საქართველოს სამოსამართლო სწავლების ცენტრმა და ევროპის საბჭოს ადამიანის უფლებათა გენერალურმა დირექტორატმა 2003 წლის აპრილში მიაღწიეს შეთანხმებას, მომზადებულიყო სახელმძღვანელო ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალში, რომელშიც ყურადღება გამახვილდებოდა ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციაზე.

ასეთი გადაწყვეტილების მიღება ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის, მათ შორის ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის, შესახებ ინფორმაციის გავრცელების მწვავე აუცილებლობამ განაპირობა. იმის გათვალისწინებით, რომ საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებები, მათ შორის ადამიანის უფლებათა ხელშეკრულებები, აღიარებულია ქვეყნის კანონმდებლობის ნაწილად, აუცილებელია ამ ხელშეკრულებების გამოყენება სასამართლო და ადმინისტრაციული რგანოების მიერ, რაც უზრუნველყოფს ადამიანის უფლებათა დაცვას არა მხოლოდ საქართველოს კანონმდებლობის, არამედ საერთაშორისო სტანდარტების მიხედვით.

ცხადია, რომ ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სტანდარტების გამოყენების პრაქტიკის დამკვიდრებისათვის საჭიროა მათ შესახებ ინფორმაციის გავრცელება. ამიტომაც მნიშვნელოვანია ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის შესახებ ლიტერატურის გამოცემა, რომლის ნაკლებობა ქართულ ენაზე აშკარაა.

ამის გათვალისწინებით, სახელმძღვანელოს მიზანია, დახმარება აღმოუჩინოს იურიდიული პროფესიის წარმომადგენლებს, მათ შორის: მოსამართლეებს, ადვოკატებსა და მოსამართლეთა თანაშემწეებს, უკეთ გაეცნონ ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალს, განსაკუთრებით, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციით განმტკიცებული უფლებების შინაარსს.სახელმძღვანელო შედგება სამი ნაწილისაგან.

პირველ ნაწილში მიმოიხილება ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალთან დაკავშირებული ძირითადი საკითხები, როგორებიცაა: ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებების სტატუსი საქართველოს ნორმატიული აქტების სისტემაში, ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებების, მათ შორის ევროპული კონვენციის, განმარტებისა და გამოყენების წესები, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოსათვის მიმართვის წესი და საქმეთა განხილვის პროცედურა, ევროპის საბჭოს ადამიანის უფლებათა ძირითადი ხელშეკრულებები;

მეორე ნაწილში განიხილება ევროპული კონვენციის რამდენიმე მუხლი და მათი განმარტება ევროპული სასამართლოს მიერ;

მესამე ნაწილში წარმოდგენილია კონვენციის მეორე ნაწილში განხილულ მუხლებთან დაკავშირებული ჰიპოთეზური საქმეები.

სახელმძღვანელო შეიცავს ადამიანის უფლებათა ძირითადი საერთაშორისო ხელშეკრულებების სიას, რომელთა მონაწილეა საქართველო. იგი ასევე შეიცავს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის შესახებ ქართულენოვანი და უცხოენოვანი ძირითადი ლიტერატურის სიას, რაც დაეხმარება მკითხველს, მოიძიოს დამატებითი ინფორმაცია ევროპულ კონვენციასთან დაკავშირებით.

მკითხველი შენიშნავს, რომ სახელმძღვანელოში განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა კონვენციის რამდენიმე მუხლს, კერძოდ: კონვენციის მე-3 მუხლს (წამების აკრძალვა); მე-5 მუხლს (თავისუფლებისა და უსაფრთხოების უფლება); მე-6 მუხლს (სამართლიანი სასამართლოს უფლება); მე-8 მუხლს (პირადი და ოჯახური ცხოვრების პატივისცემის უფლება); მე-9 მუხლს (აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება); მე-10 მუხლს (გამოხატვის თავისუფლება); მე-11 მუხლს (შეკრებისა და გაერთიანების თავისუფლების უფლება); და 1-ლი ოქმის პირველ მუხლს (საკუთრების უფლება).

თავიდანვე ნათელი იყო, რომ სახელმძღვანელოს მომზადებისათვის განსაზღვრულ ვადაში პრაქტიკულად შეუძლებელი იქნებოდა კონვენციითა და მისი ოქმებით გათვალისწინებული ყველა უფლების მიმოხილვა. მიუხედავად ამისა, ავტორები შეეცადნენ, ყურადღება გაემახვილებინათ ყველაზე „პრობლემურ“ მუხლებზე. ამასთანავე, მუხლების შერჩევისას ავტორებმა გაითვალისწინეს ამ მუხლებით დაცული უფლებების განსაკუთრებული მნიშვნელობა საქართველოს დღევანდელი რეალობისათვის.

მიუხედავად იმისა, რომ სახელმძღვანელო ძირითადად მომზადებულია მოსამართლეების, მოსამართლეთა თანაშემწეებისა და ადვოკატებისათვის, იგი ასევე შეიძლება გამოიყენონ იურიდიული პროფესიის სხვა წარმომადგენლებმა, ადამიანის უფლებათა სფეროში მომუშავე არასამთავრობო ორგანიზაციებმა, ისევე როგორც იურიდიული განხრის ფაკულტეტების სტუდენტებმა.

გვსურს, მადლობა ვადავუხადოთ სამოსამართლო სწავლების ცენტრს და, განსაკუთრებით, მის დირექტორს, დავით სააკაშვილს, რომელმაც გაათვითცნობიერა ასეთი სახელმძღვანელოს მომზადების აუცილებლობა და მხარი დაუჭირა ამ იდეას.

ასევე მადლობას ვუხდით ევროპის საბჭოს ადამიანის უფლებათა გენერალურ დირექტორატს და, განსაკუთრებით, კშიშტოფ ზიმანს. ევროპის საბჭოსა და ევროკომისიის ფინანსური დახმარებით შესაძლებელი გახდა ასეთი სახელმძღვანელოს მომზადება და მისი გამოცემა.

სახელმძღვანელოს ავტორები გამოთქვამენ იმედს, რომ იგი მნიშვნელოვან წვლილს შეიტანს ინფორმაციის გავრცელებაში ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის, მათ შორის ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის, შესახებ, რაც,

თავის მხრივ, ხელს შეუწყობს ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის გაუმჯობესებას საქართველოში.

კონსტანტინე კორკელია
ირინე ქურდაძე
2003 წლის სექტემბერი

კ. კორკელია

1. შესავალი

ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას ხელი მოეწერა 1950 წლის 4 ნოემბერს ქ. რომში. კონვენცია მიღებულია ევროპის საბჭოს (ქ. სტრასბურგი) ეგიდით, რომლის მიზანია ადამიანის უფლებათა დაცვა, პლურალისტური დემოკრატიის განმტკიცება და სამართლის უზენაესობის ხელშეწყობა.¹ ევროპული კონვენციის ავტორებმა მისი მიღებით განიზრახეს ისეთი საერთაშორისო მექანიზმის დაარსება, რომელიც არ დაუშვებდა დაუსჯელობას ადამიანის უფლებათა დარღვევისათვის, ტირანიასა და ტოტალიტარულ მმართველობას ევროპაში.

ევროპული კონვენცია ძალაში შევიდა 1953 წლის 3 სექტემბერს. ამჟამად კონვენციის მონაწილეა 44 სახელმწიფო, რომელთათვისაც იგი წარმოშობს იურიდიულ ვალდებულებებს.

ევროპულ კონვენციას საქართველომ ხელი მოაწერა 1999 წლის 27 აპრილს. საქართველოს პარლამენტის მიერ კონვენციის რატიფიცირების შედეგად ქვეყნისათვის იგი ძალაში შევიდა 1999 წლის 20 მაისს.

ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციასთან ერთად მიღებულია კონვენციის დამატებითი ოქმები. ამჟამად მიღებულია 13 ოქმი, რომლებიც ადგენენ როგორც მატერიალურ უფლებებსა და თავისუფლებებს, ისე განამტკიცებენ ევროპული სასამართლოს საზედამხედველო მექანიზმს.² კონვენციის 1-ლი, მე-4, მე-6, მე-7, მე-12³ და მე-13 ოქმები ითვალისწინებს მატერიალური უფლებების დაცვას. საქართველომ მოახდინა ყველა ხსენებული ოქმის რატიფიცირება.⁴ მას არ გაუკეთებია დათქმები ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციისა და მისი ოქმების მიმართ, გარდა 1-ლი, მე-12 და მე-13 ოქმებისა.⁵

ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას ბევრი მიიჩნევს ადამიანის უფლებათა დაცვის ყველაზე ეფექტიან საერთაშორისო ხელშეკრულებად, რომელმაც დააარსა განვითარებული საერთაშორისო საზედამხედველო მექანიზმი.⁶ კონვენციის ასეთი შეფასება განპირობებულია არა იმ უფლებათა და თავისუფლებათა უნიკალურობით, რომლებიც გათვალისწინებულია კონვენციით და მისი დამატებითი ოქმებით, არამედ მათი უზრუნველყოფის საზედამხედველო მექანიზმით.⁷ ევროპული კონვენცია პირველი საერთაშორისო ხელშეკრულებაა, რომელმაც განამტკიცა ადამიანის ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები და შექმნა მათ შესრულებაზე საზედამხედველო მექანიზმი.

ადამიანის უფლებათა სხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებებთან შედარებით ევროპული სახელმწიფოები ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებენ. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ და ევროპულმა კომისიამ⁸ კონვენცია აღიარეს „ევროპული საჯარო წესრიგის კონსტიტუციურ აქტად“.⁹

2. კონვენციითა და მისი ოქმებით დაცული უფლებები და თავისუფლებები

ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციასა და მის დამატებით ოქმებში განმტკიცებულია ძირითადად სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებები.¹⁰ ევროპული კონვენციითა და მისი დამატებითი ოქმებით შემდეგი უფლებები და თავისუფლებებია დაცული:

2.1. ევროპული კონვენცია

ა) მეორე მუხლი: სიცოცხლის უფლება;¹¹

ბ) მესამე მუხლი: წამების აკრძალვა;

გ) მეოთხე მუხლი: მონობისა და იძულებითი შრომის აკრძალვა;

დ) მეხუთე მუხლი: თავისუფლებისა და უსაფრთხოების უფლება;

ე) მეექვსე მუხლი: სამართლიანი სასამართლოს უფლება;

ვ) მეშვიდე მუხლი: სასჯელის უკუქცევითი გამოყენების აკრძალვა;

ზ) მერვე მუხლი: პირადიდაოჯახურიცხოვრების პატივისცემის უფლება;

თ) მეცხრე მუხლი: აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება;

ი) მეათე მუხლი: გამოხატვის თავისუფლება;

კ) მეთერთმეტე მუხლი: შეკრებისა და გაერთიანების თავისუფლება;

ლ) მეთორმეტე მუხლი: ქორწინების უფლება;

მ) მეცამეტე მუხლი: ეფექტიანი შიდასახელმწიფოებრივი დაცვის ხელმისაწვდომობის უფლება;

ნ) მეთოთხმეტე მუხლი: დისკრიმინაციის აკრძალვა.

2.2. პირველი ოქმი

ა) პირველი მუხლი: საკუთრების დაცვა;

ბ) მეორე მუხლი: განათლების უფლება;

გ) მესამე მუხლი: თავისუფალ არჩევნებში მონაწილეობის უფლება.

2.3. მეოთხე ოქმი

ა) პირველი მუხლი: თავისუფლების აღკვეთის აკრძალვა ვალის გამო;

ბ) მეორე მუხლი: გადაადგილების თავისუფლება;

გ) მესამე მუხლი: მოქალაქეების გაძევების აკრძალვა;

დ) მეოთხე მუხლი: უცხოელთა კოლექტიური გაძევების აკრძალვა.

2.4. მეექვსე ოქმი

მეექვსე ოქმი კრძალავს სიკვდილით დასჯას მშვიდობიან პერიოდში.¹²

2.5. მეშვიდე ოქმი

ა) პირველი მუხლი: უცხოელთა გაძევებასთან დაკავშირებული პროცედურული გარანტიები;

ბ) მეორე მუხლი: ზემდგომ სასამართლოში განაჩენის გასაჩივრების უფლება;

გ) მესამე მუხლი: კომპენსაცია არამართებული მსჯავრდებისათვის;

დ) მეოთხე მუხლი: ერთი და იმავე დანაშაულისათვის ხელმეორედ გასამართლების ან დასჯის აკრძალვა;

ე) მეხუთე მუხლი: მეუღლეთა შორის თანასწორობა.

2.6. მეთორმეტე ოქმი

მეთორმეტე ოქმი კრძალავს დისკრიმინაციას ყველა იმ უფლებასთან დაკავშირებით,

რომლებიც პირს ენიჭება ეროვნული კანონმდებლობით.

2.7. მეცამეტე ოქმი

მეცამეტე ოქმი კრძალავს სიკვდილით დასჯას ნებისმიერ დროს, მათ შორის საომარი მდგომარეობის დროს.

3. კონვენციის მოქმედებასთან დაკავშირებული ზოგიერთი ასპექტი

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მოქმედებასთან დაკავშირებით საყურადღებოა კონვენციის პირველი მუხლი, რომლის თანახმად: „მაღალი ხელშემკვრელი მხარეები თავიანთი იურისდიქციის ფარგლებში ყველას უზრუნველყოფენ ამ კონვენციის I ნაწილში განსაზღვრული უფლებებითა და თავისუფლებებით“. ამ დებულებიდან გამომდინარე, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია საკითხები, რომლებიც დაკავშირებულია: 1) კონვენციის გამოყენებასთან „ყველას“ მიმართ; 2) კონვენციის მოქმედების ტერიტორიულ ფარგლებთან; და 3) სახელმწიფოს ვალდებულებასთან, ყველა „უზრუნველყოს“ კონვენციით გათვალისწინებული უფლებებითა და თავისუფლებებით.

3.1. კონვენციის გამოყენება „ყველას“ მიმართ

ტერმინი „ყველა“, რომელიც გამოყენებულია კონვენციის პირველ მუხლში, მოიცავს არა მხოლოდ მოქალაქეებს, არამედ უცხოელებს, მოქალაქეობის არმქონე პირებს, ორმაგი მოქალაქეობის მქონე პირებსა და ქმედუუნარო პირებს. კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოებმა თავიანთი იურისდიქციის ფარგლებში ყველა უნდა უზრუნველყონ კონვენციის I ნაწილში განსაზღვრული უფლებებითა და თავისუფლებებით. ევროპული კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოს ეკისრება პასუხისმგებლობა თავისი იურისდიქციის ქვეშ მყოფი ნებისმიერი პირის უფლებათა და თავისუფლებათა დარღვევისათვის. კონვენციის პირველი მუხლის მიუხედავად, ევროპული კონვენციის მე-16 მუხლი ადგენს, რომ დასაშვებია უცხოელთა პოლიტიკური საქმიანობის შეზღუდვა.

3.2. კონვენციის მოქმედების ტერიტორიული ფარგლები

კონვენციის პირველი მუხლიდან გამომდინარე, კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოებს ეკისრებათ ვალდებულება, დაიცვან კონვენციით გათვალისწინებული უფლებები და თავისუფლებები თავიანთი იურისდიქციის ფარგლებში.¹³ იგივე ვალდებულება ეკისრებათ სახელმწიფოებს დამატებითი ოქმებით განმტკიცებული უფლებებისა და თავისუფლებების მიმართ.

ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის მიხედვით, სახელმწიფოს იურისდიქცია და ტერიტორია შეიძლება არ ემთხვეოდეს ერთმანეთს.¹⁴ ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ საქმეზე - ლოიზიდუ თურქეთის წინააღმდეგ (Loizidou v. Turkey) - განაცხადა, რომ სახელმწიფოს იურისდიქცია უფრო ფართო ცნებაა, ვიდრე ტერიტორია.¹⁵ ხსენებული საქმე ეხებოდა საკუთრების უფლების დაცვას ჩრდილოეთ კვიპროსის ტერიტორიაზე, რომელიც ოკუპირებულია თურქეთის მიერ 1974 წლიდან. როგორც ცნობილია, ამ ტერიტორიაზე, რომელიც გამოცხადდა ჩრდილოეთ კვიპროსის თურქეთის რესპუბლიკად, განთავსებული იყვნენ თურქეთის სამხედრო შენაერთები.¹⁶ ამ საქმესთან დაკავშირებით ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა, რომ:

„კონვენციის ობიექტისა და მიზნის გათვალისწინებით, ხელშემკვრელი სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა ასევე შეიძლება დადგეს, როდესაც სამხედრო მოქმედების შედეგად - მიუხედავად იმისა, კანონიერია თუ უკანონო - სახელმწიფო ახორციელებს ეფექტიან კონტროლს თავისი ეროვნული ტერიტორიის ფარგლებს გარეთ ტერიტორიაზე. ამ ტერიტორიაზე კონვენციით გათვალისწინებული უფლებებისა და თავისუფლებების უზრუნველყოფის ვალდებულება გამომდინარეობს ასეთი კონტროლის ფაქტიდან, იმის მიუხედავად, იგი ხორციელდება სახელმწიფოს მიერ უშუალოდ, მისი შეიარაღებული ძალების, თუ მისდამი დაქვემდებარებული ადგილობრივი ადმინისტრაციის მეშვეობით.“¹⁷

ევროპული სასამართლოს ხსენებული გადაწყვეტილებიდან გამომდინარეობს, რომ სახელმწიფო ვალდებულია უზრუნველყოს კონვენციითა და მისი ოქმებით გათვალისწინებული უფლებების დაცვა იმ ტერიტორიაზეც, რომელზეც იგი ახორციელებს იურისდიქციას, თუმცა არ განეკუთვნება ამ სახელმწიფოს.

3.3. სახელმწიფოს ნეგატიური და პოზიტიური ვალდებულება

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის პირველი მუხლი ადგენს, რომ სახელმწიფოებმა უნდა „უზრუნველყონ“ კონვენციით გათვალისწინებული უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვა. ამ ფორმულირებიდან გამომდინარე, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის პირველი მუხლი განიმარტა ისე, რომ იგი სახელმწიფოს აკისრებს არა მხოლოდ ნეგატიურ, არამედ პოზიტიურ ვალდებულებასაც.¹⁸ ამ მუხლის თანახმად, სახელმწიფო ვალდებულია, არა მხოლოდ თავი შეიკავოს კონვენციითა და მისი ოქმებით გათვალისწინებული უფლებებისა და თავისუფლებების დარღვევისაგან (ნეგატიური ვალდებულება), არამედ უნდა უზრუნველყოს მათი დაცვა, მათ შორის მესამე მხარის (ფიზიკური და იურიდიული პირები) მიერ (პოზიტიური ვალდებულება). თუ ევროპულ კონვენციაში განმტკიცებული უფლებები დაირღვა ფიზიკური ან იურიდიული პირის მიერ, სახელმწიფო ვალდებულია უზრუნველყოს დარღვეული უფლებების ეფექტიანი დაცვა. წინააღმდეგ შემთხვევაში, დგება თავად სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის საკითხი, რომელმაც ვერ უზრუნველყო კონვენციით გათვალისწინებული უფლებების დაცვა.

თუმცა კონვენციის მრავალი დებულების ძირითადი მიზანია საჯარო ხელისუფლების მიერ ადამიანის უფლებათა არამართლზომიერი შეზღუდვის აკრძალვა, უდავოა, რომ სახელმწიფოს შეიძლება ასევე დაეკისროს ამ უფლებათა ეფექტიანი დაცვის ვალდებულება. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ პოზიტიური ვალდებულება გამომდინარეობს კონვენციის მე-2,¹⁹ მე-3,²⁰ მე-8²¹ და მე-11²² მუხლებიდან. პოზიტიური ვალდებულება შეიძლება წარმოიშვას კონვენციის სხვა დებულებების საფუძველზეც.

სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულების საილუსტრაციოდ შეიძლება ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს ერთ-ერთი გადაწყვეტილების მოშველიება. 1988 წელს ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განიხილა ავსტრიის წინააღმდეგ ევროპულ სასამართლოში შეტანილი განაცხადი (საქმე - პლატფორმა „ექიმები სიცოცხლისათვის“ ავსტრიის წინააღმდეგ (Plattform „Ärtzte für das Leben“ v. Austria), რომელიც ეხებოდა შეკრებისთავისუფლებას (კონვენციის მე-11 მუხლი).²³ ევროპულ სასამართლოში განაცხადი შეიტანა ავსტრიელ ექიმთა ასოციაციამ,რომელიცაბორტის საწინააღმდეგოკამპანიას ეწეოდა. განაცხადი ეხებოდა ასოციაციისორდემონსტრაციას,რომელთა ჩატარებას ხელი შეუშალა ამ კამპანიის მოწინააღმდეგეთა ჯგუფმა. ასოციაციის წევრთა პირველი დემონსტრაციისდროს აბორტის მომხრეებმა ხელი შეუშალესდემონსტრაციას,რისთვისაცგამოიყენეს ხმის გამაძლიერებლები და დემონსტრანტებს კვერცხები დაუშინეს. პოლიციელები, რომლებიც ესწრებოდნენ დემონსტრაციას, დაპირისპირებაში ჩაერივნენ მხოლოდ მაშინ,როდესაც მხარეებს შორის ურთიერთობა გამწვავდადა შეიქმნა ფიზიკურ ძალადობაში მისი გადაზრდის რეალური საფრთხე. აბორტის მოწინააღმდეგეთა ჯგუფმა ასევე შეუშალა ხელი ასოციაციის მეორე დემონსტრაციას.

ევროპულ სასამართლოში შეტანილ განაცხადში ასოციაცია ამტკიცებდა, რომ ავსტრიის ხელისუფლებამ ვერ უზრუნველყო დემონსტრანტები შეკრების თავისუფლების უფლებით, რომელიც გათვალისწინებულია ევროპული კონვენციის მე-11 მუხლით.²⁴ ამის საწინააღმდეგოდ ავსტრიის მთავრობა ამტკიცებდა, რომ ევროპული კონვენციის მე-11 მუხლი არ აკისრებს სახელმწიფოს ვალდებულებას, უზრუნველყოს დემონსტრანტთა დაცვა. მთავრობის პოზიციით, საკმარისია, რომ დემონსტრანტებს თავად სახელმწიფომ არ შეუშალოს ხელი დემონსტრაციის ჩატარებაში. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ ამ საქმესთან დაკავშირებით განაცხადა:

„მშვიდობიანი შეკრების ჭეშმარიტი, ეფექტიანი თავისუფლება არ შეიძლება შეიზღუდოს სახელმწიფოს მხრიდან მხოლოდ ჩაურევლობის მოვალეობით: სახელმწიფოს როლის წმინდა ნეგატიური კონცეფცია შეუთავსებელი იქნება მე-11 მუხლის ობიექტსა და მიზანთან. მე-8 მუხლის მსგავსად, მე-11 მუხლი ზოგიერთ შემთხვევაში მოითხოვს პოზიტიური ღონისძიების გატარებას, ინდივიდებს შორის ურთიერთობების სფეროშიც კი, თუ არსებობს ამის საჭიროება“.²⁵

ევროპული სასამართლოს ამ გადაწყვეტილებამ ნათელი მოჰფინა სახელმწიფოს მიერ ადამიანის უფლებათა დაცვის ვალდებულების ფარგლებს. ამ გადაწყვეტილებით ევროპული კონვენციის მე-11 მუხლი მონაწილე სახელმწიფოს აკისრებს არა მხოლოდ ნეგატიურ ვალდებულებას - სახელმწიფომ უშუალოდ არ აკრძალოს დემონსტრაცია, არამედ პოზიტიურ ვალდებულებასაც - სახელმწიფომ უზრუნველყოს დემონსტრაციის მშვიდობიანი ჩატარება, მათ შორის, დაიცვას დემონსტრანტები მათი იდეური მოწინააღმდეგეებისაგან.²⁶ აქედან გამომდინარე, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციით გათვალისწინებულ უფლებებთან დაკავშირებით, სახელმწიფო ვერ გაიმართლებს თავს იმით, რომ იგი უშუალოდ არ არღვევს ფიზიკური ან იურიდიული პირის უფლებებს, არამედ მათი უფლებები ირღვევა მესამე მხარის (პირის ან პირთა ჯგუფის) მიერ.

3.4. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებების ხასიათი

მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებები იურიდიულად სავალდებულოა პროცესის მონაწილე სახელმწიფოებისათვის,²⁷ თავიანთი ბუნებით ეს გადაწყვეტილებები მხოლოდ დეკლარაციული ხასიათის არის: ისინი არ აუქმებენ შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტებს, ადმინისტრაციულ თუ სასამართლო გადაწყვეტილებებს, რომლებმაც გამოიწვიეს კონვენციით გათვალისწინებული უფლებებისა და თავისუფლებების დარღვევა. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ არაერთხელ დაადასტურა თავის პრეცედენტებში, რომ, მიუხედავად სახელმწიფოს ვალდებულებისა, შეასრულოს ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებები, სახელმწიფოები თავისუფალნი არიან, თავად განსაზღვრონ ის საშუალებანი, რომლებსაც ისინი გამოიყენებენ, ეროვნული კანონმდებლობის შესაბამისად, ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებათა შესრულების უზრუნველსაყოფად.²⁸ ევროპული სასამართლო არ არის საკასაციო, მეოთხე, ინსტანცია.²⁹

4. კონვენციით გათვალისწინებული ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია ითვალისწინებს მასში ჩამოყალიბებულუფლებათა და თავისუფლებათა მართლზომიერი შეზღუდვის შესაძლებლობას სახელმწიფოს მიერ. ევროპული კონვენციით შეიძლება დაწესდეს ძირითადად³⁰ სამი სახის შეზღუდვა:

4.1. შეზღუდვა კონკრეტული მუხლების მიმართ

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-8 - მე-11 მუხლები ითვალისწინებს ამ მუხლებით განმტკიცებული უფლებებისა და თავისუფლებების შეზღუდვის შესაძლებლობას.³¹ ეს მუხლები, რომლებიც ორი პუნქტისაგან შედგება, სტრუქტურულად შემდეგნაირად არის ჩამოყალიბებული: პირველი პუნქტები ანიჭებს პირებს ამა თუ იმ უფლებას, ხოლო მეორე პუნქტები ადგენს ამ უფლების მართლზომიერი შეზღუდვის პირობებს. იმისათვის, რომ სახელმწიფოს მიერ კონვენციის მე-8 - მე-11 მუხლებით (ისევე როგორც ზოგიერთი სხვა მუხლით, მაგ., 1-ლი ოქმის 1-ლი მუხლი) გათვალისწინებული უფლებების შეზღუდვა მართლზომიერად ჩაითვალოს, ხსენებული მუხლების შეზღუდვამ უნდა დააკმაყოფილოს სამი პირობა. კერძოდ, შეზღუდვა უნდა:

ა) იყოს კანონის შესაბამისად ან კანონით გათვალისწინებული;

ბ) ემსახურებოდეს კანონიერ მიზანს (მაგ.,ჯანმრთელობის ან ზნეობისდაცვა), რომელიც პირდაპირ გათვალისწინებულია კონკრეტული მუხლით;

გ) იყოს აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში.

მიზანშეწონილია თითოეული პირობის დეტალური განხილვა.

ა) უფლების მართლზომიერი შეზღუდვის სამართლებრივი საფუძველი

როგორც უკვე აღინიშნა, მე-8 -მე-11 მუხლებით გათვალისწინებული უფლებების შეზღუდვა უნდა იყოს „კანონის შესაბამისად“³² ან „კანონით გათვალისწინებული“, ³³ ანუ ხსენებულ უფლებათა შეზღუდვის შესაძლებლობა უნდა იყოს ნორმატიულად განმტკიცებული.³⁴ ტერმინი „კანონი“ უნდა განიმარტოს არა შეზღუდვითად, როგორც ნორმატიული აქტის ერთ -ერთი სახე, არამედ როგორც ნორმატიული აქტი ზოგადად.

თავისთავად უფლების შეზღუდვის დაწესება „კანონით“ არ არის საკმარისი იმისათვის, რომ კონკრეტული უფლების შეზღუდვამ დააკმაყოფილოს ევროპული კონვენციის ხსენებული მოთხოვნა. კანონმა უნდა დააკმაყოფილოს მისთვის დაწესებული მოთხოვნები.³⁵ საქმეზე - სანდი თაიმსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Sunday Times v. the United Kingdom) - ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა, რომ ფორმულირებიდან - „გათვალისწინებულია კანონით“ - გამომდინარეობს ორი მოთხოვნა, კერძოდ, სასამართლომ აღნიშნა:

„პირველ რიგში, კანონი უნდა იყოს ადვილად ხელმისაწვდომი: მოქალაქეებს, გარემოებების მიხედვით, უნდა ჰქონდეთ შესაძლებლობა, გაერკვნენ, რომელი სამართლებრივი ნორმები გამოიყენება მოცემულ შემთხვევაში; მეორე, ნორმა არ შეიძლება ჩაითვალოს „კანონად“, თუ იგი არ არის ფორმულირებული საკმარისი სიცხადით, რაც მოქალაქეს მისცემს შესაძლებლობას, შეუსაბამოს მას თავისი მოქმედება: ადამიანს უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა, საჭიროებისამებრ, შესაბამისი დახმარებით, შექმნილი გარემოებებისათვის გონივრულ ფარგლებში, განჭვრიტოს ის შედეგები, რომლებიც ასეთ მოქმედებას შეიძლება მოჰყვეს“.³⁶

ამ საქმეში სასამართლომ, მართალია, მიუთითა, რომ არ არის საჭირო, მოქმედების შედეგები განიჭვრიტოს აბსოლუტური სიცხადით,³⁷ მაგრამ ამ გადაწყვეტილებამ ნათელი მოჰფინა ნორმის სიცხადის აუცილებლობის მოთხოვნას. ევროპული კონვენციით, კანონი უნდა იყოს ყველასათვის ხელმისაწვდომი და საკმარისი სიცხადით ფორმულირებული.³⁸ კონკრეტული უფლების შეზღუდვა და მისი ფარგლები მკაფიოდ უნდა განისაზღვროს კანონმდებლობით. საქმეზე - მელოუნი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Malone v. the United Kingdom), რომელიც ეროვნული უშიშროების ინტერესთა გამო მოსმენის განხორციელებას ეხებოდა, ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა, რომ კანონში საკმარისი სიცხადით უნდა მიეთითოს მოსმენის განმახორციელებელ ორგანოთა დისკრეციული უფლებამოსილება მოსმენის განხორციელების ფარგლებსა და მის მეთოდზე, რათა პირი, რომლის მიმართ ხორციელდება ასეთი მოსმენა, დაცული იყოს თავისი უფლების არამართლზომიერი შეზღუდვისაგან.³⁹ იმის გამო, რომ ინგლისისა და უელსის კანონი ბუნდოვანი იყო (განსაკუთრებით იმასთან დაკავშირებით, თუ სად იყო ზღვარი იმ ღონისძიებებს შორის, რომლებიც სამართლებრივი ნორმებით რეგულირდებოდა და რომლებიც შესაბამის ორგანოებს თავიანთი შეხედულებისამებრ შეეძლოთ განეხორციელებინათ), ევროპულმა სასამართლომ ჩათვალა, რომ კონვენციის ეს მოთხოვნა არ იქნა დაკმაყოფილებული, რადგან კანონი არ იყო საკმარისად ნათელი, რის გამოც იგი ვერ უზრუნველყოფდა პირის უფლებების დაცვის მინიმალურ მოთხოვნას.⁴⁰ ევროპულმა სასამართლომ ასევე აღნიშნა: განჭვრეტის მოთხოვნის არსებობა არ ნიშნავს, რომ პირმა უნდა შეძლოს იმის განჭვრეტა, სავარაუდოდ როდის განახორციელებენ შესაბამისი ორგანოები მის მოსმენას, რაც ამ პირს ადეკვატური მოქმედების საშუალებას მისცემს.⁴¹

ამდენად, ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლიდან გამომდინარეობს, რომ ადამიანის უფლებათა შეზღუდვის პირველი მოთხოვნის დაკმაყოფილებისათვის აუცილებელია, კანონი იყოს როგორც ხელმისაწვდომი, ისე საკმარისად ნათელი, რათა გარკვეული იყოს, როდის და როგორ შეიძლება სახელმწიფომ შეზღუდოს პირის უფლება.⁴²

ბ) უფლების შეზღუდვის კანონიერი მიზანი

მეორე პირობა, რომელსაც ითვალისწინებს კონვენციის მე-8 - მე-11 მუხლები უფლებათა და თავისუფლებათა შეზღუდვის მართლზომიერებისათვის, ისაა, რომ უფლებათა შეზღუდვა უნდა ემსახურებოდეს კანონიერ მიზანს.

კანონიერი მიზნები, რომელთა გამოც შეიძლება შეიზღუდოს ხსენებული მუხლებით გათვალისწინებული უფლებები, თითოეულ მუხლში პირდაპირ არის ჩამოყალიბებული (თუმცა ყველა ამ მუხლით გათვალისწინებული უფლების შეზღუდვის მიზანი ერთი და იგივე არ არის). ცალკეული მუხლით გათვალისწინებული უფლება მხოლოდ იმ მიზნით შეიძლება შეიზღუდოს, რომელიც პირდაპირ არის მასში მითითებული.⁴³

კონვენციის მე-8 - მე-11 მუხლებით გათვალისწინებული უფლებები შეიძლება შეიზღუდოს შემდეგი კანონიერი მიზნების მისაღწევად:

ა) ეროვნული უშიშროების, საზოგადოებრივი უსაფრთხოების, ტერიტორიული მთლიანობის ან ქვეყნის ეკონომიკური კეთილდღეობის ინტერესები;

ბ) უწესრიგობისა და დანაშაულის აღკვეთა;

გ) ჯანმრთელობისა და ზნეობის დაცვა;

დ) სხვათა უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვა, ასევე სხვათა რეპუტაციის დაცვა;

ე) კონფიდენციურად მიღებული ინფორმაციის გამჟღავნების აღკვეთა;

ვ) სასამართლო ხელისუფლების ავტორიტეტისა და მიუკერძოებლობის შენარჩუნება.

კანონიერი მიზნის მისაღწევად კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლებით განმტკიცებული უფლებების შეზღუდვის საილუსტრაციოდ შეიძლება რამდენიმე მაგალითის მოშველიება.

ეროვნული უშიშროების ინტერესებზე დაყრდნობით სახელმწიფოს მიერ კონვენციის მე-8 მუხლის (პირადი და ოჯახური ცხოვრების პატივისცემის უფლება) შეზღუდვასთან დაკავშირებით საინტერესოა საქმე - კლასი გერმანიის წინააღმდეგ (Klass v. Germany), რომელშიც განმცხადებელი საიდუმლო თვალთვალს მიიჩნევდა მის პირად ცხოვრებაში ჩარევად. სასამართლომ დაადგინა, რომ ჯაშუშობისა და ტერორიზმის ფორმების მაღალი განვითარების გამო, რაც საფრთხეს უქმნის დემოკრატიულ საზოგადოებას, საიდუმლო თვალთვალი, რომელიც მიმართულია ასეთი საფრთხის მოსაგერიებლად, აკმაყოფილებს კონვენციით გათვალისწინებულ მოთხოვნებს.⁴⁴

საქმეში - ფუნკე საფრანგეთის წინააღმდეგ (Funke v. France) - ევროპული სასამართლო კონვენციის მე-8 მუხლის საფუძველზე იხილავდა განაცხადს განმცხადებლის საცხოვრებლის ჩხრეკასთან დაკავშირებით, რაც გამოიწვია საფრანგეთის კანონმდებლობის საწინააღმდეგო მისმა ფინანსურმა საქმიანობამ. ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ ამ კონკრეტულ შემთხვევაში სახელმწიფოს მიერ განმცხადებლის პირად ცხოვრებაში ჩარევა ემსახურებოდა კანონიერ მიზანს - ქვეყნის ეკონომიკური კეთილდღეობის ინტერესებს და, შესაბამისად, ასეთი ჩარევა გამართლებული იყო.⁴⁵

ზნეობის დაცვაზე დაყრდნობით სახელმწიფოს მიერ კონვენციის მე-10 მუხლის (გამოხატვის თავისუფლება) შეზღუდვასთან დაკავშირებითსაყურადღებოა საქმე - ჰენდისაიდი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Handyside v. the United Kingdom). ამ საქმეში გაერთიანებული სამეფოს მთავრობა დაეყრდნო ზნეობის დაცვას, რათა გაემართლებინა აკრძალვა საბავშვო სახელმძღვანელოსი, რომელიც ეხებოდა ბავშვთა სექსუალურ განათლებას. მიუხედავად ინგლისელი გამომცემლის (მან ინგლისში გამოსცა ორი დანიელი ავტორის სახელმძღვანელო) მტკიცებისა, რომლის თანახმად, სახელმძღვანელოს აკრძალვა არღვევდა ევროპული კონვენციის მე-10 მუხლს, ევროპულმა სასამართლომ არ გაიზიარა ეს შეხედულება და მიიჩნია, რომ მოპასუხე სახელმწიფოს შეეძლო კონვენციის მე-10 მუხლის მართლზომიერი შეზღუდვა ზნეობის დაცვის მოტივით.⁴⁶

გ) უფლების შეზღუდვის აუცილებლობა დემოკრატიულსაზოგადოებაში

ევროპული კონვენციის მე-8 მე-11 მუხლებით გათვალისწინებულუფლებათა შეზღუდვის მართლზომიერებისათვის დაწესებულია ასევე მესამე პირობა, რომლის თანახმად, შეზღუდვა აუცილებელი უნდა იყოს დემოკრატიულ საზოგადოებაში.

უფლების შეზღუდვა აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ იგი გამოწვეულია მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროებით (pressing social need). მართლზომიერია თუ არა კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლებით გათვალისწინებული უფლებების შეზღუდვა, ფასდება პროპორციულობის (თანაზომიერების) პრინციპის საფუძველზე.⁴⁷ სახელმწიფოს მიერ გატარებული ღონისძიება, რომელიც მიმართულია ადამიანის უფლებათა შეზღუდვისაკენ, მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროების პროპორციული უნდა იყოს.

საქმეზე - სილვერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Silver v. the United Kingdom) - ევროპულმა სასამართლომ საკმაოდ დეტალურად განმარტა ევროპული კონვენციით გათვალისწინებული მოთხოვნის შინაარსი, რომ შეზღუდვა უნდა იყოს აუცილებელი დემოკრატიულსაზოგადოებაში. სასამართლომ განაცხადა:

„ა) ზედსართავი სახელი „აუცილებელი“ არ არის სიტყვა „გარდაუვალის“ სინონიმი, თუმცა მას არც ისეთ ტერმინთა მოქნილობა ახასიათებს, როგორიცაა: „დასაშვები“, „ჩვეულებრივი“, „სასარგებლო“, „მიზანშეწონილი“, ან „სასურველი“;

ბ) ხელშემკვრელსახელმწიფოებს აქვთ გარკვეული, მაგრამ არა უსაზღვრო, შეფასების ფარგლები შეზღუდვების დაწესებისას. საბოლოოდ სასამართლო თავად ადგენს, შეესაბამება თუ არა ეს შეზღუდვები კონვენციას;

გ) ფრაზა - აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში“ ნიშნავს, რომ იმისათვის, რათა ჩარევა შეესაბამებოდეს კონვენციას, ის უნდა შეესატყვისოს „მწვავე საზოგადოებრივ საჭიროებას“ და უნდა იყოს იმ კანონიერი მიზნის პროპორციული, რომლის მიღწევასაც იგი ემსახურება;

დ) კონვენციის მუხლების ის პუნქტები, რომლებიც გარანტირებული უფლებებიდან გამონაკლისს ითვალისწინებს, შეზღუდვითად უნდა განიმარტოს“.⁴⁸

ამ დებულებიდან გამომდინარეობს, რომ, მართალია, სახელმწიფოებს აქვთ შეფასების გარკვეული თავისუფლება, მაგრამ არის თუ არა უფლების შეზღუდვა მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროების პროპორციული - სახელმწიფოს ასეთი შეფასება ექვემდებარება კონტროლს ევროპული სასამართლოს მხრიდან.⁴⁹ ევროპული სასამართლო ამოწმებს, დააკმაყოფილა თუ არა უფლების შეზღუდვამ კონვენციის მოთხოვნები, მათ შორის, გამომდინარეობს თუ არა უფლებათა შეზღუდვა მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროებიდან და არის თუ არა იგი კონვენციით გათვალისწინებული ერთ-ერთი კანონიერი მიზნის პროპორციული. სხვა სიტყვებით, ევროპული სასამართლო იხილავს, გამართლებულია თუ არა სახელმწიფოს მიერ დაყრდნობა კონვენციის იმ დებულებაზე, რომელიც ითვალისწინებს ადამიანის უფლების შეზღუდვას.

უფლებათა შეზღუდვის პროპორციულობის საკითხმა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკაში დაამკვიდრა პრინციპი, რომლის თანახმად, სახელმწიფოებს აქვთ „თავისუფალი შეფასების ფარგლები“ (margin of appreciation). კერძოდ, სახელმწიფოს აქვს შეფასების გარკვეული თავისუფლება ადამიანის უფლებათა შეზღუდვის მიზანშეწონილობაზე.⁵⁰ ამ პრინციპთან დაკავშირებით, საქმეზე - ჰენდისაიდი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Handyside v. the United Kingdom) - ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნა შემდეგი:

„თავიანთი ქვეყნების სასიცოცხლო საწყისებთან უშუალო და მუდმივი კონტაქტის გამო, სახელმწიფო ხელისუფლება უკეთეს მდგომარეობაშია, ვიდრე საერთაშორისო მოსამართლე, გამოხატოს თავისი პოზიცია ამ მოთხოვნათა ზუსტი შინაარსის შესახებ, ისევე როგორც მათი დაკმაყოფილებისათვის „შეზღუდვის“ „აუცილებლობის“ ან „სასჯელის“ შესახებ“.⁵¹

ამ დებულებიდან გამომდინარეობს, რომ ევროპული სასამართლო სახელმწიფოებს უტოვებს „თავისუფალი შეფასების ფარგლებს“, ანუ გარკვეულთავისუფლებას იმის შესაფასებლად, აუცილებელია თუ არა ადამიანის კონკრეტული უფლების შეზღუდვა დემოკრატიულსაზოგადოებაში.⁵²

ევროპული კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლების შეზღუდვის მესამე პირობასთან („აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში“) დაკავშირებით შეიძლება ერთ-ერთი საქმის მოშველიება. საქმესთან - დადჯენი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Dudgeon v. the United Kingdom) - დაკავშირებით ევროპულმა სასამართლომ განიხილა ჰომოსექსუალური ურთიერთობისათვის ჩრდილოეთ ირლანდიის კანონმდებლობით იმ დროისათვის გათვალისწინებული სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საკითხი, რაც, განმცხადებლის აზრით, არღვევდა ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლს.⁵³ გაერთიანებული სამეფოს მთავრობა ამტკიცებდა, რომ ჰომოსექსუალიზმის აკრძალვა აუცილებელი იყო დემოკრატიულ საზოგადოებაში ჯანმრთელობისა და ზნეობის დასაცავად და, შესაბამისად, გაერთიანებულ სამეფოს შეეძლო კონვენციის მე-8 მუხლის მართლზომიერი შეზღუდვა, რომელიც იცავს პირადი ცხოვრების უფლებას. მოპასუხე მთავრობა დაეყრდნო იმ გარემოებას, რომ ჩრდილოეთ ირლანდიის საზოგადოება კონსერვატიულია ზნეობის საკითხებში, რის გამოც, მისი აზრით, ჰომოსექსუალური ურთიერთობის აკრძალვა გამართლებული იყო.

მართალია, ევროპული სასამართლო დაეთანხმა გაერთიანებული სამეფოს მთავრობის შეხედულებას, რომ ჩრდილოეთ ირლანდიის საზოგადოება კონსერვატიულია ზნეობის საკითხებში, მან არ გაიზიარა მისი მტკიცება, რომლის მიხედვით, ჰომოსექსუალიზმისათვის სისხლისსამართლებრივი სასჯელის არსებობა მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროებიდან გამომდინარეობდა და, შესაბამისად, ასეთი სასჯელის არსებობა ჯანმრთელობისა და ზნეობის დაცვის მიზნის პროპორციული იყო. საბოლოოდ, ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ ჩრდილოეთ ირლანდიის კანონმდებლობა, რომელიც ითვალისწინებდა სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას ჰომოსექსუალური ურთიერთობისათვის, ეწინააღმდეგება ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლს (პირადი და ოჯახური ცხოვრების პატივისცემის უფლება).

ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ ევროპული კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლებიდან გამომდინარე, სახელმწიფოებს უფლება აქვთ, შეზღუდონ ამ მუხლებით გათვალისწინებული უფლებები და თავისუფლებები მხოლოდ იმ კანონიერი მიზნების მისაღწევად (ეროვნული უშიშროების, საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესები; უწესრიგობისა და დანაშაულის აღკვეთა; ჯანმრთელობისა და ზნეობის დაცვა და ა.შ.), რომლებიც პირდაპირ გათვალისწინებულია კონვენციის ხსენებული მუხლების მეორე პუნქტებით. სახელმწიფოებს ეკრძალებათ ამ მუხლებით დაცული უფლებებისა და თავისუფლებების შეზღუდვა სხვა მიზნების მისაღწევად. ამას ადასტურებს ევროპული კონვენციის მე-18 მუხლი, რომლის თანახმად, კონვენციით დაშვებული შეზღუდვები არ უნდა დაწესდეს სხვა მიზნით, გარდა კონვენციით გათვალისწინებულისა. აქედან გამომდინარე, თუ ხსენებული მუხლები შეიზღუდა იმ მიზნებით, რომლებიც არ არის პირდაპირ გათვალისწინებული კონვენციით, დაირღვევა ევროპული კონვენცია. არც ერთი სხვა მიზანი, გარდა ცალკეულ მუხლებში მითითებული მიზნებისა, არ შეიძლება ჩაითვალოს კონვენციით გარანტირებული უფლებების შეზღუდვის საფუძვლად.⁵⁴

4.2. ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა საგანგებო მდგომარეობის დროს

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-15 მუხლის თანახმად, სახელმწიფოს შეუძლია შეზღუდოს (გადაუხვიოს) კონვენციითა და მისი ოქმებით გათვალისწინებული უფლებები და თავისუფლებები საომარი ან სხვა საგანგებო მდგომარეობის დროს.⁵⁵ მიუხედავად ამისა, კონვენციის მე-15 მუხლის საფუძველზე არ შეიძლება შეიზღუდოს კონვენციითა და მისი ოქმებით გათვალისწინებული ყველა უფლება და თავისუფლება. ევროპული კონვენციის მე-15 მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული უფლებები აბსოლუტურია და, შესაბამისად, საომარი ან სხვა საგანგებო მდგომარეობის დროსაც კი იკრძალება მათი შეზღუდვა. ასეთ უფლებებს განეკუთვნება სიცოცხლის უფლება (მე-2 მუხლი⁵⁶), წამების, არაჰუმანური ან დამამცირებელი მოპყრობის ან სასჯელის აკრძალვა (მე-3 მუხლი), მონობის, იძულებითი ან სავალდებულო შრომის აკრძალვა (მე-4 მუხლის 1-ლი პუნქტი) და სისხლის სამართლის კანონმდებლობისათვის უკუქცევითი ძალის მინიჭების აკრძალვა (მე-7 მუხლი).

4.3. ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა დათქმის გაკეთების გზით

ევროპული კონვენციის 57-ე მუხლი ითვალისწინებს სახელმწიფოს მიერ დათქმის გაკეთების შესაძლებლობას, რომლის მიზანია, გამორიცხოს ან შეცვალოს ცალკეული დებულების იურიდიული მოქმედება მოცემულსახელმწიფოსთან მიმართებით.⁵⁷ „საერთაშორისო სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ“ ვენის 1969 წლის კონვენციის თანახმად, დათქმა შეიძლება გაკეთდეს ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარების, მათ შორის რატიფიცირების, დროს.⁵⁸

როგორც უკვე აღინიშნა, საქართველოს არ გაუკეთებია დათქმები ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციისა და მისი ოქმების მიმართ, გარდა 1-ლი, მე-12 და მე-13 ოქმებისა.⁵⁹

____________________

1. იხ. ევროპის საბჭოს წესდების პრეამბულა, 1-ლი და მე-3 მუხლები.

2. კონვენციის მე-11 ოქმმა შეცვალა პროცესუალური ხასიათის ყველა ოქმი, მე-9 ოქმის გარდა, რომელიც მან გააუქმა. მე-11 ოქმი ინკორპორირებულია კონვენციის ტექსტში.

3. ევროპული კონვენციის მე-12 ოქმი, რომელიც ზოგადად კრძალავს დისკრიმინაციას, ჯერჯერობით არ შესულა ძალაში. იგი ძალაში შევა მას შემდეგ, რაც 10 სახელმწიფო მოახდენს მის რატიფიცირებას.

4. ევროპული კონვენციის 1-ლი ოქმი საქართველოსათვის ძალაში შევიდა 2002 წლის 7 ივნისს, მე-4 ოქმი - 2000 წლის 13 აპრილს, მე-6 ოქმი - 2000 წლის 1 მაისს, მე-7 ოქმი - 2000 წლის 1 ივლისს, მე-13 ოქმი - 2003 წლის 1 სექტემბერს. ინფორმაცია ევროპული კონვენციისა და მისი დამატებითი ოქმების მონაწილე სახელმწიფოებზე ხელმისაწვდომია [http://conventions.coe.int].

5. ზოგადად დათქმების შესახებ, მათ შორის ევროპული კონვენციის მიმართ იხ. K. Korkelia, New Challenges to the Regime of Reservations under the International Covenant on Civil and Political Rights, European Journal of International Law, vol. 13, N2, 2002, 437-477.

6. A. Robertson & J. Merrills, Human Rights in Europe: A Study of the European Convention on Human Rights, 1993, 1.

7. K. Vasak, The Council of Europe, in: The International Dimension of Human Rights, K. Vasak, (Ed.) vol. 2, 1982, 673.

8. 1998 წლის 1 ნოემბრამდე მოქმედებდა კონვენციის ორსაფეხურიანი საზედამხედველო სისტემა: ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისია და ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო. კომისია იხილავდა განაცხადის დასაშვებობას, ხოლო ევროპული სასამართლო არსებითად იხილავდა მას (განაცხადს არსებითად ასევე ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტიც იხილავდა). საზედამხედველო ორგანოთა გადატვირთულობის გამო, 1994 წელს მიიღეს მე-11 ოქმი, რომელიც კონვენციის საზედამხედველო სისტემის რეფორმირებასა და განაცხადთა განხილვის პროცედურის გამარტივებას ითვალისწინებდა. 1998 წლის 1 ნოემბერს, მე-11 ოქმის ძალაში შესვლის შედეგად, ფუნქციონირება შეწყვიტა ადამიანის უფლებათა ევროპულმა კომისიამ და ამოქმედდა რეფორმირებული, მუდმივმოქმედი ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო. მიუხედავად იმისა, რომ კონვენციის საზედამხედველო სისტემის რეფორმა მხოლოდ 5 წლის წინ განხორციელდა, მიღებულ განაცხადთა რაოდენობის რადიკალური ზრდის გამო (რაზეც იმოქმედა უკანასკნელ წლებში ცენტრალური და აღმოსავლეთი ევროპის სახელმწიფოთა მიერ კონვენციის რატიფიცირებამ) ამჟამად სასამართლო დიდ სირთულეებს განიცდის მიღებულ განაცხადთა დროულ განხილვასთან დაკავშირებით.

9. ხრისოსტომოსი თურქეთის წინააღმდეგ (Chrysostomos v. Turkey), 1991 წლის 4 მარტი, განაცხადი N15299-15311/89, 22-ე პუნქტი;ლოიზიდუ თურქეთის წინააღმდეგ (Loizidou v. Turkey), 1995 წლის 23 მარტი, Series A, no. 310, 75-ე პუნქტი.

10. გამონაკლისია პირველი ოქმის 1-ლი (საკუთრების უფლება) და მე-2 (განათლების მიღების უფლება) მუხლები.

11. კონვენციის პირველი მუხლი არ ადგენს მატერიალურ უფლებას. იგი აკისრებს სახელმწიფოს ვალდებულებას, თავისი იურისდიქციის ქვეშ მყოფი ყველა პირი უზრუნველყოს კონვენციითა და მისი ოქმებით გათვალისწინებული უფლებებით.

12. მე-6 ოქმით არ იკრძალება სიკვდილით დასჯა იმ ქმედებისათვის, რომელიც ჩადენილია ომის ან მისი გარდაუვალი საფრთხის არსებობის დროს.

13. P. van Dijk & G. van Hoof, Theory and Practice of the European Convention on Human Rights, 1998, 3.

14. განსხვავებული წესია დადგენილი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტის (1966 წელი) მე-2 მუხლის 1-ლი პუნქტით, რომელიც ითვალისწინებს, რომ მონაწილე სახელმწიფოებმა პატივი უნდა სცენ და უზრუნველყონ ყველა პირისათვის პაქტით გათვალისწინებული უფლებებითავისი ტერიტორიის ფარგლებში.

15. ლოიზიდუ თურქეთის წინააღმდეგ (Loizidou v. Turkey), 1995 წლის 23 მარტი, Series A, no. 310, 62-ე პუნქტი.

16. F. Jacobs & R. White, The European Convention on Human Rights, 1996, 21.

17. ლოიზიდუ თურქეთის წინააღმდეგ (Loizidou v. Turkey), 1995 წლის 23 მარტი, Series A, no.310, 62-ე პუნქტი; ასევე იხ. ბანკოვიჩი და სხვები ნატოს წევრი სახელმწიფოების წინააღმდეგ (Bankovic and Others v. NATO Member States), 2001 წლის 12 დეკემბერი.

18. ლ. ვილდჰაბერი, ადამიანის უფლება: როგორ უნდა იცავდეს მას სტრასბურგისა და ეროვნული სასამართლოები, ჟურნალი „ადამიანი და კონსტიტუცია“, N1, 2002 წელი, გვ. 59-60.

19. სხვა საქმეებთან ერთად იხ.: მაკკანი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (McCann v. the United Kingdom), 1995 წლის 27 სექტემბერი, Series A, no. 324, 161-ე პუნქტი; ოსმანი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Osman v. the United Kingdom), 1998 წლის 28 ოქტომბერი, Reports 1998-VIII, 3159-61, 115-ე-116-ე პუნქტები.

20. სხვა საქმეებთან ერთად იხ. ასსენოვი და სხვები ბულგარეთის წინააღმდეგ (Assenov and Others v. Bulgaria), 1998 წლის 28 ოქტომბერი, Reports 1998-VIII, 3290, 102-ე პუნქტი.

21. სხვებთან ერთად, იხ. გასკინი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Gaskin v. the United Kingdom), 1989 წლის 7 ივლისი, Series A, no. 160, 42-ე-49-ე პუნქტები.

