წინამდებარე სახელმძღვანელო დაყოფილია 6 ნაწილად. თითოეული ნაწილი შედგება რამდენიმე თავისაგან. სახელმძღვანელოს გამოყენება შეიძლება მრავალმხრივ, იმის გათვალისწინებით, თუ რა სახის ინფორმაციის მიღება სურს მკითხველს. წარმოდგენილი სახელმძღვანელო იძლევა შესაძლებლობას სრული წარმოდგენა შეგვიქმნას შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებების შესახებ, მათი უზრუნველყოფის ჩათვლით. თუმცა მკითხველმა შესაძლოა სახელმძღვანელოს მხოლოდ იმ თავებსა და ნაწილებს მიაქციოს ყურადღება, რომლებიც მისი კერძო ინტერესის სფეროს წარმოადგენს. იმ მკითხველს, რომელიც დაინტერესებულია პოლიტიკაზე ორიენტირებული პრაქტიკითა და რეკომენდაციებით, ვურჩევთ დაკვირვებით წაიკითხოს სახელმძღვანელოში მოცემული შესაბამისი სქემები - საუკეთესო პრაქტიკა, და თითოეულ თავში განთავსებული რეკომენდაციები.

სახელმძღვანელოში მოცემულ სქემებში მკითხველი ასევე გაეცნობა თემატიკის მიხედვით სხვადასხვა ფაქტებსა და სტატისტიკურ მონაცემებს. მათი საშუალებით ხდება იმ რთული საკითხების გააზრება და გარკვევა, რომლებიც აღწერილია ამა თუ იმ თავის ტექსტის ნაწილში ეუთო-ს წევრი ქვეყნების პოლიტიკის, კანონმდებლობისა და პროცედურების მაგალითებზე ან ისეთი საერთაშორისო ორგანიზაციებიდან, როგორებიცაა: ეუთო, ევროსაბჭო, გაერო და ევროკავშირი, შესაბამისი ინფორმაციის უზრუნველყოფით. გარდა ამისა, თავების უმეტესობა შეიცავს ნაწილს სახელად „საუკეთესო პრაქტიკა და რეკომენდაციები“, რომელშიც ფრჩხილებში მოცემულია ინფორმაცია იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა მოხდეს ადამიანის უფლებების მიმართ პატივისცემის განმტკიცება სამხედრო ყაზარმებში.

ნაწილი I. მასში მოცემულია მთლიანი სახელმძღვანელოს შინაარსი და განმარტებულია, თუ რამდენად შეესაბამება ადამიანის უფლებები შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებს. ამ ნაწილში ძირითადად მოცემულია პასუხი შემდეგ კითხვებზე:

ნაწილი II. მასში მოცემულია შეიარაღებულ ძალებში ადამიანის უფლებათა უზრუნველყოფის საკანონმდებლო ბაზა, ნორმები, და სტანდარტები. იგი გვაძლევს შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა მიერ ადამიანის უფლებათა გამოყენების ადგილობრივ და საერთაშორისო კონტექსტს. ამ ნაწილში ძირითადად მოცემულია პასუხი შემდეგ კითხვებზე:

ნაწილი III. მასში მიმოხილულია შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებები, კერძოდ, პოლიტიკურ უფლებებში იგულისხმება ის უფლებები, რომლებიც ადამიანს საშუალებას აძლევს მონაწილეობა მიიღოს სხვადასხვა საჯარო საქმიანობაში.

ამ ნაწილში ძირითადად განხილულია შემდეგი საკითხები:

ნაწილი IV. იგი ეხება თანასწორობას, არა-დისკრიმინაციას და თანაბარ შესაძლებლობებს შეიარაღებულ ძალებში. ამ ნაწილში, ერთი მხრივ, მიმოხილულია ის საკითხი, რომ ადამიანის უფლებების დაცვა თანასწორობის საფუძველზე არ ნიშნავს ყველა შემთხვევაში ერთნაირ მოპყრობას, მეორე მხრივ კი, განხილულია შეიარაღებულ ძალებში დე ფაქტო და დე იურე თანასწორობა. კონკრეტულად კი, იგი მოიცავს ეთნიკურ და ეროვნულ უმცირესობებს, სქესს და სექსუალურ ორიენტაციას. ამ ნაწილში ძირითადად მიმოხილულია შემდეგი საკითხები:

ნაწილი V. მასში მიმოხილულია სამხედრო ცხოვრების კონკრეტული საკითხები, როგორებიცაა, არასათანადო ასაკის მქონე პირების შეიარაღებული ძალებისთვის შერჩევა, სამუშაო და საცხოვრებელი პირობების სტანდარტები. ამ ნაწილში ძირითადად მოცემულია შემდეგი საკითხები:

დაბოლოს, თავი VI მიმოიხილავს ჯარში ადამიანის უფლებების გავრცელებისა და კანონის უზენაესობის უზრუნველყოფის საკითხებს. იგი მოიცავს ადამიანის უფლებათა განათლებას, მეთაურთა პასუხისმგებლობას გამოიყენოს სასჯელის ზომები ჯარისკაცების მიმართ შესაბამისი საქციელის გამო, სამხედრო სამართლისა და ომბუდსმენის ინსტიტუტებს. ამ ნაწილძირითადად მოცემულია შემდეგი საკითხები:

ამოცანები

წინამდებარე სახელმძღვანელო მიმოიხილავს შეიარაღებულ ძალებში ადამიანის უფლებებისა და ძირითადი თავისუფლებების არსებობისა და გამოყენების საკითხებს.¹ სახელმძღვანელო არ ისახავს მიზნად ახალი სტანდარტების დაწესებას. პირიქით, მისი მიზანია ხელი შეუწყოს არსებული სტანდარტების ეფექტურ განხორციელებას ეუთო-ს რეგიონიდან გარკვეული რაოდენობის მოდელების ან საუკეთესო პრაქტიკის ნიმუშების წარმოდგენის გზით, რაც ნათლად გვიჩვენებს, თუ რაოდენ წარმატებით შეუძლიათ სამხედრო სტრუქტურებს ადამიანის უფლებებისა და ძირითადი თავისუფლებების ინტეგრირება. ამავე დროს, მხედველობაში მიიღება შეიარაღებული ძალების პერსონალის ადამიანის უფლებებისა და ძირითადი თავისუფლებების საჭირო შეზღუდვები იმის გათვალისწინებით, თუ რა მოთხოვნები გააჩნია სამხედრო ხასიათის ცხოვრებას და ეროვნულ უსაფრთხოებას. იქიდან გამომდინარე, რომ არ არსებობს ერთი იდეალური მოდელი და ცალკეული სიტუაციის დამახასიათებელი თვისებები, ეს ყოველთვის ზეგავლენას მოახდენს მოცემული ქვეყნის მიდგომაზე. ეუთო-ს წევრი ქვეყნებისათვის წინამდებარე სახელმძღვანელო წარმოადგენს მითითებას იმ მოდელებთან დაკავშირებით, რომლებიც სხვადასხვა ქვეყანაში წარმატებული აღმოჩნდა.

