმნიშვნელოვნად ადასტურებს. ისინი დაახლოებით 90 000 ახალ თანამშრომელს ითვლიან, რომლებიც დამატებით არიან დანიშნულნი სახელმწიფო სექტორის გარედან და ამბობენ, რომ ვაშინგტონში მათი ერთიანი ფედერალური სახელფასო ფონდი თვეში 3 მლნ. დოლარს აჭარბებს.⁵

თუმცა ეს, შედარებით, უმნიშვნელო შემთხვევაა. ცენტრალიზებული ხელისუფლების ზეწოლა მთელი ძალით არის მიმართული შედარებით დაბალ რგოლებში დასაქმებული ყოველი ოფიციალური პირისა და ახალფეხადგმული პოლიტიკოსების ფედერალური ბიუროკრატიის დამთმობ და კორუმპირებულ აგენტად გადაქცევისაკენ. აქ საყურადღებო შედარება შეიძლება ფლავიუსების დინასტიის არსებობის ბოლო და მის შემდგომ პერიოდის რომის იმპერიასთან გაკეთდეს. ადგილობრივი თვითმმართველობის უფლებები და მოვალეობები, რომლებიც ადრე ძალიან მნიშვნელოვანი იყო პროვინციებში და, უფრო მეტიც, მუნიციპალიტეტებშიც კი, უფრო მეტად დათმობების, ვიდრე ჩახშობის შედეგად განიავდა. იმპერიული ბიუროკრატია, რომელსაც მე-2 საუკუნემდე შედარებით მოკრძალებული უფლებამოსილება ჰქონდა, სწრაფად იზრდებოდა და ადილობრივმა პოლიტიკოსებმა მასთან საერთო ენის გამონახვის უპირატესობები სწრაფად დაინახეს. რომში ჩასვლისას ისინი ქედს იხრიდნენ, როგორც ვაშინგტონში ჩასვლისას. ახლა გუბერნატორები, კონგრესმენობის კანდიდატები და მათი მსგავსნი იქცევიან. მათ თვალი მუდმივად რომზე ეჭირათ და მათი აზრი მუდმივად რომის გარშემო ტრიალებდა, რადგანაც აღიარებისა დაწინაურებისაკენ გზა რომზე გადოდა. გამოუსწორებელმა მლიქვნელობამ, როგორც პლუტარქე ამბობს, ისინი დაამსგავსა იპოქიონდრიით შეპყობილ ადამიანებს, რომელიც ექიმთან შეთანხმების გარეშე ჭამას ან აბაზანის მიღებასაც ვერ ბედავენ.

მესამე მაჩვენებელი სიღარიბისა და სიღატაკის მუდმივ პოლიტიკურ მოგებად გადაზრდის მასშტაბს ავლენს. 2 წლის წინ, ჩვენი ხლხის დიდი ნაწილი მძიმე მდგომარეობაში იყო. ეჭვგაერეშეა, რომ გარკვული თვალსაზრისით ეს უშუალოდ მათი ბრალი არ იყო. თუმცა ახლა ცხადია, რომ მათი შემთხვევის განხილვისას, როგორც ხალხის, ასევე პოლიტიკოსების აზრით, დამსახურებულად ღარიბებსა და დაუმსახურებლად ღარიბებს შორის გამყოფი ხაზი მკვეთრად გავლებული არ იყო. იმ პერიოდში ხალხის განწყობა ამაღლებული იყო და გაბატონებული უმწეობა ფარული სულიერი მღელვარებით იყო შეფასებული, როგორც იმის დასაბუთება, რომ ზოგადად საზოგადოება მოექცა თავის მსხვერპლთ ცუდად და არავინ მიიღო ყოველივე, როგორც ბუნებრივი სასჯელი სიხარბის, უგუნურების ან რეალური შეცდომების გამო, რაშიც სიმართლე უფრო იყო. საზოგადოებისაგან სახელმწიფოს მიერ ძალაუფლების მითვისების დასაჩქარებლად, სახელმწიფო ინსტიქტურად იყენებდა ყოველ შემთხვევას, საკუთარი ძალაუფლების გაფართოების წყაროდ და სწრაფად მოქმედებდა ამ მდგომარეობის უპირატესობის გამოსაყენებლად. ეს ყველაფერი საჭირო იყო იმისთვის, რომ აღნიშნული წარუმატებლობები ფასდაუდებელ პოლიტიკურ ბერკეტად გადაექცია და მოეხდინა იმ პოლიტიკური მოძღვრების განცხადება, რომლის მიხედვითაც სახელმწიფო ვალდებულებას იღებს ყოველი მოქალაქე საყოფაცხოვრებო პირობებით უზრუნველყოს; რაც შესაბამისად, მიღწეულ იქნა კიდეც. ამან დაუყოვნებლივ წარმოშვა საარჩევნო ხმის უფლების მქონე და სახელწიფოს კმაყოფაზე მყოფი ადამიანების უზარმაზარი მასა - საზოგადოების ხარჯზე სახელმწიფო ძალაუფლების გაძლიერების უმნიშვნელოვანესი წყარო.⁶

III

იქმნება შთაბეჭდილება, რომ სახელმწიფო ძალაუფლების გაძლიერება, რომელიც 1932 წლიდან მიმინარეობს, პირობითი და დროებითია; ხოლო საზოგადოებრივი ენერგიის შესაბამისი გამოფიტვა, საგანგებო შემთხვევის გამო, ვალის გაღებას ჰგავს და ამდენად არ ღირს ამ ფაქტის ასე გამოწვლილვით განხილვა. მაგრამ არსებობს ყველა წინაპირობა, რომ ეს აზრი საფუძველს მოკლებულია. ეჭვგარეშეა, რომ ამჟამინდელი რეჟიმი ამა თუ იმ სახით შეიცვლება. მართლაც, ეს ასეც უნდა მოხდეს, რადგანაც ამას თავად ხელისუფლების თავმოყრის პროცესი მოითხოვს. მაგრამ, მართლაცდა, მნიშვნელოვანი ცვლილებების მოლოდინი, ისტორიულ მაგალითებს მოკლებულია, ის ერთობ უპრეცედენტო იქნება და ამდენად, როგორც ჩანს, ნაკლებად სავარაუდოა. მნიშვნელოვან ცვლილებაში მე სახელმწიფოსა და საზოგადოებას შორის ძალაუფლების ჭეშმარიტ განაწილებას ვგულისხმობ.

მოვლენათა ბუნებიდან გმომდინარე, არ არსებობს რაიმე მიზეზი, რის გამოც ასეთი ცვლილება უნდა განხორციელდეს და არსებობს ყველა მიზეზი იმისათვის, რომ ის არ განხორციელდეს. ჩვენ ვნახავთ სხვადასხვანაირ თვალსაჩინო ურთიერთდათმობებს საზოგადოებასა და სახელმწიფოს შორის, მაგრამ სულიად დარწმუნებული უნდა ვიყოთ, რომ არც ერთი მათგანი სახელმწიფო ძალაუფლების არსებითი შემცირებისკენ არ იქნება მიმართული.

მაგალითად, ეჭვგარეშეა, რომ ჩვენ მალე ვიხილავთ ღარიბ-ღატაკთა სახელით მოქმედ პოლიტიკურად ორგანიზებულ მძლავრ გავლენიან ჯგუფებს, რომლებიც პირდაპირის ნაცვლად, არაპირდაპირ მიიღებენ ანაზღაურებას, რადგან მასების დაუდევარ მიდრეკილებას საკუთარი საგანძურის ძარცვისადმი სახელმწიფო დიდხანს ვერ წაუყრუებს. პირდაპირი სუბსიდირების მეთოდი, ანუ უშუალოდ ანგარიშსწორება, აუცილებლად არაპირდაპირ მეთოდს გაუხსნის გზას, რომელიც „საყოფაცხოვრებო კანონმდებლობის“ სახელით მოიხსენიება; ანუ იმას, რაც სახელმწიფო პენსიების, დაზღვევის და სხვადასხვა კომპენსაციების რთულ ერთობლიობას გულისხმობს. ეს არის მოჩვენებითი დათმობა, რომელიც აუცილებლად ჭეშმარიტ დათმობად გამოცხადდება და ეჭვგარეშეა, რომ სწორედ ასე იქნება აღიარებული. მაგრამ არის კი ეს დათმობა? მართლაც ამცირებს ის სახელმწიფო ძალაუფლებას და ზრდის საზოგადოებრივს? აშკარაა, რომ შედეგი სრულიად საპირისპიროა. ის მიდრეკილია სახელმწიფო ძალაუფლების უშუალოდ ამ ნაწილის საფუძვლიანი შეკავშირებისაკნ და გზას უხსნის მის განსაზღვულ გაფართოებას, „ახალი მიდგომებისა“ და სახელ მწიფოს მიერ ე.წ. „საყოფაცხოვრებო კანონების“ მუდმივი გამოგონებთ, რაც ძალიან იოლი საქმიანობაა. შესაძლოა ვინმემ დაკვირვების შედეგად დაამატოს, რომ თუკი მზარდი საყოფაცხოვრებო კანონმდებლობის გავლენა სახელმწიფო ძალაუფლების ჯამურ ერთობლიობაზე არახელსაყელი, ან თუნდაც ნულის ტოლი იქნებოდა, პრინცი დე ბისმარკი და ბრიტანელი ლიბერალი პოლიტიკოსები, 40 წლის წინ რაიმე მსგავსსაც კი ძნელად თუ გამოიყენებდნენ.

ამდენად, როდესაც ცივილიზაციის მკვლევარს შანსი ეძლევა დააკვირდეს ჩვენი ხელისუფლების მხრიდან ან სხვა ნებისმიერ მოჩვენებით დათმობას, რომელიმე საკითხის მიმართ,⁸ იგი შეიძლება დაკმაყოფილდეს ერთი შეკითხვის დასმით - რა გავლენა აქვს ამას სახელმწიფო ძალაუფლების ჯამურ ერთობლიობაზე? პასუხი, რომელსაც ის ამ შეკითხვას თავადვე გასცემს, მას მკაფიოდ აჩენებს დათმობა ნამდვილია თუ მოჩვენებითი და ეს ზუსტად ის არის, რისი ცოდნაც მას სურს.

ამავე საკითხთან მიმართებაში, არსებობს ასევე მოსაზრება, რომლის მიხედვით, თუკი საგრძნობი დათმობები თავისთავად არ განხორციელდება, მათი გამოწვევა ერთ-ერთი პარტიისათვის ხმის მიცემის და სხვა პარტიის ჩაგდების საშუალებით შეიძლება. ეს იდეა ემყარება გარკვეულ ჰიპნოზებს, რომელიც, როგორც გმოცდილება გვიჩვენებს, საფუძველს მოკლებულია. პირველი ჰიპოთეზა მდგომარეობს იმაში, რომ კენჭისყრის ძალით, როგორც ამას რესპუბლიკური პოლიტიკური თეორია ასაბუთებს, ამომრჩევლებს შეუძლიათ ამ საკითხებზე გავლენა იქონიონ. მაგრამ აშკარა და ცნობილი ფაქტია, რომ ეს სიმართლისგან ძალიან შორსაა. რესპუბლიკური წყობილება სინამდვილეში იმპერიულ წესს ემყარება, რომელშიც პროფესიონალი პოლიტიკოსები პრეტორეანული დაცვის ადგილს იჭერენ. ისინი დრო და დრო იკრიბებიან, იღებენ გადაწყვეტილებებს იმაზე თუ რა და როგორ შეიძლება, რომ „აქედან მიიღონ“ და „ვინ არის ამის გამკეთებელი; ხოლო ამომრჩეველი, ხმის მიცემისას მათ მითითეთებს ითვალისწინებს. ამ პირობებში ადვილია სახელმწიფო ძალაუფლების დათმობების სასურველი შთბეჭდილება შექმნა, არსებითი საფუძვლის გარეშე. ჩვენი ისტორია გამოყენებითი პოლიტიკის ამაზე ბევრად უფრო რთული პრობლემების ძალიან იოლად გადაჭრის უამრავ მაგალითს გვაჩვენებს. ვარაუდებში, რომლებიც ითვალისწინებენ „პოლიტიკური ქმედების“ რწმენას, იგულისხმება ვარაუდი, რომ სახელმწიფო და საზოგადოებრივი ინტერესები თანხვედრია, ყოველ შემთხვევაში თეორიულ დონეზე მაინც. არადა, ისინი საწინააღმდეგო ხასიათისაა და პრაქტიკაში ის წინააღმდეგობრიობა იმდენად მრავალ შემთხვევაში ვლინდება, რამდენადაც გარემოებები ამის საშუალბას იძლევა.

თუმცა, ამ ეტაპზე, საკითხებში ღრმად ჩახედვის გარეშე, ალბათ საკმარისია შევნიშნოთ, რომ ჭეშმარიტად ერთპიროვნული მმართველობა, უზარმაზარი და თან მზარდი ბიუროკრატიის და სახელმწიფოს კმაყოფაზე მცხოვრები ხმის უფლების მქონე ადამიანების უდიდესი მასის მართვა სხვადასხვა ელფერის პოლიტიკოსებისთისაც მისაღებია. როგორც ჩანს, ეს საკითხები საარჩენო თვალსაზრისით ისევე აინტერესებს რესპუბლიკელს, როგორც დემოკრატს, კომუნისტს, ფერმერ-ლეიბორისტს, სოციალისტს, ან სხვა ნებისმიერ პოლიტიკოსს. ეს თვალნათლივ გამოჩნდა 1934 წლის ადგილობრივი არჩევნების დროს, იმ პოლიტიკოსების მიდგომიდან, რომლებიც წარმოადგენენ ოპოზიციურ პარტიებს. ამჟამად, ეს კიდევ უფრო კარგად იმ სიჩქარეში ვლინდება, რომელსაც ლიდერები მათი პარტიების, როგორც ისინი უწოდებენ, „რეორგანიზაციის“ მიმართ იჩენენ. ადამიანი შეიძლება არ აქცვდეს ყურადღებას მათ სიტყვებს, მაგრამ მათი ქმედებები უბრალოდ გულისხმობს, რომ სახელმწიფო ძალუფლების ზრდა კვლავ გრძელდება და რომ ისინი აცნობიერებენ ამას. ამასთან, რადგან ასეთი ვითარებაა შექმნილი, ისინი ემზადბიან, რაც შეიძლება ხლსაყრელად წარმოაჩინონ საკუთარი შესაძლებლობები ზედამხეველობისა და მართვის უნარიანობის თვალსაზრისით. სულ ეს არის ის, რასაც რესპუბლიკური პარტიის „რეორგანიზაცია“ გულისხმობს და ყველაფრი ის, რაც მასშია ჩაფიქრებული. თავისთავად, ეს სავსებით საკმარისია იმის წარმოსაჩენად, რომ პარტიული ადმინისტრაციის საშუალებით რეჟიმის მნიშვნელოვანი ცვლილების ნებისმიერი მოლოდინი თავის მოტყუებაა. პირიქით, ნათელია, რომ პარტიული კონკურენცია ნებისმიერ შემთხვევაში უკვე დამკვიდრებულ სახეს შეინარჩუნებს: ეს იქნება შეჯიბრი კიდევ უფრო მეტად სრულყოფილი ზედამხედველობისა და ყოვლისმომცველი მმართველობის დაწესებისთვის, რაც ბუნებრივად გამოიწვევს უფრო მეტ ცენტრალიზაციას, ბიუროკრატიული მიდგომების კიდევ უფრო მეტად გავრცლებას და სახელმწიფო კმაყოფაზე მყოფი ამომრჩევლების მიმართ უფრო მეტ დათმობებს. მოვლენათა ასეთი განვითარება მკაცრად ასახავს ისტორიულ კანონზომიერებას, ამავდროულად მოსალოდნელია, რომ ბუნებრივ კანონზომიერბადაც იქნეს აღქმული, რაც სინამდვილეში არის კიდეც.