22. პლატფორმა „ექიმები სიცოცხლისათვის“ ავსტრიის წინააღმდეგ (Plattform „Ärtzte für das Leben“ v. Austria), 1988 წელი, Series A, no. 139.

23. იქვე.

24. ევროპული კონვენციის მე-11 მუხლის 1-ლი პუნქტი ადგენს, რომ „ყველას აქვს უფლება მშვიდობიანი შეკრების თავისუფლებასა და სხვებთან გაერთიანების თავისუფლებაზე, თავისი ინტერესების დასაცავად პროფესიული კავშირების შექმნისა და მასში გაერთიანების უფლების ჩათვლით“. მე-11 მუხლის მე-2 პუნქტი უშვებს ამ უფლების შეზღუდვის შესაძლებლობას.

25. პლატფორმა „ექიმები სიცოცხლისათვის“ ავსტრიის წინააღმდეგ (Plattform „Ärtzte für das Leben” v. Austria), 1988 წელი, Series A, no. 139, 32-ე პუნქტი; ასევე იხ. X და Y ნიდერლანდების წინააღმდეგ (X and Y v. Netherlands), 1985 წლის 26 მარტი, 23-ე პუნქტი.

26. J. Merrils, The Development of International Law by the European Court of Human Rights, 1993, 105-106.

27. იხ. კონვენციის 46-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი.

28. მარქსი ბელგიის წინააღმდეგ (Marckx v. Belgium), 1979 წლის 13 ივნისი, Series A, no. 31, 58-ე პუნქტი; სკოძარი და ჯუნტა იტალიის წინააღმდეგ (Scozzari and Giunta v. Italy), 2000 წლის 13 ივლისი, 249-ე პუნქტი;

29. G. Ress, The Effect of Judgments and Decisions in Domestic Law, in: The European System for the Protection of Human Rights, R. Macdonald, F. Matscher & H. Petzold (Eds.), 1993, 802.

30. K. Starmer, European Human Rights Law: The Human Rights Act 1998 and the European Convention on Human Rights, 1999, 165-166; F. Jacobs & R. White, The European Convention on Human Rights, 1996, 309.

31. ასევე იხ. მე-4 ოქმის მე-2 მუხლის მე-3 პუნქტი.

32. იხ. კონვენციის მე-8 მუხლის მე-2 პუნქტი.

33. იხ. კონვენციის მე-9, მე-10 და მე-11 მუხლების მე-2 პუნქტები.

34. ევროპულმა სასამართლომ თავის ერთ-ერთ საქმეში, რომელიც გაერთიანებულ სამეფოს ეხებოდა, განაცხადა, რომ „კანონი“ შეიძლება იყოს „დაწერილი“ ან „დაუწერელი“. სანდი თაიმსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Sunday Times v. the United Kingdom), 1979 წლის 26 აპრილი, Series A, no. 30, 47-ე პუნქტი. ტერმინი „კანონი“ კონვენციის მნიშვნელობით ავტონომიურად განიმარტება და მოიცავს ნორმატიული ხასიათის ყველა აქტს.

35. G. Cohen-Jonathan, Respect for Private and Family Life, in: The European System for the Protection of Human Rights, R. Macdonald, F. Matscher & H. Petzold (Eds.), 1993, 241.

36. სანდი თაიმსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Sunday Times v. the United Kingdom), 1979 წლის 26 აპრილი, Series A, no. 30, 49-ე პუნქტი.

37. იქვე.

38. M. Nowak, Limitations on Human Rights in a Democratic Society, in: The Domestic Implementation of the European Convention on Human Rights in Eastern and Western Europe, E. Alkema, T. Bellekom, A. Drzemczewski & J. Schokkenbroek (Eds.), 1993, 122.

39. მელოუნი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Malone v. the United Kingdom), 1984 წლის 2 აგვისტო, Series A, no.

40. იქვე, 79-ე პუნქტი.

41. იქვე, 67-ე პუნქტი.

42. ასევე იხ. საქმე - ლიანდერი შვედეთის წინააღმდეგ (Leander v. Sweden), რომელთან მიმართებით სასამართლომ შვედეთის კანონმდებლობა (მომავალ სახელმწიფო მოხელეთა უსაფრთხოების თვალსაზრისით შემოწმების შესახებ) საკმარისად ცხადად (ნათლად) ჩათვალა. ლიანდერი შვედეთის წინააღმდეგ (Leander v. Sweden), 1987 წლის 26 მარტი, Series A, no. 116.

43. ასევე იხ. ოქმებით გათვალისწინებული ფორმულირებები, რომელთა გამოც შეიძლება შეიზღუდოს უფლებები: „საჯარო ინტერესები“ და „საერთო ინტერესები“ (პირველი ოქმის 1-ლი მუხლი).

44. კლასი გერმანიის წინააღმდეგ (Klass v. Germany), 1978 წლის 6 სექტემბერი, Series A, no. 28.

45. ფუნკე გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Funke v. France), 1993 წლის 25 თებერვალი, Series A, no. 256-A.

46. ჰენდისაიდი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Handyside v. the United Kingdom), 1976 წლის 7 დეკემბერი, Series A, no. 24, 48-ე პუნქტი.

47. J. Cremona, The Proportionality Principle in the Jurisprudence of the European Court of Human Rights, Recht zwischen Umbruch und Bewahrung: Festschrift für Rudolf Bernhardt, U. Beyerlin, M. Bothe, R. Hofmann & E.-U. Petersmann, 1995, 323-330.

48. სილვერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Silver v. the United Kingdom), 1983 წლის 25 მარტი, Series A, no. 61, 97-ე პუნქტი.

49. დადჯენი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Dudgeon v. the United Kingdom), 1981 წლის 22 ოქტომბერი, Series A, no. 45, 52-ე პუნქტი; სილვერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Silver v. the United Kingdom), 1983 წლის 25 მარტი, Series A, no. 61, 97-ე პუნქტი.

50. ზოგადად იხ. S. Greer, The Margin of Appreciation: Interpretation and Discretion under the European Convention on Human Rights, 2000, 5-13.

51. ჰენდისაიდი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Handyside v. the United Kingdom), 1976 წლის 7 დეკემბერი, Series A, no. 24, 48-ე პუნქტი. ევროპულმა სასამართლომ საქმესთან -ლისგოუ და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Lithgow v. the United Kingdom), რომელიც ეხებოდა „თავისუფალი შეფასების ფარგლების“ დოქტრინის გამოყენებას კონვენციის პირველი ოქმის პირველი მუხლის მიმართ (საკუთრების უფლების დაცვა), - დაკავშირებით ასევე აღნიშნა, რომ „ეროვნული ხელისუფლება, თავისი საზოგადოების და მისი მოთხოვნილებებისა და რესურსების შესახებ კარგად გათვითცნობიერებულობის გამო, უკეთეს მდგომარეობაშია, ვიდრე საერთაშორისო მოსამართლე იმის შეფასებისას, თუ რა ღონისძიებებია მართებული ამ სფეროში. ... [ევროპული სასამართლო] პატივს სცემს საკანონმდებლო ხელისუფლების გადაწყვეტილებას ამ მიმართებით, თუ ეს გადაწყვეტილება აშკარად არ არის მოკლებული გონივრულ საფუძველს“. ლისგოუ და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Lithgow v. the United Kingdom), 1986 წლის 8 ივლისი, Series A, no. 102, 122-ე პუნქტი.

52. საყურადღებოა, რომ შეფასების ფარგლებთან დაკავშირებით, სასამართლომ ამ „ფარგლების“ საზღვრებზეც მიუთითა, რომელიც განსხვავდება ცალკეული უფლებიდან გამომდინარე. კერძოდ, ზოგიერთი საქმიდან გამომდინარეობს, რომ სახელმწიფოს არა მხოლოდ „თავისუფალი შეფასების ფარგლები“, არამედ ასეთი „თავისუფალი შეფასების დიდი ფარგლები“ აქვს. იხ., inter alia, პაუელი და რეინერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Powell and Rayner v. the United Kingdom), 1990 wlis 21 Tebervali, Series A, no. 172, 44-ე პუნქტი;

53. დადჯენი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Dudgeon v. the United Kingdom), 1981 წლის 22 ოქტომბერი, Series A, no. 45.

54. F. Jacobs & R. White, The European Convention on Human Rights, 1996, 313-314.

55. დეტალურად იხ. კ. კორკელია, ადამიანის უფლებათა დაცვა საგანგებო მდგომარეობის დროს: ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციისა და საქართველოს კანონმდებლობის შედარებით ანალიზი, „ქართული სამართლის მიმოხილვა“, N3/4, 2000 წელი, გვ. 61-79.

56. გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც გარდაცვალება მართლზომიერ საომარ მოქმედებათა შედეგია.

57. იხ. საერთაშორისო სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ ვენის კონვენციის (1969 წელი) მე-2 მუხლის 1(დ) პუნქტი.

58. იხ. მე-19 მუხლი.

59. იხ. საქართველოს სახალხო დამცველის ანგარიში „საქართველოში ადამიანის უფლებათა დათავისუფლებათა დაცვის მდგომარეობის შესახებ: 2001 წლის მეორე ნახევარი“, 2002 წელი, გვ. 17.

1. ევროპული კონვენცია, როგორც საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილი

თავიდანვე უნდა აღინიშნოს, რომ, მართალია, ამ თავში განიხილება ევროპული კონვენციის სტატუსი საქართველოს კანონმდებლობაში, მათ შორის კონვენციის იერარქიული ადგილი ქვეყანაში მოქმედ ნორმატიულ აქტებს შორის, მაგრამ ამ განხილვის შედეგად გამოთქმული მრავალი მოსაზრება თანაბრად ეხება სხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებებსაც.

ნიშანდობლივია, რომ ზოგადად საერთაშორისო სამართალი არ აკისრებს სახელმწიფოს საერთაშორისო ხელშეკრულების ეროვნული კანონმდებლობის ნაწილად აღიარების ვალდებულებას. მიუხედავად ამისა, სახელმწიფოს აქვს უფლება, აღიაროს საერთაშორისო ხელშეკრულება ეროვნული კანონმდებლობის ნაწილად, შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტად. საერთაშორისო ხელშეკრულების სახელმწიფოს კანონმდებლობის ნაწილად აღიარება გამომდინარეობს ეროვნული და არა საერთაშორისო სამართლიდან. თუ სახელმწიფომ აღიარა საერთაშორისო ხელშეკრულება ქვეყნის კანონმდებლობის ნაწილად, ხელშეკრულება წარმოშობს უფლებებსა და მოვალეობებს ეროვნულდონეზე და, შესაბამისად, ფიზიკურ და იურიდიულ პირებს შეუძლიათ დაიცვან თავიანთი უფლებები და ინტერესები ამ ხელშეკრულების საფუძველზე, მათ შორის სასამართლოში.¹

საერთაშორისო სამართლის ზოგადი წესის მსგავსად, არც ევროპული კონვენცია აკისრებს სახელმწიფოს ვალდებულებას, აღიაროს კონვენცია ქვეყნის კანონმდებლობის ნაწილად და, შესაბამისად, უშუალოდ გამოიყენოს მისი დებულებები ეროვნულ დონეზე, მათ შორის სასამართლო დავების გადასაწყვეტად.² მიუხედავად ამისა, ევროპულმა სასამართლომ თავის ერთ-ერთ გადაწყვეტილებაში განაცხადა, რომ ევროპული კონვენციის ეროვნული კანონმდებლობის ნაწილად აღიარება კონვენციიდან გამომდინარე ვალდებულებათა შესრულების განსაკუთრებით ეფექტიანი საშუალებაა.³

მიუხედავად იმისა, რომ ევროპული კონვენცია არ აკისრებს მის მონაწილე სახელმწიფოებს კონვენციის ეროვნული კანონმდებლობის ნაწილად აღიარების ვალდებულებას, თითქმის ყველა ამ სახელმწიფომ აღიარა კონვენცია თავისი კანონმდებლობის ნაწილად. კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოებიდან დღეისათვის მხოლოდ ირლანდიამ არ აღიარა კონვენცია ქვეყნის კანონმდებლობის ნაწილად.⁴ ირლანდიის მთავრობამ 2001 წლის 10 აპრილს მოიწონა კანონპროექტი „ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის შესახებ“, რომელიც აღიარებს ევროპულ კონვენციას და მის ოქმებს ირლანდიის კანონმდებლობის ნაწილად და წარუდგინა პარლამენტს მისაღებად.⁵

ევროპული კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოებმა სხვადასხვა ფორმით აღიარეს კონვენცია ეროვნული კანონმდებლობის ნაწილად. ზოგიერთ სახელმწიფოში ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის როლი ქვეყნის კანონმდებლობაში განისაზღვრა კანონმდებლობით,⁶ ხოლო ზოგიერთში სასამართლო პრაქტიკით.⁷

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოთა უმრავლესობის მსგავსად, საქართველოში კონვენცია აღიარებულია კანონმდებლობის ნაწილად. საქართველოში ევროპულ კონვენციას შეუძლია წარმოშვას უფლებები და მოვალეობები ფიზიკური და იურიდიული პირებისათვის. ნებისმიერ ფიზიკურ და იურიდიულ პირს შეუძლია, სასამართლო ან ადმინისტრაციული ორგანოს წინაშე დაეყრდნოს ევროპული კონვენციის დებულებებს და მის საფუძველზე ამტკიცოს ადამიანის უფლებათა დარღვევა.

საერთაშორისო ხელშეკრულებათა ადგილი საქართველოს კანონმდებლობაში ძირითადად განისაზღვრება რამდენიმე ნორმატიული აქტით:⁸

ა) უწინარეს ყოვლისა, აღსანიშნავია საქართველოს კონსტიტუცია, რომლის მე-6 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, „საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებას ან შეთანხმებას, თუ იგი არ ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციას, კონსტიტუციურ შეთანხმებას, აქვს უპირატესი იურიდიული ძალა შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტების მიმართ.“⁹

კონსტიტუციის ეს დებულება აღიარებს საერთაშორისო ხელშეკრულებებს საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილად და განსაზღვრავს მათ იურიდიულ თანაფარდობას ეროვნულ დონეზე მოქმედი ნორმატიული აქტების მიმართ. მართალია, ამ დებულებაში expressis verbis ყურადღება გამახვილებულია საერთაშორისო ხელშეკრულებათა იერარქიულ თანაფარდობაზე საქართველოში მოქმედი ნორმატიული აქტების მიმართ, მაგრამ ამ დებულების არსიდან გამომდინარეობს, რომ საერთაშორისო ხელშეკრულებები მიჩნეულია საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილად, შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტად. წინააღმდეგ შემთხვევაში კონსტიტუციის ეს დებულება საერთოდ არ იქნებოდა გათვალისწინებული, რადგან, თუ საერთაშორისო ხელშეკრულებები არ ხდება საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილი, ხელშეკრულებათა იერარქიული თანაფარდობის განსაზღვრა სახელმწიფოს შიგნით მოქმედი ნორმატიული აქტების მიმართ მოკლებული იქნებოდა ყოველგვარ ლოგიკურ საფუძველს;

ბ) „ნორმატიული აქტების შესახებ“ საქართველოს კანონი აზუსტებს კონსტიტუციის მე-6 მუხლს საქართველოს კანონმდებლობაში საერთაშორისო ხელშეკრულების როლთან დაკავშირებით. ხსენებული კანონის მე-4 მუხლის თანახმად, საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულება საქართველოს ნორმატიული აქტია;¹⁰

გ) განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა საქართველოს კანონი „საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ“.¹¹ კანონის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტი ადგენს, რომ „საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულება საქართველოს კანონმდებლობის განუყოფელი ნაწილია“.

ზოგადად ცნობილია საერთაშორისო ხელშეკრულებათა ქვეყნის კანონმდებლობის ნაწილად აღიარების სხვადასხვა ხერხი. საერთაშორისო ხელშეკრულება ქვეყნის კანონმდებლობის ნაწილი შეიძლება გახდეს ავტომატურად ან ერთჯერადი აქტის საფუძველზე, რომელიც აღიარებს კონკრეტულ საერთაშორისო ხელშეკრულებას ქვეყნის კანონმდებლობის ნაწილად, ანუ ქვეყნის ნორმატიულ აქტად. საქართველოს კანონმდებლობიდან გამომდინარე, საქართველოში არ არის აუცილებელი სპეციალური სამართლებრივი აქტის მიღება, რომელიც კონკრეტულ საერთაშორისო ხელშეკრულებას აღიარებს ქვეყნის ნორმატიულ აქტად. საერთაშორისო ხელშეკრულება საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილი ხდება ავტომატურად. საქართველოს კანონმდებლობიდან გამომდინარეობს, რომ, როდესაც საერთაშორისო ხელშეკრულება სავალდებულო ხდება საქართველოსათვის, ის ავტომატურად ხდება საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილი.

საქართველოს კანონმდებლობის შემადგენელ ნაწილად აღიარების შედეგად საერთაშორისო ხელშეკრულება არ კარგავს კავშირს საერთაშორისო სამართალთან. საერთაშორისო ხელშეკრულება რჩება საერთაშორისო სამართლის წყაროდ. იგი კვლავინდებურად აგრძელებს მოქმედებას საერთაშორისო დონეზე და სახელმწიფოსათვის წარმოშობს საერთაშორისო ვალდებულებებს. ასეთი საერთაშორისო ხელშეკრულება სახელმწიფოსათვის წარმოშობს ვალდებულებებს არა მხოლოდ საერთაშორისო დონეზე, როგორც საერთაშორისო ხელშეკრულება, არამედ ასევე ეროვნულ დონეზე, როგორც ქვეყნის ნორმატიული აქტი.

2. საერთაშორისო ხელშეკრულებათა, მათ შორის ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის, გამოყენების წინაპირობები

როგორც უკვე აღინიშნა, საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებები აღიარებულია ქვეყნის კანონმდებლობის ნაწილად, შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტად, მაგრამ თავისთავად ეს ფაქტი არ ნიშნავს, რომ ეროვნული სასამართლო ყოველთვის შეძლებს ამ ხელშეკრულებებით გათვალისწინებული ნორმების გამოყენებას სასამართლო საქმის გადასაწყვეტად.¹² საერთაშორისო ხელშეკრულებათა ნორმები ყოველთვის არ გამოდგება იმისათვის, რომ საერთაშორისო ხელშეკრულების საფუძველზე სასამართლომ გადაწყვიტოს საქმე.¹³

შეუძლია თუ არა ეროვნულ სასამართლოს საერთაშორისო ხელშეკრულების გამოყენება სასამართლო საქმის გადასაწყვეტად, შემდეგნაირად უნდა დადგინდეს: პირველ რიგში ეროვნულმა სასამართლომ უნდა დაადგინოს, გამორიცხეს თუ არა სახელმწიფოებმა ამ საერთაშორისო ხელშეკრულებით უფლებებისა და თავისუფლებების მინიჭება ფიზიკური და იურიდიული პირებისათვის.¹⁴ თუ დადგინდა, რომ სახელმწიფოებმა გამორიცხეს ხელშეკრულებით უფლებებისა და თავისუფლებების მინიჭება ფიზიკური და იურიდიული პირებისათვის, ხელშეკრულება ვერ გამოიყენება ეროვნულდონეზე, მათ შორის სასამართლოს მიერ. სახელმწიფოთა ასეთი განზრახვა შეიძლება დადგინდეს ხელშეკრულების ტექსტის და/ან ხელშეკრულების მოსამზადებელი მასალების ანალიზის საფუძველზე. თუ სახელმწიფოებს არ ჰქონდათ განზრახული საერთაშორისო ხელშეკრულებით ფიზიკური და იურიდიული პირებისათვის უფლებების მინიჭება, ხელშეკრულება ვერ წარმოშობს მათთვის უფლებებსა და თავისუფლებებს.¹⁵

თუ ეროვნულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ სახელმწიფოებს საერთაშორისო ხელშეკრულების ტექსტის შემუშავების დროს არ განუზრახავთ ხელშეკრულებით ფიზიკური და იურიდიული პირებისათვის უფლებებისა და თავისუფლებების მინიჭება, ეროვნულმა სასამართლომ უნდა განიხილოს, აკმაყოფილებს თუ არა ხელშეკრულების შესაბამისი მუხლი კონკრეტულობის მოთხოვნას¹⁶.

საერთაშორისო ხელშეკრულებათა ნორმები შეიძლება იმდენად ზოგადი და/ან არასრულყოფილი იყოს, რომ ეროვნულმა სასამართლომ ვერ შეძლოს მათი გამოყენება. ასეთი დებულებების გათვალისწინება ხელშეკრულებებში გამოწვეულია ძირითადად ნორმების მოქნილობის უზრუნველსაყოფად, რაც საშუალებას აძლევს მრავალ სახელმწიფოს, გახდეს საერთაშორისო ხელშეკრულების მონაწილე.¹⁷

სახელმწიფოთა პრაქტიკაში მიღებულია ხელშეკრულებათა ნორმების გამიჯვნა ორ ისეთ კატეგორიად, როგორიცაა „თვითშემსრულებელი“ და „არათვითშემსრულებელი“ ნორმები.¹⁸ „თვითშემსრულებელია“ ნორმა, რომელიც ჩამოყალიბებულია საკმარისად ზუსტად და სრულყოფილად, რაც ეროვნულ სასამართლოს (და ადმინისტრაციულ ორგანოს) აძლევს მისი გამოყენების შესაძლებლობას; „არათვითშემსრულებელია“ ნორმა, რომელიც ჩამოყალიბებულია ზოგადად და არასრულყოფილად და სახელმწიფოს მხრიდან ხელშეკრულების ასეთი დებულების დამაკონკრეტებელი შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის მიღების გარეშე სასამართლო (და ადმინისტრაციული ორგანო) ვერ გამოიყენებს მას, როგორც საქმის გადაწყვეტის სამართლებრივ საფუძველს. აქვე აღსანიშნავია, რომ საერთაშორისო ხელშეკრულება, როგორც წესი, არ არის მხოლოდ „თვითშემსრულებელი“ ან „არათვითშემსრულებელი“. ერთსა და იმავე ხელშეკრულებაში შეიძლება იყოს როგორც „თვითშემსრულებელი“, ისე „არათვითშემსრულებელი“ ნორმები. მაგალითად, „ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების“ საერთაშორისო პაქტის (1966 წელი) ნორმების უმრავლესობა მიჩნეულია „არათვითშემსრულებლად“ მათი ზოგადი და პროგრამული ხასიათის გამო.¹⁹ ამავდროულად, სახელმწიფოების დიდი ნაწილი აღიარებს, რომ ამ პაქტით გათვალისწინებული ნორმა დისკრიმინაციის აკრძალვის შესახებ „თვითშემსრულებლური“ ხასიათისაა.²⁰

სხვა სახელმწიფოთა მსგავსად საქართველოს კანონმდებლობა ადგენს იმ წინაპირობებს, რომლებიც უნდა დააკმაყოფილოს საერთაშორისო ხელშეკრულების ნორმამ იმისათვის, რომ ის გამოიყენონ ეროვნულ დონეზე. „საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ“ კანონის მე-6 მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად, „ოფიციალურად გამოქვეყნებული საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულების დებულებები, რომლებიც ადგენს კონკრეტული ხასიათის უფლებებსა და მოვალეობებს და არ საჭიროებს დამაზუსტებელი შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის მიღებას, საქართველოში მოქმედებს უშუალოდ.“

კანონის ხსენებული დებულება პირდაპირ ადგენს, რომ იმისათვის, რათა საერთაშორისო ხელშეკრულების დებულებები უშუალოდ იქნეს გამოყენებული, ისინი უნდა ადგენდეს კონკრეტული ხასიათის უფლებებსა და მოვალეობებს და არ საჭიროებდეს დამაზუსტებელი შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის მიღებას.

სხვა სახელმწიფოთა შესაბამისი ნორმატიული აქტების მსგავსად, საქართველოს კანონითაც გამიჯნულია საერთაშორისო ხელშეკრულების ნორმები „თვითშემსრულებლად“ და „არათვითშემსრულებლად“. ამ დებულების თანახმად, იმისათვის, რათა საერთაშორისო ხელშეკრულებამ წარმოშვას ფიზიკური და იურიდიული პირებისათვის უფლებები და მოვალეობები, ისინი უნდა ადგენდნენ „კონკრეტული ხასიათის უფლებებსა და მოვალეობებს და არ საჭიროებდნენ დამაზუსტებელი შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის მიღებას“.

თუ, კანონის მიხედვით, დებულებები, რომლებიც ადგენენ კონკრეტული ხასიათის უფლებებსა და მოვალეობებს და არ საჭიროებენ დამაზუსტებელი შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის მიღებას, საქართველოში მოქმედებენ უშუალოდ („თვითშემსრულებელი“ ნორმები), მაშინ საერთაშორისო ხელშეკრულებათა დებულებები, რომლებიც არ ადგენენ კონკრეტული ხასიათის უფლებებსა და მოვალეობებს და საჭიროებენ დამაზუსტებელი შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის მიღებას, საქართველოში არ მოქმედებენ უშუალოდ. ეს უკანასკნელია საერთაშორისო ხელშეკრულების „არათვითშემსრულებელი“ ნორმები. საერთაშორისო ხელშეკრულების „არათვითშემსრულებელი“ ნორმები შეიძლება გამოიყენოს სასამართლომ მხოლოდ იმ შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულაქტთან ერთად, რომელიც დააზუსტებს საერთაშორისო ხელშეკრულების ნორმას, რაც შესაძლებელს გახდის მის გამოყენებას ეროვნულ დონეზე.

მაგალითისათვის შეიძლება საქართველოს პრაქტიკის მოშველიება. საქართველო 1993 წელს გახდა გენოციდის წინააღმდეგ ბრძოლის შესახებ 1948 წლის კონვენციის მონაწილე. კონვენცია ითვალისწინებს სახელმწიფოს მიერ სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობაში იმ პირთა მიცემას, რომლებმაც ჩაიდინეს გენოციდი. არის თუ არა გენოციდის წინააღმდეგ ბრძოლის შესახებ კონვენციის დებულებები „თვითშემსრულებელი“ და შეუძლია თუ არა ეროვნულ სასამართლოს, გაასამართლოს ის პირი, რომელმაც ჩაიდინა გენოციდი? ამ კითხვას უარყოფითი პასუხი უნდა გაეცეს, რადგან კონვენციით გათვალისწინებული ნორმები ზოგადი და არასრულყოფილი ხასიათისაა. შეუძლებელია ამ ნორმის გამოყენება ეროვნული სასამართლოს მიერ, თუ კონვენციის დებულება არ დაკონკრეტდა შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის ნორმით, რომელიც გაითვალისწინებს სისხლისსამართლებრივ სასჯელს გენოციდის ჩადენისათვის.

რაც შეეხება საკითხს, ხელისუფლების რომელი განშტოება განსაზღვრავს ხელშეკრულების ნორმების „თვითშემსრულებლურ“ და „არათვითშემსრულებლურ“ ხასიათს, აღსანიშნავია, რომ, თუმცა საკანონმდებლო და აღმასრულებელმა ხელისუფლებამ შეიძლება შეასრულოს გარკვეული როლი საერთაშორისო ხელშეკრულების ნორმათა ხასიათის განსაზღვრაში,²¹ მაგრამ მთავარი როლი იმის დადგენისას, „თვითშემსრულებელია“ თუ „არათვითშემსრულებელი“ საერთაშორისო ხელშეკრულების ნორმა, მაინცეროვნულსასამართლოებს ეკუთვნით.

იმის გამო, რომ მოსამართლეები თავად განსაზღვრავენ, თვითშემსრულებელია“ თუ არა საერთაშორისო ხელშეკრულების ნორმა, მათ შეფასებას ძალზე დიდი მნიშვნელობა აქვს საერთაშორისო ხელშეკრულებათა, მათ შორის ადამიანის უფლებათა ხელშეკრულებების, გამოყენების სწორი პრაქტიკის დამკვიდრებისათვის.²² მოსამართლეთა მიერ „კონკრეტულობის“ მოთხოვნის დაკმაყოფილებისათვის უკიდურესად მაღალი სტანდარტის დაწესება შეამცირებს საერთაშორისო ხელშეკრულებათა გამოყენების რაოდენობას და მნიშვნელოვნად შეზღუდავს საერთაშორისო ხელშეკრულების საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილად აღიარების სამართლებრივ ეფექტს.

ის გარემოება, რომ საერთაშორისო ხელშეკრულება „არათვითშემსრულებლური“ ხასიათისაა, არ ნიშნავს, რომ ხელშეკრულება არ არის საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილი.²³ ასეთი ხელშეკრულება საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილია, მაგრამ მისი გამოყენება სასამართლოებისა და ადმინისტრაციული ორგანოების მიერ, როგორც სასამართლო ან ადმინისტრაციული საქმის გადაწყვეტის სამართლებრივი საფუძვლისა, შეუძლებელია.²⁴

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, უნდა განვასხვავოთ ორი ისეთი სამართლებრივი კატეგორია, როგორიცაა, საერთაშორისო ხელშეკრულების სახელმწიფოს კანონმდებლობის ნაწილად აღიარება და ხელშეკრულების ნორმების უნარი, დაადგინონ ფიზიკური და იურიდიული პირებისათვის ისეთი უფლებები და თავისუფლებები, რომლებიც შეიძლება გამოიყენონ სასამართლოებმა და ადმინისტრაციულმა ორგანოებმა, როგორც საქმის გადაწყვეტის სამართლებრივი საფუძველი.²⁵ თუმცა ხელშეკრულების „არათვითშემსრულებელმა“ ნორმებმა მაინც შეიძლება შეასრულოს ერთგვარი როლი სასამართლო და ადმინისტრაციული დავების მოგვარებაში, როგორც შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის ბუნდოვანი ნორმის განმარტების საშუალებამ.²⁶

საერთაშორისო ხელშეკრულების ნორმის „არათვითშემსრულებლური“ ხასიათი არ ნიშნავს, რომ ის სავალდებულო არ არის სახელმწიფოსათვის. ხელშეკრულების ნორმის „არათვითშემსრულებლური“ ხასიათი არ ათავისუფლებს სახელმწიფოს ამ ხელშეკრულების, კერძოდ კი მისი „არათვითშემსრულებელი“ ნორმის, შესრულების ვალდებულებისაგან. სახელმწიფოს მაინც ეკისრება ხელშეკრულების ამ ნორმის შესრულების ვალდებულება. უბრალოდ, ხელშეკრულების „არათვითშემსრულებელი“ ნორმა ვერ იქნება გამოყენებული ეროვნული ორგანოების, მათ შორის სასამართლოს, მიერ, როგორც საქმის გადაწყვეტის სამართლებრივი საფუძველი, სანამ სახელმწიფო არ მიიღებს ნორმატიულ აქტს, რომელიც დააზუსტებს ხელშეკრულების შესაბამის ნორმას.²⁷ მხოლოდ ასეთი დამაზუსტებელი ნორმატიული აქტის მიღების შემდეგ გახდება შესაძლებელი, სასამართლომ გამოიყენოს ხელშეკრულების ეს ნორმა მის დამაზუსტებელ ნორმატიულ აქტთან ერთად.

ნიშანდობლივია, რომ საერთაშორისო ხელშეკრულება არ არის სახელმწიფოში მოქმედი ერთადერთი აქტი, რომელიც შეიძლება აწესებდეს ზოგად ნორმებს. საერთაშორისო ხელშეკრულების გარდა, ქვეყანაში მოქმედი სხვა ნორმატიული აქტიც (აქტებიც) შეიძლება ვერ გამოიყენონ სასამართლოებმა და ადმინისტრაციულმა ორგანოებმა მათი ზოგადი ხასიათის გამო, რადგან ისინი შეიძლება საჭიროებდნენ დამაკონკრეტებელი ნორმატიული აქტის მიღებას. ქვეყნის კონსტიტუციის ზოგიერთი ნორმა შეიძლება იმდენად ზოგადად იყოს ფორმულირებული, რომ შეუძლებელი გახდეს მის საფუძველზე სასამართლო ან ადმინისტრაციული საქმის გადაწყვეტა.²⁸ თუმცა როგორც ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებები, ისე სახელმწიფოს კონსტიტუცია შეიძლება საკმაოდ ზოგადად აწესრიგებდეს ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს, ეროვნული სასამართლოები, ალბათ, არასოდეს ეყრდნობიან იმ არგუმენტს, რომ კონსტიტუციით გათვალისწინებული ნორმა ძალზე ზოგადია, რის გამოც მას ვერ გამოიყენებენ სასამართლო საქმის გადასაწყვეტად.

თუ სასამართლო დაადგენს, რომ საერთაშორისო ხელშეკრულების ნორმა „არათვითშემსრულებელია“, იგი ვერ გამოიყენებს მას სასამართლოს საქმის გადაწყვეტის სამართლებრივ საფუძვლად. ამის მიზეზია ის, რომ სახელმწიფოს კომპეტენტურმა ორგანოებმა არ გაატარეს ხელშეკრულების საიმპლემენტაციო ღონისძიებები (საკანონმდებლო და/ან ადმინისტრაციული). თუ სასამართლო ვერ იყენებს საერთაშორისო ხელშეკრულების ამ ნორმას, მისმა გადაწყვეტილებამ შეიძლება დაარღვიოს ქვეყნის საერთაშორისო ვალდებულებები.

საქართველოს კანონმდებლობა ითვალისწინებს მექანიზმს, რომლის მეშვეობით ზუსტდება საერთაშორისო ხელშეკრულების „არათვითშემსრულებელი“ ნორმები. „საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ“ კანონი ითვალისწინებს, რომ საქართველოს პრეზიდენტი და პარლამენტი საერთაშორისო ხელშეკრულების სავალდებულოდ აღიარების საკითხის გადაწყვეტამდე თავიანთი კომპეტენციის ფარგლებში იღებენ გადაწყვეტილებას საქართველოს შესაბამის ნორმატიულ აქტში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის შესახებ (მე-19 მუხლი). ამ დებულების მიზანია, საქართველოს კანონმდებლობაში შევიდეს შესაბამისი ცვლილება -დამატებები, რათა საერთაშორისო ხელშეკრულების „არათვითშემსრულებელი“ ნორმები დაზუსტდეს, რომ სასამარ თლომ შეძლოს საერთაშორისო ხელშეკრულების „არათვითშემსრულებელი“ ნორმის გამოყენება მის დასაზუსტებლად მიღებულ შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტთან ერთად.

მიუხედავად ასეთი მექანიზმისა, სასამართლომ თავის პრაქტიკაში შეიძლება აღმოაჩინოს საერთაშორისო ხელშეკრულების „არათვითშემსრულებელი“ ნორმა. ამიტომ მიზანშეწონილია, დამკვიდრდეს პრაქტიკა, რომლის თანახმად, თუ სასამართლომ აღმოაჩინა, რომ საერთაშორისო ხელშეკრულების ნორმა „არათვითშემსრულებელია“, ის (ან მისი წინადადებით საქართველოს უზენაესი სასამართლო) გამოვიდეს ინიციატივით, რათა კომპეტენტურმა ორგანოებმა გაატარონ ისეთი საიმპლემენტაციო ღონისძიებები, რომლებიც უზრუნველყოფენ საერთაშორისო ხელშეკრულებათა „არათვითშემსრულებელი“ ნორმების დაზუსტებას და მომავალში მის გამოყენებას ანალოგიური საქმის გადასაწყვეტად.

„საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ“ კანონის მე-6 მუხლის მე-3 პუნქტი ასევე ადგენს მეორე წინაპირობას საერთაშორისო ხელშეკრულების ეროვნულ დონეზე გამოყენებისათვის. კანონის ამ მოთხოვნის თანახმად, საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულება, გარდა იმისა, რომ უნდა ადგენდეს კონკრეტული ხასიათის უფლებებსა და მოვალეობებს და არ საჭიროებდეს დამაზუსტებელი შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის მიღებას, უნდა იყოს ოფიციალურად გამოქვეყნებული.

რაც შეეხება ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას, მისი მონაწილე სახელმწიფოების სასამართლო პრაქტიკა ცხადყოფს, რომ თითქმის ყველა სახელმწიფო აღიარებს კონვენციის ნორმების „თვითშემსრულებლურ“ ხასიათს და სასამართლოები იყენებენ მათ, როგორც სასამართლო საქმის გადაწყვეტის სამართლებრივ საფუძველს.²⁹ კონვენციის ნორმების უმრავლესობა ადგენს საკმარისად კონკრეტულ დებულებებს, რათა წარმოშვან უფლებები და თავისუფლებები ფიზიკური და იურიდიული პირებისათვის.³⁰ ევროპული კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოების სასამართლოები ხშირად იყენებენ კონვენციის დამატებით ოქმებს, რომლებიც შეიცავენ მატერიალურ უფლებებს.³¹ ევროპული კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოების სასამართლო პრაქტიკა ადასტურებს, რომ, თუ ზოგადად საერთაშორისო ხელშეკრულებები, მათ შორის ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებები, ყოველთვის ვერ გამოიყენება მათი ნორმების „არათვითშემსრულებლური“ ხასიათის გამო, ევროპული კონვენცია რეგულარულად გამოიყენება ეროვნული სასამართლოების მიერ, როგორც სასამართლო საქმის გადაწყვეტის სამართლებრივი საფუძველი.³²

3. ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის იერარქიული ადგილი ეროვნულ კანონმდებლობაში

3.1. ევროპული კონვენციის იერარქიული ადგილი კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოთა კანონმდებლობაში

როგორც უკვე აღინიშნა, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მონაწილე თითქმის ყველა სახელმწიფომ აღიარა კონვენცია ქვეყნის კანონმდებლობის ნაწილად და, აქედან გამომდინარე, ამ სახელმწიფოთა სასამართლოები და ადმინისტრაციული ორგანოები იყენებენ მას როგორც საქმის გადაწყვეტის სამართლებრივ საფუძველს. ევროპული კონვენციის სახელმწიფოს კანონმდებლობის ნაწილად აღიარება თავისთავად არ განსაზღვრავს საერთაშორისო ხელშეკრულების იერარქიულ ადგილს ქვეყანაში მოქმედ სხვა ნორმატიულ აქტებს შორის. სხვა სიტყვებით, კონვენციის კანონმდებლობის ნაწილად აღიარებიდან არ გამომდინარეობს ის, თუ როგორ უნდა მოგვარდეს შესაძლო კოლიზია ევროპულკონვენციასა და სახელმწიფოში მოქმედ სხვა ნორმატიულაქტებს შორის.³³

საერთაშორისო ხელშეკრულების იერარქიული ადგილი ქვეყანაში მოქმედსხვა ნორმატიულ აქტებს შორის განისაზღვრება ქვეყნის შიდასახელმწიფოებრივი სამართლით.³⁴ საერთაშორისო სამართალი არ მოითხოვს საერთაშორისო ხელშეკრულების არც კანონმდებლობის ნაწილად აღიარებას და არც მისთვის რაიმე იერარქიული ადგილის მინიჭებას ქვეყნის შიგნით მოქმედ ნორმატიულ აქტებს შორის. საერთაშორისო სამართალი სახელმწიფოებისაგან მოითხოვს ნაკისრი საერ - თაშორისო ვალდებულებების კეთილსინდისიერად შესრულებას. საერთაშორისო სამართალი ადგენს, რომ საერთაშორისო დონეზე ხელშეკრულებები უნდა შესრულდეს, მიუხედავად იმისა, თუ რა იერარქიული ადგილი ენიჭება ხელშეკრულებებსშიდასახელმწიფოებრივდონეზე. აქედან გამომდინარეობს,რომ სახელმწიფო ვერ დაეყრდნობა თავის შიდასახელმწიფოებრივ სამართალს, მათ შორის იმ ნორმატიულ აქტს, რომელსაც შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე შეიძლება მიენიჭოს ხელშეკრულებაზე უფრო მაღალი იერარქიული ადგილი, რათა არ შეასრულოს საერთაშორისო ხელშეკრულებიდან გამომდინარე ვალდებულებები.³⁵ წინააღმდეგ შემთხვევაში, სახელმწიფოს მიეცემა შესაძლებლობა, მისთვის სასურველნებისმიერ დროს დაეყრდნოს თავის შიდასახელმწიფოებრივ კანონმდებლობას, რათა თავიდან აიცილოს საერთაშორისო ხელშეკრულებიდან გამომდინარე ვალდებულებების შესრულება. ხსენებული წესი მყარად დამკვიდრდა საერთაშორისო სამართალში.³⁶ საერთაშორისოსამართლის საერთოწესი ვრცელდება ადამიანისუფლებათა ევროპულ კონვენციაზეც - სახელმწიფო ვერ დაეყრდნობა თავის შიდასახელმწიფოებრივ კანონმდებლობას (კონსტიტუციის ჩათვლით), რათა თავი აარიდოს ევროპული კონვენციიდან გამომდინარე ვალდებულებების შესრულებას.³⁷

იმ სახელმწიფოებში, რომლებიც აღიარებენ ევროპულ კონვენციას შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის ნაწილად, კონვენციას ენიჭება განსხვავებული იერარქიული ადგილი ქვეყანაში მოქმედ ნორმატიულ აქტებს შორის. სახელმწიფოთა მიდგომა შეიძლება შემდეგნაირად დაჯგუფდეს:

ა) კონვენციას ენიჭება ქვეყნის კონსტიტუციაზე მაღალი ან კონსტიტუციის თანაბარი იერარქიული ადგილი.³⁸ ნიდერლანდებში საერთაშორისო ხელშეკრულებას ენიჭება უპირატესობა, თუ დადგინდა კოლიზია ხელშეკრულებასა და კონსტიტუციას შორის.³⁹ ავსტრიაში ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის დებულებებს მინიჭებული აქვს კონსტიტუციის დებულებათა რანგი.⁴⁰ საყურადღებოა, რომ ასეთი მაღალი იერარქიული ადგილი ავსტრიაში მინიჭებული აქვს არა ყველა საერთაშორისო ხელშეკრულებას, არამედ მხოლოდ ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას, რაც ადასტურებს მის განსაკუთრებულ როლს ავსტრიის კანონმდებლობაში;⁴¹

ბ) კონვენციას ენიჭება კონსტიტუციაზე დაბალი, მაგრამ სხვა შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტებზე მაღალი იერარქიული ადგილი. ასეთი ქვეყნების მაგალითია: აზერბაიჯანი, ბელგია, ბულგარეთი, ესპანეთი, ესტონეთი, კვიპროსი, ლუქსემბურგი, მალტა, პოლონეთი, პორტუგალია, რუმინეთი, რუსეთი, საბერძნეთი, საფრანგეთი, სლოვაკეთი, სლოვენია, სომხეთი, უკრაინა, შვეიცარია, ჩეხეთი. სახელმწიფოების დიდ ნაწილში საერთაშორისო ხელშეკრულებათა იერარქიული ადგილი შიდასახელმწიფოებრივ სამართალში დადგენილია ზოგადად ყველა საერთაშორისო ხელშეკრულების მიმართ, მაგრამ არის რამდენიმე გამონაკლისი. ზოგიერთ სახელმწიფოში მხოლოდ ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებებს ენიჭებათ უპირატესი იურიდიული ძალა შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტების მიმართ. ასეთი ქვეყნების მაგალითია: სლოვაკეთი, რუმინეთი და ჩეხეთი.⁴²

ევროპული კონვენციის მონაწილე ზოგიერთ სახელმწიფოში საერთაშორისო ხელშეკრულებათა, მათ შორის ევროპული კონვენციის, უპირატესობა შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტების (გარდა კონსტიტუციისა) მიმართ განისაზღვრება არა კონსტიტუციით, არამედ სხვა ნორმატიული აქტით ან სასამართლო პრაქტიკით;⁴³

გ) კონვენციას ენიჭება შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტების თანაბარი იერარქიული ადგილი. ასეთი ქვეყნების მაგალითია: გერმანია, დანია, ისლანდია, იტალია, ლიტვა, ლიხტენშტაინი, სან-მარინო, თურქეთი, ფინეთი, შვედეთი.⁴⁴ ამ სახელმწიფოებში გამოიყენება პრინციპი ლეხ პოსტერიორი დეროგატ პრიორი.⁴⁵ ამ პრინციპის თანახმად, ევროპულ კონვენციას აქვს უპირატესობა იმ შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტების მიმართ (გარდა კონსტიტუციისა), რომლებიც მიღებული და ამოქმედებულია სახელმწიფოსათვის კონვენციის ძალაში შესვლამდე, მაგრამ ის შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტები, რომლებიც მიღებული და ამოქმედებულია კონვენციის სახელმწიფოსათვის ძალაში შესვლის შემდეგ, უპირატესობით სარგებლობენ ევროპული კონვენციის მიმართ.

ევროპული კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოებში ხსენებულ მიდგომას, რომელიც თავისთავად საკმაოდ დიდი რისკის ქვეშ აყენებს კონვენციით გათვალისწინებული უფლებებისა და თავისუფლებების შესრულებას, ნაკლები პრაქტიკული მნიშვნელობა აქვს იმის გამო, რომ სახელმწიფოები, ამგვარი სიტუაციის წარმოშობის შემთხვევაში, იყენებენ ისეთ პრინციპს, როგორიცაა lex specialis derogat leges generalis.⁴⁶ ამ პრინციპის თანახმად, საერთაშორისო ხელშეკრულებები, მათ შორის ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია, განიხილება სპეციალურ აქტად, რომელსაც ენიჭება უპირატესობა კონვენციასა და შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტს (გარდა კონსტიტუციისა) შორის კოლიზიის წარმოშობის შემთხვევაში.⁴⁷

სახელმწიფოთა კანონმდებლობაში ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის იერარქიული ადგილის თაობაზე მოკლე მიმოხილვიდან ნათლად ჩანს, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას სახელმწიფოთა კანონმდებლობაში განსხვავებული იერარქიული ადგილი ენიჭება. მიუხედავად ამ განსხვავებისა, სახელმწიფოთა უმრავლესობაში ევროპულ კონვენციას უფრო მაღალი იერარქიული ადგილი ენიჭება, ვიდრე შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტებს, მაგრამ უფრო დაბალი, ვიდრე ქვეყნის კონსტიტუციას.

3.2. საერთაშორისო ხელშეკრულებათა, მათ შორის ევროპული კონვენციის, იერარქიული ადგილი საქართველოს კანონმდებლობაში

საქართველოს კანონმდებლობა ადგენს ქვეყანაში მოქმედი ნორმატიული აქტების შემდეგ იერარქიას:

ა) საქართველოს კონსტიტუცია, კონსტიტუციური კანონი;
ბ) საქართველოს კონსტიტუციური შეთანხმება;
გ) საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულება;
დ) საქართველოს ორგანული კანონი;
ე) საქართველოს კანონი, საქართველოს პრეზიდენტის დეკრეტი;
ვ) საქართველოს სხვა ნორმატიული აქტები.⁴⁸

ქვეყანაში მოქმედი ნორმატიული აქტების იერარქიული თანაფარდობის დადგენის მიზანია ასეთი აქტების იურიდიული ძალის განსაზღვრა და სამართლებრივი კოლიზიის გადაწყვეტის გზების დადგენა.

მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს კანონმდებლობა მკაფიოდ განსაზღვრავს საერთაშორისო ხელშეკრულების იერარქიულ ადგილს ქვეყანაში მოქმედ ნორმატიულ აქტებს შორის, პრაქტიკაში სასამართლოები შეიძლება აღმოჩნდნენ მრავალი სირთულის წინაშე, რომლებიც დაკავშირებულია სამართლებრივ კოლიზიასთან საერთაშორისო ხელშეკრულებასა და შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტებს შორის.

თუ ზოგადად კოლიზიის მოგვარება შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტებს შორის საკმაოდ რთული საკითხია, ასეთი კოლიზიის მოგვარება კიდევ უფრო რთულდება საერთაშორისო ხელშეკრულების შემთხვევაში. ეს გამომდინარეობს იქიდან, რომ საერთაშორისო ხელშეკრულება, მართალია, ხდება ქვეყნის ნორმატიული აქტი, მაინც რჩება საერთაშორისო სამართლის ნაწილად. იმის გათვალისწინებით, რომ საქართველოში საერთაშორისო ხელშეკრულების მოქმედებისა და შეწყვეტის წესი რეგულირდება როგორც შიდასახელმწიფოებრივი, ისე საერთაშორისო სამართლით, სასამართლომ და ადმინისტრაციულმა ორგანომ უნდა დააკმაყოფილოს როგორც საერთაშორისო, ისე შიდასახელმწიფოებრივი სამართლით დადგენილი მოთხოვნები.

საერთაშორისო ხელშეკრულებასა და შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტებს შორის კოლიზიასთან დაკავშირებული სირთულეების თვალსაჩინოებისათვის შეიძლება მარტივი მაგალითის განხილვა, რომელიც ნათელს ჰფენს ამ სირთულეების არსებობას. რომელ ნორმატიულ აქტს უნდა მიანიჭოს უპირატესობა საქართველოს სასამართლომ, თუ საქმის განხილვის დროს ის აღმოაჩენს კოლიზიას საქართველოს კონსტიტუციასა და ადამიანის უფლებათა „ნორმატიული აქტების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-19 მუხლის 1-ლი პუნქტი და „საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-6 მუხლის მე-2 პუნქტი. ევროპულკონვენციას შორის? ერთი შეხედვით, პასუხი ნათელია: უპირატესობა უნდა მიენიჭოს კონსტიტუციას, რადგან ის უზენაესი კანონია, რომელსაც უმაღლესი იერარქიული ადგილი აქვს მინიჭებული საქართველოში მოქმედ ნორმატიულ აქტებს შორის. მაგრამ, თუ სასამართლო კონკრეტული საქმის განხილვისას უპირატესობას მიანიჭებს კონსტიტუციას და გამოიყენებს მის ნორმას, რომელიც ეწინააღმდეგება ევროპულ კონვენციას, სასამართლოს გადაწყვეტილება სავარაუდოდ დაარღვევს კონვენციიდან გამომდინარე ვალდებულებებს. როგორც უკვე აღინიშნა, საერთაშორისო სამართალი მოითხოვს სახელმწიფოებისაგან საერთაშორისო ხელშეკრულებათა კეთილსინდისიერად შესრულებას და მისთვის მნიშვნელობა არა აქვს, რა იერარქიული ადგილი ენიჭება ევროპულ კონვენციას სახელმწიფოში მოქმედ ნორმატიულ აქტებს შორის; მეორე მხრივ, თუ სასამართლო, ასეთი კოლიზიის აღმოჩენის შემთხვევაში, გამოიყენებს ევროპულ კონვენციას და არ გამოიყენებს საქართველოს კონსტიტუციის ნორმას, რომელიც ეწინააღმდეგება ევროპულ კონვენციას, იგი დაიცავს ევროპული კონვენციის მოთხოვნებს, კეთილსინდისიერად შეასრულებს ქვეყნის საერთაშორისო ვალდებულებებს, მაგრამ დაარღვევს კონსტიტუციის ნორმებს, კერძოდ, ერთი მხრივ, იმ ნორმას, რომელიც ევროპული კონვენციისაგან განსხვავებულ წესს ადგენს, ხოლო, მეორე მხრივ, ნორმას, რომლის თანახმად, საქართველოს კონსტიტუცია სახელმწიფოს უზენაესი კანონია და უპირატესობით სარგებლობს ქვეყანაში მოქმედი ყველა სხვა ნორმატიული აქტის მიმართ (მე-6 მუხლი). ეს მაგალითი ცხადყოფს, რომ საერთაშორისო ხელშეკრულებასთან დაკავშირებული კოლიზიის გადაწყვეტა უფრო რთულია, ვიდრე ეს შეიძლება ჩანდეს ქვეყანაში მოქმედი ნორმატიული აქტების იერარქიული თანაფარდობიდან.

3.3. კოლიზია საქართველოს შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტებსა და ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას შორის

თავიდანვე უნდა აღინიშნოს, რომ კოლიზიის ალბათობა საქართველოს კონსტიტუციასა და საერთაშორისო ხელშეკრულებებს შორის მცირეა. ეს განპირობებულია კონსტიტუციისა და საერთაშორისო ხელშეკრულებების რეგულირების განსხვავებული ობიექტით. ქვეყნის კონსტიტუციით მოწესრიგებული საკითხები ძირითადად განსხვავდება იმ საკითხებისაგან, რომელთა მოწესრიგებას მიზნად ისახავს საერთაშორისო ხელშეკრულება. აქედან გამომდინარე, ძნელად წარმოსადგენია კოლიზია საქართველოს კონსტიტუციასა და საერთაშორისო ხელშეკრულებას შორის ისეთ საკითხებზე, როგორებიცაა: სახელმწიფო მოწყობა, ცენტრალური და ადგილობრივი ხელისუფლების კომპეტენცია, საქართველოს პარლამენტის კომპეტენცია, მისი წევრების არჩევის პირობები, საკანონმდებლო აქტების მიღების წესი და პროცედურა, პრეზიდენტის უფლებამოსილება, სასამართლო ორგანოთა სისტემა, საკონსტიტუციო სასამართლოს კომპეტენცია და სხვა. კოლიზია საქართველოს კონსტიტუციასა და საერთაშორისო ხელშეკრულებებს შორის შეიძლება მოხდეს ისეთ საკითხებზე, რომლებიც კონსტიტუციისა და ხელშეკრულების საერთო რეგულირების ობიექტია. ასეთ საკითხებს განეკუთვნება ძირითადად ადამიანის უფლებათა დაცვა.⁴⁹ ამიტომ კოლიზიის არსებობა დასაშვებია საქართველოს კონსტიტუციასა და ადამიანის უფლებების მარეგულირებელ საერთაშორისო ხელშეკრულებებს შორის.

კონკრეტულად საქართველოს კონსტიტუციასა და ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას შორის კოლიზიასთან დაკავშირებით, აღსანიშნავია, რომ კოლიზიის ალბათობა მცირეა ასევე იმის გამო, რომ საქართველოს კონსტიტუციის შემუშავების დროს მხედველობაში მიიღეს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის სტანდარტები.⁵⁰ ამას ადასტურებს საქართველოს კონსტიტუციის 22-ე მუხლის მე-3 პუნქტი და 24-ე მუხლის მე-4 პუნქტი, რომელთა ფორმულირებები მსგავსია ევროპული კონვენციის შესაბამისი მუხლების ფორმულირებებისა.

მიუხედავად ხსენებულისა, არ იქნებოდა მართებული კოლიზიის გამორიცხვა საქართველოს კონსტიტუციასა და ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას შორის. დასაშვებია, რომ საქმის განხილვის დროს სასამართლომ აღმოაჩინოს კოლიზია საქართველოს კონსტიტუციასა და ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას შორის.