მიდგომა: მოქალაქე სამხედრო ფორმაში

სახელმძღვანელოს ათვლის წერტილია უსაფრთხოების პოლიტიკურ-სამხედრო ასპექტების ეუთო-ს ქცევის კოდექსი (იხ. თავი 4, „ეუთო-ს ვალდებულებები“). ქცევის კოდექსი ეხება შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა უფლებებს რამდენიმე შემთხვევაში, რომელთაგან ყველაზე მნიშვნელოვანია მუხლი 32:

თითოეული წევრი ქვეყანა ვალდებულია უზრუნველყოს ის, რომ სამხედრო, ნახევრად სამხედრო და უსაფრთხოების ძალების პერსონალმა შეძლოს ადამიანის უფლებებისა და ძირითადი თავისუფლებების გამოყენება, როგორც ამას ეუთო-ს დოკუმენტები და საერთაშორისო სამართალი მოითხოვს, შესაბამისი საკონსტიტუციო და საკანონმდებლო პრინციპების, ასევე სამსახურის მოთხოვნების გათვალისწინებით.

წინამდებარე მუხლი ხაზს უსვამს იმ ცნებას, რომ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებს გააჩნიათ უფლება ისარგებლონ ადამიანის უფლებებითა და ძირითადი თავისუფლებებით, სამხედრო სამსახურის შეზღუდვებისა და მოვალეობების გათვალისწინებით, როგორც ეს შესაბამისი ქვეყნის კონსტიტუციითა და კანონმდებლობით არის განსაზღვრული. ქცევის კოდექსის სხვა დებულებები ეხება შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებებს, განსაკუთრებით კი ადამიანის უფლებებს შეიარაღებული ძალების პოლიტიკური ნეიტრალობის კუთხით (მუხლი 23); სამხედრო სამსახურში გაწვევა (მუხლი 27); უფლებები და მოვალეობები ისევე, როგორც სამხედრო სამსახურიდან გათავისუფლება ან სამხედრო სამსახურის ალტერნატიული სამსახური (მუხლი 28); სახელმწიფოთა ვალდებულება უზრუნველყონ შესაბამისი იურიდიული და ადმინისტრაციული პროცედურები, რათა დაიცვან სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებები (მუხლი 33).²

ქცევის კოდექსში მოცემული მიდგომა შეგვიძლია შევაჯამოთ როგორც მიდგომა „მოქალაქე სამხედრო ფორმაში“, რომლის მიხედვითაც, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეები ინარჩუნებენ ადამიანის უფლებებსა და ძირითად თავისუფლებებს, მაგრამ ექვემდებარებიან გარკვეულ შეზღუდვებს და მოვალეობების შესრულებას, რომლებსაც მათ აკისრებს სამხედრო სამსახური. მიუხედავად იმისა, რომ ეუთო-ს წევრი ქვეყნები თანხმდებიან, რომ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებს გააჩნიათ უფლება ისარგებლონ ადამიანის უნივერსალური უფლებებით, ცნება - „მოქალაქე სამხედრო ფორმაში“, სხვადასხვა ქვეყანაში სხვადასხვანაირად აღიქმება მისი კონკრეტული ისტორიის, სამხედრო კულტურის, ავტორიტარული მართვის წყობიდან დემოკრატიულზე ბოლო დროს შესაძლო გადასვლის, კონფლიქტებისა და ომებიდან გამომდინარე.³ ამიტომაც, როგორც წესი, არ არსებობს შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებების დაცვის ერთი იდეალური მოდელი. ამდენად, წინამდებარე სახელმძღვანელო გთავაზობთ ეუთო-ს წევრი ქვეყნების რამდენიმე სხვადასხვა მოდელსა და საუკეთესო პრაქტიკის მაგალითებს იმის შესახებ, თუ როგორ მოახდინეს შეიარაღებულმა ძალებმა ადამიანის უფლებების წარმატებით ინტეგრირება.

მოცულობის არე

ადამიანის უფლებები:

წინამდებარე სახელმძღვანელოში ადამიანის უფლებები დაყოფილია ოთხ ჯგუფად: (1) სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებები; (2) უფლებები, რომლებიც დაკავშირებულია შეიარაღებულ ძალებში თანაბარ შესაძლებლობებსა და არა-დისკრიმინაციასთან; (3) უფლებები, რომლებიც დაკავშირებულია სამხედრო ცხოვრებასთან; (4) პროცედურული უფლებები, რომლებიც დაკავშირებულია ყაზარმებში ადამიანის უფლებათა განხორციელებასა და უზრუნველყოფასთან. ეს უფლებები უფრო დეტალურად განხილულია მე-5 თავში. ისინი ასევე ნახსენებია თითოეულ თავში შესაბამის მნიშვნელოვან საკითხებთან, უფლებებთან, პოლიტიკასა და კონკრეტულ რეკომენდაციებთან მიმართებაში, თუ როგორ უნდა მოხდეს ადამიანის უფლებათა მიმართ პატივისცემის უზრუნველყოფა. თითოეული თავი ასევე შეიცავს რამდენიმე სქემას, რომლებშიც მოცემულია ეუთო-ს წევრ ქვეყნებში მოქმედი კანონმდებლობა, პოლიტიკა და მიღებული პრაქტიკა.

სახელმძღვანელოში მნიშვნელოვანი ყურადღებაა გამახვილებული შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებებისა და ძირითადი თავისუფლებების შიდა ასპექტებზე. იგი არ მოიცავს გარე ასპექტებს, რომლებშიც მოიაზრება შეიარაღებული ძალების პერსონალის მიერ ადამიანის უფლებათა პატივისცემა თავიანთი მოვალეობების შესრულებისას. ამდენად, წინამდებარე სახელმძღვანელოში არ არის განხილული ის საკითხი, თუ რა ზეგავლენას ახდენს შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა საქციელი სამოქალაქო ღირებულებებზე.

შეიარაღებული ძალები:

მიუხედავად იმისა, რომ ეუთო-ს ქცევის კოდექსი მისი დებულებებიდან გამომდინარე მიუთითებს “სამხედრო, ნახევრად სამხედრო და უსაფრთხოების ძალებზე” (მაგ. მუხლი 32), წინამდებარე სახელმძღვანელოში ყურადღება გამახვილებულია შეიარაღებული ძალების წევრებზე. ამის მიზეზი ის გახლავთ, რომ „სამხედრო, ნახევრად სამხედრო და უსაფრთხოების ძალები” შეგვიძლია მოვიაზროთ როგორც სახელმწიფოს უსაფრთხოების სექტორის ყველა ელემენტის შემცველი, სამხედრო, პოლიციის, საზღვრის დაცვის, ნახევრად სამხედრო ძალების, კერძო უსაფრთხოებისა და სამხედრო კომპანიების, შიდა უსაფრთხოების სამსახურებისა და უცხოური და სამხედრო სადაზვერვო სამსახურების ჩათვლით. გამომდინარე იქიდან, რომ ამ სამსახურებს გააჩნიათ მეტად განსხვავებული მანდატები, ოპერატიული პროცედურები და იურიდიული ასპექტები, სახელმძღვანელო შემოისაზღვრა მხოლოდ შეიარაღებული ძალებით.

მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანებს უნარჩუნდებათ თავიანთი უფლებები შეიარაღებულ ძალებში სამსახურის დაწყების შემთხვევაში, სახელმწიფოებს შეუძლიათ შეზღუდონ ადამიანის უფლებები სამხედრო ცხოვრებისათვის დამახასიათებელი კონკრეტული თავისებურებების გათვალისწინებით. რაც შეეხება სამხედრო ცხოვრების თავისებურებებს, რომლებიც გამოიყენება იმისათვის, რომ გაამართლონ ადამიანის უფლებათა გამოყენების შეზღუდვა ყაზარმებში, ისინი ხშირად უკავშირდება სამხედრო სისტემაში წესრიგისა და დისციპლინის შენარჩუნებას; შეიარაღებული ძალების პოლიტიკური ნეიტრალიტეტის დამკვიდრებას; სამუშაოს შესრულების ეფექტიანობას; საიდუმლო ინფორმაციის დაცვას; ბრძანებებზე დამორჩილებასა და სამხედრო ორგანიზაციის იერარქიული სტრუქტურის შენარჩუნებას. ის საკითხი, თუ როგორ და რამდენად არის აღნიშნული დამახასიათებელი თვისებები ადამიანის უფლებათა შეზღუდვის საფუძველი, ერთ-ერთი მთავარი განხილვის თემაა წინამდებარე სახელმძღვანელოში.

შეიარაღებული ძალების პერსონალი:

შეიარაღებული ძალების პერსონალი არ წარმოადგენს ერთგვაროვან ჯგუფს, რადგანაც არსებობს მრავალი ქვე-კატეგორია, კერძოდ: ვადიან სამხედრო მოსამსახურეთა (ახალწვეულთა) პერსონალი, მოხალისეთა მომსახურე პერსონალი, შეიარაღებული ძალების სხვადასხვა ნაწილები (საზღვაო ფლოტი, საჰაერო ძალები, სამხედრო პოლიცია და სპეცდანიშნულების ნაწილები), ასევე, სხვადასხვა სამხედრო წოდებები რიგითიდან გენერლამდე. წინამდებარე სახელმძღვანელოში მოცემულია ის აზრი, რომ ადამიანის უფლებები ადამიანის არსებობის განუყოფელია ნაწილია და რომ ადამიანის სამხედრო სამსახურში მსახურობამ არ უნდა მოახდინოს ზეგავლენა მის უფლებათა დაცვაზე.

კონკრეტულად, ცნება - „მოქალაქე სამხედრო ფორმაში“, არ ნიშნავს, რომ ის ეხება მხოლოდ ახალწვეულ ჯარისკაცებს. მაშინ, როდესაც ახალწვეული ჯარშია, რამდენადაც გადის სამხედრო სავალდებულო სამსახურს, პროფესიონალი ჯარისკაცი თანახმაა მოხალისედ ჩაეწეროს შეიარაღებულ ძალებში. იმ ფაქტს, რომ შეიარაღებულ ძალებში მოხალისედ გაწევრიანდები, არ მოსდევს შედეგად ადამიანის უფლებათა დაცვის უგულვებელყოფა, როგორც ეს დადასტურდა 1999 წელს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ⁴. საჭიროა განსაკუთრებულ დამცველთა არსებობა, რათა მათ დაიცვან გარკვეული ჯგუფები შეიარაღებული ძალების შიგნით, მაგ., 18 წლამდე ასაკის ჯარისკაცები. მეორე მხრივ, ზემდგომ ოფიცრებს გააჩნიათ ისეთი ძლიერი პოზიციები შეიარაღებულ ძალებში, რომ მათი სიტყვის თავისუფლება საკუთარი ქვემდგომების მიმართ უნდა შეიზღუდოს, მაგ., ქვემდგომების დაცვა არასასურველი რელიგიური ყურადღებისაგან (მაგ., პროსელიტიზმი) ზემდგომთა მხრიდან.⁵

მშვიდობიანი მდგომარეობა: უფლებების დაცვა ყაზარმებში

წინამდებარე სახელმძღვანელოში მოცემულია მხოლოდ მშვიდობიანი მდგომარეობის მაგალითები. ამდენად, საზღვარგარეთ განლაგებული შეიარაღებული ძალები, როგორიცაა, სამშვიდობო მისიის შესასრულებლად გაგზავნილი ძალები, ან განლაგებულნი ქვეყნის შიგნით კრიზისის ან საგანგებო მდგომარეობისას, არ არის განხილვის ობიექტი.

მეთოდოლოგია

შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებათა შესწავლა სხვადასხვა ქვეყანაში განსხვავებული მნიშვნელობის საკითხის წინაშე გვაყენებს. წინამდებარე სახელმძღვანელოს ამოცანა არ არის ამ განსხვავებების კვლევა. მხოლოდ რამდენიმე გამოცემა თუ არსებობს, სადაც დიდი ყურადღება ეთმობა ყაზარმებში შეიარაღებული ძალების პერსონალის ადამიანის უფლებებს. მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს მნიშვნელოვანი კვლევები კონკრეტული სამართლებრივი სისტემებისა და ამ საკითხის კონკრეტული ასპექტების გარშემო, აშკარა ნაკლებობაა შედარებითი მონაცემებისა და ადგილობრივი პრაქტიკის ანალიზისა.⁶ ამას ისიც ემატება, რომ დიდი სხვაობაა სამართლებრივ მხარესა და რეალობას შორის. ქვეყნის კონსტიტუციასა და კანონმდებლობაში მოცემული ნორმებისა და სტანდარტების აღსრულება ხშირად რეალობაში ადეკვატურად არ ხდება. ამიტომაც, წინამდებარე სახელმძღვანელოს ავტორებმა გამოიყენეს კვლევის ის სტრატეგია, რომელიც მოიცავდა შემდეგ ეტაპებს.

1. ODIHR-DCAF კითხვარი:

კითხვარი მომზადდა იმ მიზნით, რომ განხილული ყოფილიყო შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებების საკითხი შედარებითი მონაცემების ნაკლებობის გამო, კონკრეტულად კი, პოლიტიკისა და პრაქტიკის გათვალისწინებით.⁷ სქემაში 1.1 მოცემულია დამატებითი ინფორმაცია ამ კითხვარის შესახებ, რამაც შედეგად მოგვიტანა წევრი სახელმწიფოების კანონების, პროცედურებისა და მათში არსებული პრაქტიკის უამრავი მონაცემი. წინამდებარე სახელმძღვანელოში ეს საკითხი წარმოდგენილია როგორც ტექსტუალურ ნაწილში, ისე სხვადასხვა საილუსტრაციო სქემაში.

სქემა 2.1 გვიჩვენებს, რომ ეუთო-ს წევრ ყველა ქვეყანას არ გააჩნია რეგულარული შეიარაღებული ძალები. იმ შემთხვევებში, როდესაც რეგულარული შეიარაღებული ძალების მქონე ქვეყნებში ვერ გასცეს პასუხი კითხვარში მოცემულ შეკითხვებს, მაინც შესაძლებელი იყო შეიარაღებულ ძალებში ადამიანის უფლებათა პოლიტიკისა და პრაქტიკის სხვადასხვა ნაწილების აღწერა ღია საჯარო წყაროებიდან, არასამთავრობო ორგანიზაციებიდან, მასმედიის საშუალებებიდან და აკადემიური ინსტიტუტებიდან მოპოვებული ინფორმაციის გამოყენებით.