სწორედ აქედან მომდინარეობს, რომ კოლექტივისტების მიზანი ამ ქვეყანაში ალბათ მიღწეული იქნება და ეს მიზანი არის საზოგადოებრივი ძალისხმევის სრული ჩახშობა, სახელმწიფოს მიერ მისი სრული შთანთქმის შედეგად. მათი მოძღვრების საფუძვლები გასული საუკუნის იდეალისტი ფილოსოფოსების ვითომდა რელიგიური ლოცვა-კურთხევით იყო ჩამოყალიბებული და დანერგილი იმ ადამიანებს შორის, რომლებიც ამ მოძღვრებას აღიარებენ, როგორც სიტყვით ისე ქმედებით ის ვლინდება გამოთქმებში, რომელიც თითქმის იდეალისტი ფილოსოფოსების გამონათქვამების მსგავსია. ამდენად, მაგალითად, როდესაც ჰიტლერი ამბობს, რომ „სახელმწიფოეზე დომინირებს, ვინაიდან ერს მხოლოდ ის წარმოადგენს“, ამით ის გაცილებით გასაგები ენით იმეორებს ჰეგელის გამონათქვამს: „სახელმწიფო არის ზოგადი სუბსტანცია, სადაც ინდივიდები სხვა არაფერია თუ არა უბრალო შემთხვევითობა“. ან როდესაც მუსოლინი ამბობს „ყველაფერი სახელმწიფოსთვის, არაფერი სხელმწიფოს გარეშე, არაფერი სხელმწიფოს წინააღმდეგ“, ის, უბრალოდ, გამარტიებულად გადმოსცემს ფიხტეს შეხედულებას: „სახელმწიფო არის უზენაესი ძალა, უმაღლესი ინსტანცია, რომელიც აპელაციას არ ექვემდებარება და აბსოლუტურად დამოუკიდებელია“.

ალბათ, უადგილო არ იქნება თუკი შევნიშნავთ, რომ კოლექტივიზმის სხვადასხვა შემორჩენილი ფორმა ძირითადად ერთმანეთის მსგავსია. ფაშიზმს, ბოლშევიზმსა და ჰიტლერიზმს შორის არსებული ზედაპირული განსხვავებები ჟურნალისტების და პუბლიცისტების ყურადღების საგანია. გულმოდგინე მკვლევარი⁹ კი მათი ერთი საფუძვლის მქონე შეხდულებებს ხედავს, რომლებიც საზოგადოებრივი ძალაუფლების სახელმწიფო ძალაუფლებად სრულ გარდაქმნას გულისხმობენ. როდესაც ჰიტლერი დ მუსოლინი, ამ პროცესის დასჩქარებლად გაუფასურებულ და გაყალბებულ მისტიციზმს იყენებენ, მკვლევარი მაშივე ძველი ნაცნობის, ჰეგელის თვალსაზრისს იხსენებს: „სახელმწიფო დედამიწაზე ღვთიურ იდეას განასახიერებს“ და ის მართალიც იქნება. ჟურნალისტს და მგრძნობიარე მოგზაურს შეუძლია დასკვნები „ბოლშევიზმის ახალი რელიგიიდან“ საკუთარი სურვილის მიხედვით გამოიტნოს; მკვლევარი კი კმაყოფილდება იმით, რომ ნათლად აღნიშნავს იმ პროცესის ნამდვილ ბუნებას, რომლის დანერგვა სახელისუფლებო მითითებებით ხდება.

IV

ეს პროცესი, ანუ საზოგადოებრივი ძალაუფლების სახელმწიფო ძალაუფლებად გარდაქმნა, ამერიკის შეეთებულ შტატებში იმ მასშტაბით არ განხორიელებულა, როგორც სხვაგან; მაგალითად, რუსეთში, იტალიაში ან გერმანიში. თუმცა ორი რამ უნდა შევნიშნოთ. პირველი, ის დიდი ხნის განმავლობაში გრძელდებოდა და მისი განხორციელების ტემპი ბოლო ხანებში მნიშვნელოვნად გაიზარდა. ამ ქვეყანაში მისი განხორციელების განსხვავება, სხვა ქვეყნებთან შედარებით, მის არასანახაობით ხასიათში იდო. 1823 წ. ბ-ნი ჯეფერსონი წერდა, რომ არ არსებობს საფრთხე, რომლისაც მას ისევე ეშინია, როგორც „მთავრობის ცენტრალიზაციის, უმაღლესი სასამართლოს უხმაურო საშუალბებით“. ეს სიტყვები ახასიათებს სახელმწიფოს გაფართოებისკენ გადადგმულ ნებისმიერ ნაბიჯს. ყველა მათგანი იყო უხმაურო და ამდენად, მეტისმეტად დატვირთულ, უყურადღებო და არაცნობისმოყვარე ხალხში განსაკუთრებულ შეშფოთებას იწვევდა. 1932 წლის სახელმწიფო გადატრიალებაც კი უხმაუროდ და განგაშის გარეშე მოხდა.. რუსეთში იტალიაში, გერმანიაში სახელმწიფო გადატრიალება ძალისმიერი და სანახაობითი იყო, რაც ბუნებრივიცაა. მაგრამ ამერიკის შეერთებულ შტატებში ასე არ მომხდარა. სახელმწიფოს მიერ საყოველთაობის ნიღბით გამართული უშინაარსო მასხარაობა და უმიზნო აურზაური იმდენად არასანახაობრივად წარიმართა, რომ მისი ნამდვილი ბუნება შეუმჩნეველი დარჩა და გააზრებული ჯერაც კი არ არის. უფო მეტიც, მომავალი ხელისუფლების შეკავშირების ხერხიც ასევე უხმაურო და შეუმჩნეველი იყო. ეს, უბრალოდ, იყო პროზაული და უსახური „საბაზრო ვაჭრობა“, რომელსაც ხანგრძლივმა და ერთფეროვანმა პოლიტიკურმა გამოცდილებამ მიგვაჩვია. უფრო ღარიბი და მომჭირნე ქვეყნიდან ჩამოსულ სტუმარს, ბ-ნი ფარლის მოქმედება 1934 წლის ადგილობრივი საარჩევნო კამპანიის მსვლელობისას, შესაძლოა, შთამბეჭდავ სანახაობადაც კი ჩაეთვალა, თუმცა ჩვენზე ამგვარი შთაბჭდილება არ მოუხდენია. ყოველივე ჩვენთვის იმდენად ნაცნობი და ჩვულებრივი იყო, რომ უბრალო შენიშვნაც კი არავის დასცდენია. უფრო მეტიც, პოლიტიკური ჩვევა გვიბიძგბდა, რომ ნებისმიერი არაკეთილგანწყობილი შენიშვნა, რომელსაც მოვისმენდით, პარტიული ან ფულადი (ან ორივე ერთად) გამორჩენის სურვილისთვის მიგვეწერა. ჩვენ ამას განვიხილავთ, როგორც სწორხზოვანი ადამიანების ღვარძლიან განმაჩენს და რა თქმა უნდა, ხელისუფლებამ ყველაფერი გააკეთა, რომ ამ აზრის ჩამოყალიბებისათვის ხელი შეეწყო.

მეორე საკითხი, რაც უნდა აღინიშნოს არის ის, რომ გარკვეული გამონათქვამები, სიტყვათა ზოგიერთი წყობა წარმოადგენს დაბრკოლებას, რათა აღვიქვათ საზოგადოებრივი ძალაუფლების გარდაქმნა სახელმწიფო ძალაუფლებად რამდენად შორს წავიდა. გამონათქვამებისა და სახელწოდებების ზეწოლით მახინჯდბა ჩვენი საკუთარი წარმოდგენები დათმობებისა და თანხმობის მნიშვნელობაზე. ჩვენ შევეჩვიეთ გარკვეული პოეტური ვედრების განმეორებას, და თუ ის რიტმული იქნება, ჩვენ გულგრილი ვიქნებით მათში სიმართლისა და მოვლენისადმი გამოვლენილი დამოკიდებულების მიმართ, ჰიტლერისა და მუსოლინის მიერ სახელმწიფოს შესახებ ჰეგელის მოძღვრების ხელახალი გაჟღერება, ჩვენთვის აშკარად შეურაცხმყოფელია და ერთმანეთს ვულოცავთ, რომ თავისუფლები ვართ „დიქტატორის ტირანიის უღლისგან“. ვერც ერთი ამერიკელი პოლიტიკოსი ვერ იოცნებებდა, რომ ჩვენი ერთგვაროვანი ვედრება რაიმე ამდაგვარით შეეწყვიტა. მაგალითად, შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ გაოგნება, რომელსაც გამოიწვევდა ბ-ნი რუზველტის საჯარო განცხადება: „სახელმწიფო მოიცავს ყველაფერს და არაფერს აქვს ფასი სახელმწიფოს გარეშე. სახელმწიფო ქმნის სამართალს“. თუმცა ამერიკელი პოლიტიკოსი, თუკი ის ამ მოძღვრებას სხვა სიტყვებით ჩამოაყალიბებს, შეძლებს ყოველგვარი წინააღმდეგობებისა და ზედმეტი შეკითხვების გარეშე კიდევ უფრო შორს წავიდეს ვიდრე მუსოლინი. დავუშცვათ, რომ ბ-ნ რუზველტს უნდა დაეცვა საკუთარი რეჟიმი ჰეგელის გამონათქვამების საჯაროდ განმეორებით: „მხოლოდ სახელმწიფო უზრუნველყოფს სამართალს, რადგან ის ყველაზე ძლიერია“. ძნელად თუ ვინმე წარმოიდგენს, რომ ჩვენი საზოგადოება ამას მიიღებს გულისრევის გრეშე. და მაინც, რამდენად უცხოა ეს მოძღვრება სინამდვილეში ჩვენი სზოგადოებისათვის? ნათელია, რომ არც ისე უცხო.

საქმე ის არის, რომ თეორიისა და საზოგადოებრივი საქმეების დაკავშირების თვალსაზრისით, ამერიკელი ყველაზე ნაკლებად ფილოსოფიური არსებაა. საკუთარი საქციელის გონებრივი განსჯა მისთვის საშინლად აუტანელია. მას ურჩევნია გრძნობებს მიეცეს. ის გულგრილია მოვლენის არსის მიმართ, თუკი მას შეუძლია იმ გამონათქვამების გამეორება, რომლებსაც მას ჩასჩიჩინებდნენ და თუკი მას შეუძლია უსმინოს ბუნდოვან ვედრებას, მაშინ მას არავითარი შეუსაბამობა არ შეაწუხებს. ის ამ შეუსაბამობას არც კი გააცნობიერებს.

ყველაზე უნარიანი და გამჭრიახი დამკვირვებელი, იმ მრავალთა შორის, რომლებიც გასული საუკუნის დასაწყისში ევროპიდან ჩვენს შესასწავლად ჩამოვიდნენ, იყო პიროვნება, რომელიც რაღაც მიზეზის გამო მივიწყებული იქნა, მიუხედავად იმისა, რომ განსაკუთრებით ამჟამინდელ ვითარებაში ის უფრო ფასეულია ჩვენთვის, ვიდრე დე ტოკვილი, ბრისი, ტროლოპისი და შატობრიანი ერთად აღებული. ეს იყო ცნობილი პოლიტეკონომისტი მიშელ შევალიე. პროფესორი ჩინარდი, თავის საუკეთესო ბიოგრაფიულ ნაშრომში ჯონ ადამსის შესახებ, ყურადღებას ამახვილებს შევალიეს დაკვირვებაზე, რომ ამერიკელ ხალხს „მწყობრით მიმავალი ჯარის საბრძოლო სულისკვეთება აქვს“. ამ გამონათქვამის შინაარსზე, რაც უფრო მეტდ დავფიქრდებით, მით უფრო ნათლად დავინახავთ, თუ რამდენად შორსაა ასეთი ხედვა იმისგან, რასაც ჩვენი პუბლიცისტები „ამერიკულ ფსიქოლოგიას“ უწოდებენ. არადა, ის ზუსტად აღწერს თავისებურებას, რომელზეც ჩვენ ვსაუბრობთ.

მწყობრით მიმავალ ჯარს არანაირი ფილოსოფია არ გააჩნია. ის საკუთარ თავს განიხილავს, როგორც დროებით ქმნილებას. ის საკუთარ საქციელს გონებით არ განსჯის, დაუყოვნებელი შედეგის მქონე შემთხვევების გარდა. როგორც ტენისონმა შენიშნა, ასეთი მოქმედების წინააღმდეგ საკმაოდ მკაცრი ოფიციალური აზრიც კი არსებობს: „მათ არც კი აქვთ გაცნობიერებული თუ რატომ“. გრძნობებით ხელმძღვანელობა კი სულ სხვა საკითხია და რაც უფრო ხშირად გამოიყენება, მით უკეთესია. ის ფრთაშესხმულია ქცევის თვალშისაცემად საგანგებო წესებით, ერთობ საგულდაგულოდ შექმნილი ატრიბუტებით, როგორებიცაა დროშები, მუსიკა, უნიფორმა, დეკორაციები და მეგობრობის თავისებური სახესხვაობა, რომელიც წინდახედულად არის დანერგილი. თუმცა „საგანთა გონის“ მიმართ ნებისმიერ მიდგომაში, ანუ როგორც პლატონი ამბობს „საგანთა ჭეშმარიტი ბუნების დანახვის უნარსა და მონდომებაში, მწყობრად მიმავალი ჯარის გუნება-განწყობილება ერთობ წააგავს განვითარება შეფერხებულისას - ის ჯიუტი, გამოუსწორებელი და სავალალოდ მიამიტი რჩება.