მრავალი სამართლებრივი საკითხი, რომლებიც შეიძლება წამოიჭრას კონსტიტუციასა და ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას შორის კოლიზიისას, არ იჩენს თავს საქართველოს სხვა შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტებსა და ევროპულკონვენციას შორის შეუსაბამობის შემთხვევაში. ამის მიზეზია ის, რომ კონსტიტუციასა და საერთაშორისო ხელშეკრულებას შორის იერარქიული თანაფარდობისაგან განსხვავებით, სხვა შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტებსა და საერთაშორისო ხელშეკრულებას შორის შეუსაბამობის შემთხვევაში უპირატესობა ენიჭება საერთაშორისო ხელშეკრულებას, რომელსაც საქართველოს შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტებზე (გარდა კონსტიტუციისა და კონსტიტუციური შეთანხმებისა) მაღალი იერარქიული ადგილი ენიჭება.

თუ საერთო სასამართლოში კონკრეტული საქმის განხილვისას დადგება ევროპულ კონვენციასა და საქართველოს შიდასახელმწიფობრივ ნორმატიულ აქტს (მაგ., კანონს) შორის შეუსაბამობის საკითხი, სასამართლოს არაფერი აბრკოლებს, გამოიყენოს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია.

ადამიანის უფლებათა ეფექტიანი დაცვის პრინციპიდან გამომდინარე, უნდა გაკეთდეს დათქმა საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებათა და ში დასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტებს (გარდა კონსტიტუციისა) შორის იერარქიულ თანაფარდობასთან დაკავშირებით. თუ საერთო სასამართლო დაადგენს, რომ შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტი (მაგ., კანონი) პირს უზრუნველყოფს უფრო ეფექტიანი დაცვით, ვიდრე ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია, საერთო სასამართლომ უპირატესობა უნდა მიანიჭოს და გამოიყენოს შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტი, მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს კანონმდებლობით მას უფრო დაბალი იერარქიული ადგილი ენიჭება, ვიდრე ევროპულ კონვენციას. ასეთი მიდგომა გამართლებულია ადამიანის უფლებათა ეფექტიანი დაცვის პრინციპით. საქართველოს სასამართლომ უნდა იხელმძღვანელოს იმ აქტით, რომელიც უფრო ეფექტიანად უზრუნველყოფს ადამიანის უფლებათა დაცვას. არ იქნებოდა მართებული, რომ ევროპულკონვენციასა და კანონს შორის კოლიზიისას, რომელშიც კანონი უზრუნველყოფს პირის უფლებების უფრო ეფექტიან დაცვას, ვიდრე ევროპული კონვენცია, საქართველოს სასამართლომ გამოიყენოს ევროპული კონვენცია (რომელსაც იერარქიული უპირატესობა ენიჭება კანონთან შედარებით) კანონით დადგენილი ადამიანის უფლებათა უფრო ეფექტიანი დაცვის საზიანოდ.

სასამართლოების მიერ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის, ისევე როგორც ზოგადად ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებების, გამოყენების ერთ-ერთი უპირატესობა ზუსტად ისაა, რომ იგი იძლევა ისეთი შიდასახელმწიფოებრივი ნორმის დადგენის შესაძლებლობას, რომელიც უფრო დაბალი სტანდარტით იცავს ადამიანის უფლებებს, ვიდრე ევროპული კონვენცია. თუ სასამართლო არ გამოიყენებს ევროპულ კონვენციასა და ზოგადად საერთაშორისო ხელშეკრულებებს, იგი უბრალოდ ვერ შეძლებს კოლიზიის დადგენას შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტსა და ევროპულ კონვენციას შორის და სასამართლო გადაწყვეტილების მიღებისას იხელმძღვანელებს ადამიანის უფლებათა დაცვის უფრო დაბალი სტანდარტებით. მართალია, ევროპულ კონვენციას ამ კონკრეტულ შემთხვევაში მიენიჭება უპირატესობა, მაგრამ კოლიზიის აღმოფხვრის გარეშე არ არის იმის გარანტია, რომ მომავალში სხვა სასამართლოს მიერ მსგავსი გარემოებების არსებობის შემთხვევაში საქმის განმხილველი სასამართლო გამოიყენებს ევროპულ კონვენციას და უპირატესობას მიანიჭებს მას.

____________________

1. გამონაკლისია ევროპის გაერთიანება, რომელშიც საერთაშორისო ხელშეკრულებით და არა ეროვნული კანონმდებლობით განისაზღვრა, რომ ევროპის გაერთიანების დამფუძნებელი ხელშეკრულება სახელმწიფოთა კანონმდებლობის შემადგენელი ნაწილია. იხ. მართლმსაჯულების ევროპული სასამართლოს (ლუქსემბურგი) გადაწყვეტილება საქმეზე - კორსა ენელის წინააღმდეგ, 1964, ECR, 585.

2. იხ. Swedish Engine Drivers' Union v. Sweden, 1976 წლის 6 თებერვალი, Series A, no. 20, 18.

3. ირლანდია გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Ireland v. the United Kingdom), 1978 წლის 18 იანვარი, Series A, no. 25, 239-ე პუნქტი.

4. უფრო დეტალურად იხ. D. O'Connell, Ireland, in: Fundamental Rights in Europe: The European Convention on Human Rights and its Member States (1950-2000), R. Blackburn & J. Polakiewicz (Eds.), 2001, 423 et სექ.

5. იხ. ირლანდიის იუსტიციის სამინისტროს 2001 წლის 10 აპრილის პრეს-რელიზი: [www.justice. ie]. კანონის ტექსტი იხ. [www.irlgov.ie/oireachtas/frame.htm].

6. ავსტრია, ბულგარეთი, ესპანეთი, ესტონეთი, ლატვია, ლიტვა, მაკედონია, მოლდოვა, ნიდერლანდები, რუმინეთი, რუსეთი, საბერძნეთი, საფრანგეთი, საქართველო, სლოვაკეთი, სლოვენია, უკრაინა, ჩეხეთი. იხ.

7. იქვე, ბელგია, გერმანია, იტალია, ლიტვა, შვეიცარია.

8. კ. კორკელია, სასამართლოს როლი საერთაშორისო ხელშეკრულების გამოყენებაში, ჟურნალი „ადამიანი და კონსტიტუცია“, N1, 1998 წელი, გვ. 103.

9. იხ. საქართველოს კონსტიტუცია, 2000 წლის 7 დეკემბერს შეტანილი ცვლილებებით. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს რამდენიმე ნორმატიულ აქტში, მათ შორის კონსტიტუციაში, მოხსენიებულია ტერმინი „საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულება და შეთანხმება“, იურიდიული ბუნებით ეს ორი აქტი არ განსხვავდება ერთმანეთისაგან. ტერმინი „საერთაშორისო ხელშეკრულება“ გვაროვნული ცნებაა და მოიცავს საჯარო სამართლებრივი ხასიათის ყველა საერთაშორისო ხელშეკრულებას, მათ შორის შეთანხმებას, კონვენციას, პაქტს, ოქმს. იხ. „საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-2 და მე3(ა) მუხლები და „საერთაშორისო სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ“ ვენის კონვენციის მე-2(1) (ა) მუხლი.

10. 1996 წლის 29 ოქტომბერი. ასევე იხ. კანონის 1-ლი და მე-19 მუხლები.

11. 1997 წლის 16 ოქტომბერი.

12. 71 K. Korkelia, New Trends Regarding the Relationship Between International and National Law, 23 Review of Central and East European Law N3/4, 1997, 229.

13. T. Buergenthal, Self-Executing and Non-Self-Executing Treaties in National and International Law, 235 Recueil des Cours IV 1992, 368.

14. B. Simma, D.-E.Khan, M. Zцckler & R. Geiger, The Role of German Courts in the Enforcement of International Human Rights, in: Enforcing International Human Rights in Domestic Courts, B. Conforti & F. Francioni (Eds.), 1997, 85-86; J. Polakiewicz, Treaty-Making in the Council of Europe, 1999, 156-157.

????J. Polakiewicz, Treaty-Making in the Council of Europe, 1999, 156-157; T. Buergenthal, Self-Executing and Non-Self-Executing Treaties in National and International Law, 235?Recueil des?Cours IV 1992, 383-384.

????Y. Iwasawa, International Human Rights Adjudication in Japan, in: Enforcing nternational Human?Rights in Domestic Courts, B. Conforti & F. Francioni (Eds.), 1997, 237-238.

17. C. Economides, The Relationship Between International and Domestic Law, 1994, 6.

18. K. Korkelia, International Law in the Georgian Legal Order, The Journal of East European Law, vol. 6, N4, 1999, 387-388

19. იხ. პაქტის მე-2 მუხლის 1-ლი პუნქტი.

20. იხ. პაქტის მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტი.

21. თუმცა არსებობს გამონაკლისი შემთხვევებიც, როდესაც საკანონმდებლო ხელისუფლებათავად ადგენს იურიდიულად სავალდებულო გზით, რომ სასამართლოები პირდაპირ ვერ გამოიყენებენ კონკრეტულ საერთაშორისო ხელშეკრულებას. მაგალითად, გერმანიამ გააკეთა ასეთი განცხადება „ბავშვის უფლებათა შესახებ“ გაეროს კონვენციის რატიფიცირებისას. იხ.: B.Simma, D.-E.Khan, M. Zöckler & R. Geiger, The Role of German Courts in the Enforcement of International Human Rights, in: Enforcing International Human Rights in Domestic Courts, B. Conforti & F. Francioni (Eds.), 1997, 79.

22. J. Frowein, International Law in Municipal Courts, American Society of International Law, Proceedings of the 91st Annual Meeting 1997, (1998), 291.

23.P. van Dijk, Domestic Status of Human-Rights Treaties and the Attitude of the Judiciary: the Dutch Case, in: Fortschritt im Bewußtsein der Grund- und Menschenrechte, Festschrift für Felix Ermacora, M. Nowak, D. Steurer & H. Tretter (Hrsg.) 1988, 636

24. იხ. Report on the Conformity of the Legal Order of Georgia with Council of Europe Standards, AS/Bur/Georgia (1997) 1, Parliamentary Assembly, Council of Europe, 25 Sept. 1997, 29.

25. Y. Iwasawa, International Human Rights Adjudication in Japan, in: Enforcing International Human Rights in Domestic Courts, B. Conforti & F. Francioni (Eds.), 1997, 236.

26. M. Scheinin, International Human Rights in National Law, An Introduction to the International Protection of Human Rights (Eds. R. Hanski & M. Suksi), 1999, 424.

27. C. Economides, The Relationship Between International and Domestic Law, 1994, 6.

28. T. Buergenthal, Self-Executing and Non-Self-Executing Treaties in National and International Law, 235 Recueil des Cours IV 1992, 369.

29. J. Polakiewicz, The Implementation of the ECHR and of the Decisions of the Strasbourg Court in Western Europe: An Evaluation, The Domestic Implementation of the European Convention on Human Rights in Eastern and Western Europe (eds. E. Alkema, T. Bellekom, A. Drzemczewski et al.), 1992, 152.

30. G. Ress, The Effect of Judgments and Decisions in Domestic Law, in: The European System for the Protection of Human Rights, R. Macdonald, F. Matscher & H. Petzold (Eds.), 1993, 829.

31. A. Morawa & C. Schreuer, The Role of Domestic Courts in the Enforcement of International Human Rights-A View from Austria, in: Enforcing International Human Rights in Domestic Courts, B. Conforti & F. Francioni (Eds.), 1997, 176.

32. J. Polakiewicz, The Application of the European Convention on Human Rights in Domestic Law, 17 Human Rights Law Journal, N11-12, 1996, 411.

33. C. Gulmann, Denmark, in: The Effect of Treaties in Domestic Law, F. Jacobs & S. Roberts (Eds.), 1987, 16.

34. H. Steinberger, Reference to the Case-Law of the Organs of the European Convention on Human Rights Before National Courts, in: Proceedings of the Sixth International Colloquy about the European Convention on Human Rights, 13-16 November 1985, 1988, 732.

35. R. Bernhაrdt, The Convention აnd Domestic Lაw, in: The Europeაn System for the Protection of Humაn Rights, R. Mაcdonაld, F. Mაtscher & H. Petzold (Eds.), 1993, 25. იხ. „სერთაშორისო სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ“ ვენის 1969 წლის კონვენციის 27-ე და 46-ე მუხლები.

36. იხ. საერთაშორისო მართლმსაჯულების მუდმივი სასამართლოს საკონსულტაციო დასკვნები შემდეგ საქმეებთან დაკავშირებით: Interpretation of the Convention between Greece and Bulgaria Respecting Reciprocal Emigration, 1930, PCIL Reports, Series B, No. 17, 32; Treatment of Polish Nationals and Other Persons of Polish Origin or Speech in the Danzig Territory, 1932, PCIJ Reports, Series A/B, No. 44, 24; ასევე იხ. „საერთაშორისო სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ“ ვენის კონვენციის 27-ე მუხლი. P. Pescatore, Conclusion, in: The Effect of Treaties in Domestic Law, F. Jacobs & S. Roberts (Eds.), 1987, 275.

37. J. Polakiewicz, The Status of the Convention in National Law, in: Fundamental Rights in Europe: The European Convention on Human Rights and its Member States (1950-2000), R. Blackburn & J. Polakiewicz (Eds.), 2001, 32.

38. C. Nørgaard, The Implementation of International Human Rights Agreements within a Domestic Legal System, The Relationship Between International and Domestic Law: Proceedings of the UniDem Seminar (1993), 1993, 16.

39. იხ. ნიდერლანდების კონსტიტუციის 94-ე მუხლი. H. Schermers, The Netherlands, in: The Effect of Treaties in Domestic Law, F. Jacobs & S. Roberts (Eds.), 1987, 113.

40. M. Nowak, The Implementation of the European Convention on Human Rights, in: The Implementation in National Law of the European Convention on Human Rights, Proceedings of the Fourth Copenhagen Conference on Human Rights, 28-29 October, 1988, 1989, 33.

41. T. Buergenthal, Self-Executing and Non-Self-Executing Treaties in National and International Law, 235 Recueil des Cours IV 1992, 356.

42. იხ.: ჩეხეთის კონსტიტუციის მე-10 მუხლი; სლოვაკეთის კონსტიტუციის მე-11 მუხლი; რუმინეთის კონსტიტუციის მე-20 მუხლი.

43. მაგალითად, ესტონეთისუზენაესმა სასამართლომ 1997 წელს განიხილა საქმე,რომელიცეხებოდა კოლიზიას კანონსა და ევროპულ კონვენციას შორის, რაზეც სასამართლომ დაადგინა, რომ ასეთ შემთხვევაში უპირატესობა უნდა მიენიჭოს კონვენციას.ციტ. J. Polakiewicz, The Status of the Convention in National Law, in: Fundamental Rights in Europe: The European Convention on Human Rights and its Member States (1950-2000), R. Blackburn & J. Polakiewicz (Eds.), 2001, 42.

44. J. Polakiewicz, The Status of the Convention in National Law, in: Fundamental Rights in Europe: The European Convention on Human Rights and its Member States (1950-2000), R. Blackburn & J. Polakiewicz (Eds.), 2001, 42-45.

45. G. Gauksdóttir, Iceland, in: Fundamental Rights in Europe: The European Convention on Human Rights and its Member States (1950-2000), R. Blackburn & J. Polakiewicz (Eds.), 2001, 402.

46. B. Simma, D.-E.Khan, M. Zöckler & R. Geiger, The Role of German Courts in the Enforcement of International Human Rights, in: Enforcing International Human Rights in Domestic Courts, B. Conforti & F. Francioni (Eds.), 1997, 87-89.

47. კოლიზიის თავიდან აცილების დროს ეს სახელმწიფოები, ლეხ სპეციალის პრინციპთან ერთად, იყენებენ კანონმდებლობის საერთაშორისო ვალდებულებებთან ჰარმონიული განმარტების პრინციპს. R. Bernhardt, The Convention and Domestic Law, in: The European System for the Protection of Human Rights, R. Macdonald, F. Matscher & H. Petzold (Eds.), 1993, 28.

48. იხ.: კონსტიტუციის მე-6 მუხლის მე-2 პუნქტი; „ნორმატიული აქტების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-19 მუხლის 1-ლი პუნქტი და „საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-6 მუხლის მე-2 პუნქტი.

49. ეს არ ნიშნავს, რომ გამოირიცხება კოლიზია საერთაშორისო ხელშეკრულებასა და საქართველოს კონსტიტუციის იმ დებულებებს შორის, რომლებიც არ აწესრიგებენ ადამიანის უფლებათა დაცვას.

50. იხ. ვ. გაული, კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება საქართველოში (გერმანული გამოცემის ქართული თარგმანის ავტორი კ. კუბლაშვილი), 2002 წელი, გვ. 374; ასევე იხ. გვ. 32. ნიშანდობლივია, რომ კონსტიტუციის შემუშავებისა და მიღების დროს საქართველო არ იყო ევროპული კონვენციის მონაწილე.

1. შესავალი

რა როლი ენიჭება ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებებს (პრეცედენტებს) ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოთა სასამართლო პრაქტიკაში? და უნდა გამოიყენონ თუ არა საქართველოს სასამართლოებმა ევროპული სასამართლოს ის გადაწყვეტილებები, რომლებიც მიღებულია ევროპული კონვენციის სხვა მონაწილე სახელმწიფოების მიმართ? - ნაშრომის ამ ნაწილში პასუხი გაეცემა ზემოხსენებულ კითხვებს.

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილად აღიარების შედეგად ევროპული კონვენცია შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის წყარო გახდა, თუმცა კონვენცია, როგორც საერთაშორისო ხელშეკრულება, რჩება საერთაშორისო სამართლის წყაროდ. ამდენად, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია, როგორც საერთაშორისო სამართლის წყარო, საქართველოსათვის სავალდებულოა საერთაშორისო დონეზე, ამავდროულად, საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილად მისი აღიარების შედეგად იგი იურიდიულად სავალდებულო გახდა ეროვნულ დონეზეც და, შესაბამისად, წარმოშობს უფლებებსა და ვალდებულებებს ფიზიკური და იურიდიული პირებისათვის.¹

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ეროვნული სასამართლოებისათვის, რომლებმაც სასამართლო საქმეთა განხილვისას უნდა იხელმძღვანელონ კონვენციის ნორმებით, როგორც ეროვნულ დონეზე მოქმედი იურიდიულად სავალდებულო ქცევის წესებით.

სასამართლო საქმის გადაწყვეტის სამართლებრივ საფუძვლად ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის ეროვნულ დონეზე გამოყენების შესაძლებლობა, მათ შორის საქართველოს სასამართლოებში, როგორც წესი, ეჭვს არ იწვევს. მაგრამ, თუ ევროპული კონვენციის ნორმების გამოყენების შესაძლებლობა ეროვნულ დონეზე არ არის სადავო, კონვენციის საფუძველზე მიღებული ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებების - პრეცედენტული სამართლის - როლი ეროვნულ დონეზე, განსაკუთრებით კი ეროვნული სასამართლოებისათვის, ხშირად იწვევს აზრთა სხვადასხვაობას ქართველ იურისტებს შორის.² მათი უმრავლესობა თვლის, რომ საქართველოს სასამართლოებმა არ უნდა გამოიყენოს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი, ხოლო უმცირესობა საწინააღმდეგოს ამტკიცებს.

რა განაპირობებს მოსაზრებას, რომლის თანახმად, საქართველოს სასამართლოებმა არ უნდა გამოიყენონ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი?

იურისტების უმრავლესობის მოსაზრება, რომლის თანახმად, საქართველოს სასამართლოებმა არ უნდა გამოიყენონ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი, გამომდინარეობს იქიდან, რომ ორი სხვადასხვა სამართლებრივი კატეგორია აღინიშნება ერთი ტერმინით - „პრეცედენტული სამართალი“, რაც ამ ორი განსხვავებული სამართლებრივი კატეგორიის აღრევითაა გამოწვეული.

სამართლის თეორიაში მიღებულია სამართლებრივი სისტემების გამიჯვნა ანგლოსაქსურ და კონტინენტურ სისტემებად. ანგლოსაქსური სამართლებრივი სისტემის მიმდევარ ქვეყნებში, რომლებსაც ხშირად პრეცედენტული სამართლის ქვეყნებს უწოდებენ, ადრე მიღებული სასამართლო გადაწყვეტილება (პრეცედენტი) ანალოგიურ სასამართლო საქმესთან დაკავშირებით იმავე ან ქვემდგომი ინსტანციის მიერ გამოიყენება, როგორც სამართლის წყარო. ამ სისტემის მიმდევარ სახელმწიფოებში ეროვნული სასამართლოების პრეცედენტული სამართალი ხდება იურიდიულად სავალდებულო სხვა სასამართლოებისათვის. მაგალითად, დიდ ბრიტანეთში ეროვნული სასამართლოს გადაწყვეტილება (პრეცედენტი) სამართლის წყაროა დიდი ბრიტანეთის სასამართლოებისათვის;³ კონტინენტური სამართლის სისტემის მიმდევარ სახელმწიფოებში სასამართლოს გადაწყვეტილებები არ არის სამართლის წყარო და, შესაბამისად, ადრე მიღებული სასამართლო გადაწყვეტილებები (პრეცედენტები) იურიდიულად სავალდებულო არ არის ეროვნული სასამართლოებისათვის მომდევნო საქმეების განხილვისას.⁴

ცხადია, საქართველო არ განეკუთვნება ანგლოსაქსური, ანუ პრეცედენტული, სამართლის ქვეყნების ჯგუფს. კონტინენტური სამართლის სისტემის მიმდევარი სხვა სახელმწიფოების მსგავსად, ადრე მიღებული სასამართლო გადაწყვეტილება არ არის სამართლის წყარო საქართველოს სასამართლოებისათვის ანალოგიურ სასამართლო საქმეებთან დაკავშირებით.⁵

ვინაიდან საქართველო არ არის პრეცედენტული სამართლის ქვეყანა, ქართველი იურისტების უმრავლესობა კითხვას - უნდა გამოიყენოს თუ არა საქართველოს სასამართლოებმა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი? - უარყოფითად პასუხობს. მათი პასუხი გამომდინარეობს იმ ტერმინოლოგიური იდენტურობიდან, რომელსაც შეცდომაში შეჰყავს ისინი.

მიუხედავად იმისა, რომ როგორც ანგლოსაქსური სამართლის სისტემის მიმდევარ ქვეყნებში ეროვნული სასამართლოების გადაწყვეტილებებს, ისე ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებებს ეწოდება „პრეცედენტული სამართალი“, ამ ტერმინების მნიშვნელობა პრინციპულად განსხვავდება ერთმანეთისაგან. თუ ანგლოსაქსური სამართლის სისტემის მიმდევარ ქვეყნებში დადგენილია, რომ ეროვნული სასამართლოს გადაწყვეტილება სამართლის წყაროა და სავალდებულოა იმავე ან ქვემდგომი ინსტანციის სასამართლოსათვის ანალოგიურ საქმეებზე, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებები სავალდებულო არ არის ყველა სახელმწიფოსათვის.

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციით, რომელმაც დააარსა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, სასამართლოს გადაწყვეტილებები სავალდებულოა მხოლოდ იმ სახელმწიფოებისათვის, რომლებიც პროცესის მხარეები არიან. ევროპული კონვენციის 46-ე მუხლის პირველი პუნქტი ადგენს: „მაღალი ხელშემკვრელი მხარეები კისრულობენ ვალდებულებას, შეასრულონ სასამართლოს გადაწყვეტილება ნებისმიერ საქმეზე, რომლის მხარეებიც ისინი არიან.“ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია, კერძოდ, მისი 46 -ე მუხლის პირველი პუნქტი არ ეხება ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებებიდან გამომდინარე ვალდებულებებს იმ სახელმწიფოთა მიმართ, რომლებიც არ არიან კონკრეტული პროცესის მხარენი.

კონვენციის ამ დებულების მიხედვით, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება სავალდებულოა მხოლოდ იმ სახელმწიფოსათვის, რომელიც კონკრეტული სასამართლო პროცესის მხარეა მხოლოდ კონკრეტულ დავასთან დაკავშირებით. ამდენად, იმ სახელმწიფოებისათვის, რომლებიც არ არიან კონკრეტული პროცესის მხარენი, ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება (პრეცედენტი) არ არის სავალდებულო.⁶

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარეობს, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი არ არის სამართლის წყარო იმ მნიშვნელობით, რომლითაც „პრეცედენტული სამართალი“ გაიგება ანგლოსაქსური სამართლის სისტემის მიმდევარ ქვეყნებში.⁷ ამიტომაც მცდარია დასკვნა, რომლის თანახმად, საქართველოს სასამართლოებმა არ უნდა გამოიყენონ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი იმის გამო, რომ საქართველო არ არის პრეცედენტული სამართლის ქვეყანა. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი უნდა იქნეს გამოყენებული არა როგორც სამართლის წყარო, არამედ როგორც ევროპული კონვენციის დებულებათა ავტორიტეტული განმარტება.

ვიდრე განიხილება ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებათა გავლენა ევროპული კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოთა სასამართლოპრაქტიკაზე, აუცილებელია ტერმინოლოგიური განმარტება. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებების (პრეცედენტების) ერთობლიობას სხვადასხვა ტერმინით აღნიშნავენ. მის აღსანიშნავად ხშირად იყენებენ ისეთ ტერმინებს, როგორებიცაა: „პრეცედენტული სამართალი“, „სამოსამართლო სამართალი“, „სასამართლო პრაქტიკა“. წინამდებარე ნაშრომში ძირითადად გამოიყენება ტერმინი - „პრეცედენტული სამართალი“, თუმცა ხსენებული სხვა ტერმინების გამოყენებისას მათ იგივე სამართლებრივი დატვირთვა და მნიშვნელობა ენიჭებათ.

ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ წინამდებარე ნაშრომი არ იხილავს ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებათა გამოყენების საკითხს იმ სახელმწიფოების მიერ, რომლებიც კონკრეტული პროცესის მხარეები არიან. ნაშრომი შემოიფარგლება მხოლოდ იმ სახელმწიფოებზე ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებათა გამოყენების განხილვით, რომლებიც არ არიან კონკრეტული სასამართლო პროცესის მხარეები.

მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი გავლენას ახდენს საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ხელისუფლებაზეც, ასეთი გავლენა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სასამართლო ხელისუფლებაზე. ამიტომ ნაშრომში ყურადღება გამახვილებულია ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გავლენაზე სასამართლო ხელისუფლებაზე.

2. ეროვნული სასამართლოების მიერ ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენების სამართლებრივი რეგულირება

იურისტებს, მათ შორის მოსამართლეებს, განსაკუთრებით კონტინენტური სამართლის სისტემის მიმდევარ ქვეყნებში, ხშირად უჩნდებათ კითხვა: სახელმწიფოს რომელი ნორმატიული აქტით განისაზღვრება ის, რომ ეროვნულმა სასამართლოებმა უნდა გამოიყენონ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი?

კითხვის ასეთი ფორმულირება ნაწილობრივ გამომდინარეობს პრეცედენტული სამართლის არასწორად გაგებული მნიშვნელობიდან, რაც უკვე განხილულ იქნა. ამ კითხვის ავტორები იშველიებენ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის ანალოგს და საკითხს ასე სვამენ: თუ ევროპული კონვენციის გამოყენება ეროვნულ დონეზე განისაზღვრა სახელმწიფოს კონკრეტული ნორმატიული აქტით (მაგალითად, კონსტიტუციით ან სპეციალური კანონით), რომლის საფუძველზეც კონვენცია აღიარებულია შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის წყაროდ, სახელმწიფოს რომელი ნორმატიული აქტით განისაზღვრება ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენების აუცილებლობა ეროვნულ დონეზე, მათ შორის სასამართლო საქმეთა განხილვის დროს?

ზოგადად, ევროპული კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოები სხვადასხვა ფორმით ადგენს ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენების აუცილებლობას ეროვნულ დონეზე. ზოგიერთ სახელმწიფოში საკანონმდებლო აქტი განსაზღვრავს, რომ ეროვნულმა სასამართლოებმა უნდა გამოიყენოს ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი.⁸ ასეთი სახელმწიფოს მაგალითია დიდი ბრიტანეთი, რომლის „ადამიანის უფლებათა აქტში“ (1998 წელი) პირდაპირ მითითებულია, რომ დიდი ბრიტანეთის სასამართლოებმა უნდა გაითვალისწინონ ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი კონვენციისდებულებათა განმარტებისდროს.⁹ იმავე წესს ითვალისწინებს ირლანდიის კანონპროექტი „ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის შესახებ“, რომელიც დასამტკიცებლად წარდგენილია ირლანდიის პარლამენტში.¹⁰

ევროპულ სახელმწიფოთა უმრავლესობაში ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენების აუცილებლობა განისაზღვრება ეროვნული სასამართლოების პრაქტიკით. თვალსაჩინოებისათვის შეიძლება რამდენიმე სახელმწიფოს სასამართლო პრაქტიკის მოშველიება:

გერმანიის ფედერალურმა საკონსტიტუციო სასამართლომ თავის ერთერთ გადაწყვეტილებაში მიუთითა, რომ ფედერალური კონსტიტუციის განმარტებისას უნდა გაითვალისწინონ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის შინაარსი და განვითარების მდგომარეობა. სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი კონსტიტუციაში განმტკიცებულ უფლებათა შინაარსისა და ფარგლების დადგენის საშუალებაა;¹¹

შვეიცარიის ფედერალურმა უზენაესმა სასამართლომ თავის ერთ-ერთ გადაწყვეტილებაში, რომელიც პირად თავისუფლებას ეხებოდა, მიუთითა, რომ ეს უფლება უნდა განიმარტოს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციისა და ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის მიხედვით;¹²

ნორვეგიის უზენაესმა სასამართლომ 2000 წლის 23 ივნისს მიღებულგადაწყვეტილებაში აღნიშნა, რომ ნორვეგიის სასამართლოებმა უნდა გამოიყენოს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია იმ განმარტებით, რომელიც მიეცა კონვენციის დებულებებს ევროპული სასამართლოს პრეცედენტებით;¹³

კვიპროსის უზენაესმა სასამართლომ თავის ერთ-ერთ გადაწყვეტილებაში, რომელმაც საფუძველი ჩაუყარა კვიპროსის სასამართლოების მიერ ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენების პრაქტიკას, მიუთითა, რომ ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი ასრულებს ორიენტირის ფუნქციას ეროვნული სასამართლოებისათვის;¹⁴

პოლონეთის უზენაესმა სასამართლომ აღნიშნა, რომ ადამიანის უფლებათა ვროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი უნდა იქნეს გათვალისწინებული ოლონეთის კანონმდებლობის განმარტებისათვის;¹⁵

ეს მაგალითები ცხადყოფს, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენების აუცილებლობა ეროვნული სასამართლოების მიერ ძირითადად განისაზღვრება არა ამისათვის სპეციალურად მიღებული ნორმატიული აქტით, არამედ ეროვნული სასამართლოების პრაქტიკით.

3. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენების მოტივები

რა განაპირობებს ეროვნული სასამართლოების მიერ ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენებას სასამართლო საქმეების განხილვის დროს? როგორც უკვე აღინიშნა, ევროპული კონვენციის მიხედვით, ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებები სავალდებულოა მხოლოდ სასამართლო დავაში მონაწილე სახელმწიფოებისათვის. მიუხედავად ამისა, სახელმწიფოები, რომლებიც არ არიან კონკრეტული პროცესის მხარეები, ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალს იყენებენ პრაგმატული მოსაზრებით. კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოები, მათ შორის ეროვნული სასამართლოები, პრინციპულ მნიშვნელობას ანიჭებენ იმას, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, როგორც კონვენციის საზედამხედველო ორგანო, ახდენს ევროპული კონვენციის დებულებათა ავტორიტეტულ განმარტებას. ეს განაპირობებს სახელმწიფოების, მათ შორის ეროვნული სასამართლოების, მიერ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს იმ გადაწყვეტილებების (პრეცედენტების) გამოყენებას, რომლებიც ეხება კონვენციის სხვა მონაწილე სახელმწიფოებს.¹⁶

მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო იღებს გადაწყვეტილებას კონკრეტულ საქმეზე, ის ამ გადაწყვეტილების (პრეცედენტის) მეშვეობით განმარტავს კონვენციით გათვალისწინებულ უფლებათადა თავისუფლებათაშინაარსს.¹⁷ კონკრეტული გადაწყვეტილების მიღებით ევროპული სასამართლო ადგენს სტანდარტს, რომლის მნიშვნელობა სცილდება კონკრეტულ სასამართლო საქმეს.¹⁸ ევროპული სასამართლოს განმარტებით, რაც აისახება პრეცედენტულ სამართალში, ევროპული სასამართლო ახორციელებს ადამიანის უფლებათა დაცვის სტანდარტების დადგენის ფუნქციას.¹⁹ ადამიანის უფლებათა დაცვის სტანდარტების დადგენის ფუნქციაზე ევროპულმა სასამართლომ ყურადღება გაამახვილა თავის ერთ-ერთ გადაწყვეტილებაში. მან განაცხადა, რომ „ფაქტობრივად სასამართლოს გადაწყვეტილებები მიზნად ისახავს არა მხოლოდ სასამართლოს წინაშე განსახილველად წარმოდგენილ საქმეთა გადაწყვეტას, არამედ, უფრო ზოგადად, ნათელი მოჰფინოს, დაიცვას და განავითაროს კონვენციით გათვალისწინებული ნორმები და ამგვარად ხელი შეუწყოს სახელმწიფოების, როგორც ხელშემკვრელი მხარეების მიერ აღებულ ვალდებულებათა შესრულებას“.²⁰

ა) ეროვნული სასამართლოები ათვითცნობიერებენ, რომ ევროპული სასამართლოს პრაქტიკის, მისი პრეცედენტული სამართლის გაანალიზების გარეშე ძალზე რთულია კონვენციით გათვალისწინებული უფლებების შინაარსის სწორად დადგენა და, შესაბამისად, კონვენციის დებულებათა სწორად გამოყენება.²¹ კონვენციაში ჩამოყალიბებული მრავალი ნორმა ძალზე ზოგადად არის ფორმულირებული. კონვენციით გათვალისწინებული დებულებების შინაარსი გამოიხატება ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალში.²² ევროპული სასამართლოს პრეცედენტებში, კონკრეტულ გადაწყვეტილებებში ზუსტდება კონვენციის (და მისი ოქმების) დებულებათა შინაარსი და ფარგლები.²³ კონვენციის დებულებათა განმარტება, ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გათვალისწინებით, ნათელს ჰფენს კონვენციით განმტკიცებულ ვალდებულებათა შინაარსსა და ფარგლებს, რაც ხშირად პირდაპირ არ ჩანს კონვენციის ტექსტის გაცნობის შედეგად.²⁴

იმის გათვალისწინებით, რომ ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი აზუსტებს კონვენციის ცალკეულ დებულებათა შინაარსსა და ფარგლებს, ისევე როგორც გამოყენების სფეროს, ევროპულ სახელმწიფოთა ეროვნული სასამართლოები არ განიხილავს ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გარეშე.²⁵

როგორც ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეზიდენტმა ლუციუს ვილდჰაბერმა აღნიშნა: „გადამწყვეტი მნიშვნელობა ეროვნულ სამართალში ენიჭება კონვენციის ტექსტს, თუმცა ასეთივე მნიშვნელობა უნდა განეკუთვნოს შესაბამის სასამართლო პრაქტიკას, რომელიც კონვენციის ტექსტიდან გამომდინარეობს“.²⁶

ევროპული კონვენციის ადამიანის უფლებათა სტანდარტები არ განისაზღვრება მხოლოდ კონვენციის ტექსტით.²⁷ ისინი დადგენილია როგორც კონვენციის ტექსტით, ისე მის საფუძველზე მიღებული პრეცედენტული სამართლით.²⁸ სხვა სიტყვებით, ევროპული კონვენციის ადამიანის უფლებათა სტანდარტებში მოიაზრება არა მხოლოდ თავად კონვენციის ტექსტით გათვალისწინებული სტანდარტები, არამედ ასევე ევროპული სასამართლოს პრეცედენტებით ჩამოყალიბებული სტანდარტები.²⁹

ამის საილუსტრაციოდ შეიძლება ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის მოშველიება, რომლის თანახმად, ყველას აქვს უფლება კანონით შექმნილი დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლოს მიერ გონივრულ ვადაში სამართლიან და საჯარო განხილვაზე. თუ არ გაანალიზდა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი, ძალზე რთულია იმის დადგენა, კონკრეტულად რას გულისხმობს: სამართლიანი და საჯარო მოსმენა, დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლო, გონივრული ვადა, რომლის განმავლობაშიც უნდა განხორციელდეს ასეთი განხილვა და როგორ უნდა იქნეს ეს პრინციპები გამოყენებული პრაქტიკაში.

ეროვნული სასამართლოების მიერ ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენების აუცილებლობას ადასტურებენ მეცნიერი იურისტები. ამასთან დაკავშირებით შეიძლება დავეყრდნოთ იორგ პოლაკევიჩის შეხედულებას, რომელმაც აღნიშნა:

„კონვენციის მრავალი დებულების ნამდვილი მნიშვნელობის სათანადოდ გაგება შეიძლება მხოლოდ მაშინ, თუ მხედველობაში მიიღება სტრასბურგის სასამართლოსა და კომისიის პრაქტიკა.

სტრასბურგის პრეცედენტული სამართლის მზარდი მნიშვნელობა გავლენას ახდენს ეროვნული სასამართლოების მიერ კონვენციის გამოყენებაზე. თუ წარსულში ზოგადად მოიშველიებოდა კონვენციის ცალკეული დებულებანი, დღეს ეროვნული სასამართლოები რეგულარულად ითვალისწინებს ამ დებულებათა გამოყენების პრაქტიკას სტრასბურგის სასამართლოს მიერ. მაგალითად, საქმის სამართლიანი განხილვის გარანტიები ან მოსამართლის დამოუკიდებლობა და მიუკერძოებლობა არ განისაზღვრება ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მხოლოდ მე-6 მუხლის საფუძველზე. მათი [საქმის სამართლიანი განხილვის გარანტიების ან მოსამართლის დამოუკიდებლობისა და მიუკერძოებლობის-კ.კ.] დამახასიათებელი ნიშნების დასადგენად ეროვნული სასამართლოები იყენებენ იმ კონკრეტულ კრიტერიუმებს, რომლებიც სხვადასხვა საქმის კონტექსტში განვითარდა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტებში“.³⁰

ეროვნულმა სასამართლოებმა უნდა გამოიყენონ ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი, რადგან წინააღმდეგ შემთხვევაში დიდია იმის ალბათობა, რომ ევროპული კონვენციის დებულებებს განსხვავებულად განმარტავენ, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს ევროპული კონვენციით გათვალისწინებული ვალდებულებების დარღვევა სახელმწიფოს მიერ. თუ ეროვნულმა სასამართლომ არ გამოიყენა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი, მან შეიძლება უფრო შეზღუდვითად განმარტოს ის უფლება, რომელიც ენიჭება პირს. ამის შედეგად პირი არ იქნება უზრუნველყოფილი უფლებით, რომელიც მას ენიჭება ევროპული კონვენციით. ასეთ შემთხვევაში, თუ პირი მიმართავს ევროპულ სასამართლოს იმის მტკიცებით, რომ ეროვნულმა სასამართლომ იგი არ უზრუნველყო იმ უფლებით, რომელიც მას ენიჭება ევროპული კონვენციით, ევროპული სასამართლო მის სასარგებლოდ გადაწყვეტს დავას და დაადგენს, რომ სახელმწიფომ, რომლის სასამართლომაც კონვენციით გათვალისწინებული დებულება უფრო შეზღუდვითად განმარტა, ვიდრე ეს განსაზღვრულია ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით, არ შეასრულა კონვენციით გათვალისწინებული ვალდებულებანი.³¹

კონვენციით გათვალისწინებულ უფლებათა შინაარსის დადგენაში ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს იმის გამო, რომ კონვენცია არის არა სტატიკური, არამედ „ცოცხალი“ დოკუმენტი.

როგორც ცნობილია, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია მიღებულია 1950 წელს. იგი იურიდიულად სავალდებულო პირველი საერთაშორისო სამართლებრივი აქტია, რომელმაც საერთაშორისო დონეზე განამტკიცა ადამიანის ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები.³² ამ პერიოდიდან მოყოლებული, ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო დაცვა როგორც უნივერსალურ, ისე რეგიონულ დონეზე მნიშვნელოვნად განვითარდა, განმტკიცდა ადამიანთა უფლებრივი გარანტიები, გაფართოვდა ძირითად უფლებათა და თავისუფლებათა შინაარსი და მნიშვნელობა. ამ თვალსაზრისით ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია გამონაკლისი არ არის. მისი მიღებიდან გასული ხუთი ათწლეულის განმავლობაში ევროპული კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოებშიც იცვლებოდა საზოგადოებრივი ცნობიერება, მიდგომა ამა თუ იმ ზნეობრივი ფასეულობებისადმი. მათთან ერთად შეიცვალა ადამიანის უფლებათა შინაარსი, გაფართოვდა ის გარანტიები, რომლებიც პირს ენიჭება ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციით.

ბუნებრივია, რომ ევროპულ სასამართლოს ჯეროვანი პასუხი უნდა გაეცა აღნიშნული ცვლილებებისათვის, რაც შეუძლებელი იყო სასამართლოს მიერ საზოგადოებრივი ცნობიერებისა და ზნეობრივი ფასეულობების კვალდაკვალ ევროპული კონვენციით დაცული უფლებებისათვის უფრო ფართო შინაარსის მინიჭების გარეშე. ამისათვის ევროპული კონვენციის საზედამხედველო ორგანოებმა³³ ჩამოაყალიბა და განავითარა ევროპული კონვენციით განმტკიცებული უფლებების „დინამიკური“ განმარტების კონცეფცია. სასამართლომ თავის ერთ-ერთ საქმეში მიუთითა, რომ მხედველობაშია მისაღები კონვენციის სპეციალური ხასიათი, კერძოდ კი ის, რომ კონვენცია „ცოცხალი“ დოკუმენტია, რომელიც უნდა განიმარტოს დემოკრატიულ სახელმწიფოში დღეს არსებული მდგომარეობის გათვალისწინებით.³⁴ სასამართლომ უარყო კონვენციის სტატიკური, ისტორიული განმარტების იდეა.³⁵ შესაბამისად, ევროპული კონვენციით გათვალისწინებულ კონცეფციებს ევროპული სასამართლო იმ მნიშვნელობით განმარტავს, რაც ასახავს ევროპული საზოგადოების დღევანდელი განვითარების დონეს და არა იმ მნიშვნელობით, რომელიც კონვენციის მიღების დროს არსებობდა.³⁶ მაგალითად, საქმეზე - თაირერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Tyrer v. the United Kingdom) (1978 წელი), რომელიც ეხებოდა არასრულწლოვანის გაწკეპვლას, - ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნა, რომ ევროპული კონვენცია, კერძოდ მისი მე-3 მუხლი,³⁷ უნდა განიმარტოს საქმის განხილვის დროინდელი მნიშვნელობით და არა იმ მნიშვნელობით, რომელიც მას ენიჭებოდა 1950 წელს. ევროპული სასამართლოს მიერ განხილული საქმის არსი იყო ის, წარმოადგენდა თუ არა არასრულწლოვანის გაწკეპვლა ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევას, კერძოდ კი შეადგენდა თუ არა ეს მოქმედება ღირსების შემლახავ სასჯელს. ევროპის საბჭოს წევრ სახელმწიფოთა სისხლისსამართლებრივი პოლიტიკის განვითარებისა და ზოგადად დამკვიდრებული სტანდარტების გათვალისწინებით, ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ გაწკეპვლა არის ღირსების შემლახავი სასჯელი და, შესაბამისად, მიიჩნია, რომ არასრულწლოვანის გაწკეპვლით დაირღვა ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლი.³⁸

ამ კონცეფციის მეშვეობით ევროპული სასამართლო აზუსტებს კონვენციით დაცული უფლებების შინაარსს, აფართოებს მათში ჩამოყალიბებულგარანტიებს.³⁹ ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარეობს, რომ კონვენციის ნორმების განმარტება იცვლება და ვითარდება დროთა განმავლობაში, საზოგადოების ცნობიერების განვითარებისა და ზნეობრივი ფასეულობების შეცვლასთან ერთად.⁴⁰ ესა თუ ის მოქმედება, რომელიც 50-60-იან წლებში არ განიხილებოდა კონვენციის დარღვევად, 80 -90-იან წლებში შეიძლება ასეთად ჩაითვალოს.

ევროპული კონვენცია საკმაოდ „მშრალი“ დოკუმენტია. კონვენციის ანალოგიური დებულებები ადამიანის უფლებათა სხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებებსა და სახელმწიფოთა ეროვნულ კანონმდებლობაში შეიძლება მოიძებნოს, მაგრამ ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი ამდიდრებს ამ დებულებებს, განმარტავს კონვენციის ნორმებს, ადგენს მისი გამოყენების შესაძლებლობას კონკრეტულ გარემოებათა მიმართ.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენებასთან დაკავშირებით სახელმწიფო ორგანოებმა, მათ შორის სასამართლოებმა, უნდა გაითვალისწინოს ამ პრეცედენტების მიღების პერიოდი. ვინაიდან ევროპული კონვენცია „ცოცხალი“ დოკუმენტია, რის გამოც კონვენციის ამა თუ იმ უფლების შინაარსი შეიძლება დროთა განმავლობაში შეიცვალოს საზოგადოებრივი ცნობიერების შეცვლასთან ერთად, დასაშვებია, რომ ესა თუ ის კონკრეტული პრეცედენტი, რომელიც გამოიყენა ეროვნულმა სასამართლომ, შეიძლება მოძველებული იყოს. რაც უფრო ძველია ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება, მით უფრო ნაკლებად სარწმუნოა იგი და, შესაბამისად, მით უფრო დიდია ევროპული კონვენციით გათვალისწინებული უფლების არასწორი განმარტების რისკი.⁴¹ ამიტომაც ეროვნულმა სასამართლოებმა მაქსიმალური ძალისხმევა უნდა გამოიჩინონ, რათა აღმოაჩინონ და გამოიყენონ უახლესი პრეცედენტები, რომლებიც მიღებულია ევროპული სასამარ თლოს მიერ. ამისათვის საჭიროა ჩამოყალიბდეს სისტემა, რომელიც მოსამართლეებს მისცემს საშუალებას, მუდმივად ადევნონ თვალყური ევროპული სასამართლოს მიერ კონვენციის დებულებათა „ახლებურ“ განმარტებას.

როგორც უკვე აღინიშნა, ეროვნულმა სასამართლოებმა უნდა გამოიყენონ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი, რათა განმარტონ ევროპული კონვენციის დებულებები. ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალს შეუძლია, მნიშვნელოვანი დახმარება აღმოუჩინოს ეროვნულ სასამართლოებს კონვენციის დებულებების გამოყენებისას. მიუხედავად იმისა, რომ ეროვნულმა სასამართლოებმა უნდა გაითვალისწინონ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი, რისთვისაც მათ უნდა მოიძიონ ევროპული სასამართლოს ისეთი გადაწყვეტილებები, რომლებიც ეხებიან ანალოგიურ სიტუაციას, დასაშვებია, ეროვნულმა სასამართლომ ვერ მიაკვლიოს ევროპული სასამართლოს ისეთ გადაწყვეტილებას, რომელიც ნათელს მოჰფენს ევროპული კონვენციის დებულებათა განმარტებას იმ კონტექსტში, რომელიც ეროვნული სასამართლოს მიერ განიხილება. ამის მიზეზი შეიძლება მარტივი იყოს: ევროპულ სასამართლოს არ ჰქონდეს განხილული ანალოგიური საქმე იმის გამო, რომ არავის მიუმართავს მისთვის ადამიანის უფლებათა ასეთ გარემოებაში დასაცავად. ცხადია, ევროპული სასამართლო იხილავს საქმეებს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მას მიმართა ფიზიკურმა ან იურიდიულმა პირმა კონვენციით გათვალისწინებული უფლების დარღვევის მტკიცებით. ევროპული სასამართლო არ არის უფლებამოსილი, განიხილოს საქმეები in abstracto. მიუხედავად იმისა, რომ ეროვნულმა სასამართლომ შეიძლება ვერ აღმოაჩინოს ევროპული სასამართლოს პრეცედენტი, რომელიც ეროვნული სასამართლოს წინაშე განსახილველი საქმის გარემოებების ანალოგიურია, ასეთი პრეცედენტის არარსებობა არ ნიშნავს, რომ ეროვნულმა სასამართლომ უნდა შეწყვიტოს კონვენციის განხილვა და საქმე გადაწყვიტოს მხოლოდ შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის საფუძველზე.⁴² ეროვნულმა სასამართლომ თავად უნდა შეაფასოს საქმის გარემოებები და კონვენციის შესაბამისი დებულებები გამოიყენოს საქმის გადასაწყვეტად. მაგალითად, თუ ეროვნული სასამართლო იხილავს დავას კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლებთან დაკავშირებით,⁴³ მას შეუძლია განიხილოს ამ მუხლების მე-2 პუნქტებით დადგენილი სამი კრიტერიუმი, რომელთა დაკმაყოფილების შემთხვევაში შეიძლება შეიზღუდოს ხსენებული მუხლებით დადგენილი უფლებები და თავისუფლებები.⁴⁴

ამდენად, ძალზე მნიშვნელოვანია ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენება ეროვნული სასამართლოების მიერ, რათა შესაძლებელი გახდეს კონვენციით გათვალისწინებული ამა თუ იმ სამართლებრივი ცნებისა თუ პრინციპის კონკრეტული შინაარსის დადგენა, რის გარეშეც ძალზე რთულია კონვენციის დებულებათა სწორი გამოყენება. ⁴⁵

ბ) ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალს ასევე მნიშვნელოვანი როლი ენიჭება იმ გარანტიების დადგენისათვის, რომლებიც დაცულია კონვენციით. როგორც ცნობილია, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციით (და მისი დამატებითი ოქმებით) დაცული უფლებები და თავისუფლებები არ არის ყოვლისმომცველი. კონვენციაში შეუძლებელია ყველა იმ ძირითად უფლებათა და თავისუფლებათა შესახებ დებულებების მოძიება, რომლებიც ფიზიკურ და იურიდიულ პირებს შეიძლება მიენიჭოთ.

მიუხედავად ამისა, ის ფაქტი, რომ კონვენციაში პირდაპირ არ არის მითითება ამა თუ იმ გარემოებაზე, რომლებზეც შეიძლება გავრცელდეს კონვენციის კონკრეტული დებულება, არ ნიშნავს, რომ გამოირიცხება ამ გარემოებაზე კონვენციით გათვალისწინებული უფლების გავრცელება. კონვენციით განმტკიცებული გარანტიების გამოყენების არეალი შეიძლება გაფართოვდეს ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით და გამოყენებულ იქნეს ისეთი გარემოებების მიმართ, რომლებიც პირდაპირ არ არის მოხსენიებული ევროპულ კონვენციაში.⁴⁶

ამის საილუსტრაციოდ შეიძლება კონკრეტული მაგალითების მოყვანა. საქმეზე - კლასი გერმანიის წინააღმდეგ (Klass v. Germany), რომელიც ეხებოდა სატელეფონო მოსმენას, - ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა: მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლის პირველი პუნქტი პირდაპირ არ იცავს სატელეფონო საუბრების კონფიდენციურობას, ამ მუხლით განსაზღვრული ცნებები: „პირადი ცხოვრება“ და „მიმოწერა“ მოიცავს მას.⁴⁷

ასევე შეიძლება სხვა მაგალითის მოყვანა, რომელიც ნათელყოფს, კონვენციის დებულებებთან ერთად, ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენების აუცილებლობას კონკრეტული უფლების შინაარსის დასადგენად. საქმეზე - ნიმიტცი გერმანიის წინააღმდეგ (Niemietz v. Germany), რომელიც ეხებოდა მ. ნიმიტცის, პროფესიით ადვოკატის, პირადი ცხოვრებისა და საცხოვრებლის პატივისცემის უფლებას (კონვენციის მე-8 მუხლი), - ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა, რომ განმცხადებლის საადვოკატო ოფისის გაჩხრეკამ დაარღვია მისი პირადი ცხოვრებისა და საცხოვრებლის პატივისცემის უფლება. ევროპულმა სასამართლომ განმარტა, რომ საადვოკატო ოფისი, უფრო ზოგადად კი განმცხადებლის სამუშაო ადგილი, ექცევა ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლის მოქმედების სფეროში.⁴⁸ აქედან გამომდინარე, ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ ცნება „საცხოვრებელი“, რომელიც დაცულია ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლით, მოიცავს ინდივიდის სამუშაო ადგილს და, შესაბამისად, იცავს პირს არამართლზომიერი ჩარევისაგან.⁴⁹

მართალია, ევროპული კონვენცია პირდაპირ არ აწესრიგებს ექსტრადიციის საკითხს, ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულმა სამართალმა ნათელი მოჰფინა იმას, რომ იმ სახელმწიფოში პირის ექსტრადიცია, რომელშიც მის მიმართ არსებობს წამების ან არაადამიანური მოპყრობის დასაბუთებული ეჭვი, შეიძლება ჩაითვალოს გადამცემი სახელმწიფოს მიერ ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევად. თუ სახელმწიფომ, მისმა ეროვნულმა სასამართლომ არ განიხილა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი და არ დაადგინა ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლის გამოყენების შესაძლებლობა ექსტრადიციის საკითხებზე, იგი არ ჩათვლის, რომ კონვენციის მე-3 მუხლი უნდა იყოს გამოყენებული ექსტრადიციასთან დაკავშირებით.

ამდენად, მნიშვნელოვანია, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის გამოყენებასთან დაკავშირებით ეროვნულმა სასამართლოებმა გაითვალისწინონ ის გარემოება, რომ ევროპული კონვენციის სტანდარტების დადგენა ძალზე რთულია მხოლოდ კონვენციის ტექსტის გაცნობის შედეგად. კონვენციაში შეიძლება საერთოდ არ იყოს მოხსენიებული ის სამართლებრივი ურთიერთობა, რომელზეც ვრცელდება კონვენციის უფლებები და თავისუფლებები. ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენება საშუალებას აძლევს მოსამართლეებს, უკეთ ჩასწვდნენ კონვენციით გათვალისწინებულ უფლებათა და თავისუფლებათა შინაარსს.

გ) ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენება ეროვნული სასამართლოების მიერ განპირობებულია ასევე იმით, რომ იგი აძლევს ეროვნულ სასამართლოებს იმ გადაწყვეტილების განჭვრეტის შესაძლებლობას, რომელსაც სავარაუდოდ მიიღებს ევროპული სასამართლო ამ სახელმწიფოს წინააღმდეგ ევროპულ სასამართლოში განაცხადით მიმართვის შემთხვევაში.