2. ODIHR-DCAF-ის მრგვალი მაგიდა

პრაქტიკისა და პოლიტიკის შესახებ ინფორმაციის მოსაპოვებლად ODIHR და DCAF-მა მოაწყვეს ორი მრგვალი მაგიდა შერჩეული საკითხების განსახილველად ეუთო-ს წევრი სახელმწიფოების მთავრობებთან თანამშრომლობით. პირველი მრგვალი მაგიდა სახელწოდებით „მოქალაქე სამხედრო ფორმაში: ადამიანის უფლებათა დანერგვა შეიარაღებულ ძალებში“, გერმანიის თავდაცვის სამინისტროსთან თანამშრომლობით, მოეწყო 2006 წლის სექტემბერში, ხოლო მეორე - „სამხედრო კავშირები და ასოციაციები“, 2006 წლის ოქტომბერში, რუმინეთის თავდაცვის სამინისტროსა და სამხედრო ასოციაციების ევროპულ ორგანიზაციასთან თანამშრომლობით. ორივე მრგვალი მაგიდის მიერ შესრულებულმა სამუშაომ დიდი წვლილი შეიტანა წინამდებარე სახელმძღვანელოს მომზადებაში, ასევე ეუთო-ს წევრი ქვეყნების წარმომადგენლებს შორის შესაბამისი საკითხების გარშემო დებატების წარმართვაში.⁹

3. არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და ეუთო-ს საველე ოპერაციების მიერ გაწეული დახმარება პროექტის მსვლელობისას სახელმძღვანელოს ავტორებს დიდად დაეხმარა არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და ეუთო-ს საველე ოპერაციების მხრიდან გამოცდილების გაზიარება, რათა გარკვეული წარმოდგენა შეექმნა შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებათა რეალობაზე. წარმატებით იქნა გამოყენებული ისეთი არასამთავრობო ორგანიზაციების მიერ მოწოდებული ინფორმაცია და დოკუმენტაცია, როგორებიცაა: EUROMIL, Human Rights Watch-ის მოსკოვის ბიურო, გერმანული Bundeswehrverband (ფედერალური შეიარაღებული ძალების ასოციაცია), ესპანეთის ვეტერანთა ასოციაცია და ორგანიზაცია სანქტ-პეტერბურგის ჯარისკაცთა დედები.¹⁰

4. ექსპერტთა დახმარება

ეუთო-ს რეგიონში შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებათა სფეროს ექსპერტების მიერ აქ წარმოდგენილი ინფორმაციისა და დასკვნების სისწორისა და საფუძვლიანობის დადასტურების მიზნით, სახელმძღვანელო დამატებით განიხილა მრავალმა სხვადასხვა ექსპერტმა. 2006 წლის დეკემბერში ODIHR-მა მოაწყო ექსპერტთა სამუშაო ჯგუფის შეხვედრა ვარშავაში, სადაც მიიწვია აღნიშნული ექსპერტები. შედეგად, სახელმძღვანელოში განხორციელდა სხვადასხვა სახის ცვლილებები და საბოლოო ჯამში მივიღეთ მისი გაუმჯობესებული ვარიანტი.

_________________________

1 წინამდებარე სახელმძღვანელოში ტერმინები ჯარისკაცი, შეიარაღებული ძალების პერსონალი და სამხედრო მოსამსახურეები ერთნაირად გამოიყენება. ამით არ ხდება სხვადასხვა წოდებისა თუ თანამდებობების შეიარაღებული ძალების პერსონალის განსხვავება, გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც სხვაგვარად არის მითითებული. გარდა ამისა, უფრო მეტი პრაქტიკულობისათვის ტერმინი სამხედრო მოსამსახურე გამოიყენება როგორც ქალების, ისე მამაკაცების მიმართ, თუ სხაგვარად არ იქნება მითითებული.

2 უსაფრთხოების პოლიტიკურ-სამხედრო ასპექტებზე ეუთო-ს ქცევის კოდექსი შეგიძლიათ იხილოთ შემდეგ ვებგვერდზე: http://www.osce.org/documents/sg/1994/12/702-en.pdf. ქცევის კოდექსის უფრო დეტალური კომენტარისათვის, იხ. ვიქრორ-ივ გებალი და ალექსანდრე ლამბერტი, უსაფრთხოების პოლიტიკურ-სამხედრო ასპექტებზე ეუთო-ს ქცევის კოდექსი: ანატომია და განხორციელება (Leiden/Boston: Brill Academic Publishers, 2005).

3 პიტერ როუი, წარმოდგენილი თემა კონფერენციაზე „მოქალაქე სამხედო ფორმაში: ადამიანის უფლებათა განხორციელება შეიარაღებულ ძალებში“, რომელიც მომზადდა DCAF, ODIHR და გერმანიის თავდაცვის სამინისტროს მიერ ერთობლივად, ბერლინი 2006 წლის 7-8 სექტემბერი.

4 პიტერ როუი, ადამიანის უფლებათა სამართლის ზეგავლენა შეიარაღებულ ძალებზე (კემბრიჯი. კემბრიჯის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2006), გვ. 9-23; ლუსტიგ-პრეანი და ბეკეტი დიდი ბრიტანეთის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, 1999 წლის 27 სექტემბერი, ადამიანის უფლებათა ევროპული ანგარიშები, ტომი 29, 2000, გვ. 548.

5 ლარისისი და სხვები საბერძნეთის წინააღმდეგ, ადმიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, 1998 წლის 24 თებერვალი, ადამიანის უფლებათა ევროპული ანგარიშები, ტომი 27, 1999, გვ. 329; იან ლეიგი „შეიარაღებული ძალების პერსონალის ადამიანის უფლებები და ძირითადი თავისუფლებები: ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო“, DCAF-ის სამუშაო დოკუმენტაცია N165, 2005, გვ. 4.

6 იხ., მაგალითად, როუი, ოპ.ციტ., შენიშვნა 4; ჯორჯ ნოლტი, ევროპის სამხედრო სამართლის სისტემები (ბერლინი: De Gruyter Recht, 2003); m.სასოლი და ა. მაქ-ჩესნი, წვევამდელთა უფლებებისა და სამხედრო სამართლის მოსამზადებელი სახელმძღვანელო (ჩიშინაუ: მოლდავეთის რესპუბლიკის რეკრუტებისა და სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებების დაცვის ცენტრი, 2002); გებალი და ლამბერტი, ოპ.ციტ., შენიშვნა 2.

7 ODIHR-DCAF-ის კითხვარი შეგიძლიათ მოიძიოთ ვებ-გვერდზე: http://www.dcaf.ch/odihr/-index.cfm.

8 კვლევა განხორციელდა 2006 წელს, სერბეთისა და მონტენეგროს განცალკევებამდე.

9 ODIHR-DCAF-ის შეიარაღებული ძალების პერსონალის ადამიანის უფლებათა შესახებ მრგვალი მაგიდების შესახებ უფრო მეტი ინფორმაცია შეგიძლიათ მოიძიოთ პროექტის ვებ-გვერდზე: www.dcaf.ch/odihr/-events.cfm. 10 ix. magaliTad, http://www.euromeal.orgch/odihr/-events.cfm an http://soldiersmothers.ru.