ამერიკელთა წინა თაობებმა, როგორც მარტინ ჩაზელვიტმა აღნიშნა, აღნიშნული მიამიტობა გამორჩეულად დამახასიათებელ ღირსებად აღიარეს და ძალიან ამაყობდნენ, რომ ეს იყო სახასიათო ნიშანი რჩეული ხალხისა, რომელთაც ბედად ერგოთ თავიანთი შეუდარებელი მიღწევების ბრწყინვალებაში სამუდამოდ იცხოვრონ. ბაონმა ჯეფერსონ ბრიკმა, გენერალმა ჩოკმა და პატივცემულმა ელიაჰ პოგრამმა, თავიანთ თანამემამულეებში შესანიშნავად ჩანერგეს ის იდეა, რომ ფილოსოფია მთლიანად უსარგებლო რამ არის და საგანთა არსის კვლევა სისუსტის მაჩვენებელი და უადგილოა. შურიანმა და შესაძლოა გარყვნილმა ფრანგმა შეიძლება ის თქვას მწყობრით მიმავალი ჯარის საბრძოლო სულისკვეთებაზე, რაც მოესურვება, მაგრამ სიმართლე ის არის, რომ ასეთმა დამოკიდებულებამ მიგვიყვანა იქამდე, სადაც ახლა ვართ და მოგვცა შედეგი, რომელიც გვაქვს. დააკვირდით ათვისებულ კონტინეტს, შეხედეთ ჩვენს მრეწვლობასა და ვაჭრობას, ჩვენს რკინიგზებს, გაზეთებს, ფინანსურ კომპანიებს, სკოლებს, კოლეჯებს, რასაც გნებათ! თუკი ეს ყველაფერი გაკეთდა ფილოსოფიის გარეშე, თუ ჩვენ ამ შეუდარებელ სიდიადეს საგანთა არსის კვლევისადმი ყურადღების მიქცევის გარეშე მივაღწიეთ, ნუთუ ეს იმაზე არ მეტყველებს, რომ ფილოსოფია და თეორია, უბრალოდ, ილუზიაა და პრაქტიკული ადამიანების მიერ განხილვის ღირსიც არაა? მწყობრით მიმავალი ჯარის საბოლოო სულისკვეთება ჩვენთვის ერთობ მისაღებია, და ამით კიდეც ვამაყობთ.

დღევანდელი თაობა ასეთი დამაჯერებლობით არ საუბრობს, ის ფილოსოფიის მიმართ აგდებულ დამოკიდებულებას კიდევ უფრო ნაკლებად გამოხატავს; ზოგი საეჭვოდაც კი მიიჩნევს, იმ აზრს, რომ შესაძლოა, თანამედროვე პირობებში სულაც არ იყოს ზედმეტი საგანთა არსის კვლევა. ეს განსაკუთრებით სუვერენიტეტისა და მმართველობის თეორიას ეხება. სახელმწიფო საქმეების მდგომარეობამ ყველა ქვეყანაში, გნსაკუთრებით კი ჩვენს საკუთარში, განხილვის საგნად აქცია მიმდინარე პოლიტიკა, პოლიტიკოსების ხასიათი და განვითრების დონე, მთავრობის ამა თუ იმ ფორმისა ან მოქმედების სტილის შედარებითი ღირსებები. ეს ემსახურებოდა სახელმწიფოსადმი, როგორც თეორიული თვალსაზრისით აშკარად უცვლელი ბუნების ინსტიტუტისადმი, ყურადღების მიქცევის ამოცანას, მიუხედავად მისი ფორმებისა და მოქმედების ხასიათის მრავალგვარობისა. ეს გვაფიქრებინებს, რომ საკითხის კვლევა არ არის დაკავშირებული იმ ნიშან-თვისებების განხილვასთან, რომელიც განასხვავებს რესპუბლიკურ, ერთმმართველ, კონსტიტუციურ, კოლექტივისტურ, ჰიტლერულ, ბოლშევიკურ ან ნებისმიერი სახის სახელმწიფოს. ის თავად სახელმწიფოს არსთან არის დაკავშირებული.

V

საყურადღებო სირთულე ჩნდება იმ ინსტიტუტების ჭეშმარიტი ბუნების განსჯაში, რომელშიც ადამიანი და მისი წინაპრები დაიბადნენ. ადამიანი მათ იღებს, როგორც ბუნებრივ მოვლენას და მათთან მისადაგებას რეფლექსურად ახდენს. ადამიანი იშვიათად ფიქრობს ჰაერზე ვიდრე არ შენიშნავს რაიმე ხელსაყრელ თუ არახელსაყრელ ცვლილებას, მხოლოდ ამის შემდეგ დაფიქრდება მასზე საგანგებოდ; ის ფიქრობს არა უბრალოდ ჰაერზე, არამედ სუფთა ჰაერზე, მსუბუქ ჰაერზე ან მძიმე ჰაერზე. ასევეა გარკვეული საზოგადოებრივი ინსტიტუტების შემთხვევაშიც. ვიცით, რომ ისინი არსებობენ და მრავალგვარად ზემოქმედებენ ჩვენზე; მაგრამ არ ვკითხულობთ, როგორ გაჩნდნენ ან რა იყო მათი თავდაპირველი მნიშვნელობა ან სინამდვილეში რაში მდგომარეობს მათი უმთავრესი დანიშნულება. და მაშინაც კი, მათი გავლენა ჩვენზე იმდენად არაკეთილსასურველია, რომ მათ წინააღმდეგ ვჯანყდებით, ჩვენი თვალსაწიერი ვერ ცდება მათ მაგიერ იგივე ინსტიტუტების სახეშეცვლილი ნაირსახეობის დანერგვის განხილვას, ამდენად, კოლონიალური ამერიკა, რომელიც მონარქიული სახელმწიფოს მიერ იყო დაჩაგრული, რესპუბლიკურ სახელმწიფოს ქმნის; გერმანია რესპუბლიკურ სახელმწიფოს ჰიტლერული სახელმწიფოს სასარგებლოდ უარყოფს; რუსეთი თვითმპყრობელურ სახელმწიფოს კოლექტივისტურ სახელმწიფოზე ცვლის; იტალია კონსტიტუციურ სახელმწიფოს „ტოტალიტარული“ სახელმწიფოთი ანაცვლებს.

საყურადღებოა აღინიშნოს, რომ 1935 წელს, რიგითი ადამიანი სახელმწიფოს, როგორც მოვლენის, მიმართ ისეთივე გულგრილია, როგორც ვთქვათ, 1500 წელს ეკლესიის მიმართ იყო. სახელმწიფო მაშინ იყო ძალიან სუსტი ინსტიტუტი, ეკლესია კი - ძალიან ძლიერი. პიროვნება ისევე იბადებოდა ეკლესიაში, როგორც მისი წინაპრები თაობების მანძილზე, ზუსტდ ისეთივე ოფიციალურად დოკუმენტირებული ხერხით, როგორც ახლა სახელმწიფოში იბადება. ის ისევე იბეგრებოდა ეკლესიის სასარგებლოდ, როგორც ამჟამად სახელმწიფოს სასარგებლოდ. ნავარაუდევი იყო, რომ ის მიიღებდა ეკლესიის ოფიციალურ თეორიასა და მოძღვრებას, დაემორჩილებოდა მისეულ წესრიგს და, ზოგადად, გააკეთებდა ყველაფერს, რასაც მას ეკლესია უბრძანებდა; ისევ და ისევ ზუსტად იმდაგვარი მითითებებით, რომელსაც ახლა სახელმწიფო აწესებს. დაუმორჩილებლობის შემთხვევაში, ეკლესია მას მნიშვნელოვნად შეავიწროებდა, როგორც ამას დღეს სახელმწიფო აწესებს. ამ ყველაფრის მიუხედავად, როგორც ჩანს, მაშინდელ „საეკლესიო მოქალაქეს“, დღევანდელი „სახელმწიფო მოქალაქის“ მსგავსად, აზრადაც არ მოსდიოდა, რომ გაერკვია თუ რა სახის ინსტიტუტი მოითხოვდა მის ერთგულებას. ის საკუთარ თვზე გავრცელებულ შეფასებას მორჩილად იღებდა; იღებდა ყველაფერს ისე, როგორც აწვდიდნენ უკვე დადგენილი ღირებულებებით. მაშინაც კი, როდესაც იგი 50 წლის გასვლის შემდეგ აჯნყდა, მან, უბრალოდ, ეკლესიის ერთი სახესხვაობა განსხვავებულით შეცვალა: კათოლიკური კალვინისტურით, ლუთერანულით, ცვინგლიანურით და კიდევ რითი არა. ისევე, როგორც თანამედროვე სახელწიფოს მოქალაქე, სახელმწიფოს ერთ სახესხვაობას მეორით ცვლის. „საეკლესიო მოქალაქე“ თავად ინსტიტუტის არსს არ იკვლევდა, და მას დღეს არც „სახელმწიფო მოქალაქე“ იკვლევს.

ამ ნაშრომში ჩემი მიზანი იყო დამესვა შეკითხვა იმის შესახებ, რომ საზოგადოებრივი ძალაუფლების დაკნინება, რომელსაც ყველგან ვაწყდებით, ხომ არ აღძრავს სურვილს ვიცოდეთ უფრო მეტი ვიდრე ვიცით, იმ ინსტიტუტის ძირითადი ბუნების შესახებ, რომელიც ძალაუფლების მისაკუთრებას ასე სწრაფად და ასეთი მოცულობით ახდენს.¹⁰ ერთ-ერთმა ჩვენმა მეგობარმა მოგვიანებით მითხრა, რომ თუ საყოფაცხოვრებო-კომუნალური მომსახურების კორპორაციები არ მოაწესრიგებენ გზებს, სახელმწიფო ჩამოართმევს მათ ამ საქმიანობას და თავად წარმართავს მას. ის საოცრად ამაღლებული სრულყოფილების გრძნობით საუბრობდა. ზუსტად ასევე ილაპარაკებდა, ვფიქრობდი ჩემთვის, მე-15 საუკუნის ბოლოს „საეკლესიო მოქალაქე“ ეკლესიის მხრიდან ზოგიერთ ყოფიერ საკითხში მოსალოდნელ ჩარევასთან დაკავშირებით; მაშინ გამიჩნდა სურვილი გამეგო, ხომ არ ჰქონდა მას რაიმე უფრო სრულყოფილი და გონივრული თეორია სახელმწიფოს შესახებ, ვიდრე მის პროტოტიპს ექნებოდა ეკლესიის შესახებ. გულწრფლად რომ ვთქვა, დარწმუნებული ვარ, არ ექნებოდა. მისი ფსევდო-კონცეფცია მეტწილად ეფუძნებოდა სახელმწიფოს გაუაზრებელ აღიარებას, საკუთარივე განსაზღვრებებით და შეფასებებით. და მან იმ მიგომით წარმოაჩინა, რომ საზრიანობით „სახელმწიფო მოქალაქეების“ უდიდესი უმრავლესობისგან არაფრით გამოირჩეოდა.

მეჩვენება, რომ საზოგადოებრივი ძალაუფლების შემცირებასთან ერთად, რომელიც განსაზღვრული სიჩქარით მიმდინარობს, „სახელმწიფო მოქალაქემ“ ყურადღებით უნდა შეისწავლოს იმ ინსტიტუტის ძირითადი ბუნება, რომელიც ამ პროცესს ახორციელებს. მან საკუთარ თავს უნდა ჰკითხოს, აქვს თუ არა რაიმე თეორია სახელმწიფოს შესახებ და თუ აქვს, შეუძლია თუ არა იყოს დარწმუნებული, რომ მას ისტორია ასაბუთებს. ამას იგი დაუყოვნებლივ ვერ შეძლებს, რადგან მას საფუძვლიანი შესწავლა სჭირდება. პირველ რიგში, მან უნდა იკითხოს როგორ წარმოიშვა სახელმწიფო და რატომ; როგორ მოხდა ეს და რა მიზანი ჰქონდა მას? ეს ძალიან მარტივი შეკითხვა ჩანს, მაგრამ ის პასუხს ასე მარტივად ვერ იპოვის. ამის შემდეგ, მან უნდა იკითხოს, ისტორია სახელმწიფოს ძირითად დანიშნულებად რას თვლის? შემდეგ, ფიქრობს თუ არა, რომ „სახელმწიფო“ და „მთავრობა“ერთმნიშნელოვნად სინონიმური მცნებებია? ის მათ ასეთ კონტექსტში იყენებს, მაგრამ არის ეს ასე? არსებობს რაიმე მუდმივი დამახასიათებელი ნიშნები, რომელიც სამთავრობო ინსტიტუტს სახელმწიფო ინსტიტუტისაგან განასხვავებს? ბოლოს კი, იტორიული გამოცდილებიდან გამომდინარე, მან უნდა გადაწყვიტოს, სახელმწიფო განიხილოს როგორც საზოგადოებრივი თუ ანტი-საზოგადოებრივი ინსტიტუტი?

ახლა უკვე საკმაოდ ნათელია, რომ თუკი 1500 წელს „სეკლესიო მოქალაქე“ ამგვარ ძირეულ კითხვებზე ჩაფიქრდებოდა, მისი ცივილიზაცია ბევრად უფრო ადვილი და მიმზიდველი გზით განვითარდებოდა. და დღევანდელი სახელმწიფოს მოქალაქისათვის მისი გამოცდილება, შესაძლოა, სასარგებლო აღმოჩენილიყო.