თუ ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ ადრე განხილულ საქმეზე დაადგინა კონვენციის დარღვევა ერთ-ერთი მონაწილე სახელმწიფოს მიერ, დიდია იმის ალბათობა, რომ მსგავს საქმეზე, რომელიც მომავალში შეიძლება განიხილოს ევროპულმა სასამართლომ, იგი მიიღებს ასეთსავე გადაწყვეტილებას, კერძოდ, დაადგენს სახელმწიფოს მიერ კონვენციის დარღვევას.⁵⁰

თუ ეროვნული სასამართლოები არ გაითვალისწინებენ ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალს, არ მოახდენენ კანონმდებლობისა და 56 პრაქტიკის, განსაკუთრებით კი სასამართლო პრაქტიკის, კორექტირებას ევროპული სასამართლოს მიერ ანალოგიურ საქმეებზე ადრე მიღებული გადაწყვეტილებების მიხედვით, ისინი დადგებიან რეალური საფრთხის წინაშე, რომ ევროპული სასამართლო დაადგენს ევროპული კონვენციის დარღვევას ამ სახელმწიფოს მიერ. სხვა სიტყვებით, თუ ეროვნულმა სასამართლომ არ გაითვალისწინა ევროპული სასამართლოს მიერ ადრე მიღებული გადაწყვეტილებები ანალოგიურ საქმეებთან დაკავშირებით, რომლებშიც ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა კონვენციის დარღვევა, სავარაუდოა, რომ ამ სახელმწიფოს წინააღმდეგ სარჩელის შეტანის შემთხვევაში ევროპული სასამართლო იმავეს დაადგენს.⁵¹

ცხადია, სახელმწიფოს, მისი ეროვნული სასამართლოების ინტერესებშია ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენება, რაც მას მისცემს შესაძლებლობას, დაიცვას ფიზიკური და იურიდიული პირების უფლებები ევროპული სტანდარტებით. თუ ეროვნულმა სასამართლოებმა გამოიყენეს პრეცედენტული სამართალი და მასში დადგენილი სტანდარტებით დაიცვეს პირთა უფლებები, ნაკლებად მოსალოდნელია, ამ პირებმა მიმართონ ევროპულსასამართლოს თავიანთი უფლებების დასაცავად და, აქედან გამომდინარე, მცირეა იმის ალბათობა, ევროპულმა სასამართლომ დაადგინოს, რომ ამ სახელმწიფომ დაარღვია ევროპული კონვენცია.

თუმცა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ ადრე მიღებული გადაწყვეტილებები (პრეცედენტები) არ არის მისთვის სავალდებულო მომდევნო საქმეებზე, ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა ადასტურებს, რომ ის გადაწყვეტილების მიღებისას, როგორც წესი, ითვალისწინებს თავის ადრინდელ გადაწყვეტილებებს, მათ შორის კონვენციის ამა თუ იმ მუხლის განმარტებას.⁵² ამ საკითხთან დაკავშირებით ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ საქმეზე - კოსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Cossey v. the United Kingdom) - აღნიშნა:

„მართალია, [...] სასამართლოსათვის არ არის სავალდებულო თავისი ადრინდელი გადაწყვეტილებები, [...] მაგრამ, იგი, ჩვეულებრივ, მისდევს და იყენებს თავისსავე პრეცედენტებს, რაც სამართლებრივი სიცხადისა და კონვენციის პრეცედენტული სამართლის თანამიმდევრულად განვითარების ინტერესებისთვისაა საჭირო“.⁵³

საერთაშორისო სასამართლოების მიერ თავიანთი გადაწყვეტილებების მხედველობაში მიღების ფენომენი ბრიტანელმა იურისტმა ჰ. ლაუტერპახტმა შემდეგნაირად ახსნა:

„რადგან ასეთი გადაწყვეტილებები არის დროთა განმავლობაში შეძენილი სამართლებრივი გამოცდილება, რომლის მიმდევრობა მოხერხებულია;რადგან ისინი ასახავენ იმას,რაცწარსულში სასამართლომ სამართლიანადჩათვალა;რადგან ადრე მიღებული გადაწყვეტილებების პატივისცემა უზრუნველყოფს სიცხადესა და სტაბილურობას, რაც მნიშვნელოვანია მართლმსაჯულების ჯეროვანი განხორციელებისათვის; და [...] რადგან მოსამართლეებს, ბუნებრივია, არ სურთ, ამისათვის საკმარისი მიზეზების გარეშე აღიარონ, რომ წარსულში შეცდნენ“.⁵⁴

ის გარემოება, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო გადაწყვეტილების მიღებისას, როგორც წესი, ითვალისწინებს თავის ადრინდელ გადაწყვეტილებებს (პრეცედენტულ სამართალს), არ ნიშნავს, რომ მას არ შეუძლია შეცვალოს თავისი შეხედულება და განსხვავებულად განმარტოს კონვენციის დებულებები. საქმეზე - კოსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Cossey v. the United Kingdom) - ევროპულმა სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ ადრე მიღებულ გადაწყვეტილებათა მომდევნო საქმეებზე გამოყენების პრაქტიკა „ხელს არ შეუშლის სასამართლოს, გადაუხვიოს ადრე მიღებულ გადაწყვეტილებას, თუ იგი დარწმუნდა, რომ არსებობს ამისათვის დამაჯერებელი მიზეზები. ასეთი გადახვევა შეიძლება მოხდეს, რათა, მაგალითად, უზრუნველყოფილ იქნეს კონვენციის ისეთი განმარტება, რომელიც ასახავს საზოგადოებრივ ცვლილებებს და შეესატყვისება დღევანდელ პირობებს.“⁵⁵

როგორც თავად კონვენციით, ისე სასამართლო პრაქტიკით დადასტურებულია ევროპული სასამართლოს მიერ ისეთი გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობა, რომელიც განასხვავებს მის დღევანდელ მიდგომას ადამიანის უფლებათა დაცვის ამა თუ იმ საკითხისადმი ადრინდელი მიდგომისაგან.⁵⁶ ევროპული კონვენციის 30-ე მუხლი პირდაპირ ითვალისწინებს ევროპული სასამართლოს მიერ ისეთი გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობას, რომელიც შეუთავსებელია სასამართლოს მიერ ადრე მიღებულ გადაწყვეტილებასთან.⁵⁷ რაც შეეხება ევროპული სასამართლოს პრაქტიკას ევროპული კონვენციის ისეთ განმარტებასთან დაკავშირებით, რომელიც განსხვავდება ადრინდელი განმარტებისაგან, სასამართლო პრაქტიკაში მრავლად იყო შემთხვევა, როდესაც ევროპული სასამართლოს მიერ კონვენციის დებულებათა განმარტება განსხვავდებოდა ადრინდელისაგან.⁵⁸

ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ ეროვნული სასამართლოების ნაწილი დავების გადაწყვეტისას იყენებს არა მხოლოდ ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს, არამედ ევროპული კომისიის გადაწყვეტილებებს. როგორც ცნობილია, ევროპულმა კომისიამ შეწყვიტა არსებობა მას შემდეგ, რაც განხორციელდა ევროპული კონვენციის საზედამხედველო სისტემის რეფორმა.⁵⁹ მართალია, ეროვნული სასამართლოები დავების გადაწყვეტის დროს, ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებების გარდა, ეყრდნობა კომისიის გადაწყვეტილებებს კონვენციის დებულებათა განმარტებისათვის, მათ მხედველობაში უნდა მიიღონ ის გარემოება, რომ ხშირად სასამართლოს შეხედულება კონვენციის დებულებათა განმარტების შესახებ განსხვავდებოდა კომისიის შეხედულებისაგან. იმის გათვალისწინებით, რომ საბოლოოდ ევროპული სასამართლო ადგენდა, თუ როგორ უნდა განიმარტოს ევროპული კონვენციის დებულებები, უეჭველია, ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებები ეროვნული სასამართლოებისათვის კონვენციის დებულებათა განმარტების ბევრად უფრო ავტორიტეტული წყაროა, ვიდრე ევროპული კომისიის გადაწყვეტილებები.⁶⁰ ამას გარდა, გასათვალისწინებელია, რომ, რამდენადაც ევროპულმა კომისიამ შეწყვიტა არსებობა, მისი განმარტებები შეიძლება აღარ ასახავდეს დღევანდელ მდგომარეობას ან იმას, რომელიც შეიძლება შეიქმნას მომავალში.

4. ადვოკატთა როლი ეროვნული სასამართლოების მიერ ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენებისას

ადვოკატებს მნიშვნელოვანი როლი ენიჭებათ ეროვნული სასამართლოების მიერ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენებისას. ეროვნული სასამართლოების წინაშე ადვოკატებმა უნდა მოიშველიონ არა მხოლოდ ევროპული კონვენცია, არამედ ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი. ადვოკატის არგუმენტები ბევრად დამაჯერებელი იქნება, თუ იგი დაეყრდნობა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტებს, დაასაბუთებს, რომ კონვენციით გათვალისწინებული უფლება ისე უნდა განიმარტოს, როგორც ეს გააკეთა ევროპულმა სასამართლომ, რაც, თავის მხრივ, ხელს შეუწყობს ეროვნული სასამართლოს დარწმუნებას ადვოკატის პოზიციის მართებულობაში. თუ ადვოკატი მხოლოდ კონვენციის ტექსტს დაეყრდნო და არ მიუთითა ევროპული სასამართლოს კონკრეტულ პრეცედენტზე იმის დასტურად, თუ როგორ განმარტა და გადაწყვიტა ევროპულმა სასამართლომ მსგავსი საქმე, ადვოკატის მიერ კონვენციის მოშველიების ეფექტი შეზღუდული იქნება და, შესაბამისად, მცირე იქნება სასამართლოს მიერ ადვოკატის პოზიციის გაზიარების ალბათობაც.

მიზანშეწონილია მოვლენების განვითარების სავარაუდო სცენარის განხილვა. თუ ადვოკატი თავისი პოზიციის დასასაბუთებლად დაეყრდნო ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის კონკრეტულ დებულებას, მაგრამ მან არ მოიშველია ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი - არ მიუთითა ევროპული სასამართლოს მიერ კონვენციის შესაბამისი დებულების განმარტებასა და გამოყენებაზე კონკრეტულ სიტუაციაში, რომელიც მსგავსია ეროვნული სასამართლოს წინაშე განსახილველი საქმისა, ეროვნული სასამართლოს პასუხი ამ საქმის მიმართ ევროპული კონვენციის გამოყენებაზე, ადვოკატისათვის, სავარაუდოდ, არასასურველი იქნება.

თუ განსხვავება ადვოკატის მიერ მოშველიებულ კონვენციის დებულებასა და იმ შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის დებულებას შორის, რომელიც ამავე საკითხებს აწესრიგებს, არ იქნება აშკარა ეროვნული სასამართლოსათვის, რისი ალბათობაც არც ისე დიდია ევროპული კონვენციის დებულებათა ზოგადი ფორმულირებების გამო, ადვილი იქნება ამ ადვოკატის არგუმენტის გაქარწყლება იმის შესახებ, თუ რა უფლებით უნდა იყოს უზრუნველყოფილი მისი კლიენტი, ან/და როგორ უნდა გადაწყდეს სასამართლო საქმე. თუ ადვოკატმა არ მოიშველია ევროპული სასამართლოს პრეცედენტი, რომელიც ეროვნული სასამართლოსათვის აშკარას გახდის, რომ პრეცედენტით დადგენილი სტანდარტი უფრო მაღალი ხარისხით იცავს პირს (ან ვრცელდება ისეთ ურთიერთობაზე, რაზეც არ ვრცელდება შესაბამისი შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტი), სასამართლო, სავარაუდოდ, მიუთითებს, რომ ევროპული კონვენციის მსგავსი ნორმა დადგენილია ქვეყნის შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტით (მაგალითად, კანონით) და დაადასტურებს, რომ მათ შორის არ არის შეუსაბამობა. თუ სასამართლომ მიიჩნია, რომ ევროპული კონვენცია და საქართველოს კანონმდებლობა არ ეწინააღმდეგება ერთმანეთს, ეროვნული სასამართლო, სავარაუდოდ, საერთოდ არ გამოიყენებს ევროპულ კონვენციას.

ამის მიზეზი შეიძლება იყოს ის, რომ შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტი ადგენს, როგორც წესი, ქცევის უფრო დეტალურ წესებს, ვიდრე ევროპული კონვენცია, რის გამოც, ეროვნული სასამართლოს აზრით, ევროპული კონვენციის გამოყენება არ შეიტანს მნიშვნელოვან დადებით წვლილს სასამართლო საქმის გადაწყვეტაში. ეროვნული სასამართლოს ასეთი პოზიცია არ იქნება უსაფუძვლო, თუ ორი აქტიდან (ევროპული კონვენციიდან და შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტიდან), რომელთა შორის არ არის წინააღმდეგობა, ერთი ადგენს უფრო კონკრეტულ ნორმას (მაგალითად, კანონი), ვიდრე მეორე (მაგალითად, ევროპული კონვენცია), არ არის უფრო ზოგადი ნორმის გამოყენების აუცილებლობა.⁶¹

თუ ეროვნულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ ევროპული კონვენცია და ქვეყნის კანონმდებლობა არ ეწინააღმდეგება ერთმანეთს, ეროვნული სასამართლო უკეთეს შემთხვევაში გადაწყვეტილებაში გამოიყენებს კონვენციის შესაბამის დებულებას მხოლოდ როგორც საქართველოს შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის ამსახველნორმას. ასე იქნება თუ ისე, ადვოკატის მიერ ევროპულ კონვენციაზე დაყრდნობის ეფექტი უმნიშვნელო იქნება, რადგან მას, ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის მოშველიების გარეშე, გაუჭირდება, დაარწმუნოს ეროვნული სასამართლო, რომ კონვენციის სადავო დებულება მის სასარგებლოდ უნდა იყოს განმარტებული და გამოყენებული. ასეთ შემთხვევაში ადვოკატის მიერ მხოლოდ ევროპული კონვენციის მოშველიება არ მოახდენს მისთვის სასურველ გავლენას ეროვნული სასამართლოს გადაწყვეტილებაზე.

ასევე აღსანიშნავია, რომ, თუ ადვოკატი, ევროპულკონვენციასთან ერთად, არ დაეყრდნო ევროპული სასამართლოს იმ გადაწყვეტილებას, რომელიც აზუსტებს კონვენციის შესაბამისი დებულების გამოყენებას კონკრეტული სამართლებრივი ურთიერთობის მიმართ, ეროვნულმა სასამართლომ შეიძლება დაასკვნას, რომ კონვენციის მოშველიებული დებულება არ ვრცელდება კონკრეტულ გარემოებაზე. როგორც უკვე აღინიშნა, ზოგიერთ შემთხვევაში კონვენციის დებულებებიდან პირდაპირ არ ჩანს, რომ კონვენციის ესა თუ ის უფლება ვრცელდება კონკრეტულ გარემოებაზე.

მეორე მხრივ, თუ ადვოკატი, ევროპული კონვენციის დებულებასთან ერთად, დაეყრდნობა ევროპული სასამართლოს კონკრეტულ გადაწყვეტილებას, რომლითაც იგი დაასაბუთებს, როგორ განმარტა ევროპულმა სასამართლომ ეს უფლება და გადაწყვიტა საქმე, ადვოკატის პოზიციის ასეთ დასაბუთებას ეროვნული სასამართლოს მხრიდან, სავარაუდოდ, საკითხის დეტალური განხილვა მოჰყვება. ასეთ შემთხვევაში სასამართლო განიხილავს არა მხოლოდ ევროპული კონვენციის დებულებასა და მის „ეროვნულ“ ანალოგს (შესაბამის შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტს), არამედ ევროპული კონვენციის ზოგადი ნორმის განმარტებას პრეცედენტული სამართლით და ანალოგიური საქმის გადაწყვეტას ევროპული სასამართლოს მიერ. ადვოკატის მიერ ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენების შედეგად ეროვნული სასამართლოსათვის ნათელი იქნება, ერთი მხრივ, ევროპული კონვენციის ნორმა, ხოლო, მეორე მხრივ, ამ ნორმის გამოყენება კონკრეტულ გარემოებაში. ევროპული კონვენციისა და პრეცედენტული სამართლის განხილვის შედეგად ეროვნულმა სასამართლომ შეიძლება განსხვავებული გადაწყვეტილება მიიღოს, ვიდრე ის გადაწყვეტილება, რომელსაც იგი მიიღებდა ადვოკატის მიერ მხოლოდ ევროპული კონვენციის მოშველიების შემთხვევაში. ამდენად, ადვოკატს ბევრად დიდი შანსი აქვს, დაარწმუნოს ეროვნული სასამარ თლო თავისი პოზიციის დასაბუთებულობაში, თუ იგი, ევროპულ კონვენციასთან ერთად, მოიშველიებს ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალს. თუმცა ისიც აღსანიშნავია, ადვოკატის მიერ მოშველიებული პრეცედენტის ანალიზის შედეგად ეროვნულმა სასამართლომ შეიძლება დაასკვნას, რომ ამ პრეცედენტის გარემოებები განსხვავდება ეროვნული სასამართლოს მიერ განსახილველი საქმის გარემოებებისაგან და, შესაბამისად, არ გამოიყენოს ეს პრეცედენტი სასამართლოს საქმის გადასაწყვეტად.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენებით ადვოკატს შეუძლია განჭვრიტოს, ექნება თუ არა მის საჩივარს საქმის მოგების პერსპექტივა ევროპულ სასამართლოში განაცხადის შეტანის შემთხვევაში, თუ ეროვნულმა სასამართლომ არ დააკმაყოფილა მისი მოთხოვნა. თუ საქმის გარემოებები მსგავსია იმ გარემოებებისა, რომელზეც ევროპულმა სასამართლომ უკვე მიიღო გადაწყვეტილება და დაადგინა სახელმწიფოს მიერ ევროპული კონვენციის დარღვევა, სავარაუდოა, რომ მომდევნო საქმეზეც ევროპული სასამართლო იმავეს დაადგენს.

____________________

1. იხ. საქართველოს კონსტიტუციის მე-6 მუხლის მე-2 პუნქტი, „ნორმატიული აქტების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლი და „საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტი.

2. ეს საკითხი სხვა ქვეყნებშიც იწვევდა აზრთა სხვაობას.

3. D. McGoldrick, The United Kingdom's Human Rights Act 1998 in Theory and Practice, in: International and Comparative Law Quarterly, vol. 50, N4, 2001, 918.

4. მნიშვნელოვანია, რომ, იურისტთა მზარდი რაოდენობის აზრით, სამართლის თეორიაში არსებული მკაცრი გამიჯვნა პრეცედენტული და არაპრეცედენტული სამართლის სისტემების მიმდევარ სახელმწიფოებს შორის პრაქტიკაში არც ისე მკაფიოა. იხ. პროფ. ტარუფოს (პავიას უნივერსიტეტი, იტალია) მოხსენება (მე-3(2) პუნქტი), წაკითხული თბილისში 2002 წლის 15-17 აპრილს ჩატარებულ ევროპის უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარეთა VII კონფერენციაზე. მოხსენების ინგლისურენოვანი ტექსტი ხელმისაწვდომია საქართველოს უზენაესი სასამართლოს ინტერნეტ-გვერდზე: [www.supremecourt.ge].

5. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველო კონტინენტური სამართლის ქვეყანაა, სამართლის პრაქტიკაში არსებული ტენდენციები არ გამორიცხავს ორი სამართლებრივი სისტემის ურთიერთგავლენას, მათ შორის პრეცედენტული სამართლის სისტემის გავლენას საქართველოს სამართლებრივ სისტემაზე. ამ პოზიციას ადასტურებს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრი ბესარიონ ზოიძე: „[...] სამართალთა [საერთო და პოზიტიური] ჰარმონიზაციის თანამედროვე პროცესი გვეუბნება, რომ ისინი ძალიან დაუახლოვდებიან ერთმანეთს. მე ვფიქრობ, რომ ზომიერი პრეცედენტული სამართალი ჩვენშიაც უნდა შემუშავდეს. კანონმდებლობას არ შეიძლება ჰქონდეს სრულყოფილების პრეტენზია. გარკვეულ ფარგლებში სასამართლოც უნდა ქმნიდეს სამართალს. ხშირად სასამართლოსათვის საინტერესოა ის სამართალიც, რომელიც არაპოზიტიურ ფორმაშია. მითუმეტეს, რომ სამართალი გაცილებით მეტია, ვიდრე ეს კანონმდებლობაა.“ იხ. ინტერვიუ ბ. ზოიძესთან - „თავისუფლება პირობითი ცნებაა...“, ჟურნალი „ადამიანი და კონსტიტუცია“, 2, 2000 წელი, გვ. 8-9; ასევე იხ. საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრის ლამარა ჩორგოლაშვილის მოსაზრება: ლ. ჩორგოლაშვილი, კონსტიტუციური კონტროლის თეორიისა და პრაქტიკის სადავო საკითხები, ჟურნალი „ადამიანი და კონსტიტუცია“, 2, 2002 წელი, გვ. 43-44.

6. E. Klein, Should the Binding Effect of the Judgments of the European Court of Human Rights be Extended? in: Protecting Human Rights: The European Perspective, Studies in Memory of R. Ryssdal, P. Mahoney, F. Matscher, H. Petzold & L. Wildhaber (Eds.), 2000, 706.

7. მიუხედავად იმისა, რომ დიდი ბრიტანეთი პრეცედენტული სამართლის ქვეყანაა, ისიც კი განასხვავებს „პრეცედენტული სამართლის“ ორგვარ მნიშვნელობას. ბრიტანეთის ლორდთა პალატამ საქმეზე - კლენსი კეირდის წინააღმდეგ (2001 წ.) - განაცხადა, რომ „ევროპული კომისიისადა სასამართლოს პრეცედენტების მნიშვნელობა არ უნდა იქნეს ისე გაგებული, როგორც იგი ესმით ჩვენს სამართალში“. ციტ.: D. McGoldrick, The United Kingdom's Human Rights Act 1998 in Theory and Practice, in: International and Comparative Law Quarterly, vol. 50, N4, 2001, 918.

8. ამ საკითხთან დაკავშირებით საყურადღებოა შვედეთის მაგალითი. მიუხედავად იმისა, რომ ამ სახელმწიფოს კანონმდებლობა პირდაპირ არ ადგენს ევროპული კონვენციის განმარტების აუცილებლობას ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გათვალისწინებით, პარლამენტმა ასეთი განზრახვა გამოხატა ევროპული კონვენციის შვედეთის კანონმდებლობის ნაწილად აღიარების დროს. იხ. I. Cameron, Sweden, in: Fundamental Rights in Europe: The European Convention on Human Rights and its Member States (1950-2000), R. Blackburn & J. Polakiewicz (Eds.), 2001, 839-840.

9. იხ. ადამიანის უფლებათა აქტის მე-2 ნაწილის 1-ლი პუნქტი. ტექსტი იხ. ინტერნეტ-გვერდზე: [www.hmso.gov.uk/acts/acts1998/19980042.htm]; ასევე იხ: F. Klug, The Human Rights Act 1998, Pepper v. Hart and All That, Public Law, Summer 1999, 250-251; K. Starmer, European Human Rights Law: The Human Rights Act 1998 and the European Convention on Human Rights, 1999, 25.

10. კანონის მე-4 ნაწილი. კანონის ტექსტი იხ. [www.irlgov.ie/oireachtas/frame.htm]; იქვე, იხ. კანონის განმარტებითი მემორანდუმის მე-16 პუნქტი.

11. Decisions of the Federal Constitutional Court, 1987, vol. 74, 370. cit.: J. Frowein, Incorporation of the Convention into Domestic Law, in: Aspects of Incorporation of the European Convention of Human Rights into Domestic Law, J.P. Gardner (Ed.), 1993.

12. YBECHR 1977, 801ff.

13. The European Convention on Human Rights at 50, Human Rights Information Bulletin (special issue), N50, 2000, 19.

14. Cosmos Press v. The Police, 2 CLR 73, 1985, 76-81. aseve ix. G. Ress, The Effect of Judgments and Decisions in Domestic Law, in: The European System for the Protection of Human Rights, R. Macdonald, F. Matscher & H. Petzold (Eds.), 1993, 842.

15. III ARN 75/94. cit. A. Wyrozumska, Impact of the Case-Law of the Organs of the European Convention on Human Rights on Domestic Law and the National Judge, Judge and International Law, 1998, 150. ერთ-ერთ საქმესთან დაკავშირებით პოლონეთის საკონსტიტუციო სასამართლო ასევე დაეყრდნო ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებას საქმეზე - როტარუ რუმინეთის წინააღმდეგ (Rotaru v. Romania) (2000 წლის 4 მაისი), - რომლითაც დაასაბუთა თავისიპოზიცია. L. Wildhaber, The Application of the Convention and its Case-Law in the Member States; report delivered at the Conference: “The European Convention on Human Rights and its Case Law: Application by Domestic Courts and Public Administration”, 6 March 2001, Riga, Latvia.

16. E. Klein, Should the Binding Effect of the Judgments of the European Court of Human Rights be Extended? in: Protecting Human Rights: The European Perspective, Studies in Memory of R. Ryssdal, P. Mahoney, F. Matscher, H. Petzold & L. Wildhaber (Eds.), 2000, 705. ასევე იხ. Para. 43, Report of the Constitutional Court of the Russian Federation, XII th Congress of the Conference of the European Constitutional Courts: “The Relations between the Constitutional Courts and the Other National Courts, Including the Interference in this Area of the Action of the European Courts”, 14-16 May 2002, Brussels. მოხსენება ხელმისაწვდომია კონფერენციის ინტერნეტ - გვერდზე: [http://www.confeuconstco.org]

17. J. Polakiewicz, The Application of the European Convention on Human Rights in Domestic Law, 17 Human Rights Law Journal, N11-12, 1996, 407.

18. ირლანდია გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Ireland v. the United Kingdom), 1978 წლის 18 იანვარი, Series A, no. 25, 154 -ე პუნქტი.

19. J. Polakiewicz, The Implementation of the ECHR and of the Decisions of the Strasbourg Court in Western Europe: An Evaluation, The Domestic Implementation of the European Convention on Human Rights in Eastern and Western Europe (eds. E. Alkema, T. Bellekom, A. Drzemczewski et al.), 1992, 154.

20. ირლანდია გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Ireland v. the United Kingdom), 1978 წლის 18 იანვარი, Series A, no. 25, 154-e პუნქტი.

21. ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის 2002 წლის 18 დეკემბრის რეკომენდაცია Rec(2002)13. რეკომენდაციის ტექსტი ხელმისაწვდომია ევროპის საბჭოს ინტერნეტ -გვერდზე: [www.coe.int].

22. J. Polakiewicz, The Application of the European Convention on Human Rights in Domestic Law, 17 Human Rights Law Journal, N11-12, 1996, 407.

23. L. Wildhaber, Speech made at Ministerial Conference on Human Rights to Commemorate the Fiftieth Anniversary of the Convention, in: The European Convention on Human Rights at 50, Human Rights Information Bulletin (special issue), N50, 2000, 42.

24. J. Polakiewicz, The Execution of Judgments of the European Court of Human Rights, in: Fundamental Rights in Europe: The European Convention on Human Rights and its Member States (1950 -2000), R. Blackburn & J. Polakiewicz (Eds.), 2001, 72 -73.

25. J. Madureira, Portugal, in: Fundamental Rights in Europe: The European Convention on Human Rights and its Member States (1950-2000), R. Blackburn & J. Polakiewicz (Eds.), 2001, 683.

26. ლ. ვილდჰაბერი, ადამიანის უფლება: როგორ უნდა იცავდეს მას სტრასბურგისა და ეროვნული სასამართლოები, ჟურნალი „ადამიანი და კონსტიტუცია“, N1, 2002 წელი, გვ. 63.

27. A. Drzemczewski & M. Nowicki, Poland, in: Fundamental Rights in Europe: The European Convention on Human Rights and its Member States (1950 -2000), R. Blackburn & J. Polakiewicz (Eds.), 2001, 676.

28. M. Melchior, Main Points of the General Report, Seminar ?Partners for the Protection of Human Rights: Reinforcing Interaction Between the European Court of Human Rights and National Courts?, 9-10 September 2002, Strasbourg.

29. M. Macovei, Freedom of Expression: A Guide to the Implementation of Article 10 of the European Convention on Human Rights, 2001, 5.

30. J. Polakiewicz, The Status of the Convention in National Law, in: Fundamental Rights in Europe: The European Convention on Human Rights and its Member States (1950 -2000), R. Blackburn & J. Polakiewicz (Eds.), 2001, 51.

31. J. Velu, Report on ?Responsibilities for States Parties to the European Convention?, in: Proceedings of the Sixth International Colloquy about The European Convention on Human Rights, 13-16 November 1985, 1988, 592 -593.

32. თუმცა 1945 წელს მიღებულმა გაეროს წესდებამ პირველად მოახდინა ადამიანის უფლებათა დაცვის „ინტერნაციონალიზაცია“.

33. ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისია და ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო.

34. სხვა საქმეებთან ერთად, იხ. საქმე ვან დერ მიუსელი ბელგიის წინააღმდეგ (Van der Mussele v. Belgium), 1983 წლის 23 ნოემბერი, 32-ე პუნქტი.

35 J. Frowein, The European Convention on Human Rights as the Public Order of Europe, in: Collected Courses of the Academy of European Law, 1990, vol. I(2) 1992, 302.

36. R. Bernhardt, The Convention and Domestic Law, in: The European System for the Protection of Human Rights, R. Macdonald, F. Matscher & H. Petzold (Eds.), 1993, 31-32.

37. „არავინ შეიძლება დაექვემდებროს წამებას, არაადამიანურ ან დამამცირებელ მოპყრობას ან სასჯელს“.

38. თაირერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Tyrer v. the United Kingdom), 1978 წლის 25 აპრილი.

39 N. Mikkelsen, The Implementation in National Law of the Rights and Freedoms Embodied in the European Convention on Human Rights, in: The Implementation in National Law of the European Convention on Human Rights, Proceedings of the Fourth Copenhagen Conference on Human Rights, 28-29 October, 1988, 1989, 93.

40. Para. 43, Report of the Constitutional Court of the Russian Federation, XIIth Congress of the Conference of the European Constitutional Courts: ?The Relations between the Constitutional Courts and the Other National Courts, Including the Interference in this Area of the Action of the European Courts?, 14-16 May 2002, Brussels. moxseneba xelmisawvdomia konferenciis internet -gverdze: [http://www.confeuconstco.org].

41. P. Plowden & K. Kerrigan, Advocacy and Human Rights: Using the Convention in Courts and Tribunals, 2002, 157.

42. M. Scheinin, International Human Rights in National Law, An Introduction to the International Protection of Human Rights (Eds. R. Hanski & M. Suksi), 1999, 421-422.

43. პირადი და ოჯახური ცხოვრების პატივისცემის უფლება; აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება; გამოხატვის თავისუფლება; შეკრებისა და გაერთიანების თავისუფლება.

44. M. Macovei, Freedom of Expression: A Guide to the Implementation of Article 10 of the European Convention on Human Rights, 2001, 24.

45. T. Buergenthal, International Tribunals and National Courts: The Internationalization of Domestic Adjudication, in: Recht zwischen Umbruch und Bewahrung: Ferstschrift für Rudolf Bernhardt, 1995, 687.

46. J. Madureira, Portugal, in: Fundamental Rights in Europe: The European Convention on Human Rights and its Member States (1950-2000), R. Blackburn & J. Polakiewicz (Eds.), 2001, 683.

47. კლასი გერმანიის წინააღმდეგ (Klass v. Germany), 1978 წლის 6 სექტემბერი, Series A, no. 28, 41-ე პუნქტი.

48. 1992 წლის 16 დეკემბერი, Series A, no. 251-B, 29-ე - 33-ე პუნქტები.

49. იქვე; ასევე იხ. L. Clements, N. Mole & A. Simmons, European Human Rights: Taking a Case Under the Convention, 1999, 24 -25.

50. J. A. Carrilo Salcedo, The European System of Protection of Human Rights, in: Judicial Protection of Human Rights at the National and International Level, vol. I, 1991, 376 -377.

51. E. Alkema, Responsibilities Deriving from the Implementation of the European Convention on Human Rights: Responsibilities for States Parties to the Convention, in: Proceedings of the Sixth International Colloquy about the European Convention on Human Rights, 13 -16 November 1985, 1988, 708.

52. L. Wildhaber, Precedent in the European Court of Human Rights, in: Protecting Human Rights: The European Perspective, Studies in Memory of R. Ryssdal, P. Mahoney, F. Matscher, H. Petzold & L. Wildhaber (Eds.), 2000, 1529 -1531.

53. 1990 wlis 27 seqtemberi, Series A, no. 184, 35 -e punqti.

54. H. Lauterpacht, The Development of International Law by the International Court, 1958, 14.

55. 1990 წლის 27 სექტემბერი, Series A, no. 184, 35-ე პუნქტი.

56. იხ. საქმეები: დელკური ბელგიის წინააღმდეგ (Delcourt v. Belgium) (1970 წელი) და ბორგერსი ბელგიის წინააღმდეგ (Borgers v. Belgium) (1990 წელი); შისერი შვეიცარიის წინააღმდეგ (Schiesser v. Switzerland) (1979 წელი); ასევე იხ. L. Wildhaber, Precedent in the European Court of Human Rights, in: Protecting Human Rights: The European Perspective, Studies in Memory of R. Ryssdal, P. Mahoney, F. Matscher, H. Petzold & L. Wildhaber (Eds.), 2000, 1532 -1533.

57. ევროპული კონვენციის 30-ე მუხლის თანახმად: „როდესაც პალატის განხილვაში არსებული საქმე მნიშვნელოვან საკითხს წამოჭრის, რომელიც გავლენას ახდენს კონვენციისა ან მისი ოქმების განმარტებაზე, ან პალატის მიერ საკითხის გადაწყვეტას შეიძლება მოჰყვეს სასამართლოს მიერ მანამდე მიღებულ გადაწყვეტილებასთან შეუთავსებელი შედეგი, პალატას უფლება აქვს, გადაწყვეტილების გამოტანამდე ნებისმიერ დროს უარი განაცხადოს იურისდიქციაზე დიდი პალატის სასარგებლოდ, თუ საქმის რომელიმე მხარე არ არის წინააღმდეგი“.

58. J. Merrils, The Development of International Law by the European Court of Human Rights, 1993, 14.

59 კონვენციის საზედამხედველო სისტემის რეფორმა დასრულდა 1998 წელს კონვენციის მე-11 დამატებითი ოქმის ძალაში შესვლით. მართალია, ახალმა ევროპულმა სასამართლომ 1998 წლის 1 ნოემბრიდან დაიწყო ფუნქციონირება, მაგრამ ევროპულმა კომისიამ კიდევ ერთი წლით გააგრძელა საქმიანობა განუხილავ საქმეებზე მუშაობის დასასრულებლად.

60. K. Starmer, European Human Rights Law: The Human Rights Act 1998 and the European Convention on Human Rights, 1999, 19. რაც შეეხება ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის გადაწყვეტილებებს, რომელნიც კონვენციის მე-11 ოქმის ძალაში შესვლამდე (1998 წ.) ასევე არსებითად წყვეტდნენ საქმეებს, მათი მნიშვნელობა ეროვნული სასამართლოებისათვის მცირეა, რადგან მისი გადაწყვეტილებები არ საბუთდებოდა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებათა მსგავსად. იხ. P. Plowden & K. Kerrigan, Advocacy and Human Rights: Using the Convention in Courts and Tribunals, 2002, 158.

61. შეიძლება გამოითქვას ვარაუდი, რომ ასეთ შემთხვევაში არ წარმოიშობა ამ აქტების იერარქიული თანაფარდობის საკითხი, თუ სასამართლომ დაადგინა, რომ ეს ორი აქტი (კონვენცია და კანონი) არ ეწინააღმდეგება ერთმანეთს.

კ. კორკელია

1. შესავალი

სამართლის ნორმათა განმარტება რთული და წინააღმდეგობრივი პროცესია. გამონაკლისი არც საერთაშორისო სამართლის, მათ შორის საერთაშორისო ხელშეკრულების, ნორმებია. ერთ-ერთი მეცნიერის აზრით, საერთაშორისო ხელშეკრულების განმარტება უფრო ხელოვნებაა, ვიდრე პროცედურა, რომლის მეშვეობითაც გამოიყენება სამართლის ნორმები.¹

როგორც აღინიშნა, ადამიანისუფლებათა ევროპული კონვენცია გახდა საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილი, შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის წყარო, რომელიც შეიძლება სასამართლოებმა გამოიყენონ, როგორც საქმის გადაწყვეტის სამართლებრივი საფუძველი. ამ გარემოების გათვალისწინებით, მნიშვნელოვანია, რომ საქართველოს სასამართლოებმა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის დებულებები განმარტონ იმ პრინციპების საფუძველზე, რომლებიც ჩამოყალიბებულია როგორც ზოგადად საერთაშორისო სამართლით, ისე ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ. თუ საქართველოს სასამართლოებმა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია იმავე პრინციპებითარ განმარტეს, რომლებსაც იყენებს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, ძალზე დიდი იქნება იმის ალბათობა, რომ ევროპული კონვენციით გათვალისწინებული ადამიანის უფლებათადებულებები უფრო შეზღუდვითადგანიმარტოს ეროვნულ დონეზე, რის შედეგადაც ფიზიკური და იურიდიული პირები სრულად ვერ ისარგებლებენ იმ უფლებებით, რომლებიც მათ ევროპული კონვენციით ენიჭებათ.

ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, ნაშრომის ამ ნაწილში განიხილება როგორც საერთაშორისო სამართლით დადგენილი საერთაშორისო ხელშეკრულებათა ნორმების განმარტების ზოგადი პრინციპები, ისე ის წესები, რომლებსაც იყენებს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ევროპული კონვენციის განმარტებისათვის. ასევე მიმოიხილება ევროპულ სახელმწიფოთა პრაქტიკა ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებების განმარტებასთან დაკავშირებით. ამ ანალიზის საფუძველზე გაკეთდება რამდენიმე დასკვნა საქართველოს სასამართლოების მიერ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის განმარტების პრაქტიკის სრულყოფასთან დაკავშირებით.

2. საერთაშორისო ხელშეკრულებათა ნორმების განმარტების ზოგადი პრინციპები

საერთაშორისო ხელშეკრულებათა, მათ შორის ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის, განმარტებისათვის ამოსავალი წერტილია „საერთაშორისო სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ“ ვენის 1969 წლის კონვენციის 31-ე-33-ე მუხლები, რომლებიც განსაზღვრავენ საერთაშორისო ხელშეკრულებათა განმარტების ზოგად წესებს.²

ფორმალურ-იურიდიული თვალსაზრისით, ვენის კონვენციის მოქმედება არ ვრცელდება ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციაზე, რადგან ეს უკანასკნელი უფრო ადრეა მიღებული (1950 წ.), ვიდრე ვენის კონვენცია (1969 წელი).³ მიუხედავად ამისა, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ აღიარა, რომ ვენის კონვენციის 31-ე-33-ე მუხლები ასახავს საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართლის ნორმებს საერთაშორისო ხელშეკრულების ნორმათა განმარტებასთან დაკავშირებით, რის გამოც ევროპული სასამართლო ევროპული კონვენციის განმარტებისას იხელმძღვანელებს ვენის კონვენციის დებულებებით.⁴

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის განმარტებასთან დაკავშირებით განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ვენის კონვენციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი, რომლის თანახმად: „ხელშეკრულება უნდა განიმარტოს კეთილსინდისიერად, ჩვეულებრივი მნიშვნელობის შესაბამისად, რომელიც უნდა მიეცეს ხელშეკრულების ტერმინებს მათ კონტექსტში, აგრეთვე ხელშეკრულების ობიექტისა და მიზნის გათვალისწინებით.“

ვენის კონვენციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი პირდაპირ ადგენს, რომ ხელშეკრულების განმარტებისას ყურადღება უნდა გამახვილდეს ხელშეკრულების ობიექტსა და მიზანზე.⁵ აქედან გამომდინარეობს, რომ ევროპული კონვენციის დებულებები უნდა განიმარტოს მისი ობიექტისა და მიზნის გათვალისწინებით.⁶ ევროპული კონვენციის ობიექტი და მიზანია „ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვა და მათი შემდგომი რეალიზაცია“ „ეფექტიანი პოლიტიკური დემოკრატიისა“ და „სამართლის უზენაესობის“ საფუძველზე.⁷ ევროპული კონვენციის დებულებათა განმარტება მისი ობიექტისა და მიზნის გათვალისწინებით მოითხოვს კონვენციის ტექსტის მიმართ უფრო შემოქმედებით მიდგომას, ვიდრე მხოლოდ ამა თუ იმ ტერმინის მნიშვნელობის დადგენას ლექსიკონის მეშვეობით.⁸

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციაუნდა განიმარტოს იმგვარად,რომ უზრუნველყოფილ იქნეს ადამიანის უფლებათა ეფექტიანი დაცვა. თავის ერთერთ საქმესთან დაკავშირებით ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ ჯერ კიდევ 70 -იან წლებში განაცხადა, რომ აუცილებელია კონვენციის ისეთი განმარტება, რაც ყველაზე ადეკვატურად უზრუნველყოფს კონვენციის მიზნის მიღწევასა და ხელშეკრულების ობიექტის რეალიზებას, და არა ისეთი, რომელიც მაქსიმალურად შეზღუდავს სახელმწიფოთა მიერ აღებულვალდებულებებს.⁹

3. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ ჩამოყალიბებული განმარტების პრინციპები

1969 წლის ვენის კონვენციით გათვალისწინებული ზოგადი წესების გარდა, რა პრინციპებით ხელმძღვანელობს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ევროპული კონვენციის განმარტებისას?

შეიძლება გამოიყოს რამდენიმე პრინციპი, რომელთა საფუძველზე ევროპული სასამართლო განმარტავს ევროპული კონვენციის დებულებებს:

ა) ევოლუციური (დინამიკური) განმარტების პრინციპი;

ბ) ავტონომიური განმარტების პრინციპი;

გ) ეფექტიანი განმარტების პრინციპი;

დ) პროპორციულობის (თანაზომიერების) პრინციპი;

ე) თავისუფალი შეფასების ფარგლების დოქტრინა;

3.1. ევოლუციური (დინამიკური) განმარტების პრინციპი

ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი პრინციპი, რომელსაც იყენებს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ევროპული კონვენციის დებულებათა განმარტებისას, ევოლუციური (დინამიკური) განმარტებაა. როგორც უკვე აღინიშნა, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ და ევროპულმა კომისიამ კონვენცია აღიარა „ცოცხალ“ დოკუმენტად, რაც იმას ნიშნავს, რომ მისი დებულებები უნდა განიმარტოს საზოგადოებრივი ცნობიერების შეცვლისა და განვითარების კვალდაკვალ.

განმარტების ამ პრინციპის თანახმად, კონვენციაში გამოყენებული კონცეფციები უნდა იქნეს გაგებული ევროპული საზოგადოებისდღევანდელი ცნობიერებისადა განვითარების გათვალისწინებითდა არა კონვენციის შემუშავებისდროს, ხუთი ათეული წლის წინ, არსებულის მიხედვით.¹⁰ დროთა განმავლობაში ევროპული საზოგადოებისცნობიერების შეცვლამ გავლენა მოახდინა საზოგადოებრივ ღირებულებებზე, მათშორის ზნეობის საკითხებზედა ამიტომაც ამ ცვლილებათა გათვალისწინებით უნდა განიმარტოს ევროპული კონვენციის დებულებები.¹¹

ევროპული საზოგადოების დღევანდელი ცნობიერებისა და განვითარების გათვალისწინებით, ევროპული კონვენციის განმარტება პირდაპირ გავლენას ახდენს საერთაშორისო ხელშეკრულებათა დებულებების განმარტების ზოგად წესებზე, რომლებიც ჩამოყალიბებულია ვენის კონვენციაში. კონვენციის 32-ე მუხლით საერთაშორისო ხელშეკრულების მოსამზადებელი მასალები (travaux préparatoires) შეიძლება გამოყენებულ იქნეს როგორც ხელშეკრულების განმარტების დამხმარე საშუალება.¹² თუ მოსამზადებელი მასალების როლი, როგორც მხარეთა განზრახვის დადგენის საშუალება, მნიშვნელოვანია ნორმების განმარტებისათვის ზოგადად საერთაშორისო ხელშეკრულებათა მიმართ, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის დებულებების ევოლუციური (დინამიკური) განმარტების გათვალისწინებით, ხსენებული დამხმარე საშუალების როლი ძალიან მცირეა.¹³ ვინაიდან ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ კონვენცია უნდა განიმარტოს დინამიკურად, ისტორიული (მათ შორის მოსამზადებელი მასალების გამოყენებით) განმარტების მნიშვნელობა ევროპულ კონვენციასთან დაკავშირებით კარგავს აქტუალობას. ამიტომ, კონვენციის დინამიკური განმარტების გამო, განსაკუთრებული სიფრთხილეა საჭირო კონვენციის მოსამზადებელი მასალების გამოყენებასთან დაკავშირებით.¹⁴

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ ევროპული კონვენციის დინამიკური განმარტების საილუსტრაციოდ შეიძლება ევროპული სასამართლოს რამდენიმე პრეცედენტის მოშველიება.

თავის ერთ-ერთ საქმეზე - თაირერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Tyrer v. the United Kingdom) (1978 წ.), რომელიც ეხებოდა გაერთიანებული სამეფოს ზოგიერთ ნაწილში, კერძოდ, მენის კუნძულზე არასრულწლოვანთა მიმართ იმ დროისათვის შემორჩენილი სასჯელის ისეთ ფორმას, როგორიცაა გაწკეპვლა, - ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა, რომ „კონვენცია „ცოცხალი“ დოკუმენტია, რომელიც [...] უნდა განიმარტოს დღევანდელი პირობების გათვალისწინებით.“¹⁵ იქვე ევროპულმა სასამართლომ მიუთითა, რომ: „არ შეიძლებოდა, სასამართლოზე გავლენა არ მოეხდინა ამ დარგში ევროპის საბჭოს წევრი სახელმწიფოების სისხლისსამართლებრივი პოლიტიკის განვითარებასა და საყოველთაოდ აღიარებულ სტანდარტებს“.¹⁶ ამ საქმესთან დაკავშირებით, ევროპულმა სასამართლომ ჩათვალა, რომ სხეულებრივი სასჯელი (გაწკეპვლა) არის დამამცირებელი მოპყრობა, რაც იკრძალება ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლით.¹⁷

საქმე - მარქსი ბელგიის წინააღმდეგ (Marckx v. Belgium) (1979 წ.) - ეხებოდა ბელგიის კანონმდებლობით გათვალისწინებულ შეზღუდვებს უკანონო ქორწინების შედეგად დაბადებული ბავშვის უფლებრივ მდგომარეობასთან დაკავშირებით (კანონიერი ქორწინების შედეგად დაბადებულ ბავშვთან შედარებით). ამ საქმეზე ევროპული სასამართლოს განცხადებით, 50-იან წლებში განსხვავება კანონიერი და უკანონო ქორწინების შედეგად დაბადებული ბავშვების სტატუსთან დაკავშირებით დასაშვები იყო მრავალ ევროპულ სახელმწიფოში, მაგრამ მიუთითა, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლი (პირადი და ოჯახური ცხოვრების პატივისცემის უფლება) უნდა განიმარტოს დღევანდელი მდგომარეობის გათვალისწინებით, რაც გამოიხატა ამ საკითხზე სახელმწიფოთა კანონმდებლობაში ასახული შეცვლილი მიდგომებით. ევროპული სასამართლოს აზრით, 50-იანი წლების შემდეგ ევროპულ სახელმწიფოთა მიდგომა კანონიერი და უკანონო ქორწინების შედეგად დაბადებული ბავშვების სტატუსთან დაკავშირებით შეიცვალა და დაადგინა, რომ ამჟამად ასეთი განსხვავება ეწინააღმდეგება კონვენციის მე-8 მუხლს.¹⁸

საქმეზე - დადჯენი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Dudgeon v. the United Kingdom) (1981წ.), რომელიც ეხებოდა ჰომოსექსუალურ ურთიერთობას სრულწლოვან მამაკაცებს შორის, რაც გაერთიანებული სამეფოს კანონმდებლობით სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას ითვალისწინებდა, - ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა, რომ ამ კანონმდებლობის მიღების პერიოდთან შედარებით, ახლა ჰომოსექსუალიზმის საკითხის გაგება შეიცვალა მის მიმართ მზარდი შემწყნარებლობით. სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ ევროპის საბჭოს წევრი სახელმწიფოების დიდ უმრავლესობაში აღარ არის აუცილებელი და ადეკვატური, ასეთი აქტებისათვის გათვალისწინებულ იქნეს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა. მან ასევე მიუთითა, რომ იგი ვერ უგულებელყოფს იმ უმნიშვნელოვანეს ცვლილებებს, რომლებიც განიცადა ევროპის საბჭოს წევრ სახელმწიფოთა ეროვნულმა კანონმდებლობამ ამ საკითხის მიმართ.¹⁹

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის დებულებათა განმარტება დროის სხვადასხვა მონაკვეთში ნათელს ჰფენს საზოგადოებრივი ცნობიერების შეცვლის დინამიკასა და იმ შინაარსს, რომლის საფუძველზეც დაცულია პირთა უფლებები.