როგორც წინა თავში აღინიშნა, ეუთო-ს ქცევის კოდექსის 32-ე მუხლი, რომელიც უსაფრთხოების პოლიტიკურ-სამხედრო ასპექტებს მოიცავს, ავალდებულებს წევრ ქვეყნებს უზრუნველყონ სამხედრო, ნახევრად სამხედრო და უსაფრთხოების სამსახურის პერსონალის მიერ მათი ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა გამოყენება შესაბამის საკონსტიტუციო და საკანონმდებლო დებულებებთან და სამხედრო სამსახურის მოთხოვნებთან შესაბამისად. ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წყარო, რომლითაც შეგიძლიათ იხელმძღვანელოთ, არის ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის 1950 წლის ევროპული კონვენცია. ეუთო-ს ქცევის კოდექსის თანახმად, აღნიშნული კონვენცია, როგორც ამას ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო განმარტავს, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებს მიიჩნევს მოქალაქეებად სამხედრო ფორმაში. ეს ნიშნავს იმას, რომ მომსახურე პერსონალი ინარჩუნებს სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს, თუმცა, შემდგომ ხდება მათი სახეცვლა სამხედრო სფეროში. „მოქალაქე სამხედრო ფორმაში“ მიდგომა გულისხმობს, რომ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეს, საკონტრაქტო თუ სამხედრო სავალდებულო სამსახურში გაწვეულს, უფლება აქვთ ისარგებლოს იმავე უფლებებითა და დაცვის პირობებით, როგორც ყველა სხვა ადამიანს, გარკვეული შეზღუდვების გათვალისწინებით, რომლებსაც მათ სამხედრო ცხოვრება უწესებს. მართლაც, ყველა მოქალაქის ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა პატივისცემა, შეიარაღებული ძალების პერსონალის ჩათვლით, ეუთო-ს ყოვლისმომცველი უსაფრთხოების ცნების ნაწილია, რომელიც ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა მიმართ პატივისცემას უკავშირებს მშვიდობის შენარჩუნებას.¹

თუმცა, ზოგიერთ ქვეყანაში შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეები, კერძოდ, ახალწვეული ჯარისკაცები, ხდებიან დამცირების, არაადამიანური მოპყრობის, დედოვშჩინის, წამების, მკვლელობის ან თვითმკვლელობისა და სხვა არაკანონიერ ქმედებათა მსხვერპლნი. მსგავსი რამ ხშირად იწვევს სერიოზულ უბედურ შემთხვევებს, დაზიანებებს, დაინვალიდებას, სიკვდილს ან თვითმკვლელობას. სამწუხაროდ, ასეთი სახის მოპყრობა დამკვიდრებულია როგორც უფრო ფართო სამხედრო კულტურის ნაწილი, რომელსაც ახასიათებს დამნაშავეთა დაუსჯელობა და ადამიანთა ღირსების მიმართ უპატივცემულობა.

ზოგიერთ ქვეყანაში შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა მიერ ადამიანის უფლებებით სარგებლობა არაპროპორციულადაა შეზღუდული კონსტიტუციით ან კანონმდებლობით. მაგალითად, მრავალ ქვეყანაში შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეს არ აქვს უფლება სრულად გამოიყენოს საკუთარი სიტყვის თავისუფლებისა და შეკრების თავისუფლების უფლება. შედეგად, შეიარაღებული ძალების პერსონალს არ აქვს უფლება დაიცვას საკუთარი თავი და ხმა აიმაღლოს ადამიანის უფლებათა დარღვევის შემთხვევებში. რამდენადაც შესაძლოა მოხდეს ამგვარი სიტუაციის კიდევ უფრო გამწვავება სამხედრო ინსტიტუტების დახურული ხასიათის გათვალისწინებით, ქვეყნების მთავრობებმა უნდა უზრუნველყონ ადამიანის უფლებათა დაცვა ყაზარმებში.

ადამიანის უფლებები, როგორც ცნება, განუყოფელი ნაწილია ადამიანის უფლებისა - იყოს ადამიანი. მართლაც, ზოგიერთი ადამიანის უფლების გამოყენების შეზღუდვა საერთოდ შეუძლებელია.² თუმცა, სხვა უფლებებით სარგებლობა შესაძლოა მოვარგოთ კონკრეტულ პირობებსა და სიტუაციებს. უნდა გავითვალისწინოთ შემდეგი სხვადასხვა ფაქტორი, როდესაც ადამიანის უფლებათა სტანდარტებს ვარგებთ შეიარაღებულ ძალებს: სამხედრო დისციპლინის ბუნება, სამხედრო წოდებების იერარქიული წყობა, ბრძანებებზე დაქვემდებარების საჭიროება და მორალის დაცვა. ნებისმიერი სხვა მოქალაქეთა ჯგუფისგან განსხვავებით, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებს თავიანთი ოფიციალური ვალდებულებების ფარგლებში შესაძლოა უბრძანონ სხვა ადამიანების მოკვლა და საკუთარი სიცოცხლის მსხვერპლად გაღება. სამხედრო ცხოვრება შესაძლოა საჭიროებდეს უხეშ ან ექსტრემალურ პირობებში მოქმედებას. ჩვეულებრივ პირობებშიც კი, შესაძლოა არსებობდეს მცირედი განსხვავება პირად ცხოვრებასა და ოფიციალურ მოვალეობებს შორის. მაგალითად, იმ შემთხვევაში, როდესაც პერსონალი ცხოვრობს ყაზარმებში. ეს განსაკუთრებული ხასიათის ფაქტორები, რომლებიც ჯარში ცხოვრებას განსხვავებულს ხდიან, ადასტურებენ შეიარაღებული ძალების პერსონალის ადამიანის უფლებებზე შეზღუდვების დაწესების საჭიროებას.