თავი II

I

ცივილიზაციის წარსულის კვლევა, პოლიტიკური წყობის ორ ძირეულად განსხვავებული სახესხვაობის არსებობას წარმოაჩენს. ეს განსხვავება არა ხარისხობრივი, არამედ უფრო თვისობრივია. ეს სულაც არ გულისხმობს, რომ ცივილიზაციის ერთი სახესხვაობა უფრო დაბალ დონეს შეესაბამება, მეორე კი უფრო მაღალს; თუმცა, როოგორც წესი ეს სწორედ ასეა მიღებული, მაგრამ შეცდომით კიდევ უფრო ნაკლები საფუძველი არსებობს, რომ ორვე სახესხვაობა ერთი და იმავე რიგის მოვლენის განშტოებებად განიხილებოდეს - საერთო სახელით „მთავრობა“ თუმცაღა, ისევ და ისევ, სულ ახლო წარსულშიც კი, სწორედ ასე ხდებოდა, რაც ყოველთვის იწვევდა დაბნეულობასა და გაუგებრობას.

ამ შეცდომის და მისი შედეგების კარგ მაგალითს თომას პეინი გვაწვდის. მისი პამფლეტის დასაწყისში, რომელსაც „საღი აზრი“ ეწოდება, პეინი ერთმანეთისაგან განახვავებს საზოგადოებასა და მთავრობას. თუკი საზოგადოების არსებობა ნებისმიერ სახელმწიფოში ღვთიური მადლია, მისი თქმით „მთავრობა, თუნდაც მისი საუკეთესო სახით, სხვა არაფერია თუ არა აუცილებელი ბოროტება; ხოლო ყველაზე უარეს შემთხვევაში, სავსებით აუტანელი რამ“ სხვა მონაკვეთში ის მთავრობაზე საუბრობს, როგორც „საშუალებაზე, რომლის საჭიროებაც განპირობებულია იმით, რომ ზნეობრივ ძალას არ შეუძლია მსოფლიოს მართვა“. შემდეგ ის ცდილობს წარმოაჩინოს თუ როგორ და რატომ შეიქმნა მთავში, სავსებით აუტანელი რამ“ სხვა მონაკვეთში ის მთავრობაზე საუბრობს, როგორც „საშუალებაზე, რომლის საჭიროებაც განპირობებულია იმით, რომ ზნეობრივ ძალას არ შეუძლია მსოფლიოს მართვა“. შემდეგ ის ცდილობს წარმოაჩინოს თუ როგორ და რატომ შეიქმნა მთავრობა. მისი წარმოშობის მიზეზი საზოგადოების საერთო აზრსა და შეთანხმებაში ძევს; „მთავრობის არსი და მიზანი“, ამბობს ის, არის „თავისუფლება და უსაფრთხოება“. გარეგანი დაკვირვებით, მთავრობა ხელსაწყოა, რომელიც საზოგადოების საერთო მოთხოვნილებების, პირველ რიგში თავისუფლებისათვის, და მეორე - უსაფრხოებისათვის გამოყენება. ის ამაზე უფრო შორს არ მიდის და პიროვნების ცხოვრებაში არა უშუალო, არამედ მხოლოდ არაპირდაპირ ჩარევას ითვალისწინებს, მისივე თავისუფლებისა და უსაფრთხოების დასაცავად. იქმნება შთაბეჭდილება, რომ პეინის შეხედულებით სამთვრობო კოდექსი ლეგენდარული მეფე პაუსოლისას უნდა ჰგავდეს, რომელმაც თავის ხალხს მხოლოდ ორი მოთხოვნა დაუწესა: პირველი იყო „არავის ავნო“, და მეორე - „შემდეგ მოიქეცი, როგორც ინებებ“; ხოლო მთავრობის მთელი საქმიანობა, მხოლოდ ამ კოდექსის დასაცავად უნდა იყოს მიმართული.

აქამდე პეინი თანმიმდევრულია, როგოც გულწრფელი. ამის შემდეგ, ის ბრიტანულ პოლიტიკურ წყობას თავს ისეთი მიდგომებით ესხმის, რომლებიც ლოგიკურად არადამაჯერებელია. ამის გამო უკმაყოფილება უადგილოა, რადგანაც ის წერდა, როგორც პამფლეტისტი და ყველამ იცის, რომ ამას განსაკუთრებული წარმატებით აკეთებდა. მიუხედავად იმისა, რომ საკითხის არსი მდგომარეობს იმაში, რომ როცა ის ბრიტანულ წყობაზე საუბობს, ის საუბრობს პოლიტიკური წყობის ისეთ სახესხვობაზე, რომელიც არსებითად განსხვავებულია იმისაგან, რომელიც მან ეს-ესაა აღწერა; განსხვავებულია წარმოშობით, მიზნებით, ძირითადი დანიშნულებითა და იმ ინტერესთა წყობით, რომელსაც ის ასახავს. ის არ შექმნილა საზოგადობის საერთო აზრითა და შეთანხმებით; ის დაპყრობისა და მითვისების გზით წარმოშვა.¹¹

ბრიტანული პოლიტიკური წყობის მიზანი, რომელიც „თავისუფლებასა და უსაფრთხოებაზე“ ფიქრისგან მეტად შორს იყო, რაიმე მსგავსსაც კი არ ითვალისწინებდა. ის ძირითადად კლასის მიერ მეორის მუდმივ ეკონომიკურ ჩაგვრას განიხილავდა და დასშვებად თავისუფლებისა და უსაფრთხობის მხოლოდ ის დონე მიაჩნდა, რომელიც ამ ძირითად მიზანს შეესაბამებოდა; ის კი სინამდვილეში, ძალიან დაბალი იყო. არსებული წყაროების მთავარი დანიშნულება ან გამოყენება იყო არა სრული ჩაურევლობა პიროვნების ცხოვრებაში, იმ სახით, როგორც ამას პეინი აღწერდა, არამედ უხეში და უსასრულო პირდაპირი ჩარევა, რომელთაგან ყველა საზოგაოების მჩაგვრელ-მესაკუთრეთა და უპოვართა კლასებად დაყოფის შენარჩუნებას ემსახურებოდა. მასში ასახული ინტერესები არა საზოგადოებრივი, არამედ ერთთავად ანტი - საზოგადოებრივი იყო. ხოლო ისინი, ვინც ამ პოლიტიკურ წყობას ხელმძღვანელობდნენ, თუკი მათ ეთიკის სტანდარტებით განვსჯით, რომელიც კერძო პირების მიმართ გამოიყენება პროფესიონალი კრიმინალების კლასისაგან არაფრით გამოირჩევიან.

მაშასადამე, ნათელია, რომ ჩვენ გვაქვს პოლიტიკური წყობის ორი გამორჩეული სახესხვაობა, რომელიც მხედველობაში უნდა მივიღოთ. ასევე ნათელია, რომ როდესაც მათი წარმოშიბა განიხილბა, შეუძლებელია დადგენილი იქნეს, თუ რომელი რომლის გაუკუღმართებაა. ამდენად, როდესაც ორივე სახესხვაობას მოვიხსენიებთ, ისეთი სართო სახელწოდებიოთ, როგორიცაა „მთავრობა“, ჩვენ ლოგიკურ სირთულეებს ვაწყდებით. სირთულეებს, რომელთა შესახებ მტ-ნაკლებად ნათელი წარმოდგენა ამ თემაზე მომუშავე ყველა ატორს ჰქონდა, მაგრამ რომელთა გადაწყვეტა, ამ საუკუნის უკანასკნელ წლებამდე, არც ერთ მათგანს არ უცდია. მაგალითად, ბ-ნი ჯეფერსონი შენიშნავდა, რომ ინდიელთა მონადირე ტომებს, რომლებსც ადრეულ პერიოდში ხშირად ხვდებოდა, მაღალგანვითარებული და არაჩვეულებრივი საზოგადოებრივი წყობა ჰქონდათ, მიუხეავდ იმისა, რომ „მთავრობის გარეშე“ ცხოვობდნენ. ამ საკითხის განხილვისას, ის მადისონს წერდა, რომ „ეს არის პრობლემა, რომელიც ჩემთვის ბუნდოვანია, რადგან ეს მდგომარეობა არ არის საუკეთესო“, მაგრამ ეჭვს გამოთქვამდა, რომ ის შეუსაბამო იყო მოსახლეობის დიდი რაოდენობისათვის“ სკულკრაფტი შენიშნავდა, რომ ჩიპევას ტომს, მიუხედავად მაღალგანვითარებული საზოგადოებრივი წყობისა, მუდმივი „მთავრობა“ არ ჰყავთ; იმ დროს, როდესაც პერკმენი „პონტიაკის შეთქმულების“ წინასიტყვაობაში აღწერს იგივე მოვლენას, ის აშკარად გაოცებულია მისი უჩვეულობით.

პეინის თეორია მთავრობის შესახებ ბ-ნი ჯეფერსონის მიერ დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში“ ჩამოყალიბებულ თეორიას ზუტად ემთხვევა. მოძღვრება ბუნებითი უფლებების შესახებ, რომელიც დკლარაციაში იგულისხმება, ასევე ვლინდება ე.წ. „საღ აზრში“.¹² პეინის შეხედულება „მთავრობის არსისა და მიზნის“ შესახებ ზედმიწევნით გამოხატავს დეკლარაციის მიდგომას, რომ მთავრობები ადამიანების მიერ სწორედ ამ უფლებების განხორციელბის მიზნით არიან დაწესებულნი“. მეტიც, პიენის თვალსზარისი მთავრობის წარმოშობის შესახებ იმაში მდგომარეობს რომ „მისი ძალაუფლების ერთადერთი წყარო მართულთა თანხმობაა“ ამგვარად, თუ პეინის ან დამოუკიდებლობის დეკლარაციებს გამოვიყენებთ, სრულიად აშკარაა, რომ ვირჯინიელ ინდიელებს გარკვეული სახის მმართველობა გააჩნდათ. ბ-ნი ჯეფერსონის პირადი დაკვირვებებიც ამას ცხადყოფენ. მათი პოლიტიკური წყობა, რამდენადაც მარტივი არ უნდა ყოფილიყო, თავის დანიშნულებას ასრულებდა. მათი სამართლებრივი დაწესებულებები ინდივიდისთვის თავისუფლების და უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად საკმარისი იყო და უმკლავდებოდა ისეთ საზოგადოებრივ დანიშნულებებს, როგორებიცაა: თაღლითობა, ქურდობა შეურაცხყოფა, მრუშობა, მკვლელობა.

პერკმენის სკულკრაფტისა და სპენსერის მიერ აღწერილ სხვადასხვა ინდიელ ტომებზეც იგივე ითქმის, რასაკვირველია, თუკი თავისუფლების დეკლარაციის ენა რაიმეს ნიშნავს, ყველა ამ ხალხს მთავრობა გააჩნდა: ამასთან, ყველა ხსენებული ავტორი ცხადყოფს, რომ მთავრობები საკუთარი დანიშნულების შესრულბაში საკმაოდ ქმედითუნარიანნი იყვნენ.

ამდენად, როდესაც ბ-ნი ჯფერსონი ამბობს, რომ ინდიელები „მთავრობის გარეშე“ არსებობდნენ, ალბათ, მისთვის ცნობილი სახესხვაობის მთავრობის არარსებობას გულისხმობს. ხოლო, როდესაც სკულკრაფტი და სპნსერი „მუდმივ“ და „გამოკვთილ“ მთავრობაზე ლაპარაკობენ, მათი სიტყვებიც ამ მნიშვნელობით უნდა იქნას გაგებული.

მიუხედვად ყველაფრისა, მთავრობის ეს სახესხვაობა, ყოველთვის არსებობდა და კვლავაც არსებობს, და ზუსტად ეხმიანება როგორც პეინის, ისე დამოუკიდებლობის დეკლარაციის მიდგომებს. თუმცა, ეს ისეთი სახესხვაობაა,რომელზეც დაკირვების შანსი ჩვენს უმეტესობასაც იშვიათად ჰქონია. ეს მოვლენა არ შეიძლება რომ განუვითარებლობის დამახასიათბელ ნიშნად იყოს განხილული, რადგანაც ინსტიტუციონალური სიმარტივე არავითარ შემთხვევაში არ ნიშნავს ჩამორჩენილობას და დაბალ დონეს. ისიცწარმატებით იქნება ნაჩვენები, რომ გარკვულწილად ასეთი ხელისუფლების მქონე ხალხი, ცივილური ხასიათის გამომუშავებაში შედარებით წინაც კი არის წასული. ამ საკითხთან დაკავშირებით ბ-ნი ჯეფერსონის, ისევ როგორც პერკმენის მოსაზრება ყურადღებას იმსახურებს, თუმცა, მმართველობის აღნიშნული სახესხვაობა, მიუხედავად იმისა, რომ დამოუკიდებლობის დეკლარაციაშიც კი არის ასახული, იმდენად ძირეულად განსხვავდება იმისგან, რაც ისტორიის განმავლობაში იყო და კვლავაც არის გაბატონებული მსოფლიოში, რომ მეტი სიცხადისათვის ორივე მათგანს სხვადასხვა სახელი უნდა ეწოდოს. არსობრივად ისინი იმდენად განსვავებულები არიან, რომ მათ შორის მკვეთრი ზღვრის გავლება, ალბათ ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ამოცანაა, რომელიც საკუთარი უსაფთხობის მიზნით ცივილიზაციამ უნდა გადაწყვიტოს. ამდენად, ის რომ ერთს ეწოდოს მთავრობა და მეორეს უბრალოდ, სახელმწიფო, არავითარ შემთხვევაში არ არის არც შემთხვევითი და არც მეცნიერული ახირება.

II

არისტოტელე, რომელიც სახლმწიფოს ცნებას მთავრობის ცნებაში ურევდა, ფიქრობდა, რომ სახელმწიფო ოჯახების ბუნებრივი დაჯგუფების შედეგად წარმოიშვა. სხვა ბერძენმა ფილოსოფოსებმა, რომლებიც იგივე გაურკვევლობვის ქვეშ მოექცნენ, გარკვულწილად საფუძველი შეუქმნეს რუსოს, რომ სახელმწიფოს წარმოშობა საზოგადობის ბუნებით და პიროვნების გუნება-განწყობილებით აეხსნა; ამავე დროს, მათი მოწინააღმდეგე სკოლის თვალსაზრისმა, რომ პიროვნება ბუნებით ანტისაზოგადოებივი მიდრეკილებების მიმართ იძულებითი დათმობის შედეგი იყო. კიდევ ერთი შეხედულება ადამ სმიტის მოძღვრებიდან გამოსჭვივის დ სახელმწიფოს წარმოშობას გარკვეული პიროვნებების გართიანებას უკავშირებს, რომლებიც გამოირჩევიან თვალსაჩინო სამეურნეო ღირსებებით: მუყაითობით, გამჭრიახობით და მომჭირნეობით. იდელისტი ფილოსოფოსები, რომლებიც ამ საკითს კანტის ტრანსცენდენტალიზმს სხვადასხვაგვარად უსადაგებდნენ, კიდევ სხვა დსკვნამდე მივიდნენ. სწორედ ასე გამოაშკარავდა კიდევ ერთი თუ ორი განსხვავებული შეხედულება, რომლებიც ალბათ ჭეშმარიტებასთან უფრო ნაკლებად ახლოს იყვნენ, ვიდრე რომელიე ზემოთ ნახსენები მოსაზრება.