3.2. ავტონომიური განმარტების პრინციპი

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ევროპული კონვენციით გათვალისწინებულ პრინციპებსა და სამართლებრივ ტერმინებს ავტონომიური მნიშვნელობით განმარტავს. მათი განმარტება შეიძლება არ ემთხვეოდეს იმ მნიშვნელობას, რომელიც ამ პრინციპებსა და ტერმინებს ენიჭებათ სახელმწიფოს ეროვნული კანონმდებლობით.²⁰

ვინაიდან ევროპულ კონვენციასა და მის ოქმებში გამოყენებული მრავალი პრინციპი და სამართლებრივი ტერმინი კარგად ნაცნობია ეროვნული სასამართლოებისათვის, სავსებით გასაგებია სასამართლო საქმეების განხილვისას ეროვნული სასამართლოების მიერ ამ პრინციპებისა და სამართლებრივი ტერმინებისათვის იმ მნიშვნელობის მინიჭების ცდუნება, რა მნიშვნელობითაც ისინი გაიგება ეროვნული კანონმდებლობით.²¹ ასეთი ცდუნების მიუხედავად, კონვენციით გათვალისწინებული პრინციპებისა და სამართლებრივი ტერმინების განმარტება ეროვნული „მნიშვნელობით“ არასწორია, რადგან ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია მიღებულია ევროპის არა ერთი რომელიმე სახელმწიფოსათვის, არამედ განსხვავებული სამართლებრივი სისტემებისა და ტრადიციების მქონე ევროპის ყველა სახელმწიფოსათვის.²²

თუ ეს პრინციპები და ტერმინები არ განიმარტა ავტონომიური მნიშვნელობით, მაშინ ისინი უნდა განიმარტონ იმ მნიშვნელობით,რომლებიც მათენიჭებათ სახელმწიფოთა ეროვნული კანონმდებლობით. ეროვნული კანონმდებლობით ამ პრინციპებისა და სამართლებრივი ტერმინებისათვის მინიჭებული მნიშვნელობით განმარტება, სავარაუდოდ, გამოიწვევს მათ განსხვავებულ განმარტებას. მაგალითად, ავტონომიური მნიშვნელობით კონვენციის პრინციპებისა და ტერმინების განმარტების გარეშე „სისხლისსამართლებრივ ბრალდებას“, „სამოქალაქო უფლებებსა და ვალდებულებებს“, „პირად და ოჯახურ ცხოვრებას“,²³ „საცხოვრებელს“, „მიმოწერას“, „დამოუკიდებელ და მიუკერძოებელ სასამართლოს“ სხვადასხვა მონაწილე სახელმწიფოში განსხვავებული მნიშვნელობა მიენიჭება, რაც შეუძლებელს გახდის ყველა სახელმწიფოსათვის კონვენციით გათვალისწინებულ ადამიანის უფლებათა საერთო სტანდარტის დადგენასა და დაცვას.²⁴ ამან განაპირობა კონვენციით გათვალისწინებული პრინციპებისა და ტერმინების ავტონომიური მნიშვნელობით განმარტების აუცილებლობა.²⁵

აღნიშნულის საილუსტრაციოდ შეიძლება მოვიყვანოთ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ განხილული საქმე - ენხელი ნიდერლანდების წინააღმდეგ (Engel v. Netherlands) (1976 წ.),²⁶ რომელიც ეხებოდა ნიდერლანდების შეიარაღებული ჯარების სამხედრო მოსამსახურეთათვის სამხედრო დისციპლინის დარღვევის გამო სხვადასხვა სასჯელის შეფარდებას. მოსარჩელენი ამტკიცებდნენ, რომ სამართალწარმოება მათ წინააღმდეგ განხორციელდა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის (სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლება) დარღვევით, რომელიც ადგენს პროცესუალურ მოთხოვნებს „სისხლისსამართლებრივ ბრალდებასთან“ დაკავშირებული საქმეების მიმართ. ევროპული სასამართლოს წინაშე წამოიჭრა საკითხი: ვრცელდება თუ არა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლი დისციპლინურ სამართალდარღვევებზე? ნიდერლანდების კანონმდებლობით, ასეთი სამართალდარ - ღვევა განეკუთვნება დისციპლინურს და არა სისხლისსამართლებრივს, მაგრამ, როგორც მან აღნიშნა, ევროპული სასამართლოსათვის აუცილებელი იყო იმის დადგენა, აქვს თუ არა გადამწყვეტი მნიშვნელობა, ევროპული კონვენციის თვალსაზრისით, სახელმწიფოს მიერ სამართალდარღვევის კლასიფიცირებას დისციპლინურად ან სისხლისსამართლებრივად.²⁷

ევროპულმა სასამართლომ, ვინაიდან საჭიროდ ჩათვალა, „სისხლისსამართლებრივი ბრალდება“ ავტონომიურად განემარტა, განაცხადა: „ხელშემკვრელ მხარეებს რომ შეეძლოთ თავიანთი შეხედულებით სამართალდარღვევის კლასიფიცირება დისციპლინურად, ნაცვლად სისხლისსამართლებრივისა [...], მე-6 და მე-7 მუხლების ძირითად დებულებათა მოქმედება დაექვემდებარებოდა სახელმწიფოს სუვერენულ ნებას. ასეთ ფართო უფლებამოსილებას შეიძლება მოჰყვეს შედეგი, რომელიც შეუთავსებელია კონვენციის ობიექტსა და მიზანთან“.²⁸

შეიძლება მოვიყვანოთ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის ავტონომიური განმარტების სხვა მაგალითიც. ევროპული სასამართლოს ავტონომიური განმარტებით, ტერმინი „სასამართლო“, რომელიც მოხსენიებულია ევროპული კონვენციის მე-5 და მე-6 მუხლებში, შეიძლება არ ემთხვეოდეს ამ ტერმინის მნიშვნელობას ეროვნული კანონმდებლობის მიხედვით. თავის ერთერთ საქმეში ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა, რომ ტერმინი „სასამართლო“, რომელიც მოხსენიებულია კონვენციის მე-5 და მე-6 მუხლებში, არ არის მაინცდამაინც „კლასიკური სახის სასამართლო, რომელიც ინტეგრირებულია ქვეყნის სასამართლო სისტემაში“.²⁹ ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ იმისათვის, რათა ორგანო ჩაითვალოს „სასამართლოდ“ ევროპული კონვენციის მნიშვნელობით, იგი არა მხოლოდ უნდა ხასიათდებოდეს საერთო ძირითადი ნიშნებით, რომელთაგან განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია დამოუკიდებლობა აღმასრულებელი ხელისუფლებისა და პროცესის მხარეებისაგან, არამედ ასევე უნდა ითვალისწინებდეს პროცესუალურ გარანტიებს.³⁰

რადგან ევროპული სასამართლო ევროპული კონვენციის ამა თუ იმ პრინციპსა და ტერმინს ავტონომიური მნიშვნელობით განმარტავს, აუცილებელია, ეროვნულმა სასამართლომ ამ პრინციპისა თუ ტერმინის მნიშვნელობის დასადგენად გამოიყენოს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი. თუ ეროვნულმა სასამართლომ არ გაითვალისწინა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი, მან ესა თუ ის უფლება შეიძლება ვერ დაიცვას იმ სტანდარტით, რაც დადგენილია ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით, ვინაიდან ეროვნული კანონმდებლობით გათვალისწინებულ პრინციპს ან ტერმინს ეროვნულმა კანონმდებელმა შეიძლება განსხვავებული, უფრო შეზღუდული მნიშვნელობა მიანიჭოს, ვიდრე ის, რომელიც მიანიჭა მას ევროპულმა სასამართლომ. ხსენებული კიდევ ერთხელ ადასტურებს, რომ კონვენციის დებულებათა სწორი განმარტებისათვის ეროვნულმა სასამართლოებმა უნდა გამოიყენონ არა მხოლოდ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის ტექსტი, არამედ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი.³¹

ასევე აღსანიშნავია, რომ ცალკეულ შემთხვევაში ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო სამართლებრივი ტერმინების გამოყენებისას პირდაპირ ეყრდნობა შესაბამისი სახელმწიფოს კანონს. მაგალითად, თავისუფლების აღკვეთა პირისათვის დასაშვებად რომ ჩაითვალოს ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის (თავისუფლებისა და უსაფრთხოების უფლება) თანახმად, თავისუფლების ასეთი აღკვეთა უნდა განხორციელდეს კანონით განსაზღვრული პროცედურით და დაკავება ან დაპატიმრება მართლზომიერი უნდა იყოს. ასევე იმის შეფასებისას, მართლზომიერია თუ არა ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა ევროპული კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლების მე-2 პუნქტების საფუძველზე, ევროპული სასამართლო უშუალოდ ეყრდნობა სახელმწიფოს კანონს. მიუხედავად ევროპული კონვენციით გათვალისწინებული ზოგადი მითითებისა სახელმწიფოს კანონზე, ევროპული კონვენცია განსაზღვრავს „კანონისათვის“ დადგენილ მოთხოვნებს. ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით, სახელმწიფოს კანონი, იმისათვის, რათა მან დააკმაყოფილოს ევროპული კონვენციის მოთხოვნა, უნდა იყოს ხელმისაწვდომი და განჭვრეტადი. ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით კანონის ხელმისაწვდომობა ნიშნავს მის გამოქვეყნებას (მაგ., შიდა (სამსახურებრივი) სარგებლობის ნორმატიული აქტი ვერ ჩაითვლება ხელმისაწვდომად). რაც შეეხება კანონის განჭვრეტადობას, ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით, კანონი რომ ასეთად ჩაითვალოს, იგი უნდა იყოს „ფორმულირებული საკმარისი სიცხადით, რაც მოქალაქეს მისცემს შესაძლებლობას, შეუსაბამოს მას თავისი მოქმედება: მოქალაქეს უნდა შეეძლოს [...] განჭვრეტა, შექმნილი გარემოებებისათვის გონივრულ ფარგლებში, იმ შედეგებისა, რომლებიც ასეთ მოქმედებას შეიძლება მოჰყვეს“.³²

3.3. ეფექტიანი განმარტების პრინციპი

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ თავის გადაწყვეტილებებში არაერთხელ აღნიშნა, რომ კონვენცია უზრუნველყოფს არა თეორიულ და ილუზიურ, არამედ პრაქტიკულ და ეფექტიან დაცვას.³³

ეირი ირლანდიის წინააღმდეგ (Airey v. Ireland) ევროპული კონვენციის დებულებათა ეფექტიან განმარტებასთან დაკავშირებით ხშირად ციტირებადი საქმეა.³⁴ ამ საქმეში ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განიხილა საკითხი იმის შესახებ, ჰქონდა თუ არა განმცხადებელს (ქ-ნ ეირის) სასამართლოში თავისი ინტერესების ეფექტიანი დაცვის უფლება განქორწინებასთან დაკავშირებით. განმცხადებელი ამტკიცებდა, რომ სასამართლოში მას არ წარმოადგენდა ადვოკატი, რადგან არ ჰქონდა საკმარისი სახსრები და არც ირლანდიის იურიდიული დახმარების სისტემა ითვალისწინებდა დახმარებას სამოქალაქო საქმეებზე. მოპასუხე (ირლანდიის მთავრობა) ამტკიცებდა, რომ განმცხადებელს არაფერი უშლიდა ხელს, მიემართა სასამართლოსათვის ად ვოკატის დახმარების გარეშე. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ არ გაიზიარა მოპასუხის ეს არგუმენტი და განაცხადა, რომ არარეალისტურია ვარაუდი, თითქოს ასეთ სასამართლო საქმეში განმცხადებელს შეეძლოს, ეფექტიანად დაიცვას თავისი ინტერესები. სასამართლომ განაცხადა, რომ „კონვენცია მიზნად ისახავს არა ისეთი უფლებების გარანტირებას, რომლებიც თეორიული ან ილუზიურია, არამედ უფლებებისას, რომლებიც პრაქტიკული და ეფექტიანია.“³⁵

მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლი (სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლება) არ ითვალისწინებს უფასო იურიდიულ დახმარებას სამოქალაქო საქმეებთან დაკავშირებით (ასეთი დახმარება გათვალისწინებულია კონვენციის მე-6 მუხლის მე-3 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტით, რომელიც სისხლის სამართლის საქმეებს ეხება), ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ კონვენციის მე-6 მუხლი ზოგიერთ შემთხვევაში ავალდებულებს სახელმწიფოს, უზრუნველყოს პირი ადვოკატის უფასო იურიდიული დახმარებით, თუ იგი აუცილებელია სასამართლოს ეფექტიანი ხელმისაწვდომობისათვის (მაგ., პროცედურის ან საქმის სირთულის გამო).³⁶

ევროპული სასამართლოს მიერ კონვენციის ეფექტიანი განმარტების საილუსტრაციოდ შეიძლება ასევე სხვა მაგალითის მოშველიება. ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის მე-3 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტის თანახმად, ყველას, ვისაც ბრალად ედება სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენა, აქვს უფლება, inter alia, „დაიცვას თავი პირადად ან მის მიერ არჩეული დამცველის მეშვეობით, ან, თუ მას არ აქვს საკმარისი სახსრები იურიდიული დახმარების ასანაზღაურებლად, მიეცეს ამის შესაძლებლობა უფასოდ, მართლმსაჯულების ინტერესებიდან გამომდინარე“. ევროპული სასამართლოს მიერ განხილული საქმე - არტიკო იტალიის წინააღმდეგ (Artico v. Italy) (1980 წ.) - ეხება იტალიის საკასაციო სასამართლოს მიერ, განმცხადებლის თხოვნით, მისთვის ადვოკატის დანიშვნას, რათა ამ უკანასკნელს წარმოედგინა განმცხადებლის ინტერესები საკასაციო სასამართლოში. ამ საქმეში სახელმწიფოს მიერ დანიშნულ ადვოკატს ჯანმრთელობის მდგომარეობამ შეუშალა ხელი, რათა შეესრულებინა დაკისრებული მოვალეობა - დაეცვა განმცხადებლის ინტერესები საკასაციო სასამართლოში. ჯანმრთელობის მდგომარეობის გამო ადვოკატმა უარი განაცხადა თავისი კლიენტის ინტერესების დაცვაზე. სხვა ადვოკატის დანიშვნაზე განმცხადებლის არაერთი თხოვნის მიუხედავად, იტალიის სასამართლომ უარი განუცხადა მას ადრე დანიშნული ადვოკატის შემცვლელზე, რის შედეგადაც განმცხადებელს თავად მოუხდა თავისი ინტერესების დაცვა სასამართლოში.

ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოში ამ საქმის განხილვისას განმცხადებელმა თავისი უფლებების დასაცავად მოიშველია ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის მე-3 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტი, რაზეც იტალიის მთავრობამ განაცხადა, რომ იტალიამ შეასრულა კონვენციიდან გამომდინარე ვალდებულება, როდესაც განმცხადებელს დაუნიშნა ადვოკატი და არანაირი დამატებითი ღონისძიებების გატარება იტალიას არ მოეთხოვება კონვენციის მიხედვით. კერძოდ, იტალიის მთავრობამ აღნიშნა, რომ, რადგან ხელმეორედ ადვოკატის დანიშვნა არ არის გათვალისწინებული კონვენციით, სახელმწიფოს არ ეკისრება განმცხადებლისათვის სხვა ადვოკატის დანიშვნის ვალდებულება.³⁷

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო არ დაეთანხმა იტალიის მთავრობის პოზიციას და განაცხადა:

„სასამართლო კიდევ ერთხელ აღნიშნავს, რომ კონვენცია მიზნად ისახავს არა ისეთი უფლებების გარანტირებას, რომლებიც თეორიული ან ილუზიურია, არამედ უფლებებისას, რომლებიც პრაქტიკული და ეფექტიანია; ეს განსაკუთრებით ეხება დაცვის უფლებას, რომელსაც მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს დემოკრატიულ საზოგადოებაში, ისევე როგორც სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლებას, საიდანაც გამომდინარეობს იგი. [...] როგორც სწორად აღნიშნეს კომისიის წევრებმა, მე-6 მუხლის მე-3 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტში საუბარია „დახმარებაზე“ და არა „დამცველის დანიშვნაზე“. მხოლოდ დანიშვნა არ უზრუნველყოფს ეფექტიან დახმარებას, რადგან სამართლებრივი დახმარების აღმოსაჩენად დანიშნული ადვოკატი შეიძლება გარდაიცვალოს, სერიოზულად ავად გახდეს, ხანგრძლივი დროის განმავლობაში არ ჰქონდეს შესაძლებლობა, განახორციელოს დაკისრებული მოვალეობა, ან თავი აარიდოს ამ მოვალეობას. თუ ხელისუფლება ინფორმირებულია ასეთი მდგომარეობის შესახებ, მან უნდა შეცვალოს ადვოკატი, ან აიძულოს იგი, შეასრულოს თავისი მოვალეობა. ამ ქვეპუნქტის შეზღუდულგანმარტებას სახელმწიფოს მიერ მივყავართ შედეგებამდე, რომლებიც არაგონივრული და შეუთავსებელია როგორც „გ“ ქვეპუნქტის ფორმულირებასთან, ისე მე-6 მუხლთან მთლიანობაში, რადგან ბევრ შემთხვევაში უფასო იურიდიული დახმარება შეიძლება გამოუსადეგარი აღმოჩნდეს. ³⁸

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის ეფექტიან განმარტებას უკავშირდება სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულება, უზრუნველყოს ევროპული კონვენციით გათვალისწინებული უფლებები. იმისათვის, რათა სახელმწიფომ ეფექტიანად უზრუნველყოს ყველა უფლება და თავისუფლება, რომელნიც გათვალისწინებულია ევროპული კონვენციით, მან არა მხოლოდ ნეგატიური, არამედ ზოგიერთ შემთხვევაში პოზიტიური ღონისძიებებიც უნდა გაატაროს ამ გარანტიების უზრუნველსაყოფად.

ასეთი პოზიტიური ვალდებულების საილუსტრაციოდ შეიძლება მოვიშველიოთ საქმე - პლატფორმა „ექიმები სიცოცხლისათვის“ ავსტრიის წინააღმდეგ (Plattform „Ärtzte für das Leben“ v. Austria), რომელიც ეხება ევროპული კონვენციის მე-11 მუხლით გათვალისწინებულ შეკრების თავისუფლებას.³⁹ ევროპულმა სასამართლომ ამ საქმეზე დაადგინა, რომ კონვენციის მე-11 მუხლით გათვალისწინებული უფლების ეფექტიანი განხორციელებისათვის არ არის საკმარისი, სახელმწიფომ თავი შეიკავოს დემონსტრაციაში ჩარევისაგან. ევროპულმა სასამართლომ მე-11 მუხლით გათვალისწინებული უფლება განმარტა ეფექტიანობის პრინციპის საფუძველზე და დაადგინა, რომ სახელმწიფოს ეკისრება ვალდებულება, გაატაროს გონივრული და ადეკვატური ღონისძიებები, რათა უზრუნველყოს კანონიერი დემონსტრაციის მშვიდობიანი ჩატარება, მათ შორის დემონსტრანტთა ფიზიკური დაცვა ოპონენტებისაგან.⁴⁰

ხსენებული მაგალითები ნათელს ჰფენს ევროპული სასამართლოს მიერ ჩამოყალიბებულ ეფექტიანი განმარტების პრინციპს, რომლის თანახმად - კონვენციის ესა თუ ის დებულება იმგვარად განიმარტება, რომ უზრუნველყოს ადამიანის უფლებათა ეფექტიანი დაცვა.

3.4. პროპორციულობის (თანაზომიერების) პრინციპი

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ასევე იყენებს პროპორციულობის (თანაზომიერების) პრინციპს, რომლის საფუძველზე იგი ადგენს ბალანსს საჯარო და კერძო ინტერესებს შორის.³¹ ევროპული კონვენციით გათვალისწინებული მრავალი დებულება ითვალისწინებს ადამიანის უფლებათა შეზღუდვას, თუ, კონვენციით დადგენილი სხვა პირობების დაკმაყოფილებათან ერთად, დაცულია პროპორციულობის პრინციპი. ამ პრინციპით, კონვენციის ცალკეული უფლების შეზღუდვა უნდა იყოს კონვენციით გათვალისწინებული ერთ-ერთი მიზნის მიღწევის პროპორციული.

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციისა და მისი ოქმების მრავალ დებულებაში გათვალისწინებულია პროპორციულობის პრინციპის დაცვის აუცილებლობა, მათ შორის კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლების მე-2 პუნქტებში ჩამოყალიბებული დებულებებით, რომელთა თანახმად, ადამიანის უფლების შეზღუდვა უნდა იყოს „აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში“.³² პროპორციულობის პრინციპი ასევე გამოიყენება ევროპული კონვენციის მე-15 მუხლის მიმართ, რომელიც ეხება საომარი ან საგანგებო მდგომარეობის დროს ადამიანის უფლებათა დაცვას³³ და ევროპული კონვენციის მე-14 მუხლთან დაკავშირებით, რომელიც კრძალავს დისკრიმინაციას.³⁴ თუმცა კონვენციის მე-14 მუხლით პირდაპირ არ არის გათვალისწინებული, რომ ყველა განსხვავებული მოპყრობა არ ჩაითვლება კონვენციის მოთხოვნათა დარღვევად, მცდარია შეხედულება, თითქოს ყოველგვარი განსხვავებული მოპყრობა არღვევს ევროპული კონვენციის ხსენებულ მუხლს. სახელმწიფომ უნდა დაამტკიცოს, რომ ასეთი განსხვავებული მოპყრობა პროპორციულია ადამიანის უფლებათა შეზღუდვისა გარკვეული კატეგორიის პირების მიმართ.

გარდა მხოლოდ რამდენიმე უფლებისა, რომელნიც აბსოლუტური ხასიათისაა, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის დებულებები მოითხოვს კონკრეტულ გარემოებებში ბალანსის დადგენას ურთიერთსაწინააღმდეგო უფლებებსა და ინტერესებს შორის. კონვენციით დადგენილია სხვადასხვა პირობა ასეთი ბალანსის დასადგენად: ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა უნდა იყოს კანონით გათვალისწინებული, უნდა ისახავდეს კანონიერ მიზანს და იყოს დასახული მიზნის პროპორციული. ამ სამ პირობას შორის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება პროპორციულობის პრინციპს.

იმის შეფასება, აუცილებელია თუ არა ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა კანონიერი მიზნის მისაღწევად,³⁵ ან საგანგებო/საომარი მდგომარეობის დროს პროპორციულია თუ არა ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა „მდგომარეობის სიმწვავისა“, მოითხოვს ბალანსის დადგენას მხარეთა უფლებებსა და ინტერესებს შორის. ერთ-ერთი მხარის უფლებასა და მეორე მხარის ინტერესს შორის ბალანსის დადგენისას მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული, გამომდინარეობს თუ არა ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა „მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროებიდან“.

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ თავის პრეცედენტულ სამართალში არაერთხელგანაცხადა, რომ ბალანსი პირის უფლებასა და საზოგადოების ინტერესებს შორის შეიძლება მხოლოდ იმ შემთხვევაში დადგინდეს, თუ პირის უფლების შეზღუდვა მკაცრად პროპორციულია (თანაზომიერია) იმ კანონიერი მიზნისა, რომლის მიღწევაც სურს სახელმწიფოს ამ შეზღუდვის დაწესებით. როდესაც სახელმწიფო ზღუდავს ადამიანის უფლებებს, მან უნდა დაამტკიცოს, რომ გატარებული ღონისძიება ადეკვატური და აუცილებელია იმ კანონიერი მიზნის მისაღწევად, რომელიც პირდაპირ გათვალისწინებულია ევროპული კონვენციით.³⁶

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა რამდენიმე კრიტერიუმი, რომლის საფუძველზე განისაზღვრება იმ ღონისძიებათა პროპორციულობა, რომელნიც ზღუდავენ კონვენციით გათვალისწინებულ უფლებებს. მაგალითად, თუ სახელმწიფოს შეუძლია მიაღწიოს კანონიერ მიზანს ნაკლებად მკაცრი, მაგრამ თანაბრად ეფექტიანი ღონისძიების გატარებით, მაშინ უფრო მკაცრი ღონისძიების გატარება გაუმართლებელი იქნება და არ ჩაითვლება პროპორციულად დასახული მიზნის მისაღწევად. საქმეზე - კემპბელი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Campbell v. the United Kingdom) - ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ ყველა პატიმრის წერილის გახსნა იმის დასადგენად, შეიცავს თუ არა იგი აკრძალულ მასალას, არაპროპორციული იყო, რადგან ნაკლებად მკაცრი ღონისძიების გატარება - მხოლოდ იმ წერილების გახსნა, რომლებიც სავარაუდოდ შეიცავდნენ ასეთ მასალას, - საკმარისი იქნებოდა კანონიერი მიზნის მისაღწევად.³⁷

3.5. თავისუფალი შეფასების ფარგლების დოქტრინა

პროპორციულობის პრინციპი მჭიდროდ არის დაკავშირებული თავისუფალი შეფასების ფარგლების დოქტრინასთან. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ და კომისიამ არაერთხელ განაცხადა, რომ, კონვენციით გათვალისწინებულ უფლებათა დაცვასთან დაკავშირებით, სახელმწიფოებს აქვთ „თავისუფალი შეფასების ფარგლები“.³⁸ კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოებს აქვთ გარკვეული თავისუფლება, დაადგინონ ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა ისეთი შეზღუდვები, რომლებიც აუცილებელია ქვეყნის ტრადიციებისა და კულტურული თავისებურებების გამო.³⁹ სახელმწიფოების მიერ ასეთი თავისუფლებით სარგებლობის გათვალისწინებით, ევროპული სასამართლო იმის შეფასებისას, უზრუნველყო თუ არა შესაბამისმა სახელმწიფომ კონვენციით გათვალისწინებული უფლებები, მხედველობაში იღებს ამ თავისებურებებს.⁴⁰ აქვე ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა, რომ სახელმწიფოს ასეთი თავისუფლება არ არის შეუზღუდავი და რომ იგი ექვემდებარება ზედამხედველობას ევროპული სასამართლოს მხრიდან.

ამდენად, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო იმის შეფასებისას, დასაშვებია თუ არა სახელმწიფოს მიერ ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა, ითვალისწინებს თავისუფალი შეფასების ფარგლების დოქტრინას. ევროპულმა სასამართლომ შეიძლება დაადგინოს, რომ სახელმწიფოს აქვს თავისუფალი შეფასების ფარგლები, რის გამოც მის მიერ ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა არ სცილდება დასაშვებ ფარგლებს, ანუ შეზღუდვა კონვენციით გათვალისწინებული კანონიერი მიზნის პროპორციულია.

უნდა გამოიყენონ თუ არა თავისუფალი შეფასების ფარგლების დოქტრინა საქართველოს სასამართლოებმა ადამიანის უფლებათა შეზღუდვის დაშვებადობის შეფასებისას?

მოცემულ საკითხთან დაკავშირებით ეროვნულმა სასამართლოებმა (და ადმინისტრაციულმა ორგანოებმა) მხედველობაში უნდა მიიღონ ამ დოქტრინის თავისებურება, კერძოდ კი ის, რომ დოქტრინა ჩამოყალიბდა ევროპული სასამართლოს მიერ, რათა მან გაითვალისწინოს განსხვავებანი ევროპულ სახელმწიფოებს შორის ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა შეზღუდვის დასაშვებობის შეფასებისას.⁴¹ მაგალითად, ევროპულმა სასამართლომ კონვენციით გათვალისწინებული უფლების შეზღუდვა ერთ სახელმწიფოში შეიძლება დაუშვებლად ჩათვალოს, ხოლო იმავე უფლების შეზღუდვა მეორე სახელმწიფოში შეიძლება დასაშვებად მიიჩნიოს იმის გამო, რომ ამ უკანასკნელში ასეთი შეზღუდვის დაწესება მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროებიდან გამომდინარეობდა და, შესაბამისად, გამართლებული იყო.

მიუხედავად ამისა, საქართველოს სასამართლოებმა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენებისას ასევე მხედველობაში უნდა მიიღონ ამ დოქტრინის არსი. თუ თავის პრეცედენტულ სამართალში ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ გარკვეული უფლების შეზღუდვა დასაშვებია სხვა სახელმწიფოში, რადგან იგი გამომდინარეობს ამ ქვეყანაში მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროებიდან, საქართველოს სასამართლომ ავტომატურად არ უნდა ჩათვალოს, რომ მსგავს გარემოებაში კონვენციით გათვალისწინებული უფლების შეზღუდვა საქართველოშიც დასაშვებია. საქართველოში შეიძლება არ არსებობდეს ამ უფლების შეზღუდვის მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროება და, შესაბამისად, ამ უფლების შეზღუდვა გაუმართლებლად და დაუშვებლად უნდა ჩაითვალოს საქართველოს სასამართლოს მიერ.

4. სახელმწიფოთა პრაქტიკა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის დებულებათა განმარტებასთან დაკავშირებით

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის განმარტებასთან დაკავშირებით, საქართველოს სასამართლოებმა უნდა გაითვალისწინონ როგორც საერ - თაშორისო სამართლის ზოგადი პრინციპები და ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ ჩამოყალიბებული განმარტების წესები, ისე სხვა ევროპულ სახელმწიფოთა პრაქტიკა საერთაშორისო ხელშეკრულებების, მათ შორის ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის, განმარტებასთან დაკავშირებით.

4.1. „განმარტების“ პრინციპი

ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი პრინციპი, რომლითაც ხელმძღვანელობენ ევროპულ სახელმწიფოთა სასამართლოები საერთაშორისო ხელშეკრულებათა, მათ შორის ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის, განმარტებისას, - ესაა „განმარტების“ პრინციპი.⁴² ამ პრინციპით, თუ სასამართლომ აღმოაჩინა წინააღმდეგობა შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულაქტსა (მაგ., კანონს) და ევროპულკონვენციას შორის, იგი შეეცდება, ისე განმარტოს შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტი, რომ შეესაბამებოდეს სახელმწიფოს საერთაშორისო ვალდებულებას.⁴³ ამ გზით სასამართლო უზრუნველყოფს შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტების ისეთ განმარტებას, რომელიც თავიდან ააცილებს სახელმწიფოს საერთაშორისო ვალდებულებათა დარღვევას.⁴⁴

ამ პრინციპიდან ასევე გამომდინარეობს, რომ თუ ეროვნულ სასამართლოს შეუძლია შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის ორგვარი განმარტება, მან უნდა აირჩიოს ის, რომელიც უფრო კარგად მიესადაგება ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციით დაცულ უფლებებსა და თავისუფლებებს.⁴⁵

განმარტების პრინციპი ევროპის სხვადასხვა სახელმწიფოში განსხვავებული გზითდამკვიდრდა:ზოგიერთსახელმწიფოში ეს პრინციპი ჩამოყალიბდა ნორმატიული აქტის, ზოგიერთში კი სასამართლო პრაქტიკის საფუძველზე. პოლონეთის კონსტიტუციის 91-ე მუხლის მე-2 პუნქტით დადგინდა, რომ ხელშეკრულებას მიენიჭება უპირატესობა კანონის მიმართ, თუ შეუძლებელია კანონის მისადაგება ხელშეკრულების დებულებებთან. ამ წესის მიხედვით, თუ საეჭვო გახდა კანონის შესაბამისობა ხელშეკრულებასთან, პოლონეთის სასამართლო შეეცდება, იმგვარად განმარტოს კანონის სადავო დებულება, რომ იგი შეესატყვისებოდეს პოლონეთის შესაბამის საერთაშორისო ხელშეკრულებას. თუ სასამართლო შეუძლებლად ჩათვლის კანონის ასეთ განმარტებას, ის უპირატესობას მიანიჭებს რატიფიცირებულ საერთაშორისო ხელშეკრულებას.⁴⁶ გაერთიანებული სამეფოს ადამიანის უფლებათა აქტის (1998 წელი) მე-3 მუხლის პირველი პუნქტი ადგენს: კანონმდებლობა უნდა იქნეს განმარტებულიდა გამოყენებული შეძლებისდაგვარადისე,რომ იგი შეესაბამებოდეს ევროპული კონვენციით გათვალისწინებულ უფლებებს.⁴⁷

სახელმწიფოთა მეორე ჯგუფში განმარტების პრინციპი ჩამოყალიბდა სასამართლო პრაქტიკით. გერმანიის სასამართლოების პრაქტიკაში დამკვიდრდა წესი, რომლის თანახმად, გერმანიის კანონმდებლობა ისე უნდა განიმარტოს, რომ სასამართლოებმა უზრუნველყონ გერმანიის საერთაშორისო ვალდებულებების შესრულება.⁴⁸ გერმანიის ფედერალურმა საკონსტიტუციო სასამართლომ თავის გადაწყვეტილებაში განაცხადა, რომ სასამართლოს ერთ-ერთი ფუნქციაა, უზრუნველყოს კანონმდებლობის ისეთი განმარტება, რომელიც გერმანიას თავიდან ააცილებს საერთაშორისო ვალდებულებების დარღვევას, რაც გამოიწვევდა მის საერთაშორისო სამართლებრივ პასუხისმგებლობას.⁴⁹ იტალიის სასამართლოებიც ხშირად იყენებენ განმარტების პრინციპს.⁵⁰

განმარტების პრინციპის გამოყენების ფარგლები შეზღუდულია. იგი გამოიყენება მხოლოდ მაშინ, როდესაც შესაძლებელია ნორმატიული აქტის ისეთი განმარტება, რომელიც თავიდან ააცილებს სახელმწიფოს ნაკისრი საერთაშორისო ვალდებულებების დარღვევას. მიუხედავად ამ პრინციპისა, წინააღმდეგობა შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტსა და ევროპულ კონვენციას შორის შეიძლება იმდენად აშკარა იყოს, რომ შეუძლებელი გახდეს განმარტების პრინციპის გამოყენება.

4.2. შესაბამისობის პრეზუმფციის პრინციპი

კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოთა პრაქტიკაში ასევე გამოიყენება შესაბამისობის პრეზუმფციის პრინციპი, რომელიც მჭიდროდ უკავშირდება „განმარტების“ პრინციპს. შესაბამისობის პრეზუმფციის პრინციპით, ეროვნული სასამართლოები მოქმედებენ იმ პრეზუმფციით, რომ ეროვნული კანონმდებლობა შეესაბამება ქვეყნის საერთაშორისო ხელშეკრულებებს.⁵¹ ამ პრინციპის თანახმად, არსებობს პრეზუმფცია, რომ სახელმწიფოს საკანონმდებლო ხელისუფლებას არ სურს ისეთი შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის მიღება, რომელიც ეწინააღმდეგება ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას.⁵² მრავალი ევროპული სახელმწიფო იყენებს შესაბამისობის პრეზუმფციის პრინციპს, რათა თავიდან აიცილოს ევროპული კონვენციიდან გამომდინარე ვალდებულებების დარღვევა.⁵³

ამ პრინციპის საილუსტრაციოდ შეიძლება „ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ“ საქართველოს კანონის მოშველიება, რომელიც ეხება ჯანმრთელობის მდგომარეობის შესახებ ინფორმაციის ხელმისაწვდომობას. აღნიშნული კანონის მე-7 მუხლი ადგენს, რომ „საქართველოს ყველა მოქალაქეს უფლება აქვს... მიიღოს ამომწურავი და ობიექტური ინფორმაცია... საკუთარი ჯანმრთელობის მდგომარეობის შესახებ.“ თუ გავითვალისწინებთ, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-14 მუხლითა და კონვენციის მე-12 ოქმით იკრძალება დისკრიმინაციარაიმე ნიშნით,⁵⁴ შეიძლება იმის მტკიცება,რომ კანონის ხსენებულიდებულება ადგენს დისკრიმინაციულ მოპყრობას საქართველოს მოქალაქეობის არმქონე საქართველოში მუდმივადმცხოვრებ პირთა, სხვა ქვეყნის მოქალაქეთადა მოქალაქეობის არმქონე პირთა მიმართ.⁵⁵ თუ საკუთარი ჯანმრთელობის მდგომარეობის შესახებ საქართველოს ყველა მოქალაქეს უფლება აქვს მიიღოს ამომწურავი და ობიექტური ინფორმაცია, მაშინ გამოდის, რომ საქართველოს მოქალაქეობის არმქონე საქართველოში მუდმივად მცხოვრებ პირებსა და სხვა ქვეყნის მოქალაქეებს არ აქვთ უფლება, ან საერთოდ მიიღონ ინფორმაცია საკუთარი ჯანმრთელობის მდგომარეობის შესახებ, ან აქვთ ასეთი ინფორმაციის მიღების უფლება, თუმცა ეს ინფორმაცია შეიძლება არ იყოს ამომწურავი და ობიექტური.

კანონის ხსენებული დებულების ასეთი განმარტება ეწინააღმდეგება ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებებს, მათ შორის ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას. თუ გავითვალისწინებთ, რომ სასამართლო უნდა შეეცადოს, იმგვარად განმარტოს საქართველოს შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტები, კერძოდ კი ტერმინი „მოქალაქე“, რომ ასეთმა განმარტებამ არ დაარღვიოს სახელმწიფოს საერთაშორისო ვალდებულებები, მაშინ ეროვნული სასამართლოს მიერ ტერმინ „მოქალაქის“ განმარტებამ უნდა მოიცვას არა მხოლოდ საქართველოს მოქალაქე, არამედ ნებისმიერი ინდივიდი, მათ შორის საქართველოს მოქალაქეობის არმქონე საქართველოში მუდმივად მცხოვრები პირები და სხვა ქვეყნის მოქალაქეები.⁵⁶

შეიძლება ასევე სხვა მაგალითის განხილვა: საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლით, „ყველა ადამიანი [...] კანონის წინაშე თანასწორია განურჩევლად რასისა, კანის ფერისა, ენისა, სქესისა, რელიგიისა, პოლიტიკური და სხვა შეხედულებებისა, ეროვნული, ეთნიკური და სოციალური კუთვნილებისა, წარმოშობისა, ქონებრივი და წოდებრივი მდგომარეობისა, საცხოვრებელი ადგილისა“. კონსტიტუციის ამ მუხლისაგან განსხვავებით, ევროპული კონვენციის მე-14 მუხლით ასევე იკრძალება დისკრიმინაცია „დაბადების“ საფუძველზე. ამას გარდა, თუ კონსტიტუციით ამომწურავად არის ჩამოთვლილი ის ნიშნები, რომელთა საფუძველზეც იკრძალება დისკრიმინაცია, ევროპული კონვენცია ასევე მიუთითებს, რომ დისკრიმინაცია უნდა აიკრძალოს სხვა ნიშნებითაც.⁵⁷ თუ მოსამართლე იხელმძღვანელებს შესაბამისობის პრეზუმფციის პრინციპით, კერძოდ, ისე განმარტავს კონსტიტუციისა და ევროპული კონვენციის დებულებებს, რომ ისინი არ მოვიდნენ წინააღმდეგობაში, სასამართლოს გადაწყვეტილება მაქსიმალურად ეფექტიანად დაიცავს ფიზიკური და იურიდიული პირების უფლებებს.

ხსენებულ პოზიციას ადასტურებს საერთაშორისო კონფერენციის დასკვნა, რომელიც მიეძღვნა ეროვნული მოსამართლის როლს საერთაშორისო სამართლის ნორმების გამოყენებისას. კონფერენციის დასკვნის თანახმად, „მოსამართლემ შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობა უნდა განმარტოს ისე, რომ იგი შეესაბამებოდეს საერთაშორისო ხელშეკრულებასა და საერთაშორისო სამართლის სხვა წყაროებს“.⁵⁸

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს სასამართლო პრაქტიკაში უნდა დამკვიდრდეს შესაბამისობის პრეზუმფციის პრინციპი, რომლის თანახმად, ნორმატიული აქტის მიმღები ორგანო მიზნად არ ისახავს ისეთი აქტის მიღებას, რომელიც გამოიწვევს სახელმწიფოს მიერ საერთაშორისო ვალდებულებების დარღვევას.⁵⁹

4.3. ეროვნული სასამართლოების მიერ ევროპული კონვენციის დებულებათა ავტონომიური განმარტება

როგორც უკვე აღინიშნა, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციით გათვალისწინებული პრინციპები და სამართლებრივი ტერმინები ავტონომიური მნიშვნელობით განიმარტება ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ და მათი მნიშვნელობა შეიძლება არ ემთხვეოდეს მნიშვნელობას, რომელსაც სახელმწიფოს ეროვნული კანონმდებლობა ანიჭებს ამ პრინციპებსა და სამართლებივ ტერმინებს. აქედან გამომდინარე, ეროვნულმა სასამართლოებმა ევროპული კონვენციით გათვალისწინებული პრინციპებისა და ტერმინების განმარტებისას უნდა გამოიყენოს არა ეროვნულ, არამედ საერთაშორისო (ევროპულ) დონეზე დამკვიდრებული მეთოდები.⁶⁰

თუ ეროვნულმა სასამართლომ არგამოიყენა ეს პრინციპები და მეთოდები ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის დებულებების განმარტებისათვის, დიდი იქნება იმის ალბათობა,რომ ამ სასამართლომ განსხვავებული მნიშვნელობა მიანიჭოს კონვენციის ამა თუ იმ პრინციპს ან ტერმინს და ადამიანის უფლებათა დაცვა უზრუნველყოს უფრო დაბალი სტანდარტით, ვიდრე დაწესებულია ევროპული კონვენციითადა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით.⁶¹

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის (ისევე როგორც ზოგადად ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებების) განმარტებისას შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობით ჩამოყალიბებული მეთოდების გამოყენება ეროვნული სასამართლოების მიერ ერთ-ერთი ძირითადი მიზეზია, რომელიც იწვევს კონვენციის დებულებების არასწორ განმარტებას.⁶² იმის გათვალისწინებით, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია გამოცხადებულია სახელმწიფოს კანონმდებლობის ნაწილად, ეროვნული სასამართლოები ევროპული კონვენციის დებულებების განმარტებისათვის ქვეცნობიერად იყენებენ იმ მეთოდებს, რომლებიც გამოიყენებიან მათ მიერ შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტების (მაგ., კანონის) განმარტებისათვის.⁶³

დასაშვებია, რომ ერთსა და იმავე სამართლებრივ ტერმინს ევროპული კონვენციითა და საქართველოს კანონმდებლობით შეიძლება განსხვავებული მნიშვნელობა ჰქონდეს, ან მათი გამოყენების არეალი სრულად არ ემთხვეოდეს ერთმანეთს.⁶⁴ ამის გამო ეროვნულმა სასამართლომ ევროპული კონვენცია უნდა განმარტოს იმ მნიშვნელობით, რა მნიშვნელობაც ენიჭება მას, როგორც საერთაშორისო აქტს, და არა საქართველოს კანონმდებლობის „მნიშვნელობით“. მიუხედავად იმისა, რომ ევროპული კონვენცია საქართველოს კანონმდებლობის შემადგენელი ნაწილია, კონვენციის დებულებები მაინც იმ პრინციპებით უნდა განიმარტოს, რაც ჩამოყალიბდა ზოგადად საერთაშორისო სამართლით და ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ.

საერთაშორისო ხელშეკრულებათა იმ მეთოდებით განმარტება, რომლებიც გამოიყენებიან საერთაშორისო სასამართლოების (ორგანოების) მიერ, დასტურდება არა მხოლოდ სახელმწიფოთა პრაქტიკით, არამედ მეცნიერული გამოკვლევებითაც. საერთაშორისო სამართლის კვლევითმა ინსტიტუტმა, რომელიც სწავლობდა ეროვნული მოსამართლის როლს სახელმწიფოს საერთაშორისო ურთიერთობაში, 1993 წელს მიღებულ რეზოლუციაში აღნიშნა, რომ ეროვნულმა სასამართლოებმა საერთაშორისო ხელშეკრულებები უნდა განმარტონ ისე, როგორც ისინი განიმარტებიან საერთაშორისო სასამართლოების მიერ.⁶⁵

________________________

1. R. Bernhardt, Thoughts on the Interpretation of Human-Rights Treaties, in: Protecting HumanRights: The European Dimension, Studies in Honour of G. Wiarda, F. Metscher & H. Petzold (Eds.), 1988, 65.

2. ვენის კონვენციის ქართულენოვანი არაოფიციალური ტექსტი იხ.: კ. კორკელია, საერთაშორისო ხელშეკრულება საერთაშორისო და შიდასახელმწიფოებრივ სამართალში, თბილისი, 1998 წელი, გვ. 268.

3. ვენის კონვენციის მე-4 მუხლის თანახმად, კონვენციას არა აქვს უკუქცევითი ძალა.

4. გოლდერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Golder v. the United Kingdom), 1975 წლის 21 თებერვალი, Series A, no. 35, 29-ე, 30-ე, 34-ე-36-ე პუნქტები;ჯონსტონი და სხვები ირლანდიის წინააღმდეგ (Johnston and Others v. the United Kingdom), 1986 წლის 18 დეკემბერი, Series A, no. 112, 51-ე-52-ე პუნქტები; ბანკოვიჩი და სხვები ნატოს წევრი სახელმწიფოების წინააღმდეგ (Bankovic and Others v. NATO Member States), 2001 წლის 12 დეკემბრის გადაწყვეტილება, 55-ე პუნქტი; ასევე იხ. J. Merrils, The Development of International Law by the European Court of Human Rights, 1993, 69-70.

5. P. van Dijk & G. van Hoof, Theory and Practice of the European Convention on Human Rights, 1998, 72.

6. პრეტო და სხვები იტალიის წინააღმდეგ (Pretto and Others v. Italy), 1983 წლის 8 დეკემბერი, Series A, no. 71, 26-ე პუნქტი; აქსენი გერმანიის წინააღმდეგ (Axen v. Germany), 1983 წლის 8 დეკემბერი, Series A, no. 72, 31-ე პუნქტი; ასევე იხ. R. Bernhardt, Thoughts on the Interpretation of Human-Rights Treaties, in: Protecting Human Rights: The European Dimension, Studies in Honour of G. Wiarda, F. Matscher & H. Petzold (Eds.), 1988, 65-66.

7. იხ. ევროპული კონვენციის პრეამბულის მე-4 -მე-6 პუნქტები.

8. J. Merrils, The Development of International Law by the European Court of Human Rights, 1993, 76.

9. ვემჰოფი გერმანიის წინააღმდეგ (Wemhoff v. Germany), 1968 წლის 27 ივნისი, შერიეს A, no. 7, მე-8 პუნქტი; ეირი ირლანდიის წინააღმდეგ (Airey v. Ireland), 1979 წლის 9 ოქტომბერი, Series A, no. 32, 24 -ე პუნქტი; არტიკო იტალიის წინააღმდეგ (Artico v. Italy), 1980 წლის 13 მაისი, Series A, no. 37, 33 -ე პუნქტი.

10. J. Merrils, The Development of International Law by the European Court of Human Rights, 1993, 90 -91.

11. J. Polakiewicz, The Implementation of the ECHR and of the Decisions of the Strasbourg Court in Western Europe: An Evaluation, The Domestic Implementation of the European Convention on Human Rights in Eastern and Western Europe (eds. E. Alkema, T. Bellekom, A. Drzemczewski et al.), 1992, 154.

12. საქმე - ბანკოვიჩი და სხვები ნატოს წევრი სახელმწიფოების წინააღმდეგ (Bankovic and Others v. NATO Member States), 2001 წლის 12 დეკემბერი, მე-19 -21-ე პუნქტები.

13. F. Mann, Foreign Affairs in English Courts, 1986, 109; R. Bernhardt, Human Rights and Judicial Review: The European Court of Human Rights, in: Human Rights and Judicial Review: A Comparative Perspective, D. Beaty (Ed.), 1994, 307; P. van Dijk & G. van Hoof, Theory and Practice of the European Convention on Human Rights, 1998, 78.

14. F. Jacobs & R. White, The European Convention on Human Rights, 1996, 33.

15. 1978 წლის 25 თებერვალი, Series A, no. 26, 31-ე პუნქტი.

16. იქვე.

17. J. Merrils, The Development of International Law by the European Court of Human Rights, 1993, 79 -80.

18. 1979 წლის 13 ივლისი, Series A, no. 31, 41-ე პუნქტი.

19. 1981 წლის 22 ოქტომბერი, Series A, no. 45, მე-60 პუნქტი; ასევე იხ. საქმე - ნორისი ირლანდიის წინააღმდეგ (Norris v. Ireland), 1988 წლის 26 ოქტომბერი, Series A, no. 142, 46-ე პუნქტი.

20. W. Strasser, The European Convention on Human Rights: Some Reflections on its Role in the Light of the Practice of the Convention Organs, in: Austrian -Soviet Round -Table on the Protection of Human Rights, F. Matscher & W. Karl (Eds.), 1992, 105.

21. R. Bernhardt, Thoughts on the Interpretation of Human -Rights Treaties, in: Protecting Human Rights: The European Dimension, Studies in Honour of G. Wiarda, F. Matscher & H. Petzold (Eds.), 1988, 66.

22. F. Matscher, Methods of Interpretation of the Convention, in: The European System for the Protection of Human Rights, R. Macdonald, F. Matscher & H. Petzold (Eds.), 1993, 70 -71.

23. იხ. კიგანი ირლანდიის წინააღმდეგ (Keegan v. Ireland), 1994 წლის 26 მაისი, 44-ე -45-ე პუნქტები.

24. J. Frowein, The European Convention on Human Rights as the Public Order of Europe, in: Collected Courses of the Academy of European Law, 1990, vol. I(2) 1992, 305.

25. P. van Dijk & G. van Hoof, Theory and Practice of the European Convention on Human Rights, 1998, 77.

26 Series A, no. 22.

27 J. Merrils, The Development of International Law by the European Court of Human Rights, 1993, 71-72.

28 Series A, no. 22, 81-ე პუნქტი.

29. ვიქსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Weeks v. the United Kingdom), A -114 (1987) 10 EHRR 293, 61-ე პუნქტი.

30. დე ვილდი, ოომსი და ვერსიპი ბელგიის წინააღმდეგ (De Wilde, Ooms and Versyp v. Belgium), Series A, no. 12, 78-ე პუნქტი.

31 კ. კორკელია, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის როლი საქართველოს სასამართლოების პრაქტიკაში, „ადამიანის უფლებათა დაცვა ეროვნულ და საერთაშორისო სამართალში“, კ. კორკელია (რედ.), თბილისი, 2002 წ., გვ. 53 -109.

32. სანდი თაიმსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Sunday Times v. the United Kingdom), 1979 წლის 26 აპრილი, Series A, no. 30, 49 -ე პუნქტი.

33. W. Strasser, The European Convention on Human Rights: Some Reflections on its Role in the Light of the Practice of the Convention Organs, in: Austrian -Soviet Round -Table on the Protection of Human Rights, F. Matscher & W. Karl (Eds.), 1992, 105 -106.

34. ეირი ირლანდიის წინააღმდეგ (Airey v. Ireland), 1979 წლის 9 ოქტომბერი, Series A, no. 32; aseve ix. J. Frowein, The European Convention on Human Rights as the Public Order of Europe, in: Collected Courses of the Academy of European Law, 1990, vol. I(2) 1992, 287 -288.

35. ეირი ირლანდიის წინააღმდეგ (Airey v. Ireland), 1979 წლის 9 ოქტომბერი, Series A, no. 32, 24-ე პუნქტი.

36. ეირი ირლანდიის წინააღმდეგ (Airey v. Ireland), 1979 წლის 9 ოქტომბერი, Series A, no. 32, 26-ე პუნქტი. შედარებისათვის იხ. საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 47-ე მუხლის მე-2 ნაწილი, რომლის თანახმად: „თუ მხარეს არ შეუძლია ადვოკატის ხარჯების ანაზღაურება, სასამართლოს უფლება აქვს ამ მხარის შუამდგომლობის საფუძველზე მოიწვიოს ადვოკატი სახელმწიფოს ხარჯზე, თუ განსახილველი საქმის მნიშვნელობისა და სირთულის გამო ადვოკატის მონაწილეობა ამ საქმის განხილვაში მიზანშეწონილია“.

37. J. Merrils, The Development of International Law by the European Court of Human Rights, 1993, 99.

38. არტიკო იტალიის წინააღმდეგ (Artico v. Italy), 1980 წლის 13 maisi, Series A, no. 37, 33-ე პუნქტი.

39. 1988 წელი, Series A, no 139.

40. 1988 წელი, Series A, no 139, 32-ე პუნქტი. ამ საკითხთან დაკავშირებით საქართველოს სასამართლო პრაქტიკის შესახებ იხ. კ. კორკელია, სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულება უზრუნველყოს ადამიანის უფლებათა დაცვა, „ქართული სამართლის მიმოხილვა“, 5, N2-3, 2002 წ., გვ. 404-408.

41. K. Starmer, European Human Rights Law: The Human Rights Act 1998 and the European Convention on Human Rights, 1999, 169 -176; P. Plowden & K. Kerrigan, Advocacy and Human Rights: Using the Convention in Courts and Tribunals, 2002, 39 -40.

42. M. A. Eissen, The Principle of Proportionality in the Case -Law of the European Court of Human Rights, in: The European System for the Protection of Human Rights, R. Macdonald, F. Matscher & H. Petzold (Eds.), 1993,

43. იხ. კ. კორკელია, ადამიანის უფლებათა დაცვა საგანგებო მდგომარეობის დროს: ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპული კონვენციისა და საქართველოს კანონმდებლობის შედარებითი ანალიზი, „ქართული სამართლის მიმოხილვა“, 3/4, 2000 წელი, გვ. 61-79.

44. J. Cremona, The Proportionality Principle in the Jurisprudence of the European Court of Human Rights, Recht zwischen Umbruch und Bewahrung: Festschrift für Rudolf Bernhardt, U. Beyerlin, M. Bothe, R. Hofmann & E. -U. Petersmann, 1995, 323 -324.

45. მაგალითად, ეროვნული უშიშროების, საზოგადოებრივი უსაფრთხოების, ქვეყნის ეკონომიკური კეთილდღეობის ინტერესებისათვის, ჯანმრთელობის ან ზნეობის, ან სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად.

46. იერშილდი დანიის წინააღმდეგ (Jersild v. Denmark), 1994 წლის 23 სექტემბერი, 31-ე პუნქტი.

47. K. Starmer, European Human Rights Law: The Human Rights Act 1998 and the European Convention on Human Rights, 1999, 173.

48. R. Macdonald, The Margin of Appreciation, in: The European System for the Protection of Human Rights, R. Macdonald, F. Matscher & H. Petzold (Eds.), 1993, 83 et seq.

49. R. Bernhardt, Thoughts on the Interpretation of Human -Rights Treaties, in: Protecting Human Rights: The European Dimension, Studies in Honour of G. Wiarda, F. Matscher & H. Petzold (Eds.), 1988, 68.

50. სხვა საქმეებთან ერთად, იხ.: ჰენდისაიდი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Handyside v. the United Kingdom), 1976 წლის 7 დეკემბერი, Series A, no. 24; დადჯენი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Dudgeon v. the United Kingdom), 1981 წლის 22 ოქტომბერი, Series A, no. 45;

51 R. Bernhardt, Human Rights and Judicial Review: The European Court of Human Rights, in: Human Rights and Judicial Review: A Comparative Perspective, D. Beaty (Ed.), 1994, 309; ასევე იხ. დიდი ბრიტანეთის ლორდთა პალატის მიერ განხილული საქმე - R v. DPP ex p Kebilene and Others, 2000, 2 AC 380H.

52. J. Polakiewicz, The Implementation of the ECHR and of the Decisions of the Strasbourg Court in Western Europe: An Evaluation, The Domestic Implementation of the European Convention on Human Rights in Eastern and Western Europe (eds. E. Alkema, T. Bellekom, A. Drzemczewski et al.), 1992, 153.

53. N. Mikkelsen, The Implementation in National Law of the Rights and Freedoms Embodied in the European Convention on Human Rights, in: The Implementation in National Law of the European Convention on Human Rights, Proceedings of the Fourth Copenhagen Conference on Human Rights, 28 -29 October, 1988, 1989, 98.

54. C. Nørgaard, Danish Perspectives on Incorporation of the Convention, in: Aspects of Incorporation of the European Convention of Human Rights into Domestic Law, J.P. Gardner (Ed.), 1993, 42.

55. S. Jensen, The European Convention on Human Rights in Scandinavian Law: A Case Law Study, 1992, 110.

56. L. Garlicki, The European Convention on Human Rights and its Application before National Court, written contribution made at the Annual Judicial Training Centers Meeting, 28-29 April 2002, თბილისი, Georgia, 3.

57. ადამიანის უფლებათა აქტის ტექსტი იხ. K. Starmer, European Human Rights Law: The Human Rights Act 1998 and the European Convention on Human Rights, 1999, 718.

58. B. Simma, D. -E.Khan, M. Zöckler & R. Geiger, The Role of German Courts in the Enforcement of International Human Rights, in: Enforcing International Human Rights in Domestic Courts, B. Conforti & F. Francioni (Eds.), 1997, 94.

59 საქმე BVerfGE 58, 34. cit. J. Frowein, Federal Republic of Germany, in: The Effect of Treaties in Domestic Law, F. Jacobs & S. Roberts (Eds.), 1987, 69.

60 Bianco v. Institute Nazionale della Previdenza Sociale and Instituto Nazionale per l'Assicurazione contro le malattie, No. 527/1979, 5 Italian Yearbook of International Law, (1980 -1981), 266.

61. J. Frowein, International Law in Municipal Courts, American Society of International Law, Proceedings of the 91st Annual Meeting 1997, (1998), 291.

62. Á. Rodríguez, The European Convention on Human Rights in the Domestic Legal Order of Italy and Spain: A Comparison, in: 49 Jahrbuch Des Öffentlichen Rechts Der Gegenwart 2001, 392.

63. J. Polakiewicz, The Application of the European Convention on Human Rights in Domestic Law, 17 Human Rights Law Journal, N11-12, 1996, 410.

64. სხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებებთან ერთად, იხ. სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტი და ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-12 ოქმი. ეს უკანასკნელი, მიუხედავად იმისა, რომ საქართველომ მოახდინა მისი რატიფიცირება, ჯერ არ შესულა ძალაში, რადგან იგი არ არის რატიფიცირებული საკმარისი რაოდენობის სახელმწიფოს მიერ.

65. საქართველოს სახალხო დამცველის ანგარიში საქართველოში ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის მდგომარეობის შესახებ: 2001 წლის პირველი ნახევარი, თბილისი, 2001 წელი, გვ. 45.

1.შესავალი

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია გახდა საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილი, ნორმატიული აქტი, რომლის საფუძველზეც შეიძლება გადაწყდეს სასამართლო საქმე.¹ საერთაშორისო ხელშეკრულებათა როლი საქართველოს კანონმდებლობაში განისაზღვრა როგორც საქართველოს კონსტიტუციით,² ისე სხვა შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტებით, მათ შორის კანონებით: „საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ“³ და „ნორმატიული აქტების შესახებ“.⁴

გარდა ხსენებული ნორმატიული აქტებისა, რომლებმაც ზოგადად განსაზღვრეს საერთაშორისო ხელშეკრულებათა როლი საქართველოს კანონმდებლობაში, მიღებულია რამდენიმე აქტი, რომლებიც უშუალოდ დაკავშირებულია საერთაშორისო ხელშეკრულებათა გამოყენებასთან საქართველოს სასამართლოების მიერ.

„საერთო სასამართლოების შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-7 მუხლის პირველი პუნქტი ითვალისწინებს, რომ „მოსამართლე თავის საქმიანობაში დამოუკიდებელია, ემორჩილება მხოლოდ საქართველოს კონსტიტუციას, საერთაშორისო ხელშეკრულებას, შეთანხმებას და კანონს“. კანონის ამ დებულებიდან გამომდინარეობს, რომ მოსამართლე, საქართველოში მოქმედ სხვა ნორმატიულ აქტებთან ერთად, უნდა დაემორჩილოს საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებას, როგორც საქართველოს ნორმატიულ აქტს და სასამართლო საქმის გადაწყვეტისას იხელმძღვანელოს საერთაშორისო ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ნორმებით.