სხვადასხვა ქვეყანა განსხვავებულ მეთოდს ირჩევს ჯარისკაცთა უფლებების შეზღუდვისათვის და ეს გამომდინარეობს ზემოთ ხსენებული ფაქტორებიდან. ეს განსხვავებები გამჯდარია საზოგადოებაში შეიარაღებული ძალების უფრო ფართე როლისა და პოზიციის ცნებაში. როდესაც პასუხი უნდა გავცეთ კითხვას - „რამდენად განსხვავებული უნდა იყოს სამხედრო?“. - ზოგნი მიიჩნევენ, რომ სამხედრო სფერო უნიკალურია, რომელიც სრულიად განსხვავდება სამოქალაქოსაგან. ეს უნიკალურობა სავალდებულოა ყველა დროის სამხედროთათვის და ყველა ქვეყნისათვის, რადგანაც იგი ერთადერთი გზაა ოპერატიული ეფექტიანობის შესანარჩუნებლად. ამდენად, გამომდინარე ამ მოსაზრებიდან, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურე არ არის ჩვეულებრივი სახელმწიფო მოხელე. იგი გახლავთ ადამიანი, რომელიც ეხმაურება მოწოდებას, და ვალდებულებებს, ქვეყნისა და პატივის ერთგულია. ამ პოზიციის საპირისპიროდ, სხვები მიიჩნევენ, რომ სამხედროს განსხვავებულობა მხოლოდ შედარებითი მნიშვნელობის მატარებელია, რადგან სამხედრომ განიცადა „გამოქალაქეობის” ტენდენციის ქვეშ მოქცევა მე-20 საუკუნეში საზოგადოების მხრიდან პოლიტიკური, სამართლებრივი, კულტურული, ტექნოლოგიური და ეკონომიკური ზეწოლის შედეგად.³ ამდენად, დღევანდელი დღის სამხედრო პროფესია შედეგია საზოგადოებაში მომხდარი უფრო ყოვლისმომცველი ტრანსფორმაციისა. ამ ტრანსფორმაციების გავლენა კარგად ჩანს ინსტიტუტის/თანამდებობის მოდელში, რომელსაც საფუძვლად უდევს ის მოსაზრება, რომ სამხედრო პროფესია სცილდება ინსტიტუციურ ფორმატს და ემსგავსება ისეთს, რომელიც ახლოსაა საზოგადოებაში სხვა პროფესიების თანამდებობრივ ფორმატთან. ამდენად, სამხედრო პროფესია სულ უფრო და უფრო ხდება „კიდევ ერთი სამსახური“, რომელსაც ახასიათებს ფინანსური დაინტერესება, სამსახურებრივი უსაფრთხოება, და მიმზიდველი სამუშაო პირობები ნაცვლად უნიკალური ინსტიტუტისა, რომელიც ემყარება მხოლოდ ქვეყანას, მოვალეობასა და პატივს.⁴ ინსტიტუტის მოდელის მიხედვით, ჯარისკაცთა ადამიანის უფლებები დიდად შეიზღუდება, რადგან სამხედრო პროფესიას ვერ შევადარებთ ნებისმიერ სხვა პროფესიას საზოგადოებაში.

თუმცა, თანამდებობრივი მოდელის მიხედვით, ჯარისკაცები, როგორც წესი, ზუსტად იმავე უფლებებით უნდა სარგებლობდნენ, როგორითაც სხვა მოქალაქეები, რადგან სამხედრო პროფესიასა და სხვა პროფესიებს საზოგადოებაში ბევრი რამ აქვთ საერთო. თუმცა, სავალდებულოა, რომ ეს შეზღუდვები აკმაყოფილებდნენ გარკვეულ კრიტერიუმებს. ის რაციონალურად უნდა უკავშირდებოდეს სამხედრო საჭიროებებს და არ უნდა წარმოადგენდეს მხოლოდ თვითნებურ ტრადიციას. ის უნდა ემყარებოდეს კანონს, უმჯობესია, კანონმდებლობას, რომელიც დემოკრატიული დებატებისა და კანონიერი პროცედურების შედეგია. შეზღუდვები უნდა იყოს პროპორციული, ანუ მორგებული სამხედროთა ინტერესებს, რომელთაც ადამიანის უფლებათა სრული გამოყენება ესაჭიროებათ. შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა უფლებების ნებისმიერი შეზღუდვა, რომელიც მადისკრიმინებელია რასის, ეთნიკური წარმომავლობის, რელიგიის, სქესისა და სექსუალური ორიენტაციის საფუძველზე, დაკვირვებით უნდა იქნას გამოკვლეული, გამომდინარე მათი საეჭვო ბუნებიდან და ფაქტების აშკარა დადასტურების საჭიროებიდან. პასუხისმგებლობა იმისა, რომ საჭიროა შეიარაღებული ძალების პერსონალის უფლებათა შეზღუდვა, ეკისრება თვით სამხედროებს.

ადამიანის უფლებები არ წარმოადგენს მხოლოდ ქაღალდზე დაწერილ მაღალფარდოვან მისწრაფებებს: აუცილებელია მათი ყოველდღიურად დაცვა შეიარაღებულ ძალებში. ადამიანის უფლებათა დარღვევები, რომლებიც შედეგია არაკანონიერი ქმედებებისა (მაგ., ახალწვეულთა მიმართ ცუდი მოპყრობა), ყველაზე გავრცელებული დარღვევაა, რომელსაც ადგილი აქვს შეიარაღებულ ძალებში. მიუხედავად იმისა, რომ მსგავსი ქმედების აღმკვეთი კანონები არსებობს, მათი ცხოვრებაში გატარება პრობლემური საკითხია.

ეუთო-ს წევრ მრავალ ქვეყანაში შეიარაღებული ძალების პერსონალის უფლებათა დაცვის მექანიზმები კვლავაც არ არის შესაფერისი. იმ ქვეყნებშიც კი, სადაც საკანონმდებლო ბაზა საგრძნობლად დაიხვეწა და გაუმჯობესდა, პრაქტიკულად არ ხდება კანონებისა და ბრძანებულებების შესრულება.

ამდენად, უაღრესად მნიშვნელოვანია ადამიანის უფლებათა ეფექტური განხორციელების საკითხი. წინამდებარე სახელმძღვანელოში მოცემულია არა მხოლოდ ამა თუ იმ ქვეყნის იურისდიქცია და საერთაშორისო სასამართლოები, არამედ სხვა მეთოდებიც იმისათვის, რომ მოხდეს ადამიანის უფლებათა დარღვევის ფაქტების გამოძიება და შესაბამისი სანქციების გატარება, სამხედრო ომბუდსმენისა და საერთაშორისო მონიტორინგის ორგანოების ჩათვლით. თუმცა, დაცვის პირველ ხაზს უნდა წარმოადგენდეს თვით შეიარაღებული ძალები. ზემდგომი ოფიცრების ერთ-ერთი ძირითადი მოვალეობაა თავიანთი ქვემდგომების ადამიანის უფლებათა დაცვა. ადამიანის უფლებათა განათლება მნიშვნელოვანია ცნობიერების განვითარებისა და სამხედრო სფეროში პროფესიული კულტურის შექმნისათვის, რომელიც მოიცავს ადამიანის უფლებათა პატივისცემას, როგორც დემოკრატიული ღირებულებებისადმი ერთგულებას. როდესაც ეს ყველაფერი მიიღწევა, შეიარაღებული ძალები არ წარმოადგენენ მხოლოდ ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობის დამცველებს; ისინი ასევე იცავენ და განასახიერებენ მის დემოკრატიულ მისწრაფებებს.

____________________

1 ეუთო-ს ქცევის კოდექსი უსაფრთხოების პოლიტიკურ-სამხედრო ასპექტებზე. პრინციპი 2: “წევრი ქვეყნები ადასტურებენ, რომ მათ გააჩნიათ უსაფრთხოების საკუთარი ყოვლისმომცველი კონცეფციის თანმიმდევრული კანონიერება, როგორც ამას საბოლოო აქტი გვკარნახობს, რომელიც მშვიდობის შენარჩუნებას უკავშირებს ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა პატივისცემას. იგი უკავშირებს ეკონომიკურ და გარემოსდაცვით თანამშრომლობას მშვიდობიან შიდასახელმწიფოებრივ ურთიერთობებს”. ქცევის კოდექსის კარი VI I, რომელიც უფრო დეტალურადაა განხილული მე-4 თავში.