ყველა ამ მოსაზრებასთან დაკავშირებით ძირეული სირთულე ძევს არა მათ სავარაუდო ხასიათში, არამედ იმ საქმეში ჩაუხედავ დაკვირვებებში, რომლებსაც ისინი ეყრდნობიან. მათ ამ საკითხის ძირითადი სახასიათო ნიშანი აკლიათ. მაგალითად, როგორც ჯერ კიდევ ახლო წარულში, ყვლა შეხედულებას მალარიის შესახებ, აკლდა საკვანძო ცოდნა მისი გადამტანი კოღოს შესახებ, ან კიდევ, მოსაზრებებს შავი ჭირის შესახებ კლდა საკვანძო ცოდნა მისი გადამტანი პარაზიტი ვირთხის შესახებ. ისტორიული მეთოდის გამოყენება სახელმწიფოს საკითხის კვლევასთან დაკავშირებით მხოლოდ მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარში დაიწყო.¹³

ეს მეთოდი საშუალებას იძლევა სახელმწიფოს, როგროც მოვლენის, შესახებ პირველი ისტორიულად დასაბუთებული წყაროების გამოჩენის დროიდან იქნეს შესწავლილი, მისთვის დამახიათებლი ნიშნებით და და სათანადო დასკვნებით. ადრეული ავტორების ნაშრომებში, ჯერ კიდევ სტრაბონიდან მოყოლებული, ეს მეთოდი იმდენად აშკარად გამოიყენებოდა, რომ გასაკვირია, ასე დიდხანს რატომ აღარ მიმართავდნენ მას. მაგრამ ყველა ასეთ შემთხვევაში ისევე, როგორც მალარიისა და ტიფის შემთხვევაში, როგორც კი სახასიათო ნიშნები ერთხელ მაინც დადგინდება, ყელაფერი იმდენად ცხადი ხდება, რომ ყოველთვის გაკვირვებას იწვვს, თუ რატომ იყო იგი ამდენი ხანი შეუმჩნეველი. სახლწიფოს შემთხვევაში, ალბათ საუკეთეო, რაც ადმიანს შეუძლია თქვას არის ის, რომ საჭირო იყო „დროების სულში“ ჩაწვდომა და უფრო სწრაფად ეს არ შეიძლებოდა, რომ მომხდარიყო.

ისტორიის ერთმნიშვნელოვანი დასკვნა არის ის, რომ სახელმწიფო მუდმივად დაპყრობისა და მიტაცების გზით წარმოიშობოდა. ისტორიისთვის ნაცნობი არც ერთი პრიმიტიული სახლმწიფოც კი არ წარმოშობილა სხვა გზით.¹⁴ დადასტურებულია, რომ ვერც ერთ პრიმიტიულ სახელმწიფოს ვერ ექნებოდა სხვა წარმომავლობა.15 მეტიც, სახელმწიფოს უცვლელი ნიშან-თისება ერთი კლასის მიერ მეორის ეკონომიკური ჩაგვრაა. ამ თვალსაზრისით, ყველა სახელმწიფო, რომელიც ისტორიისთვის არის ცნობილი კლასორივი სახელმწიფოა. მისი წარმოშობის თვალსაზრისით, ოპენჰეიმერი სახელმწიფოს ახასიათებს, როგორც ინსტიტუტს „რომელშიც დამპყობი ჯგუფი დამარცხებულ ჯგუფს იმ ძირითადი განზრახვით აერთიანებს, რომ სამუდამოდ უზრუნვლყოს გამარჯვებულთა ბატონობა დამარცხებულებზე და დაიცვას საკუთარი თავი შიდა აჯანყებისა და გარე თავდასხმებისგან. ამგვარი ბატონობის საბოლოო მიზანი ხვა არაფერია თუ არა გამარჯვებული ჯგუფის მიერ დამარცხებულთა ეკონომიკური ჩაგვრა.“

ამერიკელმა სახელმწიფო მოღვაწემ, ჯონ ჯეიმ, მთელი მოძღვრება დაპყრობების შესახებ წარმატებით გადმოსცა ერთ წინადადებაში: „ერები ზოგადად“ თქვა მან, „ყოველთვის გაეშურებიან საომრად, როდესაც ამაში რაიმე სახეიროს დალანდავნ“ ნებისმიერი ეკონომიკური დოვლათის ან ბუნებრივი წიაღისეულის მნიშვნელოვანი მარაგი, ეს არის ბიძგი დაპყობისაკენ. სარჩოს დახარბებული დამპყრობლების ხერხი მარტივი იყო: მთელი ავლა-დიდების მითვისება და ყოფილი მფლობელების განადგურება ან საკმარისად შორს განდევნა. თუმცა, მალე ყოფილი მფლობელების დამორჩილება და მათი სამუშაო ძალად გამოყენება, ზოგადად უფრო მომგებიანად ჩაითვალა და, შესაბამისად „მარტივი ხერხებიც“ დაიხვეწა. განსაკუთრებულ შემთხვევებში, როდესაც ყოფილი მფლობელების დამორჩილება განუხორციელბელი ან არამომგებიანია, აღნიშნული „მარტივი ხერხები“ დროადრო და ახლა კი გამოიყენება, როგორც მაგალითად, ესპანელების მიერ სამხრეთ ამერიკაში ან ჩვენ მიერ ინდიელების წინააღმდეგ. მაგრამ ეს გამონაკლისი შემთხვევებია; დაპყრობის დახვწილი ხერხები იმთავითვე გამოიყნება და ყოვლთვის მათი პირველი გამოჩენა სახელმწიფოს წარმოქმნის მანიშნებელია. მოყავს რა მაგალითები რანკეს დაკვირვებებიდან ჰიკსოს ტომის მწყემსების დაპყრობითი ხერხების შესახებ, რომლებმაც დაახლოებით ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 2000 წელს ეგვიპტის სახელმწიფო დააარსეს გამპლოვიცი შენიშნავს, რომ რანკეს სიტყვები კარგად აჯამებს კაცობრიობის პოლიტიკურ ისტორიას.

მართლაც, დაპყრობის ხერხები არასოდეს განსხვავდება.

„ჩვენ ყველგან ვხედავთ შეიარაღებული ადამიანების საბრძოლოდ შემართულ ჯგუფს, რომელიც შედარებით მშვიდობიანი ხალხის საზღვრებში იჭრება, იპყრობს მათ და აარსებს სახელმწიფოს, საკუთარი უზენაესი განმგებლობით. მესოპოტამიაში დარბევას დარბევა მოჰყვებოდა, სახელმწიფოს სახელმწიფო ცვლიდა: ბაბილონელები, ამორიტები, ასირიელები, არაბები, მიდიელები, სპარსელები, მაკდონელები, პართელები, მონგოლები, სელჯუკები, თათრები; ნილოსის დაბლობში - ჰიკსოსები, ნუბიელები, სპარსელები, ბერძნები რომაელები, არაბები, თურქები; საბერძნეთში დორიანული სახელმწიფოები განსაკუთრებულ მაგალითს წარმოდგენდნენ; იტალიაში - რომაელები, ოსტგოთები, ლომბარდიელები, ფრანკები, ბურგუნდიელები, ნორმადიელები; ბრიტანეთში - საქსონები, ნორმადიელები.“ ყველა მოცემულ შემთხვევაში, ჩვენ გვხვდება პოლიტიკური წყობა, რომელსაც ერთი და იგივე წარმომავლობა და მიზანი აქვს, კერძოდ: დამპყრობთა მიერ დამარცხებულთა ეკონომიკური დაქვემდებარება.

ანუ ყველგან, ერთი მნიშვნელოვანი გამონაკლისის გარდა, სადაც კი ეკონომიკური ბატონობა, რაიმე მიზეზის გამო, განუხორციელებელი ან არამომგებიანი იყო, სახელმწიფო არასოდეს ჩამოყალიბებულა. მთავრობა კი არსებობდა, მაგრამ სახელმწიფო - არასოდეს. მაგალითად, ამერიკელ მონადირე ტომებს, რომელთა წყობა ასე აბნევს ჩვენს მიერ ხსენებულ დამკვირვებლებს, არასოდეს შეუქმნათ სახელმწიფო, რადგანაც არ არსებობს გზა რომლის საშუალბითაც მონადირეებს ეკონომიკურად დამოუკიდებელს გახდი და შენთვის ნადირობას აიძულებ.16 რასაკვირველია, დაპყრობა და მიტაცება შესაძლბელი იყო, მაგრამ მას არავითარი ეკონომიკური მოგება არ ახლდა, რადგანაც მითვისების გზით მოძალადეთა ქონებას ძალიან ცოტა რამ თუ დაემატებოდა; ყველაზე მტი, რაც შეიძლებოდა, რომ ამას მოჰყოლოდა, არაკეთილმოსურნეთა მიმართ ანგაარიშწორება იყო. მსგავსი მიზეზების გამო, პირვლყოფილ მიწათმოქმდებს სახელმწიფო არასოდეს შეუქმნიათ. მათი მეზობლების ეკონომიკური სიმდიდრე მტისმეტად უმნიშვნელო და წარმავალი იყო იმისათვის, რომ მათი ინტერესი გამოეწვია.¹⁷ თავისუფალი მიწების სიუხვის გათვალისწინებით, მეზობლების დამონება განსაკუთებით არახელსაყრელი იყო, თუნდაც მხოლოდ წესრიგის დაცვის გამო.¹⁸

ახლა უკვე ადვილია იმის დანახვა, თუ რაოდენ დიდია განსხვავება მთავრობის ინსტიტუტსა, როგორც პეინისა და თავისუფლების დეკლარაციის მიერ არის გაგებული, და სახელმწიფოს ინსტიტუტს შორის. სავსებით დასაშვებია, რომ მთავრობა წარმოშობილიყო ისე, როგორც ამას პეინი, არისტოტელე, ჰობსი, ანუ რუსო ვარაუდობდა. მაგრამ სახელმწიფო არათუ არასოდეს წარმოშობილა, რომელიმე ამ გზით, არამედ შეუძლებელიცაა რომ ასე წარმოშობილიყო.

მთავრობის ბუნება და დანიშნულება, როგორც ეს პერკმენის, სკულკრაფტის და სპენსერის მიერ არის წარმოდგენილი, საზოგადოებრივი ხასიათისაა. ბუნებითი უფლებების აღიარებაზე დაყრდნობით, მთავრობა უზრუნველყოფს პიროვნების ამ უფლებებს და ჩარევას მხოლოდ მათი დარღვევის შემთხვევებში ანხორციელებს, ხდის რა ამით სამართალს უფრო იაფს და ადვილად ხელმისაწვდომს. ამაზე შორს ის აღარ მიდის.

თავის მხრივ, სახელმწიფო, როგორც წარმოშობის, ასევე თავისი ძირითადი დანიშნულების მიხედვით, პირწმინდად ანტი-საზოგადოებრივია. ის ეფუძნება არა ბუნებითი უფლებების აღიარებას, არამედ მოსაზრებას, რომ ინდივიდს არავითარი უფლებები არა აქვს, გარდა იმისა, რაც მას სახელმწიფომ შეიძლება, რომ დროებით მიანიჭოს. ის სამართალს ყოველთვის ძვირს და ძნელად მისაწვდომს ხდის, ხოლო საკუთარ თავს სამართალსა და საზოგადო მორალზე მუდმივად მაღლა აყენებს, როცა კი ეს მას უპირატესობას ანიჭებს.19 საზოგადობრივი ძალაუფლების განვითარების ხელშწყობისაგან ასე შორს მდგომი, როგორც მედისონი ამბობდა, ყველა შემთხვევას მუდმივად საზოგადოებრივი ძალაუფლების შემცირებისა და სახელმწიფო ძლაუფლების გაზრდის წყაროდ იყენებდა.²⁰

როგორც ზიგმუნდ ფროიდმა შენიშნა, შეუძლებელია ითქვას, რომ სახელმწიფოს როდესმე დანაშაულის აღკვეთა სურდა, ის მხოლოდ დანაშაულის ჩადენაზე საკუთარ მონოპოლიას იცავდა. მაგალითად, ბოლო რუსეთსა და გერმანიაში ვხედავთ, თუ როგორი სიშმაგით ებრძვის სახელმწიფო კერძო პირების მიერ მისი მონოპოლიის ხელყოფას, მაშინ როცა თავად სახელმწიფო უსირცხვილოდ იყენებს ამავე მონოპოლიას. თუკი ნებისმიერ სახელმწიფოს ავიღებთ და მისი ისტორიის თითოეულ მონაკვეთს ყურადღებით განვიხილავთ, აღმოჩნდება, რომ მათი დამაარსებლების, მმართველებისა და მფლობელების საქმიანობას, პროფესიული კრიმინალური დაჯგუფებების საქმიანობისგან ძნელად თუ ვინმე გამოარჩევს.

III

ასეთია იმ ინსტიუტის წარმომავლობა, რომელიც ამჟამად ფართოდ არის გავრცელებული და საზოგადოებრივ ძალაუფლებას სახელმწიფო ძალაუფლებად გულმოდგინედ გარდაქმნის.²¹ ამის აღიარება იმ გრძელი გზის დასაწყისია, რომელიც თანამედროვ სახელმწიფოს მიერ გამოვლენილი ყელა თუ არა, უმრავლესი ნაკლის გამოსწორებისთვის არის გასავლლი. მაგალითად, ის ძალიან ნათლად განმარტავს იმ აშკარა და ცნობილ ჭეშმარიტებას, რომ სახელმწიფო ყოველთვის ნელა და უგულოდ მიემართება ყველა იმ შედეგისკენ, რომელიც საზოგადობისათვის სარგებლობას მოიტანს, ხოლო სწრაფად და ცოცხლად ელტვის იმას, რაც მისთისაა ხელსაყრელი. საზოგადოებრივი მიზნების განხორციელებიკენ მას არსდროს გადაუდგამს ნაბიჯი საკუთარი ნებით, არამედ მხოლოდ ძლიერი ზეწოლით, მაშინ როცა ანტი-საზოგადოებრივი ქმედებებისკენ ძალდაუტანებლად იხრება.