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის საქართველოს ნორმატიულაქტად აღიარებისფაქტითავისთავად არ არის საკმარისი იმისათვის, რომ დამკვიდრდეს კონვენციის გამოყენების პრაქტიკა სასამართლოების (და ადმინისტრაციული ორგანოების) საქმიანობაში. საკანონმდებლოდონეზე გადადგმული ნაბიჯები, მართალია, ქმნის სამართლებრივ საფუძველს საერთაშორისო ხელშეკრულებათა ეროვნულ დონეზე გამოსაყენებლად, მაგრამ ისინი ვერ ჩაითვლებიან სასამართლოების (და ადმინისტრაციული ორგანოების) მიერ საერთაშორისო ხელშეკრულებათა, მათ შორის ევროპული კონვენციის, გამოყენების გარანტიად. საკანონმდებლო დონეზე გატარებული ღონისძიებების გარდა, აუცილებელია გადაიდგას პრაქტიკული ნაბიჯები სასამართლოსაქმეების განხილვისდროს საერთაშორისო ხელშეკრულებათა გამოყენების პრაქტიკის დასამკვიდრებლად.⁵

უდავოა, რომ სასამართლო ხელისუფლებას ენიჭება მთავარი როლი იმ ნორმატიული აქტების ცხოვრებაში გასატარებლად, რომლებიც ქმნიან საერთაშორისო ხელშეკრულებათა ეროვნულ დონეზე გამოყენების სამართლებრივ საფუძველს. სასამართლო ხელისუფლების როლზე დამოკიდებულია, განხორციელდება თუ არა პრაქტიკაში კონსტიტუციისა და სხვა შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტების დებულებები საერთაშორისო ხელშეკრულებათა ქვეყნის ნორმატიულ აქტად აღიარების შესახებ და შეიტანს თუ არა ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებები, მათ შორის ევროპული კონვენცია, დადებით წვლილს ქვეყანაში ადამიანის უფლებათა დაცვის საერთაშორისო (ევროპული) სტანდარტების დამკვიდრებაში.⁶ საქართველოს სასამართლოთა სურვილი, გამოიყენონ საერთაშორისო ხელშეკრულებები სასამართლო დავების მოგვარებისას, ნათელს მოჰფენს იმას, პრაქტიკაში სათანადოდ აისახება თუ არა კანონმდებლის ნება საერთაშორისო ხელშეკრულებათა ქვეყნის კანონმდებლობის ნაწილად აღიარებისა და მათი უშუალო მოქმედების შესახებ.⁷

ეროვნული სასამართლოების მიერ საერთაშორისო ხელშეკრულებათა გამოუყენებლობის მიზეზები მრავალგვარია. ზოგადად შეიძლება აღინიშნოს, რომ პრაქტიკულად ყველა ქვეყანას, რომელშიც ეროვნული სასამართლოები ამჟამად რეგულარულად იყენებენ ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას, დასჭირდა გარკვეული დრო ევროპული კონვენციის გამოყენების პრაქტიკის დასამკვიდრებლად. სხვა სიტყვებით, ევროპული კონვენციის თითქმის ყველა მონაწილე სახელმწიფოს სასამართლო ორგანოებმა გარკვეული დროის განმავლობაში გაიარა „აკლიმატიზაცია“ საერთაშორისო ხელშეკრულებათა, მათ შორის ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის, გამოყენების პრაქტიკის დასამკვიდრებლად.⁸

ამას მოწმობს მრავალი სახელმწიფოს, მათშორის იმ სახელმწიფოთა, პრაქტიკა, რომლებიც საკანონმდებლო დონეზე თავიდანვე ლიბერალურ პოზიციას მიემხრნენ საერთაშორისო ხელშეკრულებათა გამოყენებასთან დაკავშირებით. პრაქტიკულად ყველა იმ სახელმწიფოს, რომლებიც გახდნენ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მონაწილენიდა აღიარეს კონვენციათავიანთი კანონმდებლობის ნაწილად, დასჭირდა გარკვეულიდრო, რათა სასამართლოთა პოზიცია ევროპული კონვენციის გამოყენების მიმართშეცვლილიყო უკიდურესად ნეგატიურიდან პოზიტიურისაკენ. ამ თვალსაზრისით შეიძლება რამდენიმე მაგალითის მოშველიება. ავსტრიამ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის რატიფიცირება მოახდინა 1958 წელს, ხოლო1964 წელს ევროპულკონვენციას კონსტიტუციური სტატუსი მიენიჭა. მიუხედავად ამისა, ავსტრიის სასამართლოებმა მხოლოდ 80-იანი წლებიდან დაიწყეს ევროპული კონვენციის გამოყენებათავიანთპრაქტიკაში.

ნიდერლანდებმა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის რატიფიცირება მოახდინა 1954 წელს, მაგრამ მხოლოდ 80-იანი წლების დასაწყისიდან შეიცვალეს მისმა სასამართლოებმა ევროპული კონვენციის მიმართ იმ დროისათვის ჩამოყალიბებული ნეგატიური დამოკიდებულება და დაიწყეს ევროპული კონვენციის რეგულარული გამოყენება სასამართლო დავების მოგვარების დროს.

ცენტრალური და აღმოსავლეთი ევროპის სახელმწიფოებსაც დასჭირდათ გარკვეული დრო, რათა დამკვიდრებულიყო საერთაშორისო ხელშეკრულებათა, მათ შორის ევროპული კონვენციის, ეროვნულ დონეზე გამოყენების პრაქტიკა.

ზემოხსენებული მოწმობს, რომ იმ სახელმწიფოებსაც კი, რომლებმაც ჩამოაყალიბეს ძალზე მყარი ნორმატიული ბაზა საერთაშორისო ხელშეკრულებათა გამოყენებისათვის, გარკვეული დრო დასჭირდათ საერთაშორისო ხელშეკრულებათა ეროვნულდონეზე გამოყენების პრაქტიკის დასამკვიდრებლად.

ნიშანდობლივია, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოების სასამართლოები, კონვენციის გამოყენების პრაქტიკის დამკვიდრებამდე, ხშირად უარს აცხადებდნენ კონვენციის გამოყენებაზე იმ მიზეზით, რომ კონვენციით გათვალისწინებული დებულებები ძალზე ზოგადი და ბუნდოვანი იყო, რის გამოც მათ არ შეეძლოთ რაიმე დადებითი წვლილის შეტანა კონკრეტული სასამართლო საქმის გადაწყვეტაში. ამ თვალსაზრისით, საყურადღებოა ბრიტანელი მოსამართლის, ლორდ დენინგის 1976 წელს გამოთქმული შეხედულება, რომელიც იმ პერიოდში ევროპულ სახელმწიფოთა სასამართლოებში დამკვიდრებული საერთო მოსაზრების გამომხატველია:

„კონვენცია შედგენილია ისეთი სტილით, რომელსაც ჩვენ არა ვართ შეჩვეულნი ჩვენს კანონმდებლობაში. ის შეიცავს ძალზე ზოგად პრინციპებს. ამ პრინციპების გამოყენება მეტად რთულია, რადგან ისინი ფორმულირებულია ზოგადად. [...] მე-8 მუხლი ამის მაგალითია. ის იმდენად ზოგადია, რომ შეუძლებელია მისი პრაქტიკული გამოყენება. ამდენად, ჩვენთვის ბევრად უფრო უმჯობესია მივსდიოთ ჩვენს კანონებსა და პრინციპებს, ხოლო კონვენციას ყურადღება მივაპყროთ მხოლოდ როგორც გზამკვლევს, კანონმდებლობის სწორ გამოყენებასთან დაკავშირებით ეჭვის არსებობის შემთხვევაში“.⁹

თუ 60-70 -იან წლებში მოსამართლეთა ასეთი მიდგომა ევროპული კონვენციის გამოყენების მიმართ ტიპური იყო, დღეს ის ანაქრონისტულად მიიჩნევა.¹⁰ ევროპულ სახელმწიფოთა სასამართლოების პოზიცია ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის გამოყენებასთან დაკავშირებით რადიკალურად შეიცვალა უკანასკნელი 15-20 წლის განმავლობაში.¹¹

ეროვნული სასამართლოების პოზიციის ასეთი შეცვლა ევროპული კონვენციის გამოყენების მიმართუკანასკნელი 15-20 წლის განმავლობაში ასევე განაპირობა იმ ფაქტორმა, რომ ამ პერიოდში განსაკუთრებით გაიზარდა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებების რაოდენობა, რომლებიც განმარტავენ კონვენციისზოგადდებულებებსდა ამითაზუსტებენ მათშინაარსს, რაც აიოლებს ამ დებულებათა გამოყენებას ეროვნული სასამართლოების მიერ.

ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებების, მათ შორის ევროპული კონვენციის, გამოყენებასთან დაკავშირებით მიზანშეწონილია რამდენიმე საკვანძო საკითხის განხილვა.

2. საერთაშორისო ხელშეკრულების გამოყენების ფორმები

იმ სახელმწიფოებში, რომლებშიც ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია (ისევე როგორც ზოგადად საერთაშორისო ხელშეკრულებები) აღიარებულია ქვეყნის ნორმატიულ აქტად, ეროვნული სასამართლოები სხვადასხვა ფორმით იყენებენ მას სასამართლო საქმეების განხილვისას. სასამართლო დავების გადაწყვეტისას ეროვნულმა სასამართლომ ევროპულ კონვენციას შეიძლება მიანიჭოს როგორც ძირითადი, ისე დამხმარე როლი. ბუნებრივია, ევროპული კონვენციის მნიშვნელობა სასამართლო საქმის გადაწყვეტაში განსხვავებული იქნება იმის მიხედვით, სასამართლომ ის გამოიყენა საქმის გადაწყვეტის ძირითად თუ დამხმარე წყაროდ.

ეროვნულმა სასამართლომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია (ისევე როგორც ზოგადად საერთაშორისო ხელშეკრულებები) შეიძლება გამოიყენოს ძირითადად შემდეგი სამი ფორმით:

ა) ევროპული კონვენციის გამოყენება, როგორც შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის განმარტების საშუალება

ეროვნულმა სასამართლომ ევროპული კონვენცია შეიძლება გამოიყენოს როგორც შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის განმარტების საშუალება. სასამართლო საქმის გადასაწყვეტად ეროვნულმა სასამართლომ შეიძლება ძირითადად გამოიყენოს შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტი, მაგრამ მისიდებულების სწორი განმარტებისათვის მან შეიძლება ასევე გამოიყენოს ევროპული კონვენცია. ამ შემთხვევაში ევროპული კონვენცია და შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტი ავსებენ ერთმანეთს. სასამართლო გადაწყვეტილების სამართლებრივი საფუძველია როგორც შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტი (მაგ., კანონი), ისე ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია. ევროპული კონვენციის გამოყენება,როგორც შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის განმარტების საშუალებისა, ხდება მაშინ, როდესაც შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტი არასაკმარისადკონკრეტულადაწესრიგებს საზოგადოებრივ ურთიერთობას, რის გამოც არსებობს არასწორი გადაწყვეტილების მიღების რისკი. ევროპული კონვენციის გამოყენებით სასამართლოს ეძლევა შესაძლებლობა, უზრუნველყოს შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის სწორი განმარტება.

კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოთა სასამართლო პრაქტიკაში ყველაზე ხშირია ევროპული კონვენციის გამოყენება, როგორც შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის განმარტების საშუალებისა.

ბ) ევროპული კონვენციის გამოყენება შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტთან კოლიზიის შემთხვევაში

ევროპულ სახელმწიფოთა სასამართლო პრაქტიკაში ევროპული კონვენცია ასევე გამოიყენება შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტთან კოლიზიის დროს. ამ შემთხვევაში ეროვნული სასამართლო იყენებს ევროპულკონვენციას, თუ მან დაადგინა, რომ უფრო დაბალ საფეხურზე მდგომი შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტი (მაგ., კანონი) ეწინააღმდეგება ევროპულ კონვენციას.

ევროპული კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოთა სასამართლო პრაქტიკაში კონვენციის გამოყენება შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტით დადგენილი ნორმის საწინააღმდეგოდ შედარებით იშვიათობაა.

გ) ევროპული კონვენციის გამოყენება, როგორც სასამართლო საქმის გადაწყვეტის ერთადერთი სამართლებრივი საფუძველი

ევროპულ სახელმწიფოთა სასამართლოები ასევე იყენებენ ევროპულ კონვენციას, როგორც საქმის გადაწყვეტის ერთადერთ სამართლებრივ საფუძველს. ეს ხდება, თუ ქვეყნის შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტი (მაგ., კანონი) არ აწესრიგებს შესაბამის საზოგადოებრივ ურთიერთობას (ანუ სახეზეა სამართლებრივი ხარვეზი), მაშინ, როდესაც ევროპული კონვენციით ასეთი ურთიერთობა მოწესრიგებულია.

მიუხედავად იმისა, რომ კონვენციის გამოყენებას, როგორც საქმის გადაწყვეტის ერთადერთ სამართლებრივ საფუძველს, არაფერი უშლის ხელს (თუ კონვენცია აღიარებულია სახელმწიფოს ნორმატიულ აქტად), ევროპულ სახელმწიფოთა სასამართლო პრაქტიკაში კონვენციის ამგვარად გამოყენება იშვიათობაა.¹² ეს განპირობებულია იმით, რომ, როგორც წესი, ესა თუ ის საზოგადოებრივი ურთიერთობა მოწესრიგებულია შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტებით.

ეროვნული სასამართლოების მიერ კონვენციის, როგორც საქმის გადაწყვეტის, ერთადერთ სამართლებრივ საფუძვლად გამოყენების საილუსტრაციოდ შეიძლება პოლონეთის უზენაესი სასამართლოს სისხლის სამართლის საქმეთა პალატის 1997 წლის გადაწყვეტილების მოშველიება.¹³

საქმე ეხებოდა პოლონეთში დაკავებულ ჩინეთის ორი მოქალაქის ექსტრადიციას ჩინეთში, სადაც მათზე გამოცხადებული იყო ძებნა თაღლითობისა და ქონების მითვისების ბრალდების გამო. ჩინეთის ხელისუფლებამ მოითხოვა ამ პირთა ექსტრადიცია.

უზენაესი სასამართლოს წინაშე ჩინეთის მოქალაქეებმა ექსტრადიციის შესახებ ბრძანების გასაუქმებლად მოიშველიეს ორი არგუმენტი: ა) ჩინეთში ეს დანაშაულები ითვალისწინებს სიკვდილით დასჯას; ბ) არსებობს იმის დასაბუთებული ეჭვი, რომ ორივე მათგანი დაექვემდებარება წამებას და/ან არაჰუმანურ ან დამამცირებელ მოპყრობას ან სასჯელს. ამ არგუმენტების საფუძველზე ისინი ამტკიცებდნენ, რომ ჩინეთში მათი ექსტრადიცია ჩაითვლება ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევად, რის გამოც უნდა გაუქმდეს ბრძანება ექსტრადიციის შესახებ. პოლონეთის უზენაესმა სასამართლომ გააუქმა ბრძანება ექსტრადიციის შესახებ. სასამართლომ გააკეთა განცხადება, რომელიც თავისი განსაკუთრებული მნიშვნელობის გამო სრულად არის ციტირებული:

„ის, რომ ჩინეთი არ არის ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მონაწილე, არაარსებითია იმასთან დაკავშირებით, რომ ეს საქმე ეხება ურთიერთობას პოლონეთსა და ჩინეთს შორის. [ადამიანის უფლებათა ევროპული] კონვენციის პირველი მუხლი აკისრებს მაღალ ხელშემკვრელ მხარეებს ვალდებულებას, „ყველა უზრუნველყონ ამ კონვენციის I ნაწილში განსაზღვრული უფლებებითა და თავისუფლებებით“. გარდა ამისა, ჩვენ უნდა დავეყრდნოთ არა მხოლოდ კონვენციის ტექსტს, არამედ სტრასბურგის სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალს. სტრასბურგის სასამართლომ არაერთხელ განმარტა კონვენცია ექსტრადიციასთან დაკავშირებით. [...] კონვენციის მე-3 მუხლი კრძალავს წამებას ან არაჰუმანურ, ან დამამცირებელ მოპყრობას ან სასჯელს. ექსტრადიცია იმ სახელმწიფოში, რომელშიც პირი შეიძლება დაექვემდებაროს წამებას ან არაჰუმანურ მოპყრობას, ან სასჯელს, შეადგენს ამ მუხლის დარღვევას.¹⁴ საჭირო არ არის იმის დამტკიცება, რომ ეს პირი ნამდვილად დაექვემდებარება ასეთ მოპყრობას ან სასჯელს. საკმარისია ასეთი მოპყრობის ან სასჯელის ალბათობის დადგენა (იხ. ზოერინგი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, 1989 წელი; კრუზ ვარასი და სხვები შვედეთის წინააღმდეგ, 1991 წელი; ვილვარაჯა გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, 1991 წელი; აჰმედი ავსტრიის წინააღმდეგ, 1996 წელი).

ამგვარად, ექსტრადიცია დაუშვებელია, თუ არსებობს იმის ალბათობა, რომ გადასაცემი პირი დაექვემდებარება წამებას ან არააჰუმანურ ან დამამცირებელ მოპყრობას, ან სასჯელს.

იგივე წესი გამოიყენება ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის 1-ლი პუნქტის მიმართ. [...] ექსტრადიცია არ დაიშვება, თუ არსებობს ალბათობა, რომ გადასაცემი პირი არ იქნება უზრუნველყოფილი სამართლიანი სასამართლოს ძირითადი გარანტიებით გადაცემის შემდგომი სასამართლო პროცესის დროს.

ამ სასამართლოს არ ძალუძს, დაადგინოს რაიმე ფაქტი ჩინეთში არსებული მდგომარეობის შესახებ. ჩვენ მხოლოდ შეგვიძლია დავეყრდნოთ რაიონული სასამართლოს დასკვნებს (რომლებიც არ უარყო სააპელაციო სასამართლომ), რომლის თანახმად, არსებობს დიდი ალბათობა, მომჩივნებს, თუ განხორციელდა მათი ექსტრადიცია, შეიძლება მოეპყრონ ისე, რომ დაირღვევა საერთაშორისო სამართალი, განსაკუთრებით ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლი.

ხსენებული საქმიდან ნათელია, რომ პოლონეთის უზენაესმა სასამართლომ გამოიყენა ევროპული კონვენცია (და ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი), როგორც სასამართლო საქმის გადაწყვეტის ერთადერთი სამართლებრივი საფუძველი.

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის აღიარება ნორმატიულ აქტად ნიშნავს, რომ ფიზიკურ და იურიდიულ პირებს შეუძლიათ მიმართონ ეროვნულ სასამართლოს მხოლოდ ევროპული კონვენციის დარღვევის მტკიცებით და მოითხოვონ დარღვეული უფლების აღდგენა. ფორმალური თვალსაზრისით, არ არის აუცილებელი, რომ ფიზიკური და იურიდიული პირები სასამართლოს წინაშე თავიანთი უფლების დარღვევის დასამტკიცებლად, ევროპულ კონვენციასთან ერთად, დაეყრდნონ ქვეყნის შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტს (მაგ., კანონს). მიუხედავად ამისა, პრაქტიკაში, როგორც წესი, მხოლოდ ევროპული კონვენციის საფუძველზე არ ხდება უფლების დარღვევის მტკიცება სასამართლოს წინაშე. თუ ფიზიკური და იურიდიული პირები საერთოდ უთითებენ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის დარღვევაზე, ისინი, როგორც წესი, პირველ რიგში ამტკიცებენ შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის დარღვევას, რასთან ერთადაც უთითებენ ევროპული კონვენციის დარღვევაზე.

3. საჭიროა თუ არა ევროპული კონვენციის გამოყენება ყველა სასამართლო საქმეში?

როგორც უკვე აღინიშნა, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია საქართველოს ნორმატიული აქტია, რომელიცშეიძლება გამოყენებულიქნეს სასამართლო საქმის გადაწყვეტისათვის. ამ თეზისთან დაკავშირებით შეიძლება დაისვას კითხვა: საჭიროა თუ არა ევროპული კონვენციის გამოყენება ყველა სასამართლო საქმეში? ეს კითხვა შეიძლება კიდევ უფრო დაზუსტდეს:რა შემთხვევაში არის საჭირო ევროპული კონვენციის გამოყენება სასამართლოში?

სასამართლო საქმეების განხილვისას ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებების, მათ შორის ევროპული კონვენციის, გამოყენების ძირითადი მიზანია პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის მინიმალური სტანდარტის უზრუნველყოფა. როგორც ცნობილია, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია ადგენს ადამიანის უფლებათა დაცვის „მინიმალურ სტანდარტებს“.¹⁵ ევროპული კონვენციის 53-ე მუხლიდან პირდაპირ გამომდინარეობს, რომ პირთა უფლებები არ უნდა იყოს დაცული უფრო დაბალი სტანდარტით, ვიდრე ეს გათვალისწინებულია ევროპული კონვენციით.

ევროპული კონვენციით ადამიანის უფლებათა დაცვის მინიმალური სტანდარტის დადგენა სახელმწიფოებს არ ზღუდავს იმაში, რომ მათ ეროვნული კანონმდებლობით გაითვალისწინონ ადამიანის უფლებათა დაცვის უფრო მაღალი სტანდარტი, ანუ პირებს მიანიჭონ უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის უფრო მყარი გარანტიები, ვიდრე ეს დადგენილია ევროპული კონვენციით. საქართველოს კანონმდებლობისა და ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის შედარებითი ანალიზიდან თვალნათლივ ჩანს, რომ უამრავ შემთხვევაში შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტები ითვალისწინებენ ადამიანის უფლებათა დაცვის უფრო მაღალ სტანდარტებს, ვიდრე ევროპული კონვენცია.¹⁶

თუ ევროპული კონვენცია ადგენს ადამიანის უფლებათა დაცვის მინიმალურ სტანდარტებს, ხოლო ქვეყნის კანონმდებლობა უფრო მაღალი სტანდარტებით იცავს პირთა უფლებებს, არის თუ არა იმის აუცილებლობა, რომ სასამართლო საქმის განხილვის დროს გამოყენებულ იქნეს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია? მიუხედავად იმისა, რომ ეროვნულ სასამართლოს არ ეკრძალება ევროპული კონვენციის გამოყენება არც ერთ სასამართლო საქმესთან დაკავშირებით, პრაქტიკული თვალსაზრისით არ არის აუცილებელი ევროპული კონვენციის გამოყენება იმ შემთხვევაში, თუ შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტი

ზემოთ დასმულ კითხვაზე - საჭიროა თუ არა ევროპული კონვენციის გამოყენება ყველა სასამართლო საქმის განხილვისას? - პასუხის გასაცემად გასათვალისწინებელია ის გარემოება, რომ ევროპული კონვენციით დაცულია მხოლოდ შეზღუდული რაოდენობის უფლებები, ხოლო დავა ეროვნულ დონეზე შეიძლება წამოიჭრას პირის უფლებებთან დაკავშირებულ ნებისმიერ საკითხზე. ეროვნული სასამართლო უბრალოდ ვერ გამოიყენებს კონვენციას თავის წინაშე არსებულ ყველა სასამართლო საქმის განხილვისას იმის გამო, რომ სადავო საკითხი უბრალოდ შეიძლება არ წესრიგდებოდეს ევროპული კონვენციით.

თუ ევროპული კონვენცია აწესრიგებს სადავო საკითხს, საქართველოს სასამართლოს ნებისმიერი საქმის განხილვისას შეუძლია კონვენციის გამოყენება. სასამართლოს შეუძლია, თავისი გადაწყვეტილება დააფუძნოს საქართველოს შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტსა (მაგ., კანონი) და ევროპულ კონვენციაზე.

თუ საქართველოს სასამართლო თავის გადაწყვეტილებას იღებს კანონითა და კონვენციით გათვალისწინებული ანალოგიური შინაარსის მქონე ნორმების საფუძველზე, ევროპული კონვენციის გამოყენებას აქვს უმნიშვნელო როლი. თუ კანონითა და კონვენციით დადგენილი ქცევის წესები ანალოგიურია, რომც არ გამოიყენოს სასამართლომ ევროპული კონვენცია და თავისი გადაწყვეტილება დააფუძნოს მხოლოდ კანონზე, მისი გადაწყვეტილება არ იქნება განსხვავებული იმ გადაწყვეტილებისაგან, რომელსაც სასამართლო მიიღებდა კანონთან ერთად ევროპული კონვენციის გამოყენების შემთხვევაში. სხვა სიტყვებით, თუ მხოლოდ კანონის გამოყენების შედეგად მიღებული სასამართლო გადაწყვეტილება იგივე იქნება იმ გადაწყვეტილებისა, რომლის მისაღებად სასამართლომ გამოიყენა როგორც კანონი, ისე კონვენცია, კონვენციის გამოყენებას მიენიჭება უმნიშვნელო, მეორეხარისხოვანი როლი. ამ შემთხვევაში კანონთან ერთად კონვენციის გამოყენებით ეროვნულ სასამართლოს სურს მიღებული გადაწყვეტილების მართებულობისა და სამართლიანობის დასაბუთება იმით, რომ ამ გადაწყვეტილების მისაღებად მან იხელმძღვანელა არა მხოლოდ შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტით, არამედ ადამიანის უფლებათა დაცვის საერთაშორისო სტანდარტებით.¹⁷

ასეთ შემთხვევაში ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის გამოყენებას, ძირითადად, ფსიქოლოგიური მნიშვნელობა აქვს. თუ სასამართლო საქმის გადასაწყვეტად, შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტთან ერთად, იყენებს ადამიანის უფლებათა ევროპულკონვენციას, იგი მიღებულგადაწყვეტილებას მატებს ავტორიტეტულობას. შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტთან ერთად ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის (და ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის) გამოყენება ადასტურებს იმას, რომ კონკრეტული სასამართლო გადაწყვეტილება დამყარებულია არა მხოლოდ საქართველოს შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტზე (მაგ., კანონზე ან კოდექსზე), არამედ ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციაზეც. ნაკლებად სავარაუდოა, პროცესის მხარემ ეჭვი შეიტანოს იმაში, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია არაეფექტიანად იცავს მის უფლებებს.

ამდენად, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის გამოყენება სასამართლოს მიერ მნიშვნელოვანია იმ შემთხვევაში, თუ ასეთი გამოყენების შედეგად სასამართლო მიიღებს გადაწყვეტილებას, რომელსაც იგი ვერ მიიღებდა მის გამოუყენებლად. სხვა სიტყვებით, კონვენციის გამოყენების სამართლებრივი ეფექტი მაშინ არის დიდი, თუ მისი გამოყენების შედეგად სასამართლო უზრუნველყოფს პირის უფლებათა დაცვას უფრო მაღალი სტანდარტით, ვიდრე ასეთი დაცვა უზრუნველყოფილი იქნებოდა მხოლოდ შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის საფუძველზე.

აღნიშნულიდან გამომდინარეობს, რომ მნიშვნელოვანია თუ არა შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტთან ერთად ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის გამოყენება კონკრეტულ სასამართლო საქმესთან დაკავშირებით, შეიძლება დადგინდეს შემდეგ კითხვაზე პასუხის გაცემით: შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტთან ერთად ევროპული კონვენციის გამოყენების შემთხვევაში მიიღებს თუ არა საქართველოს სასამართლო ისეთ გადაწყვეტილებას, რომელსაც ის ვერ მიიღებდა კონვენციის გამოყენების გარეშე?

კონვენციის გამოყენება მნიშვნელოვანია კოლიზიის შემთხვევაში საქართველოს შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტსა და კონვენციას შორის. თუ კანონსა და კონვენციას შორის კოლიზიის შემთხვევაში სასამართლომ გამოიყენა კონვენცია, რადგან კანონით დადგენილი ადამიანის უფლებათა სტანდარტი ეწინააღმდეგება კონვენციით დადგენილსტანდარტს, მაშინ კონვენციის გამოყენებას ექნება მნიშვნელოვანი სამართლებრივი შედეგი: პირის უფლება უზრუნველყოფილი იქნება უფრო მაღალი სტანდარტით, ვიდრე არის ის სტანდარტი, რომელიც გათვალისწინებულია კანონით.

კონვენციის გამოყენება ასევე მნიშვნელოვანია შიდასახელმწიფოებრივი ნორმატიული აქტის სწორი განმარტებისათვის.

4. სასამართლო გადაწყვეტილებათა დასაბუთება ევროპული კონვენციით

ეროვნული სასამართლოს მიერ ევროპული კონვენციის გამოყენება მჭიდროდ უკავშირდება სასამართლო გადაწყვეტილებათა დასაბუთების საკითხს.

გადაწყვეტილებაში უნდა დაასაბუთოს თუ არა ეროვნულმა სასამართლომ თავისი პოზიცია იმ არგუმენტების მიმართ, რომლებსაც მხარეები ამყარებენ ევროპულ კონვენციასა და ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულ სამართლზე?

ზოგადად ევროპულ სახელმწიფოთა პრაქტიკა განსხვავდება სასამართლო გადაწყვეტილებათა დასაბუთების ხარისხის თვალსაზრისით. ზოგიერთი სახელმწიფოს ეროვნული სასამართლო ასაბუთებს გადაწყვეტილებათა დეტალებსაც კი. სხვა სახელმწიფოებში დამკვიდრდა სასამართლო გადაწყვეტილებათა შედარებით ლაკონიურად დასაბუთების პრაქტიკა.¹⁸ ერთსა და იმავე სახელმწიფოში ასევე განსხვავდება სასამართლო პრაქტიკა გადაწყვეტილებათა დასაბუთების თვალსაზრისით სასამართლო საქმისა (სისხლის, სამოქალაქო, ადმინისტრაციული) და სასამართლო ინსტანციის მიხედვით.¹⁹

მიუხედავად ასეთი განსხვავებისა, ევროპულ სახელმწიფოთა კანონმდებლობა და/ან პრაქტიკა ადგენს, რომ სასამართლო გადაწყვეტილებამ დასაბუთების მინიმალური მოთხოვნა მაინც უნდა დააკმაყოფილოს. ეროვნულმა სასამართლომ უნდა განიხილოს ის არგუმენტები, მათ შორის ევროპულ კონვენციასა და ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალზე დამყარებული, რომლებითაც მხარეები ასაბუთებენ თავიანთ პოზიციებს და უნდა გამოხატოს თავისი შეხედულება ამ არგუმენტების მიმართ.

თუ მხარე თავისი პოზიციის დასასაბუთებლად იშველიებს ევროპულ კონვენციასა და ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალს, ეროვნულმა სასამართლომ უნდა გააანალიზოს სასამართლო საქმე ამ არგუმენტების მიხედვით. მან არ უნდა უგულებელყოს ეს არგუმენტები. სასამართლომ თავის გადაწყვეტილებაში შეიძლება გააქარწყლოს წამოყენებული არგუმენტები, მხარი დაუჭიროს მათ, ან უარყოს ევროპული კონვენციის ნორმის ისეთი განმარტება, რომელსაც მხარე ასაბუთებს კონვენციის საფუძველზე. მხარის შეხედულება ამა თუ იმ ნორმის განმარტების შესახებ შეიძლება განსხვავდებოდეს სასამართლოს განმარტებისაგან. გადაწყვეტილებაში სასამართლომ უნდა გამოხატოს თავისი პოზიცია - შეიძლება თუ არა კონკრეტულდავაში ევროპული კონვენციისა და ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის გამოყენება, უნდა დაასაბუთოს, რატომ იყენებს ან არ იყენებს იგი ამ ნორმებს საქმის გადასაწყვეტად.²⁰ სასამართლო გადაწყვეტილების დასაბუთების მოთხოვნა არ უნდა იქნეს იმგვარად გაგებული, რომ სასამართლომ პროცესის დროს გამოთქმულ ყველა არგუმენტს დეტალურად უნდა გასცეს პასუხი სასამართლო გადაწყვეტილებაში. სასამართლოსათვის ასეთი მოთხოვნის დაწესება არაგონივრული იქნებოდა. მიუხედავად ამისა, თუ პროცესის მხარე თავის პოზიციას ასაბუთებს ორ სამართლებრივ აქტზე.

თუ ადვოკატი სასამართლო საქმესთან დაკავშირებით დაეყრდნო ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის ერთ-ერთ მუხლს და მიუთითა, როგორ განიმარტება ეს მუხლი ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით, ეროვნულმა სასამართლომ უნდა დაასაბუთოს თავისი პოზიცია გადაწყვეტილებაში, ეთანხმება თუ არა იგი ადვოკატის მიერ კონვენციაზე დამყარებულ არგუმენტებს. თუ სასამართლო არ ეთანხმება ასეთ არგუმენტებს, მან უნდა დაასაბუთოს ის მიზეზები, რომელთა გამოც იგი არ ეთანხმება ადვოკატის პოზიციას. სასამართლომ შეიძლება მიუთითოს, რომ კონვენციის ეს მუხლი არ გამოიყენება ამ საქმესთან დაკავშირებით, რადგან მისი რეგულირების სფერო განსხვავდება, ან-რომ ადვოკატი არასწორად განმარტავს ევროპული კონვენციის კონკრეტული მუხლის შინაარსს.

აღნიშნულიდან გამომდინარე, ეროვნულსასამართლოს არ შეუძლია, უბრალოდ უგულებელყოს მხარის მიერ მოშველიებული ნორმა იმის დასაბუთების გარეშე, რატომ არ შეიძლება მისი გამოყენება ამ კონკრეტულ საქმესთან დაკავშირებით. რა თქმა უნდა, ეს ამძიმებს მოსამართლის ტვირთს, მაგრამ ამ ტვირთის შემსუბუქება არ უნდა მოხდეს სამართლიანობის პრინციპის (რისი გამოვლინებაც არის სასამართლო გადაწყვეტილებათა დასაბუთება) ხარჯზე.²¹ სასამართლოს ვალდებულება - დაასაბუთოს თავისი პოზიცია მხარის მიერ გამოთქმულ არგუმენტებთან დაკავშირებით, არ განსხვავდება სასამარ თლოს ვალდებულებისაგან - დაასაბუთოს თავისი პოზიცია იმ არგუმენტებთან დაკავშირებით, რომელთაც მხარე აფუძნებს შიდასახელმწიფოებრივ ნორმატიულ აქტზე (მაგ., კანონზე).

სასამართლო გადაწყვეტილების დასაბუთების ხარისხი ცალკეული მოსამართლის მიდგომაზეა დამოკიდებული. შეუძლებელია რაიმე მკაცრი ფორმალური მოთხოვნების დაწესება სასამართლო გადაწყვეტილებათა დასაბუთების დეტალურობასთან დაკავშირებით. გადაწყვეტილების დასაბუთების ხარისხი ინდივიდუალური შეფასების საკითხია. თუ ერთ მოსამართლეს კონკრეტული სასამართლო გადაწყვეტილების დასაბუთებულობაში ეჭვიც კი არ ეპარება, მეორე მოსამართლემ ეს გადაწყვეტილება შეიძლება არასაკმარისად დასაბუთებულად ჩათვალოს. უეჭველია, სასამართლო გადაწყვეტილებამ დასაბუთებულობის მინიმალური მოთხოვნა უნდა დააკმაყოფილოს, წინააღმდეგ შემთხვევაში სასამართლო გადაწყვეტილება არ იქნება სამართლიანი. სასამართლო გადაწყვეტილებათა დასაბუთებულობის ლაკონიურობას თავისი ფარგლები უნდა ჰქონდეს.

სასამართლომ გადაწყვეტილების სამოტივაციო ნაწილში უნდა მიუთითოს ის მოტივები, რომელთა გამოც სასამართლო უარყოფს მხარის მოსაზრებებს.

5. ადამიანის უფლებათა შეზღუდვის მართლზომიერების დადგენა ევროპული კონვენციით გათვალისწინებული პირობების მიხედვით

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილად აღიარების შედეგია არა მხოლოდ ის, რომ ფიზიკურ და იურიდიულ პირებს შეუძლიათ დაიცვან თავიანთი უფლებები და თავისუფლებები კონვენციის საფუძველზე, არამედ ისიც, რომ საქართველოს სასამართლოებმა უნდა იხელმძღვანელონ ადამიანის უფლებათა შეზღუდვის მართლზომიერების შეფასების იმ კრიტერიუმებით, რომლებიც გათვალისწინებულია ევროპული კონვენციით.

როგორც უკვე აღინიშნა, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია ითვალისწინებს სახელმწიფოს უფლებას, გარკვეულ შემთხვევაში მართლზომიერად შეზღუდოს კონვენციით გათვალისწინებული უფლებები. ძირითადად ასეთი უფლებების შეზღუდვის შესაძლებლობა გათვალისწინებულია კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლებით (პირადი და ოჯახური ცხოვრების პატივისცემის უფლება; აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება; გამოხატვის თავისუფლება; შეკრებისა და გაერთიანების თავისუფლება), კერძოდ კი ამ მუხლების მე-2 პუნქტებით, რომლებიც განსაზღვრავენ ხსენებული უფლებების შეზღუდვის პირობებს.

სახელმწიფოს აქვს უფლება, შეზღუდოს კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლებით გათვალისწინებული უფლებები, თუ ასეთი შეზღუდვა: ა) არის კანონის შესაბამისად, ან კანონით გათვალისწინებული;²² ბ) ემსახურება კანონიერ მიზანს (მაგ., ეროვნული უშიშროების, ტერიტორიული მთლიანობის ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესები, უწესრიგობის ან დანაშაულის თავიდან აცილება, ჯანმრთელობის ან ზნეობის დაცვა) და გ) აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ამ პირობების საფუძველზე აფასებს, მართლზომიერია თუ არა სახელმწიფოს მიერ ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა. ზუსტად ამ პირობების საფუძველზე უნდა შეაფასონ ეროვნულმა სასამართლოებმა ადამიანის უფლებათა შეზღუდვის მართლზომიერება.

მიზანშეწონილია თითოეული პირობის უფრო დეტალური განხილვა იმ მეთოდოლოგიური თანამიმდევრობის მიხედვით, რომელსაც იყენებს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ადამიანის უფლებათა შეზღუდვის მართლზომიერების შეფასებისას.

ა) ევროპული კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლებით განმტკიცებული უფლებების შეზღუდვის მართლზომიერების შეფასებისას ეროვნულმა სასამართლომ (ევროპული სასამართლოს მსგავსად) უნდა დაადგინოს, ითვალისწინებს თუ არა საქართველოს კანონმდებლობა ამ უფლების შეზღუდვას, ანუ დაშვებულია თუ არა ამ უფლების შეზღუდვა საქართველოს კანონმდებლობით. ნიშანდობლივია, რომ „კანონი“ ევროპული კონვენციის მნიშვნელობით გვაროვნული ცნებაა და გულისხმობს ნორმატიული ხასიათის აქტს.²³

იმის შეფასებისას, აკმაყოფილებს თუ არა „კანონი“ ევროპული კონვენციის მოთხოვნებს, ეროვნულმა სასამართლომ უნდა გაითვალისწინოს ევროპული სასამართლოს საქმე - სანდი თაიმსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Sunday Times v. the United Kingdom). ამ საქმესთან დაკავშირებით ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ კანონი: ა) უნდა იყოს ხელმისაწვდომი პირისათვის, რათა მას ჰქონდეს წარმოდგენა, თუ რა სამართლებრივი ნორმები გამოიყენება ასეთ გარემოებაში და ბ) უნდა იყოს საკმარისი სიცხადით ფორმულირებული, რათა პირს ჰქონდეს თავისი მოქმედების რეგულირების შესაძლებლობა. კერძოდ, მას უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა, გონივრულობის ფარგლებში განჭვრიტოს ის შედეგები, რომლებიც მის მოქმედებას შეიძლება მოჰყვეს.²⁴

საქმეზე - კლასი გერმანიის წინააღმდეგ (Klass v. Germany), რომელიც ეხებოდა სახელმწიფო უშიშროების ინტერესებისათვის საიდუმლო სატელეფონო მოსმენას, ევროპულმა კომისიამ და სასამართლომ მიუთითეს, რომ ადამიანის უფლების შეზღუდვისათვის საკმარისი არ არის ზოგადი სამართლებრივი საფუძვლის არსებობა, არამედ აუცილებელია, კანონმდებლობამ კონკრეტულად გაითვალისწინოს უფლების შეზღუდვის პირობები და პროცედურები.²⁵ საქმის - მელოუნი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Malone v. the United Kingdom), რომელიც ასევე სატელეფონო მოსმენას ეხებოდა, - განხილვისას ევროპულმა სასამართლომ კიდევ უფრო დააზუსტა ტერმინ „კანონის“ მნიშვნელობა. მან მიუთითა, რომ ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლის ობიექტიდან და მიზნიდან გამომდინარე, შიდასახელმწიფოებრივ კანონმდებლობაში უნდა არსებობდეს საჯარო ხელისუფლების მიერ კონვენციის მე-8 მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებულ უფლებათა არამართლზომიერი შეზღუდვისაგან სამართლებრივი დაცვის მექანიზმი. სასამართლომ ასევე მიუთითა, რომ განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ასეთი ღონისძიებები ტარდება საიდუმლოდ, დიდია არამართლზომიერი მოქმედების რისკი.²⁶

საქმის - კრუსლინი საფრანგეთის წინააღმდეგ (Kruslin v. France), რომელიც ასევე სატელეფონო მოსმენას ეხებოდა, - მოსმენასთან დაკავშირებით საფრანგეთის კანონმდებლობით გათვალისწინებული სამართლებრივი საფუძველი სასამართლომ არასაკმარისად კონკრეტულად ჩათვალა, რადგან კანონი არ უთითებდა, თუ რა ფარგლებსა და პირობებში ტარდება ასეთი ღონისძიებები. ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნა, რომ სატელეფონო საუბრების მოსმენა პირად ცხოვრებაში მნიშვნელოვანი ჩარევაა და, შესაბამისად, უნდა ემყარებოდეს კანონს, რომელიც განსაკუთრებით დეტალურია.²⁷

ბ) თუ ეროვნულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა გათვალისწინებულია კანონით, იგი უნდა შეუდგეს შემდეგი საკითხის განხილვას: ისახავს თუ არა ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა ევროპული კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლების მე-2 პუნქტებით გათვალისწინებულ ერთერთ კანონიერ მიზანს? ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლებით გათვალისწინებული მიზნები, რომელთა მისაღწევად შეიძლება შეიზღუდოს ადამიანის უფლებები, განსხვავდება. ასეთ მიზანს განეკუთვნება ეროვნული უშიშროების, ტერიტორიული მთლიანობის ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესები, უწესრიგობის ან დანაშაულის თავიდან აცილება, ჯანმრთელობის ან ზნეობის დაცვა, სხვათა რეპუტაციის ან უფლებათა დაცვა, საიდუმლო ინფორმაციის გამჟღავნების თავიდან აცილება, სასამართლო ხელისუფლების ავტორიტეტისა და მიუკერძოებლობის შენარჩუნება და სხვა. მაგალითად, სახელმწიფომ შეიძლება ამტკიცოს, რომ მსჯავრდებულთა მიმოწერის უფლება იზღუდება დანაშაულის თავიდან ასაცილებლად.

მიზნების ჩამონათვალი, რომელთა მისაღწევად შეიძლება შეიზღუდოს კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლებით გათვალისწინებული უფლებები, ამომწურავია.²⁸ შესაბამისად, სახელმწიფოს ეკრძალება ევროპული კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლებით გათვალისწინებული უფლებების შეზღუდვა სხვა მიზნებით, რომლებიც არ არის გათვალისწინებული კონვენციით. ამ მუხლებით განმტკიცებული უფლებების შეზღუდვა სხვა მიზნებით, რომლებიც არ არის ამ მუხლებით გათვალისწინებული, პირდაპირ იკრძალება ევროპული კონვენციის მე-18 მუხლით.

ეროვნულმა სასამართლომ უნდა დაადგინოს, ემსახურება თუ არა ადამიანის უფლების შეზღუდვა კონვენციის შესაბამისი მუხლით გათვალისწინებული მიზნის მიღწევას.

გ) კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლებით გათვალისწინებული უფლებების შეზ - ღუდვის მესამე პირობასთან დაკავშირებით ეროვნულმა სასამართლომ უნდა დაადგინოს, აუცილებელია თუ არა ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა დემოკრატიულ საზოგადოებაში.

ეროვნულმა სასამართლომ უნდა შეაფასოს, ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა, რომელიც ემსახურება კონკრეტულ მიზანს, განპირობებულია თუ არა. „მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროებით“, რამაც გამოიწვია სახელმწიფოს მიერ ადამიანის უფლების შეზღუდვის აუცილებლობა. სახელმწიფოს მიერ გატარებული ღონისძიება, რომელიც მიმართულია კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლებით გათვალისწინებული ადამიანის უფლებათა შეზღუდვისაკენ მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროების პროპორციული (თანაზომიერი) უნდა იყოს.²⁹ ნიშანდობლივია, ევროპულმა სასამართლომ თავის პრეცედენტულ სამართალში არაერთხელ მიუთითა, რომ სახელმწიფოს აქვს გარკვეული თავისუფლება იმის შეფასებისათვის („თავისუფალი შეფასების ფარგლები“), აუცილებელია თუ არა კონკრეტული ღონისძიების გატარება კონვენციით გათვალისწინებული მიზნის მისაღწევად.³⁰

ევროპული კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლების შეზღუდვის მართლზომიერების დასადგენად ეროვნულმა სასამართლომ პასუხი უნდა გასცეს შემდეგ კითხვებს:

ა) ეხება თუ არა ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა მე-8 - მე-11 მუხლების პირველი პუნქტებით მოწესრიგებულ საკითხებს?

ბ) ითვალისწინებს თუ არა ქვეყნის კანონმდებლობა ამ შეზღუდვას?

გ) გათვალისწინებულია თუ არა ამ მუხლების მე-2 პუნქტებით ის მიზნები (მაგ.: ეროვნული უშიშროების ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესები, ჯანმრთელობის ან ზნეობის დაცვა), რომელთა გამოც იზღუდება ადამიანის უფლებები?

დ) განპირობებულია თუ არა ეს შეზღუდვა მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროებით?

ჩამოთვლილ ყველა კითხვაზე დადებითი პასუხი უნდა გაიცეს, რათა მართლზომიერად ჩაითვალოს ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა.

საქართველოს სასამართლომ განსაკუთრებული ყურადღება უნდა გაამახვილოს ა) პუნქტზე - ეხება თუ არა ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა მე-8-მე-11 მუხლების პირველი პუნქტებით მოწესრიგებულ საკითხებს, ანუ დაცულია თუ არა სადავო უფლება ევროპული კონვენციით.

ამ კითხვაზე პასუხის სწორად გაცემა იმიტომ არის მნიშვნელოვანი, რომ თუ ეროვნულმა სასამართლომ მიიჩნია, სადავო უფლება არ არის დაცული კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლებით, ამ უფლების მართლზომიერებას სასამართლო არ შეაფასებს ზემოაღნიშნული სამი პირობის მიხედვით. აღნიშნულ კითხვაზე უარყოფითი პასუხის არასწორად გაცემის მიზეზია ის, რომ მხოლოდ კონვენციის დებულებათა გაცნობის შედეგად ეროვნულმა სასამართლომ შეიძლება დაასკვნას: კონვენციით არ რეგულირდება სადავო უფლება, რადგან ის პირდაპირ არ არის გათვალისწინებული კონვენციით. თუ ეროვნულმა სასამართლომ არ განიხილა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი კონვენციის შესაბამის მუხლთან დაკავშირებით, დიდია ალბათობა, ეროვნულმა სასამართლომ დაასკვნას, რომ სადავო უფლება არ რეგულირდება ევროპული კონვენციით. ეროვნულმა სასამართლომ კონვენციასთან ერთად უნდა განიხილოს ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი, რომელიც განმარტავს კონვენციის დებულებათა შინაარსსა და მათი გამოყენების სფეროს, რაც სასამართლოს მისცემს საშუალებას, სწორად შეაფასოს, რეგულირდება თუ არა სადავო უფლება ევროპული კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლებით.

თუ ევროპული კონვენციისა და ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის საფუძველზე ეროვნულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ სადავო უფლება დაცულია კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლებით, იგი უნდა შეუდგეს იმ სამი პირობის განხილვას, რომლებიც უნდა დააკმაყოფილოს სახელმწიფომ, რათა ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა მართლზომიერად ჩაითვალოს. მაგალითად, თუ მხარე ამტკიცებს, რომ დაირღვა მისი პირადი ცხოვრების უფლება, რაც დაცულია ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლით, ეროვნულმა სასამართლომ უნდა განიხილოს ეს მუხლი ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალთან ერთად და დაადგინოს, მოიცავს თუ არა მე-8 მუხლი იმ უფლებას, რომლის დაცვას მოითხოვს მხარე. თუ ეროვნულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ მე-8 მუხლი იცავს სადავო უფლებას, სასამართლო უნდა შეუდგეს სადავო უფლების შეზღუდვის მართლზომიერების შესწავლას კონვენციის მე-8 მუხლის მე-2 პუნქტით დაწესებული პირობების მიხედვით.

ამ სამი პირობის საფუძველზე ეროვნულმა სასამართლომ შეიძლება დაადგინოს, რომ, მართალია, პირადი ცხოვრების უფლება ამ კონკრეტულ შემთხვევაში შეიზღუდა, მაგრამ ასეთი შეზღუდვა აკმაყოფილებს ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლის მე-2 პუნქტით დადგენილ პირობებს და, შესაბამისად, მართლზომიერია, რის გამოც ის არ არღვევს ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლს. ეროვნულმა სასამართლომ ასევე შეიძლება დაადგინოს, რომ, თუმცა კონვენციის მე-8 მუხლის მე-2 პუნქტი ითვალისწინებს სადავო უფლების შეზღუდვის შესაძლებლობას, სახელმწიფომ კონკრეტულ შემთხვევაში არ დააკმაყოფილა სადავო უფლების შეზღუდვისათვის დაწესებული პირობები, რის გამოც ასეთი შეზღუდვა ვერ ჩაითვლება მართლზომიერად. ამ შემთხვევაში სასამართლო დაადგენს, რომ დაირღვა ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლი.

ევროპული კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლების მე-2 პუნქტებით გათვალისწინებული სამი პირობის საფუძველზე ეროვნულმა სასამართლომ უნდა შეაფასოს, საკმარისად კონკრეტულია თუ არა ნორმატიული აქტის დებულება (დებულებები), რომელიც ითვალისწინებს სადავო უფლების შეზღუდვას. სასამართლომ ასევე უნდა განიხილოს, ემსახურება თუ არა უფლების შეზღუდვა იმ მიზანს, რომელიც გათვალისწინებულია ევროპული კონვენციის შესაბამისი მუხლით. განსაკუთრებულ ანალიზს მოითხოვს ეროვნული სასამართლოსაგან იმის შეფასება, განპირობებულია თუ არა უფლების შეზღუდვა მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროებით და არის თუ არა უფლების შეზღუდვა იმ მიზნის პროპორციული, რომლის მიღწევაც სახელმწიფოს სურს ასეთი შეზღუდვით. თუ ეროვნულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ საქართველოს ნორმატიული აქტი, რომელიც მიზნად ისახავს ადამიანის უფლებათა შეზღუდვას, არ აკმაყოფილებს ევროპული კონვენციით დადგენილ მოთხოვნებს, მან უფლების ასეთი შეზღუდვა არამართლზომიერად უნდა ჩათვალოს.

განხილული სამი კრიტერიუმის დაწესების მიზანია პირთათვის იმის გარანტირება, რომ სახელმწიფო არამართლზომიერად არ შეზღუდავს მათ უფლებებს. ამიტომაც ეროვნულმა სასამართლოებმა უნდა გაითვალისწინონ, რომ ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა ევროპული კონვენციის დებულებათა შეზღუდვითად განმარტების აუცილებლობა.³¹

ასევე აღსანიშნავია, რომ ევროპული კონვენციით გათვალისწინებული სამი კრიტერიუმი, რომელთა საფუძველზეც სასამართლომ უნდა შეამოწმოს ადამიანის უფლების შეზღუდვის მართლზომიერება, საქართველოს კანონმდებლობისათვის უცხო არ არის. საქართველოს კონსტიტუციის ცალკეული დებულებები ადგენენ ევროპული კონვენციით გათვალისწინებული უფლებების შეზღუდვის ანალოგიურ სამ პირობას.³²

_________________

1. ვ. შევარდნაძე, „საქართველოს კანონმდებლობა და საერთაშორისო სამართლებრივი სტანდარტები თავშესაფრის მაძიებელი პირებისა და ლტოლვილების შესახებ: შედარებითი ანალიზი“, საქართველო და საერთაშორისო სამართალი, კ. კორკელია (რედ.), თბილისი, 2001 წელი, გვ. 166.

2. მე-6 მუხლის მე-2 პუნქტი.

3. მე-6 მუხლი.

4. მე-4 მუხლის პირველი პუნქტი და მე-19 მუხლის პირველი პუნქტი.

5. P. van Dijk, Domestic Status of Human-Rights Treaties and the Attitude of the Judiciary: the Dutch Case, in: Fortschritt im BewuЯtsein der Grund- und Menschenrechte, Festschrift fьr Felix Ermacora, M. Nowak, D. Steurer & H. Tretter (Hrsg.) 1988, 639.

6. G. Danilenko, The New Russian Constitution and International Law, 88 American Journal of International Law 1994, 470.

7. G. Danilenko, International Law in the Russian Legal System, American Society of International Law, Proceedings of the 91st Annual Meeting 1997, (1998), 297.

8. C. Duprй, France, in: Fundamental Rights in Europe: The European Convention on Human Rights and its Member States (1950-2000), R. Blackburn & J. Polakiewicz (Eds.), 2001, 321; G. Gauksdóttir, Iceland, იქვე, 399; E. Meriggiola, Italy, iqve, 475; I. Cameron, Sweden, iqve, 843; Y. Özdek & E. Karacaogli, Turkey, iqve, 890.

9. R v. Chief Immigration Officer, ex parte Salamat Bibi [1976] 3 All E.R., 847.

10 J. Polakiewicz, The Status of the Convention in National Law, in: Fundamental Rights in Europe: The European Convention on Human Rights and its Member States (1950-2000), R. Blackburn & J. Polakiewicz (Eds.), 2001, 51.

11 C. Duprй, France, in: Fundamental Rights in Europe: The European Convention on Human Rights and its Member States (1950-2000), R. Blackburn & J. Polakiewicz (Eds.), 2001, 318-319; iqve, K. Ioannou, Greece, 354.

12. J. Polakiewicz, The Status of the Convention in National Law, in: Fundamental Rights in Europe: The European Convention on Human Rights and its Member States (1950-2000), R. Blackburn & J. Polakiewicz (Eds.), 2001, 52.

13. იხ. პოლონეთის უზენაესი სასამართლოს სისხლის სამართლის პალატის განაჩენი საქმეზე - მანდუგეკი, 1997 წლის 29 ივლისი; ასევე იხ. A. Drzemczewski & M. Nowicki, Poland, in: FundamentalRights in Europe: The European Convention on Human Rights and its Member States (1950-2000), R. Blackburn & J. Polakiewicz (Eds.), 2001, 666.

14. M. O'Boyle, Extradition and Expulsion under the European Convention on Human Rights: Reflection on the Soering Case, in: Human Rights and Constitutional Law, Essays in Honour of Brian Walsh, J. O'Reilly (Ed.), 1992, 96-98.