2 ეს ის ადამიანის უფლებებია, რომელთა შეურაცხყოფა არ შეიძლება, სიცოცხლის უფლების ჩათვლით; წამების აკრძალვა; მონობის აკრძალვა; დაპატიმრების აკრძალვა იმ საბაბით, რომ ვერ მოხერხდა საკონტრაქტო ვალდებულებების შესრულება; ნებისმიერი სისხლის სამართლის დარღვევისათვის დამნაშავედ აღიარების აკრძალვა, მაშინ, როდესაც ჩადენილი დანაშაული არ წარმოადგენდა სისხლის სამართლის დანაშაულს ადგილობრივი თუ საერთაშორისო სამართლის ფარგლებში იმ დროს, როდესაც იგი დაირღვა; და უფლება - კანონით იყო აღიარებული ადამიანად. ასევე, იხ. წინამდებარე სახლემძღვანელოს თავები 5 და 16.

3 ბერნარდ ბოენი, „რამდენად განსაკუთრებული უნდა იყვნენ სამხედროები?, წარმომადგენლობითი ლიტერატურის მიმოხილვა და სინთეტური ფორმულირების მონახაზი”, სოციოლოგიის ევროპული ჟურნალი, ტომი 31, N1, 1990.

4 ჩარლზ მოსკოსი, „დაწესებულებიდან თანამდებობამდე: მიმდინარეობები სამხედრო ორგანიზციაში“, შეიარაღებული ძალები და საზოგადოება, ტომი 4, N1, შემოდგომა 1977; ჩარლზ მოსკოსი, ჯონ ალენ უილიამსი და დავით სეგალი., პოსტ-მოდერნისტული სამხედრო: შეიარაღებული ძალები ცივი ომის შემდეგ (ოქსფორდი: ოქსფორდის უნივერსიტეტის გამოცემა, 2000).

ეუთო დემოკრატიის უზრუნველყოფას, ადამიანის უფლებებსა და კანონის უზენაესობას, ე.წ. ადამიანურ განზომილებას, მიიჩნევს უსაფრთხოების უმნიშვნელოვანეს ასპექტად, რომელიც პირდაპირ უკავშირდება ეუთო-ს მოღვაწეობის ორ სხვადასხვა სფეროს, პოლიტიკურსამხედრო და ეკონომიკურ-გარემოსდაცვით განზომილებებს. ტერმინი ადამიანის განზომილება ასევე მიუთითებს, რომ ამ სფეროში ეუთო-ს ნორმები სცილდება ტრადიციულ ადამიანის უფლებათა კანონმდებლობას და უფრო ფართე არეალს მოიცავს. წინამდებარე თავში განხილულია ეუთო-ს ადამიანის განზომილების სფეროსადმი ნაკისრი ვალდებულებების ბუნება და მოცულობა და უსაფრთხოების პოლიტიკურ-სამხედრო ასპექტების ეუთოს განზომილებათა შორისი ქცევის კოდექსის ადამიანის უფლებათა ასპექტები.

1. ეუთო-ს ადამიანის უფლებათა მიმართ ნაკისრ
ვალდებულებათა არსი და სტატუსი

ეუთო-ს ყოვლისმომცველი უსაფრთხოების პოლიტიკის განუყოფელ ნაწილს მისი შემოღებისთანავე ადამიანის უფლებათა მიმართ ნაკისრი ვალდებულებები წარმოადგენდა. ჰელსინკის საბოლოო აქტში ეუთო-ს წევრი ქვეყნები შეთანხმდნენ, რომ მათ შორის ურთიერთობების ერთ-ერთი სახელმძღვანელო პრინციპი იქნებოდა:

„სამოქალაქო, პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური, კულტურული და სხვა უფლებებისა და თავისუფლებების ეფექტური გამოყენება, რომელთაგან ყველა გამომდინარეობს ადამიანისათვის დამახასიათებელი ღირსებიდან და აუცილებელია თავისუფალი და სრული განვითარებისათვის“.¹

ვალდებულებები ადამიანის უფლებათა მიმართ რამდენჯერმე დადასტურდა (მაგ., მადრიდი 1983; ვენა 1989; და მოსკოვი 1991).

ის ვალდებულებები, რომლებიც ეუთო-ს წევრმა ქვეყნებმა იკისრეს ადამიანის უფლებებთან მიმართებაში, პოლიტიკურად ავალდებულებს იმ ქვეყნებს, ისევე, როგორც ახალ წევრ ქვეყნებს, რომ მათ მიიღონ acquis ეუთო-ში გაწევრიანებისთანავე. ქვემოთ ვაჯამებთ იმ ძირითად სფეროებს, რომლებშიც ეუთო-ს წევრმა ქვეყნებმა იკისრეს ეს ვალდებულებები. ძირითადი ინდივიდუალური ვალდებულებები კი ამ სფეროებში დაწვრილებით განიხილება III და IV ნაწილების შესაბამის თავებში.

ვალდებულებათა პოლიტიკური ბუნება ნიშნავს, რომ ადამიანის უფლებათა ხელშეკრულებებისაგან განსხვავებით, ისინი დაუყოვნებლივ შედიან ძალაში (რადგანაც მათ არ სჭირდებათ საკონსტიტუციო დამტკიცება) სრული მოცულობით (დამატებითი შენიშვნების გარეშე). თუმცა, სასამართლოები როდი ითვალისწინებენ მათ იურიდიულ იმპერატიულობას. ეუთო-ს ვალდებულებები სცილდება ნების ან კეთილი ზრახვების უბრალო დეკლარაციის ფარგლებს. ისინი წარმოადგენენ პოლიტიკურ დანაპირებს ამ სტანდარტების დაცვისა და შესრულების შესახებ. მათ ასევე შესაძლოა მიუთითონ პრეცედენტული სამართლის აუცილებლობაზე თუ ეს ახასიათებს სახელმწიფო პრაქტიკას და თანმხლებ opinio iuris-ს.

1990 წელს კოპენჰაგენში ეუთო-ს წევრმა ქვეყნებმა განაცხადეს თავიანთი ვალდებულებების შესახებ უზრუნველყონ ადამიანის უფლებათა დარღვევებისა და საჩივრების განხილვა მათი დადებითად გადაწყვეტის პერსპექტივით. პრობლემის გადაწყვეტის სხვადასხვა გზები საშუალებას აძლევს შეიარაღებული ძალების ინდივიდუალურ სამხედრო მოსამსახურეებს პრაქტიკულად გამოიყენონ ამა თუ იმ სახელმწიფოს ვალდებულება დაიცვან ადამიანის უფლებათა ნორმები. პრობლემის გადაჭრის ესა თუ ის საშუალება ეფექტურია მხოლოდ მაშინ, თუ მისი დახმარებით მოხდება ადამიანის უფლებათა დარღვევის დამოუკიდებელი გამოძიება და დარღვევის ფაქტის მიუკერძოებელი დადასტურება; ასევე, უზრუნველყოფს თუ არა იგი დაზარალებულის მდგომარეობის გამოსწორებას. 4.1. უჯრაში მოცემულია ადამიანის უფლებათა დარღვევის ფაქტების ეფექტური გამოსწორების რამდენიმე ძირითადი მახასიათებელი, რომელსაც შეიცავს 1990 წლის კოპენჰაგენის დოკუმენტი.