მეცხრამეტე საუკუნის ინგლისელები ამ მოვლენით სამართლიანად შეშფოთდნენ, როდესაც გულმოდგინედ დააკვიდნენ ბრიტანეთის სახელმწიფოს მიერ საზოგადობივი ძალაუფლების სწრაფ დაკნინებას. ერთერთი მათგანი ჰერბერტ სპენსერი იყო. მან გამოაქვეყნა ნარკვევბის მთლი რიგი, რომელიც შემდგომში ერთ ოქმად იქნა შეკრული, სახელწოდებით „ადამიანი სახელმწიფოს წინააღმდეგ“. ჩვენი სახელმწიფო სამსახურების პირობებში იმ სახით რა სახითაც დღეს ისინი არსებობენ, საკმაოდ მნიშვნელოვანია, რომ არც ერთ ამერიკელ პუბლიცისტს არ უცდია ზედმიწევნით აეხსნა ამ ნარკვევების შინაარსი, თუნდაც სპენსერის მიერ ინგლისის ისტორიიდან მოყვანილი მაგალითების ამერიკის ისტორიული მაგალითებით უბრალო ჩანაცვლების გზით. არადა, ეს რომ სათანადოდ გაკეთებულიყო, ის იქნებოდა ერთ-ერთი ყველაზე შესაბამისი და საჭირო ნამუშევარი, რომლის გამოცემაც იმ დროისთვის შესაძლებელი იქნებოდა.²³

ეს ნარკვევები იმდროინდელ ინგლისში სახელწიფო ძალუფლების ზრდის გარკვეული კანონზომიერებების შესწავლას მიეძღვნა. ნარკვევში - „გადაჭარბებული კანონშემოქმედბა“ სპენსერი შენიშნავს ჩვენთვის კარგად ნაცნობ მოვლენას,23 რომ როდესაც სახელმწიფო ძალაუფლება საზოგადოებრივი მიზნებისათვის გამოიყენება, მისი მოქმედება მუდმივად „ნელი, სულელური, მფლანგველური, შეუხამებელი, მანკიერი და დამაბრკოლებელია“. ის თითოეულ საკითხს რამდენიმე თავს უძღვნის, აგროვებს რა მთელ რიგ მტკიცებულებებს. მისი მსჯელობის დამთავრებასთან ერთად, საკამათოც არაფერი რჩება, რადგანაც შეუძლებელია რაიმე დაამატო. უფრო მეტიც, ის ასაბუთებს, რომ სახელმწიფო საზოგადოების წინაშე მის მიერ ე.წ. „ეჭვგარეშე მოვალეობებსაც“ კი არ ასრულებს; პიროვნების ელემენტაულ უფლებებსაც კი სათანადოდ არ იცავს. რადგანაც ეს სიმათლე და ჩვენთვისაც უბრალოდ ნაცნობი გამცდილებაა - სპენსერი ვერანაირ მიზეზს ვერ ხედავს იმისათვის, რომ მეორეხარისხოვანი საზოგადოებრივი მიზნებისთვის სახელმწიფო ძალაუფლების უფრო ეფექტურ გამოყენებას მოელოდეს: „გვქონდა ჩვენ, ზერელედ მაინც, დასაბუთებული ხელისუფების გონივრულობა, როგორც მსაჯულებსა და დამცველებს, იმის ნავლად, რომ მასში მუხანათობა და სისასტიკე აღმოგვეჩინა და აღელვებული გავრიდებოდით, რაც იმის გარკვეული ხელშეწყობა იყო, რომ ვინ მე სხვას ეხეირა ამ შესაძლებლობებით“.

თუმცა იქვე აღნიშნავს, ეს არის წორედ ის ამაზრზენად უხამსი იმედი, რომელსაც საზოგადოება მუდმივად ეჭიდება. ამასთან, ეჭიდება მიუხდავად იმისა, რომ მისი მოჩვენებითობა ყოველდღიურად დასტურდება. ის მიუთითებს ჩვენთვის ყველასთის კარგად ნაცნობ გადახრაზე, რომელიცგაზეთების მიერ მუდმივად შუქდბა. აიღეთ ერთ-ერთი გაზეთი, ამბობს სპენსერი, და თქვენ შესაძლოა იპოვით წამყვან სარედაქტორო სტატიას, რომელიც ნათელს ჰფენს რომელიმე სახელმწიფო უწყების კორუფციას, გულგრილობას ან არასწორ მენეჯმენტს. შემდეგ, თვალი შევავლოთ მომდევნო სვეტს და არ არის გამორიცხული, რომ სახელმწიფოს ზედამხედველობის გაძლიერების მოწოდებები წაიკითხოთ.²⁴... ამდენად, მაშინ, როდესაც ყოველი დღე წარუმატებლობას ცხადყოფს, იქვე, ყოველ დღე, ხელახლა ჩნდება რწმენა, რომ სასურველი მიზნის მისაღწევად პარლამეტი გადაწყვეტილებსა და სათანადო მოხელეების გარდა სხვა არაფერია საჭირო.25 კაცობრიობის ასეთი უწყვეტი რწმენა უკეთესად სხვაგან არსად არ ვლინდება.“

აუცილებელი არაა აღინიშნოს, რომ სპენსერის მიერ სახელმწიფოს ანტი-საზოგადოებრივი ქცევის ასახსნელად მოყვანილი მიზეზები მთლიანად ძალაშია, მაგრამ ჩვენ, უბრალოდ, შეგვიძლია დავაკვირდეთ, რამდენად გამყარდება ისინი ისტორიული მეთოდის აღმოცენებით; როდესაც სპენსერი თავის ნაშრომს წერდა, ეს მეთოდი არ გამოიყენებოდა. ეს აღმოჩენები არის აშკარა გამოხატულება, რომ სახელმწიფოს ქცევა, რომლის შესახებაც სპენსერი უკმაყოფილებას ამჟღავნებდა, მკაცად ისტორიულია. როდესაც მე-18 საუკუნის ქალაქელმა ვაჭრებმა მიწათმფლობლი დიდგვაროვნები ჩაანაცვლეს სახელმწიფოს მართვაში, ამით მათ სახელმწიფოს ხასიათი არ შეუცვლათ; მათ უბრალოდ საკუთარ მოთხოვნილბებს მოარგეს და განუზომლად გააძლიერეს იგი.²⁶ სავაჭრო სახელმწიფო, დიდგვაროვანთა სახელმწიფოს მსგავსად ანტი-საზოგადოებრივ, პირწმინდად კლასობრივ სახელმწიფოდ რჩჶბოდა; უცვლელი იყო მისი მიზანი და დანიშნულება, თუმცა ესადაგებოდა იმ ახალ მოთხოვნებს, რომლთა დაკმაყოფილებისთვისაც იყო მოწოდებული. ამიტომაც, მის მიერ საზოგადოებივი ამოცანების ამაზრზენ მომსახურებაში, რისთვისაც სპენსერი მას ბრალს უყენებს, სახელმწიფო საკუთარი ხასიათისადმი ერთგულებას ავლენს.

სპენსერი არ განმარტავს თუ რას ნიშნავს მისი აზრით „კაცობრიობის მარადიული რწმენა“ სახელმწიფოს მიმართ, გიზოს მრავალმნიშვნელოვანი დაკვირვების შესახებ საუბრით კმაყოფილდება და ხაზს უსვამს რომ „პოლიტიკური მანქანის თვითმყოფადი ძალაუფლები რწმენა“ სხვა არაფერია თუ არა „უდიდესი ცრურწმენა“. ეს რწმენა ძირითადად იმ უზარმაზარი ავტორიტეტის შედეგია, რომელიც სახელმწიფომ ამ ბოლო ერთი ან ცოტა მეტი საუკუნის განმავლობაში მოიპოვა, მას შემდეგ რაც უარყო მოძღვრება ღვთაებრივი კანონებით ხელმძღვანელობის შესახებ. ალბათ ზედმეტი იქნება სახელმწიფოს მიერ საკუთარი ავტორიტეტის შესაქმნელად გამოყენებული სხვადასხვა ხერხების განხილვა; ბევრი მათგანი კარგად არის ნაცნობი, ხოლო მათი გამოყენება - კარგად გაცნობიერებული. თუმცა მაინც არსებობს ერთი რამ, რაც გარკვეულწილად რესპუბლიკური სახელმწიფოსთვის არის დამახასიათებლი. რესპუბლიკანზმი პიროვნებას საშუალებას აძლევს თავი დაირწმუნოს, რომ სახელმწიფო მისი შექმნილია, რომ სახელმწიფოსქმედება მისი ქმედებაა, რომ სახელმწიფოს თვითგამოხატვა მისი წარმოჩენა და როდესაც სახელმწიფო აღზევდება, ისიც აღზევდება, რესპუბლიკური სახელმწიფო ამ რწმენას მთელი ძალით ამკვიდრებს, აცნობირებს რა, რომ ეს არის ყველაზე შედეგიანი საშუალება მისი გავლენის გასაძლიერებლად. ლინკოლნის გამოთქმა „ხალხისაგან, ხლხის მიერ, ხალხისთვის“ ალბათ ყველაზე შედეგიანი პროპაგანდისტული გამოთქმა იყო, რომელიც ოდესმე რესპუბლიკური სახელმწიფოს სახელის განსადიდებლად წარმოთქმულა.

ამდენად, საკუთარი მნიშვნელობის პიროვნული შეგრძნება უბიძგებს პიროვნებას, რომ მკაცრად დაუპირისპირდეს აზრს სახლმწიფოს ანტი-საზოგადოებრივი ბუნების შესახებ. ის სახელმწიფოს მარცხს და ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებას თითქოსდა მშობლის თვალით უყურებს და მას ეთიკის განსაკუთრებული კოდექსით ხელმძღვანელობის უპირატესობას ანიჭებს. უფო მეტიც, ის მუდმივად ელოდება, რომ სახელმწიფო ისწავლის საკუთარ შეცდომებზე და გამოსწორდბა. იმის გათვალისწინებით, რომ სახელმწიფოს მიდგომა საზოგადობრივი მიზნებისადმი მოუქნელი, ხარჯიანი და მანკიერია - იმ დაშვებითაც კი, რომელიც სპენსერს საჯარო მოხელემ გაანდო, რომლის მიხედვით, რაც არ უნდა იყოს სახელმწიფო, საქმე გავაქვს უმსგავსობასთან - ის ვერ ხედავს მიზეზს თუ რატომ ხდება, რომ გამოცდილბისა და პასუხისმგებლობის გაფართოების შედეგად, სახელმწიფოს გამოსწორება მაინც არ ხერხდება.

რაღაც ამის მსგავსი, კოლექტივიზმის ძირითად პრინციპში იგულისხმება. მიეცით სახელმწიფოს მთელი საზოგადოებრივი ძალაუფლბის მითვისების საშუალბა და მისი ინტერესები საზოგადოების ინტერესებს დაემსგავსება. იმის გათვალისწინებით, რომ სახელმწიფოს ანტი-საზოგადოებრივი წარმომავლობა აქვს, და რომ ის მთელი მისი ისტორიის მანძილზე თანმიმდვრულად ანტისაზოგადოებრივ ხასიათს ატარებს, მიეცით მას საშუალება, სრულად გამოდევნოს საზოგადოებრივი ძალაუფლება და ასეთი გზით მისი ხასიათი შეიცვლება. ის საზოგადოებას შეერწყმება და შესაბამისად, საზოგადოების შედეგიანი და მიუკერძოებელი ნაწილი გახდება, მოკლედ რომ ვთქვათ, ისტორიული სახელმწიფო გაქრება და მხოლოდ მთავრობა დარჩება. ეს მიმზიდელი იდეაა. იმის იმედმა, რომ ეს როგორმე რეალურ ცხოვრბაში განხოციელდება, რამდენიმე წლის წინ „რუსული ექსპერიმენტი“ მიმზიდვლი გახდა კეთილშობილი პიროვნებებისათის, რომლებიც თავს სახელმწიფოს მიერ უიმედოდ დათრგუნულად გძნობდნენ. მაგრამ სახელმწიფოს ქმედებების უფრო ღრმად შესწავლა გვიჩვენებს, რომ ეს იდეა, რამდენადაც მიმზიდვლი არ უნდა იყოს, ნამსხვრევებად იშლება ეკონომიკის რკინისებური კანონის წინაშე, რომლის მიხედვითაც ადამიანი ყოვლთვის ცდილობს საკუთარი მოთხოვნილებები და სურვილები, რაც შეიძლება ნაკლები ძალისხმვის საშუალებით დაიკმაყოფილოს. ვნახოთ თუ როგორ ხდება ეს.

IV

ადამიანის მოთხოვნებისა და სურვილების დაკმაყოფილების მხოლოდ ორად ორი ხერხი ანუ საშუალება არსებობს. ერთი არის სიმდიდრის შექმნა და გაცვლა; ეს ეკონომიკური საშუალებაა.27 და მეორე - სხვების მიერ შექმნილი სიმდიდრის ანაზღაურების გარეშე მითვისება; ეს პოლიტიკური საშუალებაა. პოლიტიკური საშუალების მარტივი გამოყენება, როგორც უკვე ვნახეთ, ხდებოდა დაპყრობის, ჩამორთმევის, მითვისებისა და მონური ეკონომიკის დანერგვის საშუალებით. დამპყრობელი დაპყრობილ ტერიტორიას გამარჯვებულთა შორის ანაწილებდა, რომლებიც ამის შემდეგ თავიანთ მოთხოვნებს და სურვილებს დამონებული მცხოვრებლების შრომის მითვისების შედეგად იკმაყოფილებდნენ.28 ნებისმიერმა ფეოდალურმა და სავაჭრო სახელმწიფომ უბრალოდ აიტაცა და თანმიმდევრულად განავითარა ჩაგვრის ხასიათი, მიზანი და საშუალებები, რომელიც მათ პირვლელყოფილმა სახელმწიფომ მემკვიდრეობით დაუტოვა; სინამდვილში ისინი უბრალოდ პირველყოფილი სახელმწიფოს უფრო განვითარებულ ტიპს წარმოადგენენ.