15. იხ. ევროპული კონვენციის 53-ე მუხლი.

16. იხ. კ. კორკელია, ადამიანის უფლებათა დაცვა საგანგებო მდგომარეობის დროს: ადამიანის უფლებათადა ძირითადთავისუფლებათადაცვის ევროპული კონვენციისადა საქართველოს კანონმდებლობის შედარებითი ანალიზი, „ქართული სამართლის მიმოხილვა“, 3/4, 2000 წელი, გვ. 79.

17. G. Danilenko, Implementation of International Law in CIS States: Theory and Practice, 10 European Journal of International Law 1, 1999, 62.

18. R. Ryssdal, Norwegian Problems of Compliance with the Convention and Norwegian Perspectives on Incorporation of the Convention, in: Aspects of Incorporation of the European Convention of Human Rights into Domestic Law, J.P. Gardner (Ed.), 1993, 32-33.

19 J. de da Rochиre, France, in: The Effect of Treaties in Domestic Law, F. Jacobs & S. Roberts (Eds.), 1987, 54.

20. R. Maruste, Status of the European Convention on Human Rights in the Estonian Legal System, in: Protecting Human Rights: European Perspective: Studies in Memory of R. Ryssdal, P.Mahoney, F. Matscher, H. Petzold & L. Wildhaber (Eds.), 2000, 879.

21. A. Yotopoulos-Marangopoulos, The Hellenic Experience concerning the Protection of Human Rights and particularly the Implementation of the Rights and Freedoms Embodied in the European Convention, in: The Implementation in National Law of the European Convention on Human Rights, Proceedings of the Fourth Copenhagen Conference on Human Rights, 28-29 October, 1988, 1989, 64.

22. მიუხედავად იმისა, რომ კონვენციის მე-8 მუხლში გამოიყენება ფრაზა „კანონის შესაბამისად“ (in accordance with the law), მაშინ, როდესაც მე-9-მე-11 მუხლებში გამოყენება ფრაზა „კანონით გათვალისწინებული“ (prescribed by law), ადამიანის უფლებათა ევროპულმა კომისიამ საქმეზე - მელოუნი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Malone v. the United Kingdom) - მიუთითა, რომ ამ ფრაზებს აქვთ ერთი და იგივე მნიშვნელობა. მელოუნი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Malone v. the United Kingdom), 1984 წლის 2 აგვისტო, Series A, no. 82, 66-ე პუნქტი. აქვე აღსანიშნავია, რომ კონვენციის ფრანგულენოვან ტექსტში გამოიყენება ერთი და იგივე ფრაზა“. prévue par la loi“.

23. H. Schermers, The Netherlands, in: The Effect of Treaties in Domestic Law, F. Jacobs & S. Roberts (Eds.), 1987, 117.

24. სანდი თაიმსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Sunday Times v. the United Kingdom), 1979 წლის 26 აპრილი, Series A, no. 30, 49-ე პუნქტი; ასევე იხ. ევროპული სასამართლოს შედარებით ახალი საქმე -პეტრა რუმინეთის წინააღმდეგ (Petra v. Romania), 1998 წლის 23 სექტემბერი, 37-ე პუნქტი.

25. კლასი გერმანიის წინააღმდეგ (Klass v. Germany), 1978 წლის 6 სექტემბერი, Series A, no. 28, 43-ე პუნქტი.

26. მელოუნი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Malone v. the United Kingdom), 1984 წლის 2 აგვისტო, Series A, no. 82, 67-ე პუნქტი.

27. კრუსლინი საფრანგეთის წინააღმდეგ (Kruslin v. France), 1990 წლის 24 აპრილი, Series A, no. 176-B, 33-ე პუნქტი.

28 M. Macovei, Freedom of Expression: A Guide to the Implementation of Article 10 of the European Convention on Human Rights, 2001, 28.

29. K. Starmer, European Human Rights Law: The Human Rights Act 1998 and the European Convention on Human Rights, 1999, 156.

30. S. Jensen, The European Convention on Human Rights in Scandinavian Law: A Case Law Study, 1992, 249-252.

31. სხვა საქმეებთან ერთად იხ. სანდი თაიმსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Sunday Times v. the United Kingdom), 1979 წლის 26 აპრილი, Series A, no. 30, 65-ე პუნქტი.

32. იხ.: საქართველოს კონსტიტუციის 22-ე მუხლის მე-3 პუნქტი და 24-ე მუხლის მე-4 პუნქტი.

1. შესავალი

1950 წელს მიღებული ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია ითვალისწინებდა ორი ორგანოს - ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისიისა და ევროპული სასამართლოს - დაარსებას, რომელთა მიზანი იყო კონვენციასა და მის ოქმებში განმტკიცებული უფლებებისა და თავისუფლებების შესრულებაზე ზედამხედველობის განხორციელება. ამდენად, კონვენციის პირველადი ტექსტის საფუძველზე მოქმედებდა ორსაფეხურიანი საზედამხედველო სისტემა.

კომისიის ფუნქციებში შედიოდა: განაცხადების დასაშვებობის განხილვა, მორიგების პროცედურის ჩატარება, ფაქტების გამოძიება, დასკვნების შემუშავება, სასამართლოში საქმის აღძვრა.

თუ კომისია დაადგენდა, რომ განაცხადი ექვემდებარებოდა განხილვას და არ იყო მიღწეული მორიგება, იგი ამზადებდა მოხსენებას, რომელშიც „აღწერდა ფაქტებს და მიღებული გადაწყვეტილების არსს“.¹ მოხსენება ეგზავნებოდა მინისტრთა კომიტეტს, შესაბამის სახელმწიფოებს და ევროპის საბჭოს გენერალურ მდივანს. მოხსენების მომზადებიდან სამი თვის განმავლობაში საქმე შეიძლებოდა გადასცემოდა სასამართლოს, თუ მხარეები აღიარებდნენ მის იურისდიქციას. თუკი საქმე არ იყო გადაცემული სასამართლოსათვის, მინისტრთა კომიტეტი იხილავდა, დაირღვა თუ არა კონვენციით გარანტირებული უფლება. ამგვარი ფაქტის დადასტურების შემთხვევაში მინისტრთა კომიტეტს შეეძლო, სახელმწიფოსათვის დაეკისრებინა კომპენსაციის გადახდის ვალდებულება. გარდა ამისა, მინისტრთა კომიტეტი აკონტროლებდა სასამართლო გადაწყვეტილების აღსრულებას.

რაც შეეხება ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს, იგი არსებითად იხილავდა და წყვეტდა საქმეს, რომლის წარმოების პროცედურული საკითხები სასამართლოს რეგლამენტით განისაზღვრებოდა.²

საზედამხედველო ორგანოთა გადატვირთულობის გამო, რაც განაპირობა ევროპის საბჭოში ცენტრალური და აღმოსავლეთი ევროპის სახელმწიფოების გაწევრიანებამ და რამაც მნიშვნელოვნად გაზარდა განაცხადების რაოდენობა, 1994 წელს მიიღეს მე-11 ოქმი, რომელიც კონვენციის საზედამხედველო სისტემის რეფორმირებასა და განაცხადთა განხილვის პროცედურის გამარტივებას ითვალისწინებდა. 1998 წლის 1 ნოემბერს, მე-11 ოქმის ძალაში შესვლის შედეგად, ფუნქციონირება შეწყვიტა ადამიანის უფლებათა ევროპულმა კომისიამ და ამოქმედდა რეფორმირებული, მუდმივმოქმედი ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, რომელიც თავად წყვეტს განაცხადთა როგორც დასაშვებობას, ასევე არსებითად იხილავს მათ.

ამგვარად, ევროპული კონვენციის მე-11 ოქმმა შეცვალა კონვენციის საზედამხედველო სისტემა. რეფორმის შედეგად, ადამიანის უფლებათა სასამართლოსთან მიმართებით, ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტს ჩამოერთვა კვაზისასამართლო ფუნქციები, თუმცა მას აკისრია სასამართლოს გადაწყვეტილების აღსრულების ზედამხედველობა.

2. სასამართლოს სტრუქტურა

თანამედროვე საერთაშორისო-სამართლებრივ სისტემაში ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო მიიჩნევა ერთ-ერთ ყველაზე ეფექტიან ორგანოდ, რომლის საქმიანობაც გავლენას ახდენს წევრ სახელმწიფოთა სამართლებრივ სისტემებზე. სასამართლო შედგება იმდენი მოსამართლისაგან, რამდენიც კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოა. მოსამართლეები ასრულებენ თავიანთ მოვალეობას პირადად და არა როგორც სახელმწიფოს წარმომადგენლები. ზედა ასაკობრივი ზღვარი 70 წელია. ისინი ირჩევიან 6 წლის ვადით და უნდა ხასიათდებოდნენ საუკეთესო ზნეობრივი თვისებებით, ჰქონდეთ სათანადო კომპეტენცია და იყვნენ აღიარებული ავტორიტეტის მქონე იურისტები.³

სასამართლოს საქმიანობა განისაზღვრება როგორც ევროპული კონვენციის მე-11 ოქმით, ისე 1998 წლის 1 ნოემბერს ძალაში შესული რეგლამენტით. პლენარულ სხდომებზე სასამართლო ირჩევს თავმჯდომარეს, მოადგილეებსა და სექციათა თავმჯდომარეებს სამი წლის ვადით.

სასამართლო იყოფა 4 სექციად, რომელთა შემადგენლობა სამი წლის ვადით მტკიცდება. სექციები ყალიბდება დაბალანსებული გეოგრაფიული და სქესობრივი ნიშნით, ასევე მასში თანაბრად უნდა იყოს წარმოდგენილი წევრ სახელმწიფოთა სხვადასხვა სამართლებრივი სისტემა.

სასამართლო შედგება სამი სახის ორგანოსაგან: კომიტეტი, პალატა და დიდი პალატა. კომიტეტი არ იხილავს საქმეს არსებითად. იგი ამოწმებს, აკმაყოფილებს თუ არა განაცხადი დასაშვებობის ყველა კრიტერიუმს. კომიტეტის გადაწყვეტილება საბოლოოა.

პალატა და დიდი პალატა არსებითად იხილავს განაცხადს. პალატა შედგება 7 მოსამართლისაგან. მის შემადგენლობაში შედის სექციის თავმჯდომარე და იმ სახელმწიფოდან არჩეული მოსამართლე, რომლის წინააღმდეგ არის მიმართული განაცხადი.

დიდი პალატა შედგება 17 მოსამართლისაგან. მასში შედიან: სასამართლოს თავმჯდომარე, მისი მოადგილეები, სექციათა თავმჯდომარეები და სხვა მოსამართლეები.

დადგენილი წესით, პალატისა და დიდი პალატის შემადგენლობაში შედის ის მოსამართლეც, რომელიც საქმეში მონაწილე სახელმწიფოს მიერ არის წარდგენილი. მართალია, მოსამართლე არ გვევლინება მოპასუხე სახელმწიფოს ან მხარის ინტერესების დამცველად, მაგრამ იგი უკეთ ერკვევა მხარედ წარმოდგენილი სახელმწიფოს ეროვნულ სამართლებრივ სისტემაში და შეუძლია განმარტოს ის საკითხები, რომლებიც საქმის განხილვისას წარმოიშობიან. ეს ხელს უწყობს საქმის ობიექტურ და სრულფასოვან განხილვას. იმ შემთხვევაში, როდესაც ეს მოსამართლე არ არის სექციის წევრი, მას შეუძლია, მონაწილეობა მიიღოს ეხ ოფფიციო (დაკავებული თანამდებობის ძალით).

თუ მოპასუხე სახელმწიფოს არ შეუძლია, საპატიო მიზეზების გამო, მონაწილეობა მიიღოს საქმის განხილვაში, შესაძლებელია დაინიშნოს ad hoc მოსამართლე. საპატიო მიზეზებად შემდეგი გარემოებანი ჩაითვლება:

ასეთ შემთხვევაში პალატის თავმჯდომარე სთავაზობს სახელმწიფოს, ერთი თვის ვადაში დაასახელოს ad hoc მოსამართლის კანდიდატურა. თუ ამ ვადაში კანდიდატურა არ დასახელდა, ითვლება, რომ სახელმწიფომ უარი განაცხადა ად ჰოც მოსამართლის წარდგენაზე.

სასამართლოს ნორმალური ფუნქციობისათვის შექმნილია აპარატი, რომელსაც ხელმძღვანელობს რეგისტრატორი [Registrar (ინგლ.); Greffier (ფრანგ.)]. რეგლამენტის მე-17 მუხლის მიხედვით, იგი ეხმარება სასამართლოს თავისი ფუნქციების განხორციელებაში, პასუხისმგებელია სამდივნოს საქმიანობაზე, ინახავს სასამართლო არქივს, თანამშრომლობს მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებთან.

3. სუბსიდიურობის პრინციპი

სტრასბურგის სასამართლო დაარსდა, რათა „უზრუნველყოფილ იქნეს კონვენციისა და მისი ოქმების ხელმომწერ მხარეთა მიერ აღიარებულ ვალდებულებათა პატივისცემა“.⁴ ამ დოკუმენტით შეიქმნა ადამიანის უფლებათა ევროპული სტანდარტები, რომელთა მიზანია წევრ სახელმწიფოში დემოკრატიული პოლიტიკური და სამართლებრივი სისტემის ჩამოყალიბებაგანმტკიცება.

სახელმწიფო იღებს ვალდებულებას, თავისი იურისდიქციის ფარგლებში ყველასათვის უზრუნველყოს კონვენციის პირველ ნაწილში განსაზღვრული უფლებები და თავისუფლებები. კონვენციის დებულებები ყურადღებას ამახვილებს ეფექტიანი ეროვნული სამართლებრივი დაცვის სისტემის არსებობის აუცილებლობაზე, რომლის მეშვეობით სახელმწიფოს უნდა შესწევდეს უნარი ადამიანის უფლებათა დაცვის საჭირო ხარისხით გარანტირებისათვის.⁵

ევროპული სასამართლო სუბსიდიური, ანუ დამატებითი, ხასიათისაა, ვინაიდან მისი ამოცანაა განიხილოს უფლებათა დარღვევის კონკრეტული ფაქტები, რომელთა მოგვარებაც ვერ მოხერხდა ეროვნულ დონეზე.⁶

სასამართლო არ არის ეროვნული სასამართლო ხელისუფლების ზემდგომი ინსტანცია. ამ ორგანოს არ შეუძლია შეცვალოს ეროვნული ნორმატიული თუ ინდივიდუალური აქტი. გადაწყვეტილებებში სასამართლოს არაერთხელ მიუთითებია იმ გარემოებაზე, რომ ვერ გასცემს ბრძანებებს. მაგალითად, საქმეზე - სელმუნი საფრანგეთის წინააღმდეგ (Selmouni v. France) - განმცხადებელი მოითხოვდა, დარჩენილი ვადა მოეხადა ნიდერლანდების ციხეში. ნიდერლადების მხარე, საქმის გარემოებებიდან გამომდინარე, არ იყო ამის წინააღმდეგი. სტრასბურგის სასამართლომ განმარტა, რომ, კონვენციის თანახმად, მას არა აქვს უფლებამოსილება, გასცეს ამგვარი ბრძანება.

სასამართლოს შეუძლია მხოლოდ დააფიქსიროს, რომ ამა თუ იმ სამართლებრივი აქტის მოქმედების შედეგად მოხდა კონვენციის დებულების დარ ღვევა. სასამართლო ფაქტობრივად იძლევა კონვენციის ნორმების ახსნა-განმარტებას.

სუბსიდიურობის პრინციპს ადასტურებს დასაშვებობის ერთ-ერთი მოთხოვნაც - ყველა ხელმისაწვდომ შიდასახელმწიფოებრივ საშუალებათა ამოწურვის აუცილებლობა.

4. აბსტრაქტული კონტროლი

სასამართლო არ იხილავს საქმეს in abstracto. იგი უფლებამოსილია განახორციელოს მხოლოდ კონკრეტული კონტროლი.

კონვენცია საერთაშორისო სამართლებრივი დოკუმენტია. იგი არ ანიჭებს სტრასბურგის სასამართლოს უფლებამოსილებას, გასცეს სავალდებულო ხასიათის განკარგულებები, თუ როგორ განხორციელდეს სახელმწიფოში საკანონმდებლო, აღმასრულებელი თუ სასამართლო ხელისუფლების საქმიანობა. კონტროლის რეგიონალური საერთაშორისო მექანიზმის არსებობის მიზანია, კონვენციური ნორმების დარღვევის შემთხვევაში უზრუნველყოს პირის უფლებათადაცვა ხელისუფლების მხრიდან.

სასამართლო ეხება შიდასახელმწიფოებრივი სამართლებრივი ნორმების კონვენციასთან შეფარდების საკითხებს იმდენად, რამდენადაც ამას საქმის გარემოებანი მოითხოვს. თავისი საქმიანობის პირველსავე ეტაპზე სასამართლომ განაცხადა, რომ იგი მოწოდებულია გამოიტანოს გადაწყვეტილება არა აბსტრაქტული პრობლემის შესახებ, რომელიც ეროვნული კანონისა და კონვენციის დებულების შეფარდებას ეხება, არამედ კანონის გამოყენებაზე კონკრეტულ შემთხვევაში, იმდენად, რამდენადაც მოცემული ნორმით მოხდა კონვენციით გარანტირებული უფლებების შეზღუდვა განმცხადებლის მიმართ. მართალია, დებატები იმის თაობაზე, რომ სასამართლოს უნდა ჰქონდეს in abstracto კონტროლის შესაძლებლობა თვით სასამართლოშიც, არაერთხელ გამართულა, დღემდე არსებული პრაქტიკა ნათლად ამტკიცებს, რომ სასამართლოს მიერ 1962 წელს გამოთქმული მოსაზრება (რომელიც სხვა საქმეებშიც აისახა) არ კარგავს აქტუალობას. ეს პოზიცია სასამართლომ არაერთხელ განამტკიცა თავის გადაწყვეტილებებში. საქმეში - გოლდერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Golder v. the United Kingdom) - სასამართლომ დააკონკრეტა, რომ „სასამართლო ფუნქციებში არ შედის შეზღუდვების შემუშავება, რომლებიც საპყრობილეში მყოფი პატიმრების მიმართ შეიძლება იყოს დაშვებული და in abstracto არ იხილავს საპყრობილის წესების კონვენციასთან შეფარდების საკითხს.⁷ რეფორმირებული სასამართლოს საქმიანობაშიც ეს დებულება ხშირად ჟღერს. დასაშვებობის განსაზღვრისას საქმეებზე - სორენსენი დანიის წინააღმდეგ და ჯენსენი და რასმუსენი დანიის წინააღმდეგ (Sorensen v. Denmark; Jensen and Rasmussen v. Denmark) - სასამართლომ აღნიშნა, რომ განცხადება დასაშვებია, ვინაიდან იგი უშუალოდ ეხება მის პირად სიტუაციას და არ შეიძლება აღქმულ იქნეს როგორც in abstracto ან actio popularis.⁸

In abstracto კომპეტენციის არქონა არ ნიშნავს, რომ სასამართლო არ იკვლევს და არ იძლევა შეფასებას იმ კანონისას, რომლითაც კონკრეტულ შემ - თხვევაში ხელმძღვანელობდა ხელისუფლება და რომლის გამოყენების შედეგად დაირღვა უფლება. ამის გამოკვლევა სასამართლოს სჭირდება, უპირველეს ყოვლისა, იმისათვის, რომ დაადგინოს, ჰქონდა თუ არა ხელისუფლებას შესაძლებლობა, ემოქმედა კონვენციის დებულებების შესაბამისად. ზოგიერთ შემთხვევაში, კანონის შესწავლის შედეგად, სასამართლო ადგენს, რომ ხდება არა ხელისუფლების მხრიდან არამართლზომიერი ქმედება, არამედ სწორედ კანონის მოქმედება არის დარღვევის პირველწყარო, ვინაიდან კანონის აღმსრულებელს სხვა არჩევანი არ ჰქონდა, გარდა იმისა, რომ კანონის იმპერატიულ მოთხოვნას დამორჩილებოდა.

5. სასამართლოს იურისდიქცია

ადამიანისუფლებათა ევროპული სასამართლოუფლებამოსილია განიხილოს:

ა) სახელმწიფოთაშორისი განაცხადები (33-ე მუხლი);

ბ) ინდივიდუალური განაცხადები (34 -ე მუხლი), რომელშიც განმცხადებელი ამტკიცებს თავისი უფლებების დარღვევის თაობაზე კონვენციის ერთ-ერთი მონაწილე სახელმწიფოს მიერ.

5.1. სახელმწიფოთაშორისი განაცხადები

კონვენციის 33 -ე მუხლი ადგენს, რომ: „სასამართლო უფლებამოსილია მიიღოს განსახილველად ნებისმიერი მონაწილე სახელმწიფოს განაცხადი მეორე მონაწილე სახელმწიფოს მიერ კონვენციით გარანტირებული უფლებების დარღვევის თაობაზე“.

ეს პროცედურა არ არის სხვა სახელმწიფოს საშინაო საქმეებში ჩარევა, სწორედ იმ ვალდებულებებიდან გამომდინარე, რომელნიც სახელმწიფოებმა იკისრეს კონვენციის მიხედვით.

სახელმწიფოს განცხადებების ობიექტი შეიძლება იყოს: ა) მეორე სახელმწიფოში საკანონმდებლო თუ ადამინისტრაციული პრაქტიკა. ასეთ შემთხვევაში არ არის საჭირო დარღვების კონკრეტულ მსხვერპლთა მითითება. საქმეზე - ირლანდია გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Ireland v. the United Kingdom) - სასამართლომ აღნიშნა: „დარღვევა წარმოშვა კანონმა, რომელიც უშვებს, ადგენს და ახორციელებს ისეთ ზომებს, რომლებიც შეუთავსებელია კონვენციით დადგენილ უფლებებთან და თავისუფლებებთან“. ბ) ადამიანის უფლებათა დარღვევის კონკრეტული ფაქტების არსებობის შემთხევაში.⁹

ძირითადი რაოდენობა სახელმწიფოთაშორისი განცხადებებისა მოდიოდა იმ პერიოდზე, როდესაც ჯერ კიდევ ყველა სახელმწიფოს არ ჰქონდა აღიარებული ევროპული კომისიის მიერ ინდივიდუალური განცხადებების განხილვის კომპეტენცია. ამიტომ მხოლოდ სახელმწიფოთაშორისი განცხადებების მეშვეობით იყო შესაძლებელი დამრღვევი სახელმწიფოს საერთაშორისო სამართლებრივი პასუხისმგებლობის საკითხის დაყენება.¹⁰

კონვენციის ამ ნორმას, გარკვეულწილად, პოლიტიკური ელფერი დაჰკრავს, ვინაიდან სახელმწიფოთა განცხადება სხვა სახელმწიფოს წინააღმდეგ ამ უკანასკნელის მიერ „არამეგობრულ“ ჟესტად განიხილება. მიუხედავად ამისა, კომისიისა და სასამართლოს საქმიანობაში სახელმწიფოთაშორის განაცხადთა განხილვამ მნიშვნელოვანი პრაქტიკა განავითარა (განსხხავებით ადამიანის უფლებათა კომიტეტისაგან, სადაც ფაქტობრივად არცერთი სახელმწიფოთაშორისი განაცხადი არ ყოფილა განხილული).

5.2 ინდივიდუალური განაცხადების სუბიექტები

5.2.1. მსხვერპლი

კონვენციის 34-ე მუხლის თანახმად, სასამართლოს შეუძლია მიიღოს განაცხადი ნებისმიერი პირისაგან, პირთა ჯგუფისაგან ან არასამთავრობო ორგანიზაციისაგან, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ ისინი არიან ერთ-ერთი ხელშემკვრელი მხარის მიერ კონვენციითა და მისი ოქმებით აღიარებული უფლებების დარღვევის მსხვერპლნი.

ფიზიკური პირების წრე ძალზე ფართოა, ვინაიდან არ არსებობს შემზღუდველი გარემოებანი, როგორიცაა: ასაკი, მოქალაქეობა ქმედუნარიანობა (მაგ., შეიძლება იყოს მცირეწლოვანი, როგორც საქმეში - „ტ“ გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (T. v. the United Kingdom), 1999 წლის 19 დეკემბერი); არ არის აუცილებელი, დადგინდეს სტაბილური სამართლებრივი ურთიერთობა სახელმწიფოსა და პირს შორის, ისეთი, როგორიცაა „ბინადრობა“ ან „საცხოვრებელი ადგილი“. განმცხადებელი შეიძლება არ იყოს ევროპის საბჭოს წევრი სახელმწიფოს მოქალაქე, თუ იგი დავობს წევრი სახელმწიფოს მიერ თავისი უფლებების დარღვევის თაობაზე.¹¹ საკმარისია, რომ სახელმწიფოს შეეძლოს გარკვეული უფლებამოსილების განხორციელება ფიზიკური პირის მიმართ (ამით არის განპირობებული ის გარემოება, რომ სასამართლოს განცხადებით მიმართა 120-ზე მეტი ქვეყნის მოქალაქემ).

მნიშვნელოვანი ის გარემოებაა, რომ განმცხადებელი თვითონ უნდა იყოს კონვენციის მსხვერპლი, ანუ უნდა მოქმედებდეს თავისი ინტერესებიდან გამომდინარე.

„მსხვერპლთან“ მიმართებით სასამართლო პრაქტიკის შედეგად ჩამოყალიბდა 2 ცნება: „პოტენციური“ და „ირიბი“ (არაპირდაპირი).

პოტენციურ მსხვერპლად განმცხადებელი განიხილება, როდესაც არსებობს რეალური ზიანის მიყენების საფრთხე, რომელიც მას შეიძლება დაემუქროს მომავალში. სხვა სიტყვებით, განმცხადებლის აზრით, კანონის ან სხვა სამართლებრივი აქტის მოქმედების შესაძლებლობა საფრთხეს უქმნის კონვენციით გარანტირებული უფლებების გამოყენებას. სასამართლო ასეთ შემთხვევაში ძალზე ყურადღებით უდგება „რეალური საფრთხის“ არსებობას, ვინაიდან მის კომპეტენციაში არ შედის in abstracto საქმის განხილვა.¹²

არაპირდაპირ (ირიბ) მსხვერპლად მიიჩნევიან მსხვერპლის უახლოესი ნათესავები იმ შემთხვევაში, თუ: ა) დარღვეულია სიცოცხლის უფლება, პირი დაიღუპა და ნათესავების მიერ ინიციირებული სასამართლო განხილვის საგნად გვევლინება დაღუპვის გარემოებანი; ბ) განმცხადებელი გარდაიცვალა სასამართლოში მიმართვის შემდეგ და ნათესავები აგრძელებენ საქმეს. ხშირად მოპასუხე სახელმწიფო ცდილობს დაასაბუთოს, რომ განმცხადებელმა დაკარგა „მსხვერპლის“ სტატუსი, ვინაიდან სტრასბურგში სასამართლო განხილვის პროცესის დაწყებისას ეროვნულმა ხელისუფლებამ უკვე დააკმაყოფილა მოთხოვნების დიდი ნაწილი. ასეთ შემთხვევაში სასამართლო იხილავს საქმის ირგვლივ არსებულ კონკრეტულ გარემოებებს.

არის თუ არა განმცხადებელი „მსხვერპლი“ 34-ე მუხლის თანახმად, როგორც წესი, დასაშვებობის სტადიაზე იხილება. მაშინვე იხილება, წარმოადგენს თუ არა მოპასუხე სათანადო მხარეს. თუ დადგინდა, რომ განმცხადებელი ან მოპასუხე არ აკმაყოფილებს სავალდებულო კრიტერიუმებს, საქმე არსებითად არ განიხილება.

5.2.2. არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და პირთა ჯგუფის ცნება ევროპული სასამართლოს პრაქტიკაში

კონვენციის 34-ე მუხლი არასამთავრობო ორგანიზაციებსა და პირთა ჯგუფებს ანიჭებს სასამართლოში განაცხადების შეტანის უფლებას. ეს ნიშნავს, რომ ნებისმიერ ორგანიზაციას, რომელიც არ არის სახელმწიფო თუ ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანო (ან სახელმწიფო თუ ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოს შემადგენელი სტრუქტურა), შეუძლია მიმართოს სასამართლოს დარღვეული უფლებების თაობაზე. ბუნებრივია, დაცულ უნდა იქნეს ყველა ის კრიტერიუმი, რომლებიც განაცხადთა დასაშვებობისათვის აუცილებელია. მოცემულ შემთხვევაში დასაშვებობის დადგენისას არსებითი კრიტერიუმია: იყო თუ არა კონვენციითა და მისი ოქმებით გამოცხადებულ უფლებათა დარღვევა. ნათელია, რომ ორგანიზაციას შეუძლია იდავოს მხოლოდ გარკვეულ უფლებათა დარღვევის თაობაზე. ორგანიზაციებთან მიმართებით შეუძლებელია დაირღვეს ისეთი უფლებები, როგორიცაა: სიცოცხლის უფლება, წამების აკრძალვის უფლება, მონობის აკრძალვა, პირადი, საოჯახო ცხოვრებისა და ქორწინების უფლება. განხილულ საქმეთა ძირითადი ნაწილი გვიჩვენებს, რომ ორგანიზაციები დავობენ ისეთი უფლებების დარღვევის ფაქტებზე, როგორიცაა: უფლება სამართლიან სასამართლოზე, აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება, სიტყვის თავისუფლება, შეკრებისა და გაერთიანების უფლება, უფლება სამართლებრივი დაცვის ეფექტიან საშუალებებზე, დისკრიმინაციის აკრძალვა, ქონების უფლება, არჩევნების უფლება.

განმცხადებლის სტატუსი აქვს ასევე პროფესიულ კავშირებს. სასამართლო არ მიჯნავს კომერციული და არაკომერციული ხასიათის ორგანიზაციებს. მიმართვის უფლება აქვთ პარტიებს. განცხადება შეიძლება შეტანილ იქნეს ისეთი ორგანიზაციის მიერ, რომელსაც იურიდიული პირის სტატუსი არა აქვს (არ მიუღია ან დაკარგა ამგვარი სტატუსი). საქმეში - სინდიროპულოსი და სხვები საბერძნეთის წინააღმდეგ (Sidiropulos v. Greece) - განმცხადებელს უარი ეთქვა საბერძნეთში ორგანიზაცია „მაკედონიური ცივილიზაციის სახლის“ რეგისტრაციაზე. ორგანიზაციის მიზანი იყო ეროვნულ უმცირესობათა თვითმყოფადობის შენარჩუნება, რაც, სარეგისტრაციო ორგანოს აზრით, სახელმწიფოს უსაფრთხოებასა და ტერიტორიულ მთლიანობას ემუქრებოდა. ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ სახელმწიფომ არაპროპორციული ღონისძიებები გაატარა, რაც გაერთიანების თავისუფლების რეალიზების ხელის შეშლაში გამომჟღავნდა. ასეთივე დასკვნა გამოიტანა ევროპულმა სასამართლომ საქმეზე - სოციალისტური პარტია თურქეთის წინააღმდეგ (Socialist Party v. Turkey).

ამგვარად, ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა „არასამთავრობო ორგანიზაციების“ ცნებაში გულისხმობს გაერთიანებათა ფართო სპექტრს, რაც საშუალებას აძლევს ამ ორგანიზაციებს, დაიცვან დარღვეული უფლებები.

6. განაცხადთა დასაშვებობის კრიტერიუმები

6.1. საგნობრივი კომპეტენცია (ratione materiae)

სასამართლო იხილავს მხოლოდ იმ უფლებათა სავარაუდო დარღვევის ფაქტებს, რომლებიც კონვენციასა და მის ოქმებშია ასახული. სასამართლო პრაქტიკაში ამ პირობას ეწოდება რატიონე მატერიაე. კონვენციასა და მის ოქმებში ჩამოყალიბებულ უფლებებთან მიმართებით გასათვალისწინებელია, რომ:

6.2. ტერიტორიული იურისდიქცია (ratione loci)

მეორე პირობა, რომელსაც სასამართლო დასაშვებობის დროს იხილავს, არის ratione loci-ის კრიტერიუმი. კონვენციის 1-ლი მუხლი აცხადებს: „მაღალი ხელშემკვრელი მხარეები თავიანთი იურისდიქციის ფარგლებში ყველას უზრუნველყოფენ ამ კონვენციის I ნაწილში განსაზღვრული უფლებებითა და თავისუფლებებით.“

6.3. დროის ფაქტორი (ratione temporis)

სასამართლოს შეუძლია განიხილოს მხოლოდ ის ფაქტები, რომლებიც სახელმწიფოს მიერ კონვენციის რატიფიცირების შემდეგ მოხდა. სასამართლოს არ შეუძლია, კონვენციის ნორმებს უკუქცევითი ძალა მიანიჭოს. როგორც წესი, საერთაშორისო ხელშეკრულებას უკუქცევითი ძალა არ ენიჭება. „საერთაშორისო ხელშეკრულებათა შესახებ“ ვენის 1969 წლის კონვენცია ადგენს: „თუ ხელშეკრულება რაიმე სხვა განზრახვას არ ცხადყოფს, ან განზრახვა სხვაგვარად არ არის დადგენილი, მაშინ ხელშეკრულების დებულებები სავალდებულო არ არის ხელშეკრულების მონაწილეთათვის ნებისმიერი მოქმედების ან ფაქტის მიმართ, რომელსაც ადგილი ჰქონდა ხელშეკრულების ძალაში შესვლის თარიღამდე.“¹³ დებულება, რომ საერთაშორისო ხელშეკრულებას უკუქცევითი ძალა არა აქვს, საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპია (თუმცა დისპოზიციური ხასიათის). საყოველთაოობაზე მიგვითითებს ის გარემოებაც, რომ არ არის სავალდებულო, ხელშეკრულებაში კონკრეტულად იყოს მითითებული დებულება უკუქცევითი ძალის გავრცელებაზე. ევროპული კონვენცია პირდაპირ არ უთითებს იმ გარემოებაზე, რომ კონვენციის დებულებებს არ აქვთ უკუქცევითი ძალა, მაგრამ კომისიამ თავისი მუშაობის პირველ პერიოდში არაერთხელ იმსჯელა ამ საკითხზე და ცალსახად დაასაბუთა იგი.¹⁴ ratione temporis -ის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება სახელმწიფოს მიერ კონვენციის რატიფიცირების პირველ წლებში. სწორედ ამ პერიოდში სასამართლოში შედის ისეთი განცხადებები, რომელთაც სასამართლო არ იღებს ratione temporis -ის საფუძველზე.

6.4. ექვსთვიანი ვადის მოთხოვნა

კონვენციის 35-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი ადგენს დასაშვებობის კიდევ ერთ კრიტერიუმს - ექვსთვიან ვადას საქმეზე გადაწყვეტილების გამოტანის დღიდან. ამ შემთხვევაში მნიშვნელობა ენიჭება არა სამართალდარღვევის ჩადენის თარიღს, არამედ შიდასახელმწიფოებრივი ორგანოების მიერ საბოლოო გადაწყვეტილების გამოტანის დღეს. ექვსთვიანი ვადის ათვლა იწყება შიდასახელმწიფოებრივი ორგანოების მიერ საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებიდან (მაგალითად, განმცხადებელი ამტკიცებს, რომ უკანონოდ ჩატარდა ჩხრეკა. მნიშვნელობა ენიჭება არა ჩხრეკის ჩატარების თარიღს, არამედ იმ თარიღს, როდესაც დაზარალებული ამოწურავს შიდასახელმწიფოებრივი დაცვის ყველა საშუალებას).

ზოგჯერ ერთმანეთს არ ემთხვევა ეროვნული სასამართლოს მიერ გადაწყვეტილების გამოტანის თარიღი და თარიღი, როდესაც ამ გადაწყვეტილების შესახებ განმცხადებლისათვის ცნობილი გახდა. სასამართლო პრაქტიკის მიხედვით, მნიშვნელობა ენიჭება იმ თარიღს, როდესაც განმცხადებელმა შეიტყო გადაწყვეტილების შესახებ. ასეთ შემთხვევაში ექვსი თვის ვადის ათვლა სწორედ ამ დღიდან იწყება. საქმეზე - ვორმი ავსტრიის წინააღმდეგ (Worm v. Austria) - სასამართლომ დაადგინა, რომ მნიშვნელობა ენიჭება არა ეროვნული სასამართლოს მიერ საბოლოო გადაწყვეტილების გამოტანის თარიღს, არამედ იმ თარიღს, როდესაც განმცხადებელს ჩაბარდა გადაწყვეტილების ასლი.¹⁵

6.5. ყველა ხელმისაწვდომ შიდასახელმწიფოებრივ საშუალებათა ამოწურვის მოთხოვნა

კონვენციის 35-ე მუხლი ადგენს: „სასამართლოს შეუძლია მიიღოს საქმე განსახილველად მხოლოდ მას შემდეგ, რაც საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებული წესების თანახმად, ყველა შიდასახელმწიფოებრივი საშუალება ამოიწურება.“

სტრასბურგის ორგანოების პრეცედენტული სამართლის მიხედვით, შიდასახელმწიფოებრივი საშუალებები ზოგადად ნიშნავს სასამართლო ორგანოებს. პრაქტიკაში ყოველი კონკრეტული საქმის განხილვისას სასამართლო განსაზღვრავს, ამოწურულია თუ არა განმცხადებლის მიერ შიდასახელმწიფოებრივი დაცვის ყველა საშუალება. კონკრეტული საქმის გარემოებებიდან გამომდინარე, შეიძლება საჭირო არ გახდეს, მიემართოს ყველა სასამართლო ინსტანციას.

სამართლებრივი დაცვის საშუალებათა სისტემა არ არის ერთგვაროვანი კონვენციის ხელშემკვრელ სახელმწიფოებში, თუმცა უმრავლეს შემთხვევაში ეს არის სასამართლო სამსაფეხურიანი სისტემა: პირველი, სააპელაციო და უმაღლესი ინსტანციები.

საქმეზე - ვან ოსტერეიკი ბელგიის წინააღმდეგ (Van Oostereijck v. Belgium) (1980 წელი) - სასამართლომ დაადგინა, რომ განმცხადებელმა არ ამოწურა სამართლებრივი დაცვის ყველა საშუალება, ვინაიდან სააპელაციო სასამართლოს მიერ გადაწყვეტილების გამოტანის შემდეგ არ მიმართა საკასაციო სასამართლოს.

სამართლებრივი დაცვის ყველა საშუალების ამოწურვის საერთო მოთხოვნიდან არსებობს გამონაკლისები. მაგალითად, განმცხადებელს არ მოეთხოვება სამართლებრივი დაცვის ყველა საშუალების ამოწურვა, თუ მან დაამტკიცა, რომ ეროვნული სასამართლოსადმი მიმართვა აზრს მოკლებულია, გამომდინარე სახელმწიფოში არსებული პრაქტიკიდან, ან თუ საქმის განხილვა გაუმართლებელი ვადით ჭიანურდება.

პირს მოეთხოვება იმ სამართლებრივი საშუალებების ამოწურვა, რომლებზეც ეროვნული კანონმდებლობით მას უფლება, და არა პრივილეგია, აქვს. პირი ვალდებული არ არის, მიმართოს ცალკეულ სპეციალურ ორგანოსა თუ სამსახურს (მაგ., ომბუდსმენის სამსახური ან საკანონმდებლო ორგანოს ადამიანის უფლებათა კომიტეტი და სხვ.), რომელთა კომპეტენციაში ადამიანის უფლებათა დაცვა შედის.

მტკიცების ტვირთი, თუ რა შიდასახელმწიფოებრივი საშუალებანი არსებობს ეროვნულ სისტემაში, რომელთა ამოწურვაც განმცხადებელს ევალება, სახელმწიფოს აწევს. შესაბამისად, სახელმწიფომ შეიძლება დააყენოს საკითხი, რომ პირს არ ამოუწურავს დაცვის ყველა შიდასახელმწიფოებრივი საშუალება.

6.6. დასაშვებობის სხვა კრიტერიუმები

ევროპული კონვენციის 35-ე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებით განსაზღვრულია ინდივიდუალური განაცხადის დასაშვებობის კიდევ რამდენიმე კრიტერიუმი. ისინი ითვალისწინებენ, რომ სასამართლო არ მიიღებს ინდივიდუალურ განცხადებს, თუ: ა) იგი არის ანონიმური; ბ) არსებითად იგივე საკითხია, რომელიც უკვე განხილულ იქნა სასამართლოს მიერ, ან გადაეცა საერთაშორისო გამოძიებისა თუ მოგვარების სხვა პროცედურას და არ შეიცავს რაიმე ახალ ინფორმაციას.

სასამართლო დაუშვებლად გამოაცხადებს ინდივიდუალურ განაცხადს, თუკი მიიჩნევს, რომ იგი შეუთავსებელია კონვენციისა და მისი ოქმების დებულებებთან (მაგალითად, განმცხადებელი მოითხოვს ეროვნული სასამართლოს მიერ გამოტანილი განაჩენის გადასინჯვას), აშკარად დაუსაბუთებელია, ან სასამართლოსათვის მიმართვის უფლების ბოროტად გამოყენებაა. შეუთავსებლობის კრიტერიუმი გამოიყენება იმ შემთხვევაში, როდესაც გამოირკვევა, რომ რომელიმე საქმის ობიექტი არ შედის ევროპული სასამართლოს კომპეტენციაში. აშკარად დაუსაბუთებლობის კრიტერიუმი სასამართლო პრაქტიკაში არაერთხელგამოყენებულა. ეს კრიტერიუმი ათავისუფლებს სასამართლოს იმ განაცხადების განხილვის ვალდებულებისაგან, რომლებიც არ მიუთითებენ კონვენციისა და მისი ოქმების დარღვევაზე.

სასამართლოსადმი მიმართვის უფლების ბოროტად გამოყენება ნიშნავს, რომ განმცხადებელმა აშკარად ცილისმწამებლური განცხადებები გააკეთა მოპასუხე სახელმწიფოს მიმართ, ან თავს არიდებს სასამართლოსთან თანამშრომლობას და არ პასუხობს განცხადებასთან დაკავშირებულ სასამართლოს მოთხოვნებს.

7. სამართალწარმოების პროცედურა

ყოველ განაცხადზე ინიშნება მოსამართლე-მომხსენებელი. კომიტეტი დასაშვებობის საკითხს კონსენსუსით იღებს. ასეთი განხილვა, როგორც წესი, წერილობითი ფორმით ხდება, თუმცა კომიტეტს შეუძლია დანიშნოს მოსმენაც.

განაცხადის დასაშვებად გამოცხადების შემდეგ პალატას შეუძლია დაიწყოს მორიგების პროცედურა. მორიგების თაობაზე წარმოებული მოლაპარაკებები კონფიდენციურია.

7.1. მორიგება

სასამართლოს მიზანი არ არის სასამართლო პროცესის ჩატარება. განაცხადის დასაშვებობის გამოცხადების შემდეგ სასამართლო ცდილობს, „მორიგების“ გზით გადაწყვიტოს არსებული პრობლემა. მორიგება ეხება როგორც სახელმწიფოთაშორის, ისე ინდივიდუალურ განაცხადებს. 38-ე მუხლის 1-ლი (ბ) პუნქტის შესაბამისად, „ადამიანის უფლებათა პატივისცემის საფუძველზე სასამართლო შესთავაზებს მხარეებს თავის მომსახურებას საქმის მორიგების მიღწევის მიზნით“. ამ მუხლით სასამართლოს ორი ამოცანა აქვს დასახული:

1) საშუამავლო ფუნქციის შესრულება მხარეებს შორის. სასამართლო აცნობებს მოპასუხე სახელმწიფოს განცხადების არსის, ხოლო განმცხადებელს მთავრობის მიერ წარმოდგენილი პასუხისა და კომენტარების შესახებ. საჭიროების შემთხვევაში ტარდება კონსულტაციები; 2) ნებისმიერი მორიგება უნდა გამომდინარეობდეს ადამიანის უფლებათა პატივისცემის პრინციპიდან. სასამართლო უნდა დარწმუნდეს, რომ მორიგების შედეგად გატარებული ღონისძიებები ადეკვატურია.

მორიგების პროცესის შედეგად გატარებული ღონისძიებები ორი სახისაა: მატერიალური (ფულადი კომპენსაცია) და არამატერიალური (სახელმწიფოს მხრიდან კონკრეტული ღონისძიებების გატარება არსებული ვითარების გამოსასწორებლად). უმრავლეს შემთხვევაში დავის გადაწყვეტა გულისხმობს გარკვეული ფულადი კომპენსაციის გაცემას განმცხადებელზე.

ზოგიერთ შემთხვევაში შეუძლებელია restitucio in integrumis დადგენა ან status quo ante -ს აღდგენა. ასეთ შემთხევაში მატერიალური კომპენსაცია პრობლემის გადაჭრის ერთადერთ საშუალებად რჩება.

განსაკუთრებულ ყურადღებას იქცევს ისეთი შემთხვევები, როდესაც კონვენციის დარღვევის შედეგები სცილდება ერთი პიროვნების ინტერესებს და სახელმწიფოსაგან მოითხოვს საერთო ხასიათის ღონისძიებათა გატარებას. შემთხვევები, როდესაც მორიგების შედეგად სახელმწიფომ შეცვალა შიდასახელმწიფოებრივი ადმინისტრაციული და საკანონმდელო დებულებები, სასამართლოს პრატიკაში საკმარისად არის. მაგალითად, დიდმა ბრიტანეთმა რამდენჯერმე შეიტანა ცვლილებები მოქმედ პენიტენციარულ წესებში; ავსტრიამ ცვლილებები შეიტანა ადვოკატთა საბჭოს შესახებ იმ წესებსა და კანონმდებლობაში, რომლებიც სოციალურად დაუცველ პირთა სამართლებრივ დახმარებას ეხებოდა¹⁶ და შეიმუშავა სამინისტროს დებულებები ავადმყოფ და დაჭრილ პატიმართა ჰოსპიტალიზაციის შესახებ. გარდა საკანონმდებლოღონისძიებების გატარებისა, სახელმწიფოს შეიძლება მოეთხოვოს კონკრეტული მოქმედება: გაუშვას პირი თავდებით, უზრუნველყოს, რომ არასამართლიანად წაყენებულმა ბრალდებამ გავლენა არ მოახდინოს განმცხადებლის კარიერაზე, გასცეს ვიზა, ან გადაიხადოს დეპორტირებული პირისათვის მგზავრობის ხარჯები და სხვა.

მორიგების შემთხვევაში სასამართლო გამორიცხავს საქმეს თავისი სიიდან სათანადო გადაწყვეტილების მიღების გზით, რომელშიც ფაქტების მოკლე აღწერა იქნება მოცემული.

7.2. მესამე მხარე

საჭიროების შემთხვევაში საქმის განხილვისას პალატისთავმჯდომარე იღებს გადაწყვეტილებას მესამე მხარის ჩართვის თაობაზე. მესამე მხარის მონაწილეობა შესაძლებელია პალატის ან დიდი პალატის მიერ განსახილველ საქმეში.

კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოს უფლება აქვს წარადგინოს წერილობითი კომენტარები და დაშვებულიქნეს მხარედ პალატის ან დიდი პალატის მიერ განსახილველ საქმეში, თუ განმცხადებელი მისი მოქალაქეა, ან ამას მოითხოვს სახელმწიფოს ან მართლმსაჯულების ინტერესები.

7.3. საქმის წარმოება

სასამართლო განხილვა შეჯიბრებითობის პრინციპზეა დაფუძნებული და საჯაროა.¹⁷ საქმის წარმოება რამდენიმე ეტაპისაგან შედგება: საქმის აღძვრა, მომხსენებელი მოსამართლის დანიშვნა, დამატებითი ინფორმაციის მოპოვება, არსებითი მოსმენა, გადაწყვეტილების გამოტანა.

პალატა იხილავს სახელმწიფოთაშორის დავებსა და ინდივიდუალურ განაცხადებს, რომლებიც მას კომიტეტმა გადასცა. ინდივიდუალური განაცხადების ავტორებს შეუძლიათ, სასამართლოში შეიტანონ განაცხადი დამოუკიდებლად, ან მიმართონ ადვოკატის დახმარებას. ევროპის საბჭოს მიერ შემუშავებულია უფასო დახმარების სისტემა იმ პირთათვის, რომლებსაც არა აქვთ საკმარისი სახსრები, ისარგებლონ ადვოკატის დახმარებით.¹⁸

საქმის დასაშვებობის გამოცხადების შემდეგ პალატას შეუძლია შესთავაზოს მონაწილე მხარეებს, მხარეთა თხოვნის ან საკუთარი ინიციატივის საფუძველზე, წარმოადგინონ დამატებითი მტკიცებულებანი ან წერილობითი ახსნა-განმარტებანი, განმცხადებლის სამართლიანი კომპენსაციის მოთხოვნის ჩათვლით. პალატას შეუძლია სთხოვოს ნებისმიერ დამოუკიდებელ პირსა თუ ორგანიზაციას, გამოხატოს აზრი, ან მოამზადოს მოხსენება კონკრეტულ საკითხთან დაკავშირებით. მხარეები შეიძლება მოწვეულიყვნენ საჯარო მოსმენაზე.

სახელმწიფოს სასამართლოში წარმოადგენს სპეციალურად უფლებამოსილი პირი-აგენტი, რომელსაც შეიძლება ეხმარებოდნენ თავისი მრჩევლები ან ადვოკატები.

თავისი ინიციატივითა თუ მხარეთა თხოვნის საფუძველზე პალატას შეუძლია, რამდენიმე საქმე ერთ წარმოებაში გააერთიანოს.

თუ პალატა ჩათვლის, რომ განსახილველი საქმე წამოჭრის ისეთ მნიშვნელოვან საკითხს, რომელიც კონვენციასა და მისი ოქმების ახსნა-განმარტებას ეხება, ან, როდესაც პალატის მიერ საკითხის გადაწყვეტას შეიძლება მოჰყვეს შედეგი, რომელიც შეუთავსებელია მანამდე მიღებულ გადაწყვეტილებასთან, პალატას უფლება აქვს, ნებისმიერ დროს, გადაწყვეტილების გამოტანამდე, გადასცეს თავისი იურისდიქცია დიდ პალატას, თუკი საქმის არცერთი მხარე არ იქნება ამის წინააღმდეგი. პალატის მიერ საბოლოო გადაწყეტილების გამოტანის შემდეგ ნებისმიერ მხარეს გამონაკლის შემთხვევაში შეუძლია სამი თვის ვადაში მოითხოვოს საქმის დიდ პალატისათვის გადაცემა. მხარემ არსებითად უნდა მიუთითოს, თუ რის საფუძველზე მოითხოვს საქმის დიდ პალატაში განხილვას. დიდი პალატის ხუთი მოსამართლისაგან შემდგარი კოლეგია მიიღებს თხოვნას იმ შემთხვევაში, თუ საქმე ეხება კონვენციისა და მისი ოქმების გამოყენებასა და ახსნა-განმარტებას ან სხვა ზოგადი მნიშვნელობის საკითხებს. კოლეგიის გადაწყვეტილების შემდეგ საქმეს იხილავს დიდი პალატა. მისი გადაწყვეტილება საბოლოოა.

სასამართლოს სამუშაო ენებია ინგლისური და ფრანგული, თუმცა განცხადება შეიძლება წარდგენილი იყოს სასამართლოში წევრ სახელმწიფოთა ერთერთ ოფიციალურ ენაზე. საქმის დასაშვებობის შემდეგ საქმის წარმოება მიმდინარეობს სასამართლოს ოფიციალურ ენაზე, თუ სექციის ან დიდი პალატის თავმჯდომარე არ მიიღებს სხვა გადაწყვეტილებას.

7.4. საქმის სიიდან ამოღება

სასამართლოს შეუძლია, სამართალწარმოების ნებისმიერ ეტაპზე ამოიღოს განაცხადი თავის საქმეთა სიიდან, თუ ჩათვლის, რომ:

ა) განმცხადებელი არ აპირებს ბოლომდე მიჰყვეს თავის განაცხადს;

ბ) საქმე გადაწყდა;

გ) სასამართლოს მიერ დადგენილი ნებისმიერი სხვა მიზეზით აღარ არის გამართლებული განაცხადის განხილვის გაგრძელება.

ზემოჩამოთვლილ გარემოებათა არსებობის მიუხედავად, სასამართლოს შეუძლია განაგრძოს განხილვა, თუკი ჩათვლის, რომ ამას მოითხოვს კონვენციითა და მისი ოქმებით განსაზღვრული ადამიანის უფლებათა პატივისცემა. სასამართლოს შეუძლია მიიღოს გადაწყვეტილება სიიდან გარიცხული განაცხადის აღდგენის თაობაზე, თუ მიიჩნევს, რომ საქმის გარემოებანი ამართლებენ ამგვარ ქმედებას (38-ე მუხლი).

7.5. სასამართლოს გადაწყვეტილებანი

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საბოლოოა.¹⁹ მათი გადასინჯვა არ ხდება, თუ ახალი გარემოებები არ აღმოჩნდება (პროცედურულად ასეთ შემთხვევაში საქმის არა განახლება, არამედ თავიდან განხილვა იწყება).

გადაწყვეტილება შედგება რამდენიმე ნაწილისაგან:

1. „პროცედურა“ მოიცავს ინფორმაციას, როდის იყო მიღებული საქმე, განმცხადებლის ვინაობას, პალატის შემადგენლობას, მხარეების წარმომადგენელთა ვინაობას და სხვა);

2. „ფაქტები“ მოიცავს საქმის დეტალურ გარემოებათა აღწერას, (მათ შორის: სასამართლო ინსტანციების გადაწყვეტილებების, შიდასახელმწიფოებრივი სამართლის ნორმების ან პროცედურული ნორმებისას, რომლებიც ამ საქმესთან მიმართებით იქნა გამოყენებული და სხვა);

3. „სამართალი“ ან „სამოტივაციო ნაწილი“. ამ ნაწილში დეტალურად არის გამოკვლეული ყველა სამართლებრივი საკითხი, რომლებიც არსებითია საბოლოო გადაწყვეტილების მისაღებად. გადაწყვეტილების ამ ნაწილში ყოველი საკითხის ირგვლივ ფიქსირდება განმცხადებლისა და მოპასუხის არგუმენტები და სასამართლოს დეტალური, განვრცობილი, მოტივირებული პოზიცია. ასეთი აგებულება ასახავს სასამართლო პროცესის შეჯიბრებითობის პრინციპს;

4. „დადგენილებით“ ნაწილში სასამართლოს ყველა დასკვნაა გაერთიანებული. აქვე მითითებულია, რამდენი ხმით იყო მიღებული ეს დასკვნები. დადგენილებით ნაწილში ასევე მითითებულია 41-ე (ძველი რედაქციით 50-ე) მუხლის - „სამართლიანი კომპენსაცია“ - საფუძველზე სასამართლოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილება. ზოგიერთ შემთხვევაში სასამართლოს შეუძლია გადადოს სამართლიანი კომპენსაციის ირგვლივ გადაწყვეტილების მიღება შემდგომი პერიოდისათვის. ეს ხდება მაშინ, თუკი სასამართლო ჩათვლის, რომ საკითხი სათანადოდ არ არის მომზადებული მხარეების მიერ, ან არსებობს მხარეებს შორის ამ საკითხის მოგვარების შესაძლებლობა.

თუ სასამართლომ გადადო სამართლიანი კომპენსაციის განხილვა შემდგომი პერიოდისათვის და გადაწყვეტილება მოგვიანებით მიიღო, ასეთი „მომდევნო გადაწყვეტილება“ დამოუკიდებული იქნება. დროის თვალსაზრით, არანაირი ვადა, თუ როდის უნდა იქნეს განხილული სამართლიანი კომპენსაციის საკითხი, დადგენილი არ არის. ამიტომ პრაქტიკაში „მომდევნო გადაწყვეტილება“ შესაძლებელია, საკმაოდ დაცილებული იყოს „ძირითად გადაწყვეტილებას“. მაგალითად, ცნობილ საქმეზე - სანდი თაიმსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Sunday Times v. the United Kingdom) - ძირითადი გადაწყვეტილება მიღებულ იქნა 1978 წელს და გადაწყვეტილება კომპენსაციის თაობაზე - მხოლოდ 1980 წელს. 1978 წლის გადაწყვეტილებაში სასამართლომ აღნიშნა: „სასამართლო ერთხმად ადგენს, რომ 50-ე მუხლის გამოყენების საკითხი არ არის სათანადოდ მომზადებული იმისათვის, რათა მიღებულ იქნეს გადაწყვეტილება“. 1980 წელს სასამართლომ 13 ხმით 3-ის წინააღმდეგ დაადგინა, აენაზღაურებინა გაზეთ „სანდი თაიმსის“ ხარჯები 22.626 ფუნტი სტერლინგის ოდენობით.)

საქმის - პაპამიხალოპულოსი და სხვები საბერძნეთის წინააღმდეგ (Papamichalopoulos v. Greece), (1993 წლის 24 ივნისი) - სასამართლო გადაწყვეტილებაში აღინიშნა: სახელმწიფო აცხადებს, რომ იმ შემთხვევაში, თუ საქმე მოსარჩელის სასარგებლოდ გადაწყდა, საბერძნეთის სამართალი იძლევა იმის საშუალებას, რომ განმცხადებელმა მიიღოს საკუთრების დაბრუნებასთან დაკავშირებული კომპენსაცია. ამიტომ სასამართლომ ამ საკითხის განხილვა შეაჩერა და აღნიშნა: თუ მხარეები ვერ შეთანხმდებიან ქონების შეფასების თაობაზე 8 თვის განმავლობაში, საჭიროების შემთხვევაში სასამართლო განაახლებს ამ საკითხის განხილვას.

საქმეზე - იაგტზილარი და სხვები საბერძნეთის წინააღმდეგ (Yagtzilar and Others v. Greece) - გადაწყვეტილება გამოტანილ იქნა 2001 წელს, ხოლო სამართლიანი კომპენსაციის შესახებ გადაწყვეტილების მიღება სასამართლომ მომდევნო პერიოდისათვის გადადო.

კომპენსაციისათვის დაწესებული თანხა როდი არის ყოველთვის ერთნაირი. როგორც წესი, სასამართლო არ აწესებს ძალიან დიდ თანხას. მაგალითად, საქმეში -პოსოხოვი რუსეთის წინააღმდეგ (Posokhov v. Russia) - განმცხადებელი 118 სახელმწიფოსაგან მოითხოვდა 10000 ევროს. სასამართლომ დაადასტურა უფლებათა დარღვევის ფაქტი, მაგრამ 41-ე მუხლის საფუძველზე განმცხადებლის მიმართ სახელმწიფოს 500 ევროს გადახდა დააკისრა.²⁰ კომპენსაციის რაოდენობის დადგენაზე გავლენას ახდენს, თუ რა სახის ზარალი ან ზიანი განიცადა დაზარალებულმა. საქმეზე - ტსირონისი საბერძნეთის წინააღმდეგ (Tsironis v. Greece) - მიღებული გადაწყვეტილებით, დაზარალებულის სასარგებლოდ სახელმწიფოს მორალური ზიანისათვის 6000000 დრახმისა და 2.000.000 დრახმის გადახდა დაეკისრა სამართლიანი კომპენსაციის სახით.²¹

სასამართლოს შეუძლია არ დაეთანხმოს განმცხადებლის მიერ წამოყენებულ მოთხოვნას სამართლიანი კომპენსაციის თაობაზე, ან მოთხოვნილი თანხა მიიჩნიოს არაგონივრულად.მაგალითად, საქმეზე - ბელდჯუდი საფრანგეთის წინააღმდეგ (Beldjoudi v. France), (1992 წელი) - მორალური ზიანის ასანაზღაურებლად მოსარჩელე მოითხოვდა 100000 ფრანგულ ფრანკს, თუმცა სასამართლომ დაადგინა, რომ „განმცხადებლის მორალური ზიანის ასანაზღაურებლად თვით სასამართლო გადაწყვეტილების მიღება განმცხადებლის სასარგებლოდ არის სამართლიანი და საკმარისი ფორმა მორალური ანაზღაურებისა“.

განსაკუთრებულ შემთხვევებში სასამართლოს შეუძლია, სახელმწიფოს დააკისროს საკმაოდ მოზრდილი თანხის გადახდა. ცნობილი საქმის - ოჯალანი თურქეთის წინააღმდეგ (Öcalan v. Turkey) - მიხედვით, უფლებათა დაღვევის ფაქტის დადგენასთან ერთად, სასამართლომ სახელმწიფოს განმცხადებლის სასარგებლოდ კომპენსაციის სახით 100000 ევროს გაცემა დააკისრა.²²

გადაწყვეტილების ახსნა-განმარტება. გადაწყვეტილების მიღებიდან ერთი წლის განმავლობაში მხარემ შეიძლება მიმართოს სასამართლოს თხოვნით, მისცეს ახსნა -განმარტება გადაწყვეტილების ცალკეულ დებულებებს (დადგენილებითი ნაწილის ჩათვლით). მიმართვა იგზავნება სამდივნოში. მასში ასახული უნდა იყოს კონკრეტულად, რომელი დებულების (ან დებულებათა) ახსნას ითხოვს მხარე. სასამართლოს შეუძლია, არ მიიღოს მიმართვა იმ მოტივით, რომ არ არსებობს ამ საკითხის განხილვის საკმარისი საფუძველი. თუ მიმართვა პალატის მიერ მიღებულია განსახილველად, რეგისტრატორი ატყობინებს მეორე მხარეს, რათა მას მიეცეს საშუალება, წარმოადგინოს წერილობითი შენიშვნები პალატის თავმჯდომარის მიერ დადგენილ ვადებში. სასამართლოს მიერ მიცემული ერთ -ერთი ყველაზე ცნობილი ახსნა-განმარტება დაკავშირებულია საქმეზე - რინგეიზენი ავსტრიის წინააღმდეგ (Ringeisen v. Austria) - გამოტანილ გადაწყვეტილებასთან, რომელიც სასამართლომ 1973 წელს მიიღო.

სასამართლო გადაწყვეტილებანი გამოიტანება ინგლისურ და ფრანგულ ენებზე. გადაწყვეტილების გამოქვეყნება ხდება ორივე ოფიციალურ ენაზე ბიულეტენებში და ინტერნეტის მეშვეობით.

მოსამართლის განსაკუთრებული აზრი. გადაწყვეტილება კოლეგიურად მიღებული დოკუმენტია, რომელიც ასახავს სასამართლოს შემადგენლობის უმრავლესობის პოზიციას. ყოველ მოსამართლეს, რომელიც მონაწილეობდა საქმის განხილვაში, აქვს უფლება, წერილობით გამოხატოს თავისი პოზიცია, თუ მისი მოსაზრებები ეწინააღმდეგება პალატის მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებას. განსაკუთრებული აზრი ქვეყნდება გადაწყვეტილებასთან ერთად (თუმცა არ არის გადაწყვეტილების სტრუქტურული ნაწილი). განსაკუთრებული აზრი მოსამართლემ შეიძლება გამოთქვას: ა) როდესაც არ ეთანხმება გამოტანილ გადაწყვეტილებას ან მის ნაწილს; ბ) როდესაც ეთანხმება გადაწყვეტილების დადგენილებას, მაგრამ საჭიროდ თვლის, დაამატოს ან კორექტივები შეიტანოს სამოტივაციო ნაწილში.

მოსამართლის განსაკუთრებული აზრი გავლენას არ ახდენს გადაწყვეტილების სამართლებრივ შედეგებზე, თუმცა ამ ინსტიტუტის არსებობამ გავლენა მოახდინა კონვენციის ახსნა-განმარტების პროცესზე და სასამართლო პრაქტიკის ფორმირებაზე.

8. საკონსულტაციო დასკვნები

1963 წელს მიღებულ იქნა კონვენციის მე-2 დამატებითი ოქმი, რომელიც აწესებს საკონსულტაციო დასკვნების გაცემის სისტემას. დღესდღეობით ეს ოქმი ინკორპორირებულია კონვენციის 47-ე-49-ე მუხლებში. ამ მუხლებით დადგენილ დებულებათა თანახმად:

სასამართლოს ეს კომპეტენცია დღემდე გამოუყენებელია.

__________________

1. ადამიანის ძირითად უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის შესახებ ევროპული კონვენციის 30-ე მუხლი.

2. ამავე პერიოდში დაიწყო სამართლებრივი პოზიციების ჩამოყალიბება, რაც მნიშვნელობას ინარჩუნებს სასამართლოს საქმიანობის თანამედროვე ეტაპზეც. ასეთია, მაგალითად, სასამართლოს დამოკიდებულობა მე-17 მუხლთან, ზოგადი კონტროლის პრინციპთან მიმართებით და ა.შ.

3. კონვენციის 21-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი.

4. კონვენციის მე-19 მუხლი.

5. მაგალითად, მე-13 მუხლში აღნიშნულია, რომ: „ყველას, ვისაც დაერღვა ამ ონვენციით გათვალისწინებული უფლებები და თავისუფლებები, ექნება ეფექტიანი ზომის მიღების უფლება ეროვნული ხელისუფლების წინაშე.“

6. სასამართლოს ახლანდელი თავმჯდომარე ლ. ვილდჰაბერი აღნიშნავს: „კონვენცია ეს არის სუბსიდიური სისტემა, რომელიც ყველაზე უფრო ეფექტიანად და საიმედოდ მაშინ მოქმედებს, როდესაც გასაჩივრებული დარღვევები ეროვნულ სასამართლოშივე შეიძლება შემოწმდეს შიდასახელმწიფოებრივი პროცედურული საშუალებებით“. ლ. ვილდჰაბერი, „ადამიანის უფლება: როგორ უნდა იცავდეს მას სტრასბურგისა და ეროვნული სასამართლოები“, ჟურნალი „ადამიანი და კონსტიტუცია“, 1, 2002 წელი, გვ. 60.

7. მაგრამ მოსამართლე მარტენსი საქმეეზე - ბროგანი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Brogan v. the United Kindom) და მანუსაკისი საბერძნეთის წინააღმდეგ (Manoussakis v. Greece) - გამოთქმულ განსაკუთრებულ აზრში ასაბუთებს, რომ იმისათვის, რათა დადგინდეს, არღვევს თუ არა სახელმწიფო კონკრეტულ შემთხვევაში კონვენციის ნორმას, უპირველეს ყოვლისა, სასამართლომ ინ აბსტრაცტო უნდა განსაზღვროს, შეესაბამება თუ არა მოცემული კანონი კონვენციას.

8. Information Note N. 51 on the Case-Law of the Court, March 2003, 21.

9. 1956 წელს საბერძნეთმა ორჯერ შეიტანა განაცხადი გაერთიანებული სამეფოს ქმედებების წინააღმდეგ, რომელსაც ეს სახელმწიფო კვიპროსზე ახორციელებდა (ამ პერიოდისათვის კვიპროსი გაერთიანებული სამეფოს ადმინისტრაციული მმართველობის ქვეშ იმყოფებოდა.), განცხადება ეხებოდა კონვენციის მე-3 მუხლის (წამება, არაადამიანური მოპყრობა) დარღვევას; 1982 წელს სკანდინავიის ქვეყნებმა, საფრანგეთმა და ნიდერლანდებმა შეიტანეს განაცხადი თურქეთის წინააღმდეგ, ხელისუფლებაში სამხედრო რეჟიმის მოსვლის შედეგად არსებული ვითარების თაობაზე. საქმე მორიგებით დამთავრდა, რის შედეგად თურქეთი დათანხმდა, რეგულარულად წარედგინა კომისიაში მოხსენებები სახელმწიფოში ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებით არსებული მდგომარეობის შესახებ, კერძოდ იმ ღონისძიებების შესახებ, რომლებიც მას მე-3 მუხლთან მიმართებით უნდა განეხორციელებინა.

10. ეს არ უნდა იყოს გაგებული ისე, რომ სასამართლოს პრაქტიკაში თანამედროვე ეტაპზე ამგვარი საქმეები არ იხილება. იხ. საქმე - დანია თურქეთის წინააღმდეგ (Denmark v. Turkey), 1997 წელი.

11. ეკბატანი შვედეთის წინააღმდეგ (Ekbatani v. Sweden), 1988 წელი.

12. კლასი გერმანიის წინააღმდეგ (Klass v. Germany) 1978 წლის 6 სექტემბერი.

13. „საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ“ ვენის 1969 წლის კონვენციის 28-ე მუხლი.

14. А. Талалаев, Венская конвенция о праве международных договоров - Комементарий, М., 1997 71.

15. 297 Европейский Суд по правам человека - Избранные решуния, т. 1, М., стр. 705.

16. გუსენბაუერი ავსტრიის წინააღმდეგ (Gusenbauer v. Austria). კომისიის 1972 წლის 19 დეკემბრის მოხსენება.

17. თუმცა გამონაკლის შემთხვევაში პალატამ და დიდმა პალატამ შეიძლება მიიღოს გადაწყვეტილება სხდომის დახურულად ჩატარების თაობაზე.

18. 300 ადვოკატის ანაზღაურება შესაძლებელია საქმის დასაშვებობის თაობაზე გადაწყვეტილების მიღების შემდეგ.

19. პალატის გადაწყვეტილება შესაძლებელია გასაჩივრდეს მხოლოდ ზემოხსენებულ შემთხვევაში.

20. 2003 წლის 4 მარტი.

21. 2001 წლის 6 დეკემბერი.

22. 2003 წლის 12 მარტი.

ი. ქურდაძე

ევროპის საბჭო ევროპის რეგიონის ერთ-ერთი მძლავრი საერთაშორისო ორგანიზაციაა, რომლის ძირითადი მიზანია ჭეშმარიტი დემოკრატიის საფუძველზე წევრ სახელმწიფოებში სამართლის უზენაესობის დამკვიდრება. თავის საქმიანობაში ევროპის საბჭო ხელმძღვანელობს პლურალისტური დემოკრატიის, ადამიანის უფლებათა დაცვისა და სამართლის უზენაესობის პრინციპებით.

ევროპის საბჭოს ეგიდით შემუშავებულია და მოქმედებს მრავალი დოკუმენტი თუ მექანიზმი, რომელთა გავლენა ევროპაში ადამიანის უფლებათა დაცვაზე მეტად მნიშვნელოვანია.

1. ევროპული სოციალური ქარტია

1.1. შესავალი

არც ისე დიდი ხანია, რაც სახელმწიფოთა კანონმდებლობასა თუ საერთაშორისოდოკუმენტებში სოციალურ-ეკონომიკურიუფლებების ასახვადაიწყო. XVIII-XIX საუკუნეებში საკანონმდებლო აქტები თუ კონსტიტუციები, რომლებიც ადამიანის უფლებათა სტანდარტებს ასახავდნენ, ძირითადად პოლიტიკურ და სამოქალაქო უფლებებზე ამახვილებდა ყურადღებას. ეკონომიკური და სოციალური უფლებები განიხილებოდაროგორცმათი განვითარებისდამატებითი საშუალება. მხოლოდ XX საუკუნის დასაწყისში დაიწყო უფლებათა ამ ბლოკის ასახვა ეროვნულ კანონმდებლობაში.¹ ამავე პერიოდს მიეკუთვნება პირველი საერთაშორისო დოკუმენტებიც, რომლებიც ამ სფეროს არეგულირებენ (ძირითადად ეს არის შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის ეგიდით მიღებული კონვენციები).

1945 წლის გაეროს წესდებისა და 1948 წლის ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მიღებით, ადამიანის უფლებათა დადგენის ხარისხობრივად ახალი ეტაპი იწყება. დეკლარაციამ ასახა როგორც სამოქალაქო და პოლიტიკური, ისე სოციალური და ეკონომიკური უფლებები,² მაგრამ სახელმწიფოები სოციალურ-ეკონომიკურ უფლებებს დიდი ენთუზიაზმით როდი აღიარებდნენ, რასაც ეკონომიკური განვითარების დაბალი დონით ხსნიდნენ. ბოლო ათწლეულებში ამ უფლებათა მიმართ ახალი მიდგომა შეიმჩნევა როგორც უნივერსალურ, ისე რეგიონულ დონეზე. ამის დასტურია 1986 წელს ლიმბურგის უნივერსიტეტში (ჰოლანდია) ჩატარებულ შეხვედრაზე მიღებული პრინციპები:

ა) ყველა უფლება და თავისუფლება, სოციალურ-ეკონომიკურის ჩათვლით, განუყოფელი და ურთიერთდამოკიდებულია. ისინი საერთაშორისო სამართლის განუყრელი ნაწილებია;

ბ) ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ პაქტი წევრი სახელმწიფოებისათვის იურიდიულად სავალდებულოა.³ საერთაშორისო საზოგადოების ასეთი ყურადღება სოციალურ-ეკონომიკური უფლებების მიმართ განპირობებულია იმით, რომ „თავისუფალი პიროვნების იდეალის განხორციელება შეიძლება მხოლოდ მაშინ, თუ შეიქმნა ისეთი პირობები, როცა თითოეული შეძლებს ისარგებლოს თავისი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებებით ისევე, როგორც თავისი პოლიტიკური და სამოქალაქო უფლებებით“.⁴

1.2. ევროპული სოციალური ქარტიის ზოგადი მიმოხილვა

როგორც ცნობილია, 1950 წლის ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია ეხება ძირითადად სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს. ამიტომ ევროპის საბჭოს წევრი სახელმწიფოების ინიციატივითშემუშავდა დოკუმენტი, რომელიც სოციალურ-ეკონომიკურ უფლებათა ბლოკის დაცვას უზრუნველყოფდა. ასეთ დოკუმენტად ევროპის რეგიონში ევროპული სოციალური ქარტია მოგვევლინა.

ევროპული სოციალური ქარტია არის საერთაშორისო-სამართლებრივი დოკუმენტი, რომელიც სოციალურ-ეკონომიკურ უფლებებს ადგენს და წევრი სახელმწიფოების მიერ ამ უფლებათა შესრულების საზედამხედველო მექანიზმს აწესებს. ქარტია მიღებულიქნა 1961 წლის 18 ოქტომბერს, ხოლო ძალაში შევიდა 1965 წელს. 1988 წელს ხელი მოეწერა და 1992 წლის 4 სექტემბერს ძალაში შევიდა დამატებითი ოქმი, რომელმაც გააფართოვა ქარტიაში ჩამოყალიბებულ უფლებათა ნუსხა.

XX საუკუნის 90-იანი წლების დასაწყისისათვის ცხადი გახდა, რომ ქარტიამ დიდი გავლენა მოახდინა წევრი სახელმწიფოების მოქალაქეთა ეკონომიკური და სოციალური უფლებების დაცვის გარანტირებაზე, თუმცა, ამასთან ერთად, დოკუმენტს ჰქონდა რიგი ხარვეზებისა, რომლებიც ხელს უშლიდნენ ქარტიის პოტენციური შესაძლებლობების რეალიზაციას.⁵ ეს ხარვეზები წევრი სახელმწიფოების ვალდებულებათა კონტროლის სისტემაზე აისახებოდა. გასათვალისწინებელი იყო ასევე ის, რომ ამ დროისათვის ევროპამ მნიშვნელოვანი სოციალურ-ეკონომიკური და პოლიტიკური ცვლილებები განიცადა: ეკონომიკური თვალსაზრისით, განვითარებულ ქვეყნებში შეიცვალა სოციალურ-ეკონომიკურ უფლებათა სტანდარტები, ცენტრალური და აღმოსავლეთი ევროპის სახელმწიფოებში დემოკრატიული რეფორმები დაიწყო. ამ გარემოებათა გათვალისწინებით, ქარტია იქცა იმ მნიშვნელოვან ორიენტირად, რომელიც ამ ქვეყნებში სოციალური პოლიტიკის ფორმირებაზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენდა. ამით იყო განპირობებული ქარტიის შინაარსის დახვეწისა და კონტროლის მექანიზმის სისტემის სრულყოფის აუცილებლობა.

ამიტომ 1991 წელს შემუშავდა დამატებითი ოქმი, რომლითაც ცვლილებები შედიოდა ქარტიაში, ხოლო 1996 წელს ხელმოსაწერად გაიხსნა ევროპული სოციალური ქარტიის გადასინჯული ვარიანტი.⁶ ფაქტობრივად, დღეისათვის ქარტია ძალაში შესული ტექსტის ორი ვარიანტით არის წარმოდგენილი: ძველი რედაქციით ქარტიას ექნება ძალა მანამდე, სანამ მისი ყველა მონაწილე არ მოახდენს გადასინჯული ქარტიის რატიფიცირებას: დოკუმენტის ახალი რედაქციით ჩანაცვლება თანდათანობით მოხდება. ქარტიის III ნაწილის თანახმად, „შესაბამისი მხარის მიერ გადასინჯული ქარტიის ვალდებულებათა აღება იწვევს ევროპული ქარტიის გამოყენების შეწყვეტას...“

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ქარტია არ არის ისეთივე ეფექტიანი დოკუმენტი, როგორიცაა 1950 წლის კონვენცია. ეს გარკვეული ობიექტური მიზეზებით არის გამოწვეული:

ყველა ეს გარემოება დაკავშირებულია არასაკმარის პოლიტიკურ ნებასთან. ასეთი პოზიცია, სოციალურ-ეკონომიკურ უფლებებთან დაკავშირებით, სახელმწიფოებს არაერთხელ გამოუმჟღავნებიათ.

ქარტიის ახალი რედაქცია შედგება ექვსი ნაწილისიგან.

I ნაწილში განსაზღვრულია მიზნები, რომელთა მიღწევისაკენ ისწრაფვიან მხარეები, მოცემულია იმ უფლებათა ჩამონათვალი, რომლებიც

II ნაწილში მუხლობრივად არის მოწესრიგებული. მიუხედავად იმისა, რომ დოკუმენტის ეს თავი ქარტიის განუყოფელი ნაწილია, იგი პოლიტიკური განცხადების, და არა უშუალოდ იურიდიულ ვალდებულებათა, ხასიათს ატარებს; II ნაწილი პირდაპირ მიუთითებს ჩამოთვლილ დებულებათა იურიდიულად სავალდებულო ხასიათზე (შედგება 31 მუხლისაგან, ნაცვლად 19-ისა, ძველი რედაქციით). მუხლები დაყოფილია ქვეპუნქტებად (სულ 83), რომლებშიც განმარტებულია უფლებათა დაცვის ძირითადი კრიტერიუმები;

III ნაწილი ასახავს ვალდებულებათა მიღების წესებს და ქარტიის ძველ რედაქციასთან ურთიერთდამოკიდებულებას;

IV ნაწილი ადგენს კონტროლის მექანიზმს;

V ნაწილი ასახავს კოლექტიური განაცხადების განხილვის უფლებამოსილებას, დებულებებს დისკრიმინაციის აკრძალვის შესახებ, საომარი მდგომარეობის არსებობის დრო ქარტიის დებულებათა შეზღუდვის პირობებს;

VI ნაწილი განსაზღვრავს პროცედურულ საკითხებს (ძალაში შესვლა, ტერიტორიული გამოყენება, დენონსაცია და სხვა).

ქარტიას თან ერთვის დანართი, რომელიც ზოგიერთი ტერმინის განმარტებას იძლევა.

ქარტია იცავს ისეთ უფლებებს, როგორიცაა: შრომისა და მასთან დაკავშირებული პირობები; გაერთიანების; პროფესიული ორიენტრაციისა და მომზადების; ჯანმრთელობის; სოციალური, სამედიცინო დახმარების; დასაქმების; გადაადგილების თავისუფლების; თანაბარ პირობებში თანაბარი მოპყრობის (დისკრიმინაციის აკრძალვა); ინფორმაციისა და კონსულტაციების მიღების; განათლების; სიღატაკისა და სოციალური მოწყვლადობისაგან დაცვის და სხვა. ქარტია განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს პირთა ისეთ ჯგუფებს, როგორიცაა: ბავშვები, ახალგაზრდები, ქალები, მოხუცები, შრომისუუნარო პირები, მიგრანტები.

განსხვავებით 1966 წლის ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების საერთაშორისო პაქტისაგან, რომლის იმპლემენტაციაც სახელმწიფოს, შესაბამისი რესურსებიდან გამომდინარე, თანდათანობით შეუძლია, ქარტიის შესაბამისად ნაკისრი ვალდებულებები სახელმწიფომ დაუყოვნებლივ უნდა შეასრულოს.⁷

სახელმწიფო, რომელიც სოციალურ ქარტიას, უერთდება, ვალდებულია აღიაროს საერთო რაოდენობიდან 2/3, თანაც „ძირითად ბირთვს“ მიკუთვნებული 9 უფლებიდან 6 მაინც. ძირითადი ბირთვის უფლებები ასახულია შემდეგ მუხლებში: 1-ლი მუხლი - თავისუფალი შრომის უფლება; მე-5 მუხლი - გაერთიანების უფლება; მე-6 მუხლი - კოლექტიური მოლაპარაკების წარმოების უფლება; მე-7 მუხლი - ბავშვებისა და ახალგაზრდების უფლება სპეციალურ დაცვაზე; მე-12 მუხლი - სოციალური უზრუნველყოფის უფლება; მე-13 მუხლი - სოციალური და სამედიცინო დახმარების უფლება; მე-16 მუხლი - ოჯახის სოციალური, სამართლებრივი და ეკონომიკური დაცვის უფლება; მე-19 მუხლი - მიგრანტ მუშათა უფლებები; მე-20 მუხლი - დისკრიმინაციის აკრძალვა. მუხლები, რომლებიც „ძირითად ბირთვშია“ ასახული, იცავს არა ყველაზე მნიშვნელოვან უფლებებს, არამედ ქარტიაში ასახულ სხვადასხვა უფლებას შორის ბალანსის დაცვის მიზანს ემსახურება.

დანარჩენი უფლებებიდან სახელმწიფომ უნდა აირჩიოს 16 (31-დან) ან 63 (83-დან).

1.3. კონტროლის მექანიზმი

ქარტიის საფუძველზე უფლებების გარანტირების მექანიზმად დაწესდა ევროპული კომიტეტი (ადრე ცნობილი იყო როგორც დამოუკიდებელ ექსპერტთა კომიტეტი). კომიტეტი შედგება 13 დამოუკიდებელი ექსპერტისაგან, რომელთაც 6 წლის ვადით ირჩევენ, ხელახალი გადარჩევის უფლებით. კომიტეტის ფუნქციებია როგორც სახელმწიფოთა მოხსენებების, ისე კოლექტიური განაცხადების განხილვა.

სახელმწიფოთა მოხსენებებზედაფუძნებული მონიტორინგის პროცედურა

კომიტეტის ეს ფუნქცია დაფუძნებულია ქარტიის 24-ე მუხლზე (ცვლილებები შევიდა 1991 წლის ტურინის ოქმით). ყოველი წევრი სახელმწიფო წარადგენს მოხსენებას, თუ როგორ მიმდინარეობს ქარტიის იმპლემენტაცია ეროვნულ სამართალში და როგორია სახელმწიფოში არსებული პრაქტიკა. მოხსენებების სისტემა განსხვავდება გაეროს სისტემაში არსებული მოხსენებების პროცედურისაგან. ორ წელიწადში ერთხელ სახელმწიფო ამზადებს მოხსენებას იმ ძირითად ბირთვს მიკუთვნებული უფლებების თაობაზე, რომლებიც მან აღიარა სავალდებულოდ. ყველა დანარჩენ აღიარებულ უფლებასთან დაკავშირებით მოხსენება მზადდება დადგენილი პერიოდულობით. კომიტეტი იხილავს მოხსენებას და აფასებს, რამდენად შეესაბამება სახელმწიფოში არსებული ვითარება ქარტიის მოთხოვნებს. ამის შედეგად კომიტეტი აყალიბებს „დასკვნებს“ (conclusions), რომლებიც ქვეყნდება ყოველწლიურად.

კომიტეტის გადაწყვეტილებათა შესრულებას ზედამხედველობს მინისტრთა კომიტეტი. იმ შემთხვევაში, თუ სახელმწიფო არ გაატარებს გარკვეულ ღონისძიებებს კომიტეტის მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებათა შესასრულებლად, მინისტრთა კომიტეტი მიმართავს სახელმწიფოს რეკომენდაციით, შეცვალოს ვითარება.

მინისტრთა კომიტეტის რეკომენდაცია მზადდება სამთავრობო კომიტეტის მიერ, რომელიც შედგება ქარტიის წევრი სახელმწიფოების მთავრობათა 125 წარმომადგენლებისაგან, ხოლო დამკვირვებლის სტატუსით სარგებლობს ევროპის შრომის ორგანიზაცია და პროფკავშირი.

კოლექტიური განაცხადების პროცედურა

კოლექტიური განაცხადების პროცედურა 1995 წლის ოქმით ჩამოყალიბდა (რომელიც 1998 წელს შევიდა ძალაში).⁸ კომიტეტი უფლებამოსილია განიხილოს მხოლოდ კოლექტიური განცხადებები, რომელთა ობიექტი სახელმწიფოს მხრიდან სოციალური ქარტიისდებულებათადარღვევაა. კოლექტიური განაცხადებით მიმართვის უფლებამოსილება მხოლოდ გარკვეულ ორგანიზაციებს აქვთ.

ორგანიზაციები, რომელთაც შეუძლიათ მიმართონ კომიტეტს განაცხადებით:

I. საერთაშორისო ორგანიზაციები: ევროპის პროფკავშირთა კონფედერაცია (ETIC, European Trade Union Confederation), ევროპის ინდუსტრიული და დასაქმების კონფედერაციათა კავშირი (UNICE, Union of Industrial and Employers Confederations of Europe), მუშა -მოსამსახურეთა საერთაშორისო ორგანიზაცია (IOE International Organization of Employers);

II. არასამთავრობო ორგანიზაციები, რომელთაც ევროპის საბჭოში საკონსულტაციო სტატუსი აქვთ და რომლებიც შეტანილნი არიან „სიაში“ სამთავრობო კომიტეტის მიერ;

III. სახელმწიფოში მოქმედი შრომითი ორგანიზაციები და პროფკავშირები;

IV. ეროვნული არასამთავრობო ორგანიზაციები, თუ სახელმწიფო აღიარებს მათ ასეთ უფლებამოსილებას.

განაცხადი უნდა მოიცავდეს შემდეგ ინფორმაციას: ორგანიზაციის დასახელებას და საკონტაქტო ინფორმაციას; დასაბუთებას იმისას, რომ ორგანიზაცია უფლებამოსილია შეიტანოს განაცხადი კომიტეტში; მითითებას სახელმწიფოზე, რომლის წინააღმდეგ შედის განცხადება; მითითებას ქარტიის დებულებებისას, რაცგანცხადებისობიექტს წარმოადგენს; ინფორმაციასდავის საგანის შესახებ.

კომიტეტი იხილავს განაცხადის დასაშვებობის საკითხს. თუ განაცხადი დასაშვებად გამოცხადდა, მისი განხილვის პროცედურა ორ ეტაპად იყოფა: წერილობითი პროცედურა და საჯარო მოსმენა. წერილობითი პროცედურა მოიცავს მხარეებს შორის მემორანდუმების წარდგენას. ამ მემორადუმების განხილვის შემდგომ კომიტეტი წყვეტს, დანიშნოს თუ არა საჯარო მოსმენა. კომიტეტი იღებს გადაწყვეტილებას საქმის არსებითი განხილვის საფუძველზე, რომელსაც დაინტერესებულმხარეებს უგზავნის, ხოლო მინისტრთა კომიტეტს მოხსენების სახით აწვდის ინფორმაციას. ეს უკანასკნელი 4 თვის განმავლობაში აქვეყნებს ამ გადაწყვეტილებებს. მინისტრთა კომიტეტი შეიმუშავებს რეზოლუციას, რომელშიც მითითებულია ის შესაძლებელი საშუალებები და გზები, რომლითაც მოცემული ვითარება შესაბამისობაში უნდა მოვიდეს ქარტიასთან.

1.4. ქარტია და ეროვნული სამართალი

ქარტიის დამატებაში აღნიშნულია, რომ ქარტია მოიცავს საერთაშორისო ხასიათის იურიდიულ ვალდებულებებს, რომელთა შესრულების კონტროლი გამოიხატება ქარტიის IV ნაწილში ასახული წესით (იგულისხმება ანგარიშვალდებულებათა სისტემა).

ეს ფორმულირება არ ავალდებულებს სახელმწიფოებს, უშუალოდ აღიარონ ქარტიის დებულებათა პირდაპირი მოქმედების იურიდიული ძალა და აქცენტს მხოლოდ მაკონტროლებელი მექანიზმის მეშვეობით მიღებულ „დასკვნათა“ რეალიზაციის შედეგებზე ამახვილებს.

საკითხი - გამოიყენებს თუ არა ეროვნული სასამართლო ევროპულ სოციალურ ქარტიას, დამოკიდებულია სახელმწიფოს ნების გამომჟღავნებაზე. პრაქტიკაში არცთუ ისე ბევრი მაგალითი არსებობს, როდესაც ეროვნულმა სასამართლომ სოციალური ქარტიის დებულებები გამოიყენა. ერთ-ერთი ასეთი საქმე, დაკავშირებული გაფიცვის უფლებასთან, ჰოლანდიის სასამართლოს მიერ არის განხილული, როდესაც მან მოიშველია სოციალური ქარტიის შესაბამისი ნორმა.⁹

რაც შეეხება საქართველოს, იმ შემთხვევაში, თუ პარლამენტმა ამ დოკუმენტის რატიფიცირება მოახდინა, სასამართლოებს ქარტიის პირდაპირი გამოყენების შესაძლებლობა ექნებათ. ამის საფუძველს საქართველოს კონსტიტუციასთან ერთად „საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ“ და „ნორმატიული აქტების შესახებ“ კანონები იძლევა.

2. ევროპული კონვენცია წამებისა და არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობის, ან სასჯელის აღკვეთის შესახებ

წამების ფაქტების არსებობა არის ერთ-ერთი ის ძირითადი პრობლემა, რომლის გადაჭრაც საერთაშორისო სამართლის საზრუნავია როგორც რეგიონულ, ისე უნივერსალურ დონეზე.

თავის მხრივ, ევროპის საბჭო სულ უფრო მეტ ყურადღებას უთმობს ასეთი დარღვევების თავიდან აცილებას. პიროვნების ფიზიკური და მორალური ხელშეუხებლობა ადამიანის უფლებათა დაცვის საფუძველია. 1950 წლის კონვენციის მე-3 მუხლი კრძალავს წამებას. იმისათვის, რომ გაძლიერდეს ზემოქმედება სახელმწიფოზე, რომელმაც საერთაშორისო ვალდებულებათა შესრულებასთან ერთად უნდა მოახდინოს არსებული შიდასახელმწიფოებრივი სისტემის განმტკიცება, 1987 წელს შემუშავდა და 1989 წელს ძალაში შევიდა ევროპული კონვენცია წამებისა და არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობისა ან სასჯელის აღკვეთის შესახებ.¹⁰

ამ მიზნის განსახორციელებლად კონვენციით დაარსდა ორგანო - წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი (შემდგომში კომიტეტი).

კომიტეტი შედგება იმდენივე წევრისაგან, რამდენიც კონვენციის მონაწილეა. წევრებს ირჩევს მინისტრთა კომიტეტი 4 წლის ვადით, ორჯერ გადარჩევის უფლებით. კომიტეტის სამდივნო განლაგებულია ქ. სტრასბურგში, ევროპის საბჭოს შტაბოველწლიურადაქვეყნებს-ბინაში. კომიტეტის მიზანია წამებისაგან და არაადამიანური ან ღირსების შემლახავი მოპყრობისაგან, ან სასჯელისაგან პირთა დაცვის გაძლიერება. საქმიანობის განსახორციელებლად კომიტეტს შემუშავებული აქვს ის კრიტერიუმები, რომლითაც მუშაობის დროს ხელმძღვანელობს.

წამება და არაადამიანური მოპყრობა იკრძალება როგორც საერთაშორისო სამართლებრივი დოკუმენტებით, ისე ეროვნული კანონმდელობით. პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ საჭიროა გატარდეს უფრო ეფექტიანი საერთაშორისო ღონისძიებები, რომლებიც ხელს შეუწყობენ თავისუფლებააღკვეთილ პირთა უფლებების დაცვას. სწორედ ამიტომ კონვენცია ყურადღებას ამახვილებს ამ საკითხებზე. კომიტეტის ფუნქციებში არ შედის შესაბამისი საერთაშორისო დოკუმენტების დებულებათა დარღვევის ფაქტების დადგენა. რეკომენდაციის შემუშავებისას კომიტეტი შეფასებას აძლევს მხოლოდ იმ ფაქტებს, რომლებიც სახელმწიფოში მონახულებისას დააფიქსირა.

კომიტეტს არა აქვს უფლება, გამოიძახოს და დაკითხოს მოწმეები, როდესაც რაიმე ფაქტი მისთვის გაუგებარია, ან მოითხოვოს გამოძიების ჩატარება. ასეთ შემთხვევაში კომიტეტს შეუძლია მიმართოს სახელმწიფოს თხოვნით, რათა ამ უკანასკნელმა ჩაატაროს შესაბამისი ქმედებები შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე და მიაწოდოს კომიტეტს ინფორმაცია განხორციელებული ღონისძიებების თაობაზე. ტერმინი „თავისუფლების აღკვეთა“ ამ კონვენციის მიზნებისათვის გაგებულ უნდა იქნეს 1950 წლის ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის განსაზღვრებისა და ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის ფარგლებში. თუმცა ამ მუხლის შინაარსისგან განსხვავებით, კომიტეტის კომპეტენციასთან მიმართებით, „კანონიერ“ და „უკანონო“ დაკავებას შორის განსხვავება არსებითი არ არის. მე-3 მუხლი, სასამართლო პრეცედენტები ამ მუხლთან მიმართებით კომიტეტის საქმიანობის წყაროა, მაგრამ კომიტეტის საქმიანობა მიმართულია პრევენციაზე და არა სამართლგამოყენებაზე. ¹¹

მიზნის მისაღწევად კომიტეტი იყენებს „სახელმწიფოთა მონახულების სისტემას.“ კომიტეტის ექსპერტები ადგილზე მდგომარეობის შესასწავლად ეწვევიან სახელმწიფოს და ხვდებიან არა მარტო ხელისუფლების წარმომადგენლებს, არამედ მოინახულებენ საპყრობილეეებს, ციხეებს, არასრულწლოვანთა დაწესებულებებს, პოლიციის განყოფილებებს, ფსიქიატრიულ კლინიკებს, რათა უშუალოდ შეისწავლონ, თუ რა პირობები არსებობს თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებებში.

კონვენციის თანახმად, დელეგატებს დაწესებულებებში შეუზღუდავი შეღწევისა და გადაადგილების უფლება აქვთ.

კომიტეტი მუშაობისას ხელმძღვანელობს ორი პრინციპით - სახელმწიფოსთან თანამშრომლობა და ინფორმაციის კონფიდენციურობა.

ეროვნულ ხელისუფლებასთან თანამშრომლობა კონვენციის მოთხოვნაა, ვინაიდან კომიტეტის მუშაობის მიზანია არა სახელმწიფოს დადანაშაულება არსებულ დარღვევებში, არამედ თავისუფლებააღკვეთილ პირთათვის ვითარების გაუმჯობესება. ამ მიზეზით კომიტეტის სხდომები დახურულ კარს მიღმა მიმდინარეობს, ხოლო სახელმწიფოს შესახებ მოხსენება კონფიდენციურია.

კომიტეტი ყოველწლიურად აქვეყნებს ანგარიშს თავისი საქმიანობის შესახებ.

საერთო მოხსენებებში წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი აღწერს საკითხებს იმ კრიტერიუმების საფუძველზე, რომლებითაც იგი ხელმძღვანელობს თავისუფლების აღკვეთის ადგილებში ვიზიტების დროს.¹² ასე მაგალითად, კომიტეტი განსაკუთრებულყურადღებას ანიჭებს პოლიციის მიერ დაკავებულ პირთა სამ უფლებას: აღნიშნულ პირთა უფლებას, შეატყობინოს თავისი დაკავების ფაქტის შესახებ მესამე მხარეს, რომელსაც თვითონ ირჩევს (ოჯახის წევრს, მეგობარს, საკონსულოს), უფლებას ადვოკატზე და უფლებას - მოითხოვოს სამედიცინო შემოწმება იმ ექიმის მიერ, რომელსაც აირჩევს (ასეთი შემოწმება შეიძლება დამატებით დაინიშნოს იმ სამედიცინო შემოწმებასთან ერთად, რომელიც პოლიციის მოყვანილი ექიმის მიერ იყო ჩატარებული). წამების საწინააღმდეგო კომიტეტიის აზრით, ეს არის დაკავებული პირების სასტიკი მოპყრობისაგან დასაცავად სამი ძირითადი მინიმალური საშუალება, რომლებიც გამოიყენება თავისუფლების აღკვეთის საწყის ეტაპზე, იმისდა მიუხედავად, თუ როგორ აისახება ეს ეტაპი ამა თუ იმ სამართლებრივ სისტემაში (დაკავება, თავისუფლების აღკვეთა, სხვ.). წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი ყურადღებით შეისწავლის დაწესებულების შიგნით შექმნილ მდგომარეობას: პატიმრებსა და პერსონალს შორის არსებულ ურთიერთობას, საკნების ნორმით გათვალისწინებულზე მეტად შევსების პრობლემას, ინსპექტირებისა და საჩივრების განხილვის ეფექტიან წესს. წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებს სამართალდამცავი ორგანოების მუშაკთა მომზადებას (რომელიც უნდა მოიცავდეს განათლებას ადამიანის უფლებათა საკითხებზე). თავისუფლებააღკვეთილი პირებისათვის ჯანმრთელობის დაცვის სამსახური კომიტეტის უშუალო კომპეტენციის საგანია, ვინაიდან სამედიცინო მომსახურების არასათანადო დონემ შეიძლება მიგვიყვანოს ვითარებამდე, რომელიც ექცევა „არაადამიანური და ღირსების შემლახველი“ მოპყრობის ფარგლებში.

მოსაზრებები, რომლითაც წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი ხელმძღვანელობდა თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებებში სამედიცინო მომსახურების საკითხების შესწავლის დროს, შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ შემდეგნაირად: ექიმის ხელმისაწვდომობა, თანაბარი სამედიცინო მომსახურება, პაციენტის თანხმობადა კონფიდენციურობა, ჯანმრთელობის დაცვის პროფილაქტიკა, ჰუმანიტარული დახმარება, პროფესიული დამოუკიდებლობა, პროფესიული კომპეტენტურობა.¹³

კომიტეტის მოსანახულებელ დაწესებულებათა რიცხვში შედის ის ფსიქიატრიული საავადმყოფოებიც, რომლებშიც ნებაყოფლობით მოთავსებულ ავადმყოფებთან ერთად იმყოფებიან ის პირებიც, რომელთა ფსიქიატრიული მკურნალობის შესახებ გადაწყვეტილება გამოიტანა სამოქალაქო სასამართლომ, ან რომელთა მოთავსება ფსიქიატრიულ დაწესებულებაში სისხლის სამართლის საქმეზე სასამართლო წარმოების დროს გადაწყდა. იმ დაწესებულებების მონახულების დროს, რომლებშიც არასრულწლოვნები იმყოფებიან, კომიტეტის მთავარი პრიორიტეტი არის იმის დადგენა, თუ რა გარანტიები არსებობს სახელმწიფოში არასრულწლოვანთა წამების წინააღმდეგ.

მოხსენების საფუძველზე კომიტეტი შეიმუშავებს რეკომენდაციებს კონკრეტულ სახელმწიფოსთან მიმართებით. გადაწყვეტილებები მიიღება დამსწრეთა ხმების უმრავლესობით.

სახელმწიფოს მხრიდან კონვენციის რატიფიცირება ნიშნავს, რომ იგი იღებს ვალდებულებას, კომიტეტს ნება დართოს ეწვიოს თავისი იურისდიქციის ფარგლებში არსებულ ნებისმიერ ადგილს. მხარე ვალდებულია, კომიტეტს მიაწოდოს ინფორმაცია, თუ რა სახის თავისუფლების აღმკვეთი დაწესებულებები არსებობს სახელმწიფოში და სადაა ისინი განლაგებული (ციხე, პოლიციის განყოფილება, ფსიქიატრიული საავადმყოფო ...).

გამონაკლის შემთხვევაში სახელმწიფოს შეუძლია, კომიტეტს შეუზღუდოს კონკრეტულ ადგილებში დაშვება. ასეთი განსაკუთრებული შემთხვევებია:

აღსანიშნავია, რომ კომიტეტის მიერ საქმის განხილვა ხელს არ უშლის პირს, შემდგომში მიმართოს ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს.

3. უმცირესობათა დაცვა ევროპის საბჭოს ფარგლებში

3.1. შესავალი

ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალი დიდ ყურადღებას უთმობს უმცირესობათა საკითხებს. უმცირესობათა სხვადასხვა ჯგუფი არსებობს - ენობრივი, რელიგიური, ეთნიკური, ეროვნული და ა.შ. მიუხედავად იმისა, რომ საერთაშორისო თანამეგობრობა უმცირესობათა პრობლემატიკას ზედმიწევნით იხილავს, დღემდე უნივერსალურ ან რეგიონულ დონეზე არსებული არც ერთი მოქმედი მრავალმხრივი ხელშეკრულება არ იძლევა „ეროვნული უმცირესობის“ ცნების განმარტებას.

უმცირესობების პრობლემებთან მიმართებით ზოგადი პოსტულატი ისაა, რომ სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს უმცირესობათა, მათ შორის ეროვნულ უმცირესობათა, უფლებების დაცვა. ეროვნულ უმცირესობებს აქვთ უფლებები, ისარგებლონ თავიანთი კულტურით, რელიგიით, მშობლიური ენით, განავითარონ თვითმყოფადობა. ამ უფლებათა განხორციელება უმცირესობათა ეროვნულ- კულტურული ავტონომიის სრულყოფის საშუალებას იძლევა. საერთაშორისო სამართლის ურღვევ პრინციპად არის აღიარებული ის, რომ ეროვნული უმცირესობების პრეტენზია არ შეიძლება ეხებოდეს სახელმწიფოს ტერიტორიულ მთლიანობასა და სუვერენიტეტს, თუ ეს პირთა ჯგუფი დემოკრატიულ სახელმწიფოში ცხოვრობს და მისი ინტერესები ადეკვატურად არის დაცული.¹⁴

ევროპის საბჭოს ფარგლებში შემუშავდა ორი მნიშვნელოვანი დოკუმენტი, რომელნიც ყურადღებას ამახვილებენ უმცირესობათა პრობლემატიკაზე:

ა) ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის შესახებ ჩარჩო კონვენცია;

ბ) ევროპული ქარტია რეგიონალური ენებისა და უმცირესობათა ენების შესახებ.

3.2. ჩარჩო კონვენცია ეროვნულ უმცირესობათა დაცვის შესახებ

ჩარჩო კონვენცია ეროვნულუმცირესობათა დაცვის შესახებ პირველი მრავალმხრივი იურიდიულად სავალდებულო საერთაშორისო დოკუმენტია.¹⁵

კონვენციაში ჩამოყალიბებულია პრინციპები, რომლებითაც მონაწილე სახელმწიფოებმა უნდა იხელმძღვანელონ უმცირესობათა უფლებების დასაცავად და რომელთა იმპლემენტაცია უნდა მოახდინონ ეროვნულ კანონმდებლობაში. ისევე როგორც სხვა საერთაშორისო დოკუმენტებში, ჩარჩო ხელშეკრულებაც არ იძლევა „ეროვნული უმცირესობების“ დეფინიციას.

კონვენცია იცავს უფლებათა ფართო სპექტრს, როგორიცაა: დისკრიმინაციის აკრძალვა; ეფექტიანი თანამშრომლობის უზრუნველყოფა; ეროვნულუმცირესობათა კულტურისა და თვითმყოფადობის, კერძოდ, ენის, რელიგიის, ტრადიციების კულტურული მემკვიდრეობის შენარჩუნებისა და განვითარების უფლებათა ხელშეწყობა; საკუთარი ენის შესწავლის უფლება; განათლების მიღებისა და საგანმანათლებლო დაწესებულებათა დაფუძნების უფლება; შეკრების, გაერთიანების, სიტყვისა და აზრის თავისუფლების, რწმენის, სინდისისა და რელიგიის უფლებათა პატივისცემა; მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა ხელმისაწვდომობა; კულტურული პლურალიზმის ხელშეწყობა; ასიმილაციისაგან დაცვა; სახელმწიფოს პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და სოციალურ სფეროებში მონაწილეობის მიღების უფლება.

კონვენიის 26-ე მუხლისა და მინისტრთა კომიტეტის რეზოლუციის საფუძველზე ამუშავებულია კონტროლის მექანიზმი, რომლის მიზანია ეროვნულ უმცირესობათა უფლებების დაცვის მდგომარეობის მონიტორინგი. მონიტორინგი ხორციელდება მინისტრთა კომიტეტისა და საკონსულტაციო კომიტეტის მიერ. საკონსულტაციო კომიტეტი შედგება 18 დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი ექსპერტისაგან. წევრი სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან, წარადგინონ მოხსენება, თუ რა საკანონმდებლო და სხვა ღონისძიებები გატარდა ქვეყანაში კონვენციის იმპლემენტაციისათვის. პირველადი მოხსენება მზადდება კონვენციის რატიფიცირებიდან ერთი წლის განმავლობაში, ხოლო მომდევნოები - ყოველ 5 წელიწადში ერთხელ. მინისტრთა კომიტეტი საკონსულტაციო კომიტეტის მეშვეობით იხილავს მოხსენებას, აძლევს მას შეფასებას და საჭიროების შემთხვევაში იძლევა რეკომენდაციებს.

3.3. ევროპული ქარტია რეგიონალური ენებისა და უმცირესობათა ენების შესახებ

1950 წლის ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა ევროპული კონვენციის მე-14 მუხლი ეხება დისკრიმინაციის აკრძალვას, მათ შორის ისეთის, როგორიცაა დისკრიმინაცია ეროვნულ უმცირესობათა საფუძველზე, მაგრამ ეს მუხლი ადგენს ცალკეული ინდივიდის უფლებებს და არ ეხება ეროვნულ უმცირესობათა, როგორც ერთობლიობის, დაცვას.

ქარტიის გაგებით: 1. რეგიონული და უმცირესობათა ენების ცნება, გამოიყენება იმ ენების მიმართ, რომლებიც: ა) ტრადიციულად გამოიყენება მოცემული სახელმწიფოს ტერიტორიაზე დანარჩენ მოსახლეობასთან შედარებით მცირერიცხოვანი მისივე მოქალაქეების ჯგუფის მიერ; ბ) ოფიციალური ენისაგან განსხვავებული ენებია (ეს დებულება არ ვრცელდება ძირითადი ენის დიალექტზე ან მიგრანტთა ენებზე); 2. სახელმწიფოს ტერიტორია გულისხმობს გეოგრაფიულ სივრცეს, რომელზეც მოცემული რეგიონული ან უმცირესობის ენა იხმარება კომუნიკაციის საშუალებად პირთა ისეთი რაოდენობის მიერ, რომელიც შესაძლებელს ხდის ქარტიით გათვალისწინებულ ღონისძიებათა გამოყენებას. ასეთად ქარტია მიიჩნევს განათლების, საჯარო ცხოვრების, ადმინისტრაციული ხელისუფლების, მასმედიის, კულტურის, ეკონომიკური და სოციალური საქმიანობის სფეროებში ჩატარებულ შესაბამის ღონისძიებებს, რომელთა მეშვეობით შესაძლებელი იქნება რეგიონული თუ უმცირესობათა ენების დაცვა.

წევრი სახელმწიფო ვალდებულია, თავის თავზე აიღოს ქარტიით დეკლარირებული სულ მცირე 35 დებულების, „ძირითადი ბირთვის“ ჩათვლით,¹⁶ უზრუნველყოფა.

მონიტორინგი ხორციელდება მოხსენებების მეშვეობით ექსპერტთა კომიტეტის მიერ. კომიტეტი შედგება იმდენივე წევრისაგან, რამდენიც ქარტიის მონაწილე სახელმწიფოა. ეს ორგანო არ არის სასამართლო ან კვაზისასამართლო დაწესებულება. კომიტეტი აფასებს სახელმწიფოთა მოხსენებებს და უგზავნის მათ მინისტრთა კომიტეტს. ექსპერტთა კომიტეტის მოხსენება საჯაროა და ქვეყნდება.

___________________

1. მაგალითად, 1919 წლის გერმანიის ვაიმარის კონსტიტუცია; 1931 წლის ესპანეთის რესპუბლიკის კონსტიტუცია; -1937 წლის ირლანდიის კონსტიტუცია; 1936 წლის სსრკ-ის კონსტიტუცია.

2. უნივერსალურ დონეზე სახელშეკრულებო დოკუმენტი ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ მიღებულ იქნა 1966 წელს.

3.The Limburger Principles on the Implementation of the International Covenant on Economic Social and Cultural Rights. Human Rights Quarterly, 1987, Vol. 9. N 2. 122 -135.

4. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ იხ. 1966 წლის საერთაშორისო პაქტის პრეამბულა.

5.C. Горшкова, Стандарты Совета Европы по правам человека и российское законодательство, М., 2001, стр. 22.

6. ძალაში შევიდა 1999 წელს. დღესდღეობით ხელი მოწერილი აქვს 15 სახელმწიფოს. საქართველომ ხელი მოაწერა 2000 წელს, მაგრამ დღემდე რატიფიცირება არ მოუხდენია.

7. ალბათ, ერთ-ერთი მიზეზი - საქართველომ დღემდე რატომ ვერ შეძლო ქარტიის რატიფიცირება, ისაა, რომ სახელმწიფოს არ ძალუძს შეასრულოს ქარტიით განცხადებული უფლებების გარანტირება