ამდენად, პირველყოფილი, ფეოდალური თუ სავაჭრო სახელმწიფო, პოლიტიკური საშუალებების ერთობლიობაა. რადგანაც ადამიანი მიდრეკილია მოთხოვნები და სურვილები მინიმალური ძალისხმევით დაიკმაყოფილოს, ის პოლიტიკურ საშუალებებს გამოიყენებს, ყველგან, სადაც კი მოახერხებს. ამასთან, თუკი ეს შესაძლებელი იქნება, ის მხოლოდ პოლიტიკურ საშუალებებს გამოიყენებს, თუ არა და ეკონომიკურ საშუალებებთან ერთად. თანამედროვე სახელმწიფოს ექსპლუატორულ საშუალებებს მიმართავს, ესაა ტარიფები, შეღავათები, საიჯარო მონოპოლია და სხვა მსგავსი საშუალებები. ელემენტარული დაკვირვებაც ააშკარავებს, რომ ეს მისი უპირველესი ინსტიქტია. ასე რომ, რამდენ ხანსაც პოლიტიკური საშუალებების ერთობლიობა იარსებებს და მაღალ-ცენტრალიზებული ბიუროკრატიული სახელმწიფო იმოქმედებს, როგორც ეკონომიკური შესაძლებლობების მთავარი გამანაწილებელი, ექსპლუატაციის არბიტრი, იმდენივე ხანს წარმატებულად გაგრძელდება ამ ინსტიქტის წარმოჩენა. პროლეტარული სახელმწიფო, სავაჭრო სახელმწიფოს მსგავსად, უბრალოდ შეცვლიდა ქსპლუატაციის სფეროს და არავითარი ისტორიული საფუძველი არ არსებობს ვიფიქროთ, რომ კოლექტიური სახელმწიფო მისი წინამორბედებისგან განსხვავებით მნიშვნელოვნად გამორჩეული იქნებოდა.29 ამდენად, ჩვენ უკვე ვხედავთ, რომ რუსულმა ექსპერიმენტმა“ ძველი სახელმწიფოს ნანგრევებზე, მაღალცენტრალიზებული ბიუროკრატიული სახელმწიფოს აღმოცენებამდე მიგვიყვანა, რომელმაც ექსპლუატაციის ყველა საშუალბა ხელუხლებად და გამოყენებისათვის მზადყოფნაში დატოვა. ამდენად, ახლახანს მოყვანილი ძირეული ეკონომიკური კანონის გათვალისწინებით, იმის მოლოდინი, რომ კოლექტივიზმი სახლმწიფოს ხასიათს მნიშვნელოვნად შეცვლის - მოჩვენებითია.

ამდენად, ისტორიული მიდგომის გამოყენებით მიღებული აღმოჩენები განამტკიცებს სპენსერის მიერ გამოთქმულ მთელ რიგ პრაქტიკულ მოსაზრებებს სახელმწიფოს მიერ საზოგადოებრივ სფეროში შეჭრის შესახებ. მაგალითად, როდესაც სპენსერი ასკვნის, რომ „სახელმწიფო ორგანიზაციებში კორუფცია გარდაუვალია“, ისტორიული მეთოდი ნათლად წარმოაჩენს ამის მიზეზს და „საგანთა ბუნებიდან“ გამომდინარე ასაბუთებს, თუ რატომ უნდა ყოფილიყო ეს მოსალოდნელი. ხოლო, როდესაც ფროიდი მიუთითებს სახელმწიფო ეთიკასა და კერძო ეთიკას შორის შემაშფოთებელ განსხვავებაზე - მისი დაკვირვებები ამ თემაზე ძალზე ღრმა და დაწვრილებითია - ისტორიული მეთოდი კვლავ გვაწვდის საუკეთესო მიზეზებს იმისა თუ რატომ უნდა იყოს შესწავლილი ეს განსხვავება.30 როდესაც ორტეგა ი გასეტი ამბობს, რომ სახელმწიფო არის ის უმაღლესი რამ, რაც მიიღება ძალადობისა და პირდაპირი ზემოქმედების შედეგად, როდესაც ეს უკანასკნელნი მაგალითად არიან დაწესებული“, ისტორიული მეთოდი კიდევ ერთხელ გვაძლევს საშუალებას გავიგოთ, რომ ეს განმარტება მეტად შეესაბამება იმას, რც შესაძლოა ვინმემ აპრიორულად განაცხადოს.

უფრო მეტიც, ეს ისტოიული მეთოდი ადასტურებს მნიშვნელოვან ფაქტს, რომ დიაბეტის ან პარაზიტული დაავადებების მსგავსად, სახელმწიფოს მიერ საზოგადოებრივი ძალაუფლების შესუსტება გარკვეული ზღვრის გავლით შემდეგ კონტროლს აღარ ექვემდებარება. ისტორიაში არ არსებობს მაგალითი, როდესაც ამ ზღვრის გადაცდენის შემდეგ, ეს დაკნინება სრული და სამუდამო კოლაფსით არ დასრულებულიყოს. ზოგიერთ შემთხვევებში რღვევის პროცესი ნელი და მტკივნეულია. სიკვდილმა თავისი დაღი დაასვა რომს მეორ საუკუნის ბოლოს, მაგრამ ანტონენის შემდეგ ის გარკვეული დროით გამოვიდა სავალალო მდგომარეობიდან. ათენი კი სწრაფად დაეცა. ზოგიერთი ავტორის აზრით ევროპა სახიფათოდ მიუახლოვდა ამ ზღვარს, თუ უკვე არ გადასცდა მას, მაგრამ თანამედროვეთა შეფასებას ალბათ დიდი ღირებულება არა აქვს. ეს ზღვარი ალბათ უკვე მიღწეულია ამერიკაში, ან შეიძლება არც არის; ისევ და ისევ, ჭეშმარიტება მიუწვდომელია - საფუძვლიანი მაგალითები ორივე შემთხვევაში არსებობს. თუმცა ორ რამეში შეგვიძლია დარწმუნებული ვიყოთ: პირველი - ამ ზღვართან მერიკის მიახლოება დამღუპველი სისწრაფით მიმდინარეობს; და მეორე - ამ სისწრაფით გამოწვეული საფრთხის გააზრების ან მისი შეჩერების სურვილის არავითარი ნიშანწყალი არ არსებობს.

თარგმნა მაკა წულუკიძემ

_______________

1. 1935 წ. ივლისში გამოქვეყნებული გამოკითხვის შედეგებმა აჩვენა, რომ გამოკითხული 76.8%25 დადებითად იყო განწყობილი ამ აზრის მიმართ, რომ ყოველი ადამიანის სამუშაოთი უზრუნველყოფა სახელმწიფოს მოვალეობაა; 20,1%25 წინააღმდეგი იყო, ხოლო 3,1%25 არ ქონდა კონკრეტული პასუხი.

2. ამ ქვეყანაში სახელმწიფო ამჟამად აწარმოებს ავეჯს, ფქვავს ფქვილს, აწარმოებს სასუქს აშენებს სახლებს, ყიდის საფერმერო პროდუქციას, რძის ნაწარმს, ქსოვილებს, კონსერვებს და ელექტრონულ აპარატურას; მართავს დასაქმების სააგენტოებს და იპოთეკური კრედიტების ოფისებს; აფინანასებს ექსპორტს და იმპორტს; სოფლის მეურნეობას. ასევე მართავს სადაზღვეო ვალდებულებების მიმოქცევას, საკაბელო და რადიო კომუნიკაციების სისტემებს, ფასდაკლების დონეს, ნავთობის და ელექტროენერგიის წარმოებას, სავაჭრო კონკურენციას, ალკოჰოლის წარმოებას და გაყიდვას, საზღვაო მიმოსვლას და სარკინიგზო ქსელს.

3. რომის ისტორიაში ადგილი ჰქონდა ამის მსგავს მოვლენას, თუ ამ ისტორიის ყველა დეტალი მართალია, ჯარმა დიდიუს იულიანსს იმპერატორობა დაახლოებით 5 მილიონ დოლარად მიჰყიდა. ფული ხშირად ყოფილა გამოყენებული სახელმწიფო გადატრიალების მექანიზმის ასამუშავებლად, მაგრამ, ვფიქრობ, ამ ორი შემთხვევის გარდა ძალაუფლების პირდაპირი შესყიდვა უცნობია.

4. დღეს, როდესაც ამას ვწერ, გაზეთებში იუწყებიან, რომ პრეზიდენტი აპირებს გამოსცეს ბრძანება ლუიზიანაში ფედერალური დახმარების შესაწყვეტად, რათა აიძულოს სენატორი ლონგი დათანხმდეს მის პირობებს. თუმცა არსად მინახავს რაიმე კომენტარი ამგვარი პროცედურის მართებულობასთან დაკავშირებით.

5. თეატრალურ ბიზნესში ჩართული ჩემი მეგობარი მეუბნება, რომ სალარო შემოსავლების თვალსაზრისით, ვაშინგტონი ამჟამად საუკეთესო თეატრალური, საკონცერტო და ზოგადად გართობის ქალაქია აშშ-ში, ბევრად უკეთესი ვიდრე ნიუ-იორკი.

6. 1936 წლის მოახლოებული საარჩევნო კამპანიის სახასიათო შტრიხი, რომელიც ყველაზე მეტად დააინტერესებს ცივილიზაციის მკვლევარს, იქნება პრეზიდენტის განკარგულებაში მყოფი 4 მილიარდ დოლარიანი დახმარების ფონდის გამოყენება ანუ როგორ იქნება ის განაწილებული მფარველობის საფუძველზე.

7. ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს, რომ ამ სახის შემთხვევებშიც არსებობს მერყეობა და რომ ის შედარებით ნაკლებად მნიშვნელოვანია. მაგალითად, უზენაესი სასამართლოს მიერ ეროვნული აღორძინების კანონის გაუქმება არაფერს ნიშნავს პიროვნული მმართველობის არსის შეფასებისთვის. საკითხი, რომელიც დგას ამ შემთხვევაში არის არა ის, თუ რამდენად მცირეა ახალი პიროვნული მმართველობის დონე იმასთან შედარებით ვიდრე ამ გადაწყვეტილების მიღებამდე იყო, არამედ რამდენად აღემატება ის 1932 წლამდე და მის წინა წლებში არსებულ დონეს.

8. როგორც, მაგალითად, ეროვნული აღორძინების კანონის საჩვენებელი გაუქმება.

9. ეს წიგნი არის სასწავლო პროგრამის გარკვეული სახე ან ლექციების ნაწყვეტები ამერიკის ისტორიის და პოლიტიკის მკვლევარებისათვის - უმეტესწილად ასპირანტებისათვის - და ამდენად გულისხმობს, რომ ეს თემები მეტ-ნაკლებად ნაცნობია. თუმცა რამდენიმე შენიშვნა, რომელიც დავურთე ნებისმიერ მკითხველს საკმარისად გაარკვევს ამ საქმეში.

10 შესაბამისი და ნაწილობრივი წარმოდგენა იმის შესახებ თუ რა მოცულობაზეა ლაპარაკი, შეიძლება შეგექმნათ იმ ფაქტის მიხედვით, რომ ამჟამად გადასახადებიდნ მიღებული ამერიკის სახელმწიფო შემოსავალი მთლიანი ეროვნული შემოსავლის დაახლოებით ერთ მესამედს შეადგენს! ეს მოიცავს დაბეგვრის ყველა სახეს, როგორც პირდაპირს ასევე არაპირდაპირს, ადგილობრივს და ფედერალურს.

11. რა თქმა უნდა, პეინს კარგად ესმოდა ეს. ის ამბობს: „ფრანგი ნაძირალა, რომელიც შეიარაღებულ ბანდიტებთან ერთად მოვიდა და თავი გამოაცხადა ინგლისის მეფედ, იქ მცხოვრებთა სურვილის წინააღმდეგ, უბრალოდ თაღლითია“ თუმცა ის დაბეჯითებით არ ამტკიცებს ამას, და მისი მიზნების გათვალისწინებით, ეს არც არის მოსალოდნელი.

12. „ადამიანთა უფლებებში“ პეინი ასევე თანმიმდევრულია ამ მოძღვრების მიმართ, როგორც დამოუკიდებლობი სდეკლარაცია; თავის ბროშურაში რამდენიმე ადგილზე ამტკიცებს, რომ ყველა სამოქალაქო უფლება ეფუძნება ბუნებრივ უფლებებს და მათგან გამომდინარეობს.

13. ქ. გრაცის უნივერსიტეტის პროფესორი გამპლოვიცი და მის შემდეგ, ოპენჰეიმერი, პოლიტიკის პროფესორი ფრანკფურტიდან. ამ თავში მე მათ აზრს გავყევი. ამ გალილეოების აღმოჩენები იმდენად აზიანებს სახელმწიფოს იმიჯს, რომ ზოგადად პროფესიული ავტორიტეტი ძალიან ფრთხილია მათთან მიმართებაში და ბუნებრივიცაა ამჯობინებს მათთვის ფართო ასპარეზის დათმობას. მაგრამ გრძელვადიან პერსპექტივაში ეს უმნიშვნელო შემთხვევაა. ღირსეული და გამორჩეული გამონაკლისები გვხვდება ვიერკანდთან, ვილჰელმ ვუნდთან და გერმანული ეკონომიკური მეცნიერების თავშეკავებულ პატრიარქთან ადოლფ ვაგნერთან.

14. თანამდროვე ხერხების განხოციელების ბრწყინვალე მაგალითია მან ჩოუ კოუ-ს ახალი სახელმწიფოს შექმნა ჩინეთის მანჯურიაში. და კიდევ ერთი მაგალითი იტალიის სახელმწიფოებრივი ქმედებების შედეგად, შესაძლოა ეთიოპიაში დაიბადოს.

15. ამ მოსაზრებების მათემატიკა ძალიან საინტერესოა. მისი მხატვრული შეჯამება მოცემულია ოპენჰეიმერის ნაშრომში, Der Staat, თავი I და ისინი დეტალურადაა დამუშავებული მის Theorie der Rainen und Politischen Oekonomie-ში.

16. გარდა, რა თქმა უნდა მიწათმფლობელობის უპირატესობისა სახელმწიფო სისტემის ქვეშ, მაგრამ დაპყრობის თვალსაზრისით ეს არ იქნებოდა მონადირე ტომების მცდელობის საგანი. როდაილენდის ისტორიკოსი ბიკნელი ვარაუდობს, რომ ინდიელების ხელშეკრულებებით გამოწვეული სირთულეების საფუძველი იყო ის ფაქტი, რომ ინდიელებს არ ესმოდათ მიწათმფლობელობის სახელმწიფო წყობა, რადგან მსგავსი რამ არასოდეს ჰქონიათ. მათ მხოლოდ იცოდნენ, რომ მათ მსგავსად, თეთრკანიანებსაც სერთო მოხმარების მიწები ჰქონდათ. საინტერესოა შევნიშნოთ, რომ მეთევზეთა ტომებმა ჩრდილო-დასავლეთით შექნმნეს საელმწიფო. მათმა საქმიანობამ ეკონომიკური ექსპლუატაცია გახადა, როგორც პრაქტიკული, ასევე მომგებიანი და მათ მიმართეს დაპყრობას და კონფისკაციას მის დასამკვიდრებლად.

17. უცნაურია, რომ ასე ცოტა ყურადღება ექცევა განსხვავებულ იმუნიტეტს, რომელიც პატარა და ღარიბ ხალხებს გააჩნიათ სახელმწიფო ინტერესების დიდი დაპირისპირებების შუაგულში. მაგალითად, უკანასკნელი ომის დროს შვეიცარია, რომელსაც არაფერი აქვს მოსაპარად ღირებული, არასოდეს ყოფილა დარბეული ან შეწუხებული ვინმეს მიერ.

18. ამ თვალსაზისით საინტერესოა მარქსის ნარკვევი კოლონიზაციის შესახებ, განსაკუთრებით მისი დაკვირვება, რომ ეკონომიკური ექსპლუატაცია განუხორციელებადია ვიდრე მიწის ექსპროპრიაცია არ მოხდება. აქ ის სრულად ეთანხმება ფუნდამენტალისტ ეკონომისტებს ტიურგოს, ფრანკლინით და ჯონ ტეილორით დაწყებული თეოდორ ჰერტზაკასა და ჰენრი ჯორჯის ჩათვლით. თუმცა, როგორც ჩანს მარქსი ვერ ხედავდა, რომ საკუთარმა მსჯელობამ მას გარკვული პრობლემები შეუქმნა, რადგანაც ამით ის უფრო მეტს აკეთებს ვიდრე ფაქტის დაფიქსირებაა.

19. ჯონ ბრაიტმა თქვა, რომ მან იცოდა თუ რამდენიმე კარგი საქმე გააკეთა ბრიტანეთის პარლამენტმა, მაგრამ არ იცოდა ერთი შემთხვევაც კი, როდესაც მან ეს გააკეთა უბრალოდ იმიტომ, რომ რაღაც კარგი გაეკეთებინა.

20. მედისონი, „გააზრებანი“, წიგნი I.

21. ამ ქვეყანაში რამდენიმე საზოგადოებრივად მნიშვნელოვანი დარგის მდგომარეობა ამ პროცესის საკმაოდ კარგ მაგალითად შეიძლება ჩაითვალოს. სახელმწიფოს ჩარევამ იმდენად გამოფიტა საზოგადოებრივი ძალაუფლება, რომ მისი გამოყენება უკვე იმ ზღვარზეა, რომელზეც ის უკვე განუხორციელებადია. იტალიაში სახელმწიფო ამჟამად შთანთქავს მთლიანი ეროვნული შემოსავლის 50%25. იტალია, როგორც ჩანს თავის უძველესი ისტორიის სენტიმენტალურ რეპეტიციას გადის, რადგანაც მეორე საუკუნის ბოლოს საზოგადოებრივი ძალაუფლება იმდენად გადაზრილი იყო სახელმწიფო ძალაუფლებაში, რომ არავის შეეძლო რაიმე საქმიანობის წარმოება. აღარ არსებობდა საკმარისი საზოგადოებრივი ძალაუფლება სახელმწიფო გადასახადების გასასტუმრებლად.

22. ყველაზე სამარცხვინო არის ის, რომ ამ საუკუნეში არც ერთი შემთხვევა არ ყოფილა, რომ შემდგარიყო წარმომადგენლობითი ინტელექტუალური განხილვა სახელმწიფოს მიერ საზოგადოებრივი ძალაუფლების მითვისების ზრდის წინააღმდეგ: განხილვა, რომლის უკანაც დგას სოლიდური ისტორია და ფილოსოფია. შესაბამისად, კოლექტივიზმის შედეგები ახლა უკვე ნათელია. კოლექტივიზმმა ისიც კი მოახერხა, რომ თავის განმარტებათა ლექსიკონი თავს მოგვახვია; ჩვენ ყველა ვლაპარაკობთ ჩვენი ეკონომიკური სისტემის, მაგალითად, როგორც „კაპიტალისტურის“ შესახებ, მაშინ როდესაც არასოდეს არსებულა და არც შეიძლება წარმოვიდგინოთ წყობა, რომელიც არ არის კაპიტალისტური.

23. გუშინ სახელმწიფოს მიერ აშენებული გზის მონაკვეთზე გავიარე. ის 87,348.56 ამერიკული დოლარი დაჯდა. საზოგადოებრივი ძალაუფლება, რომელსაც კონტრაქტორი წარმოადგენდა ღია ტენდერში მას ააშენებდა 38,668.20 აშშ დოლარად. განსხვვება დაახლოებით 100%25-ის ტოლია!

24. ყველა საგაზეთო კომენტარს, რომელიც კი წამიკითხავს ახლახანს მომხდარი საზღვაო კატასტროფის შესახებ გამონაკლისის გარეშე მივყავდით ზუსტად ამგვარ წინადადებებამდე!

25. ე.წ. „მშრალ კანონთან“ დაკავშირებული ჩვენი უახლესი გამოცდილება თითქოს უსაფუძვლოს უნდა ხდიდეს ამ აზრს. მაგრამ როგორც ჩანს ასე არაა.

26. ეს აზრი კარგად არის გაშუქებული ესპანელი ფილოსოფოსის ორტეგა ი. გასეტის მიერ „მასათა ამბოხში“, თავი XIII (ინგლისური თარგმანი), სადაც ის ყოველგვარი ყოყმანის გარეშე ამბობს, რომ სახელმწიფოს მიერ საზოგადოებრივი ძალაუფლბის სწრაფი გამოფიტვა არის „ყველაზე დიდი საფრთხე, რომელიც დღეს ცივილიზაციას ემუქრება“. ის ასევე კარგ წარმოდგენას გვიქმნის თუ რას შეიძლება მოველოდეთ როდესაც მესამე, ეკონომიკურად გაჭირვებული კლასი, თავის მხრივ საკუთარ თავზე იღებს სახელმწიფოს მექანიზმს, როგორც ვაჭართა კლასმა გააკეთა არისტოკრატიასთან მიმართებაში. ეჭვგარეშეა, იმასთან დაკავშირებითაც რაც ამჟამად ამ ქვეყანაში ხდება, შეუძლებელია შემდეგ პროგნოზზე უკეთესის გაკეთება: „ადამიანი-მასა ფაქტობრივად დარწმუნებულია, რომ თავად არის სახელმწიფო, და ის უფრო და უფრო შეეცდება ნებისმიერი საბაბით აამუშაოს მისი მანქანა, რათა მის ქვეშ გათელოს ნებისმიერი შემოქმედებითი უმცირესობა, რომელიც მას წინ აღუდგება - რა სფეროშიც არ უნდა იყოს - პოლიტიკა, იდეოლოგია, ინდუსტრია“.

27. ოპენჰეიმერი Der Staat თავი I. სერვისებიც, რა თქმა უნდა, არის ეკონომიკური გაცვლის საგანი.

28. ამერიკაში, სადაც აბორიგენი მონადირეები არ ექვემდებარებოდნენ ექსპლუატაციას, სამეურნეო კომპანიები - theVirginia Company Massachusetts Company, Dutch West India Company, the Calverts და ა.შ. მისდევდნენ ინგლისიდან და ევროპიდან ექსპლოატირებადი ადამიანური მასალის იმპორტის ტრადიციულ მეთოდს და მათ ასევე დააარსეს მონური შრომის ეკონომიკა აფრიკიდან იმპორტის საშუალებით. ამ ფაზის საუკეთესო აღწერა ჩვენს ისტორიაში არის ბერდის „ამერიკული ცივილიზაციის ამბოხი“, ტომი 1, გვ. 103-109. მოგვიანებით ექსპლოატირებადი მასალის უზარმაზარმა მასამ მოახდინა საკუთარი თავის იმპორტი იმიგრაციის გზით. ვალენტინის ახელმძღვანელოში 1859 წ-ისთვის აღნიშნულია, რომ 1847-1858 პერიოდში 2,486, 463 იმიგრანტმა გაიარა ნიუ-იორკის პორტში. ამ კონკურენციამ შეამცირა მონური ეკონომიკა ქვეყნის ინდუსტრიულ სექციებში და ჩაანაცვლა სახელფასო ეკონომიკით. უნდა აღინიშნოს, რომ საზოგადოების განწყობა ამ რეგიონებში მონურ ეკონომიკას არ უპირსპირდებოდა, ვიდრე ის წამგებიანი არ გახდა.

29. მაგალითად, თუ დავუშვებთ, რომ ბ-ნი ნორმან ტომასი და სოლიდური კოლექტივისტური კონგრესი, სოლიდური კოლექტივისტური უზენაესი სასამართლოთი, უნდა გამხდარიყო ჩვენი უსაშველოდ მძლავრი საექსპლოატაციო აპარატის მემკვიდრე, ფანტაზიის განსაკუთრებული უნარი არ იქნება საჭირო შედეგის პროგნოზირებისთვის.

30. 1933 წ. აპრილში ამერიკის სახელმწიფომ გამოსცა ნახევარი მილიარდის ღირებულების მცირეფასიანი ქაღალდები, რათა მოეზიდა ინვესტიციები საწყალი ადამიანებისაგან. მან პირობა დადო, რომ ოქროთი გადაიხდიდა როგორც ძირითად თანხას, ასევე საპროცენტო განაკვეთს - მაშინდელი ღირებულებით. სამი თვის შემდეგ სახელმწიფომ უკან წაიღო თავის დაპირება. პიროვნების მიერ ჩადენილი ასეთი საქციელი, როგორც ფროიდი ამბობს, სამუდამოდ შელახავდა მის სახელს და ის არაფრით იქნებოდა თაღლითზე უკეთესი, ხოლო ეს რომ პიროვნებათა ჯგუფს ჩაედინა, ისინი პროფესიულ-კრიმინალური კლასის კატეგორიაში მოექცეოდნენ.

ფრიდრიხ ოგიუსტ ფონ ჰაიეკი (1899-1992)

ეკონომისტმა, პოლიტიკურმა ფილოსოფოსმა და იურისტმა „ავსტრიული ეკონომიკური სკოლის“ უთვალსაჩინოესმა წევრმა, ფრიდრიხ ოგიუსტ ფონ ჰაიეკმა თავის ზრდასრული ცხოვრების თითქმის ნახევარი მშობლიურ ავსტრიაში, გერმანულ ცნობიერებასთან მჭიდრო კავშირში გაატარა. შემდეგ ის დიდ ბრიტანეთში, ამერიკის შეერთებულ შტატებში და ბოლოს, დასავლეთ გერმანიაში ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა.

მან ერთ-ერთმა პირველმა აღიმაღლა ხმა კეინსიანური კეთილდღეობის სახელმწიფოს კონცეფციისა და ტოტალიტარიზმის საფთრთხეების წინაშე. წინასწარ განჭვრიტა იმ ბოროტების შედეგები, რომლებიც ნებისმიერი ელფერის (კომუნისტური, ფაშისტური, ნაცისტური თუ კიდევ სხვა) სოციალიზმის განხორციელების მცდელობას მოსდევს.

ღრმად მეცნიერულმა კვლევებმა, ორიგინალურმა მიდგომებმა და თავისუფლების იდეალებისათვის მიზანმიმართულმა ბრძოლამ, მას უდიდესი აღიარება მოუტანა, რისი დასტურიც ეკონომიკურ მეცნიერებაში შეტანილი წვლილისათვის 1974 წლს მინიჭებული ნობელის პრემია იყო.

შორს არ იქნება ჭეშმარიტებისაგან თუ ვიტყვით, რომ ის იყო ერთ-ერთი უპირველესი იმათგან, რომელთა თეორიულმა შრომებმა და პრაქტიკულმა მოღვაწეობამ სოციალიზმი იდეოლოგიურად გააშიშვლა და განაიარაღა, რამაც თავის მხრივ დააჩქარა ცივი ომის დასასრული და სოციალისტური ბანაკის დაშლა 80-90 წლებში.

მისი მემკვიდრეობა კომპლექსური და მრავალმხრივია. უპირველეს ყოვლისა, ჰაიეკი პოპულარულია ტოტალიტარიზმის წინააღმდეგ მიმართული უკვდავი ნაშრომით „გზა ბატონობისაკენ“, რომელიც 1944 წელს გამოქვეყნდა ამერიკის შეერთებულ შტატებში და იმთავითვე ანტიტოტალიტარული ინტელექტუალური მოძრაობის ბიბლიად იქცა. ნაშრომში ჰაიეკმა გააშიშვლა ტოტალიტარული სახელმწიფოს რეალური, ანტიადამიანური ბუნება. ჰაიეკის მიხედვით ტოტალიტარიზმი უზნეობასა და ძალმომრეობას ეფუძნება, „მომხიბვლელი“ პროპაგანდით ადამიანებს ჭაობში ითრევს, ზომბებად აქცევს და ცრუ, უტოპიური კოლექტივისტური იდეების სამსახურში აყენებს. სინამდვილეში კი ადამიანის წარმატების არსი მისი თვითმყოფადობისა და შემოქმედების გათავისუფლებაში ძევს და არა კოლექტივისადმი მორჩილებასა და მსხვერპლთშეწირვაში..

1989 წელს ის კვლავ დაუბრუნდა ტოტალიტარიზმის თემას, როდესაც გამოაქვეყნა „დამღუპველი თავდავიწყება: სოციალიზმის შეცდომები“. ამ ნაშრომით, ჰაიეკმა გარკვეულ წილად შეაჯამა საკუთარი შემოქმედება და საბოლოოდ ჩამოაყალიბა საზოგადოებრივი ცხოვრების ე.წ. „სპონტანური წესრიგის თეორია“.