იმ შემთხვევაში, თუ ვერ ხერხდება მდგომარეობის გამოსწორება სახელმწიფოს დონეზე, დახმარებისათვის მიმართავენ საერთაშორისო მექანიზმებს. ეუთო-ს ადამიანის უფლებათა ვალდებულებები არ უზრუნველყოფს საჩივრის ინდივიდუალურ მექანიზმებს. ეს მექანიზმები მოიპოვება გაერო-სა და რეგიონალურ ადამიანის უფლებათა ხეშეკრულებებში, რომლის ხელმომწერიც არიან ეუთო-ს წევრი ქვეყნები. ეს საკითხები განხილულია მე-5 თავში.

ეუთო-ს მონაწილე ქვეყნები შეთანხმდნენ, რომ ადამიანის უფლებათა ნებისმიერ შეზღუდვას უნდა უზრუნველყოფდეს კანონი და იგი უნდა შეესაბამებოდეს სხვა საერთაშორისო ვალდებულებებს (კოპენჰაგენი, 1990). ადამიანის უფლებათა ნებისმიერი შეზღუდვა გამონაკლისს უნდა წარმოადგენდეს. იგი თანმიმდევრულად და პროპორციულად უნდა იქნას გამოყენებული კანონის მიზანთან შესაბამისად. ამდენად, ვალდებულებები ზუსტად ისეა ჩამოყალიბებული, როგორც ამას მოითხოვს ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებები.

2. ეუთო-ს მონიტორინგისა და განხორციელების მექანიზმები

ეუთო-ს წევრმა ქვეყნებმა ნათლად განაცხადეს, რომ რამდენადაც ადამიანის უფლებათა დაცვა საერთაშორისო წესრიგის მთავარ საყრდენს წარმოადგენს, ადამიანის უფლებათა აღიარება კონკრეტული სახელმწიფოებისთვის იმპერატიულ ხასიათს ატარებს. სახელმწიფოები ანგარიშვალდებული არიან თავიანთი ქვეყნებისა და ერთმანეთის მიმართ საკუთარი ვალდებულებების განხორციელების მხრივ. 1991 წელს მოსკოვში ეუთო-ს წევრმა ქვეყნებმა კატეგორიულად და გადაჭრით დაადასტურეს, რომ ეუთო-ს ადამიანის განზომილების ფარგლებ- ში მოქცეული საკითხები წარმოადგენდნენ „ეუთო-ს ყველა წევრი ქვეყნის პირდაპირ და ლეგიტიმურ განსჯის საგანს“.

რეგულარულ შეხვედრებთან ერთად, რომლებზეც განხორციელების საკითხები იხილება, ეუთო-მ ასევე დააწესა ე.წ. ადამიანის განზომილებების მექანიზმები - ვენის მექანიზმი² და მოსკოვის მექანიზმი³, რომელთაგან უკანასკნელი წარმოადგენს ვენის მექანიზმის უფრო სრულყოფილ ვარიანტს. ისინი ერთიანობაში ქმნიან პროცესს, რათა მოახდინონ ადამიანის განზომილებათა ვალდებულებების განხორციელების ზედამხედველობა, რასაც მოუწოდებენ ეუთო-ს წევრი ქვეყნები. ვენის მექანიზმი საშუალებას აძლევს წევრ ქვეყანას მთელი რიგი პროცედურების გავლის საფუძველზე დააყენოს სხვა ეუთო-ს წევრ ქვეყანაში ადამიანის განზომილებასთან დაკავშირებული საკითხები. მოსკოვის მექანიზმი კი, ამასთან ერთად, უზრუნველყოფს დამატებით შესაძლებლობას დაინიშნოს დამოუკიდებელ ექსპერტთა ერთობლივი მისიები ადამიანის განზომილებასთან დაკავშირებული კონკრეტული პრობლემების გადასაწყვეტად და დახმარების გასაწევად. იგი მოიცავს უფლებას გამოძიებულ იქნას ადამიანის განზომილებათა ვალდებულებების დარღვევის ფაქტები, განსაკუთრებულ შემთხვევებში, - ბრალდებული ქვეყნის თანხმობის გარეშეც კი.

პრაქტიკაში რეალურად ძალიან იშვიათად თუ გამოიყენება ადამიანის განზომილების მექანიზმები. - ნაწილობრივ იმიტომ, რომ ეუთო გარდაიქმნა მუდმივმოქმედ ორგანიზაციად, და ნაწილობრივ, ასეთი სახის მექანიზმების⁴ საფუძვლად მდებარე პოლიტიკური მოსაზრებების გამო. ეუთო-ს დონეზე არსებობს მრავალი სხვადასხვა ორგანო, რომელსაც შეუძლია მონიტორინგი გაუწიოს ადამიანის განზომილებათა ვალდებულებების განხორციელებას, ეუთოს დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და ადამიანის უფლებების სამსახურისა და ეუთო-ს წარმომადგენლის ჩათვლით მედიის თავისუფლების საკითხებში. ეუთო-ს წევრი ქვეყნები პასუხისმგებელი არიან აღებულ ვალდებულებათა განხორციელებაზე. ისინი ასევე მონაწილეობას იღებენ ერთობლივ განხილვაში ეუთო-ს წევრ ქვეყნებში ვალდებულებათა განხორციელებაზე.

3. ეუთო-ს შესაბამისი ვალდებულებები

ეუთო-ს წევრი ქვეყნები შეთანხმდნენ, რომ იკისრებდნენ გარკვეულ ვალდებულებებს კონკრეტულ ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებით. სქემაში 4.1. იხილავთ ამ ვალდებულებათა შეჯამებას, მომდევნო თავებში კი, - მათ დეტალურ განხილვას. გამომდინარე იქიდან, რომ ვალდებულებები ყველას ეხება, ისინი ასევე განსაზღვრულია შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთათვის.

სქემა 4.1

ეუთო-ს ვალდებულებები და ადამიანის უფლებები

ადამიანის უფლებათა დაცვის ზოგად ვალდებულებებთან ერთად, არსებობს სამი სპეციფიკური სფერო, რომლებშიც ეუთო-ს წევრმა ქვეყნებმა იკისრეს ვალდებულებები შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა მიმართებაში. პირველ რიგში, წევრმა ქვეყნებმა აღუთქვეს ერთმანეთს, რომ შემოიღებდნენ სამხედრო სამსახურის ალტერნატივებს (კოპენჰაგენი 1990 და ბუდაპეშტი 1994; მე-10 თავში მოცემულია აშკარა პროტესტი). გარდა ამისა, ქვეყნები შეთანხმდნენ შეიარაღებულ ძალებში ახალწვეულთა გაწვევის მინიმალურ ასაკზე. 1990 წელს კოპენჰაგენში ქვეყნები შეთანხმდნენ განეხილათ გაერო-ს ბავშვთა უფლებების კონვენციაზე ხელის მოწერა, რაც მათ ჯერ არ გაუკეთებიათ. ქვეყნებმა ასევე აიღეს ვალდებულება გადაეხედათ, თუ რამდენად შეესაბამებოდა ადამიანის უფლებათა ვალდებულებებს სამხედრო, ნახევრად სამხედრო და უსაფრთხოების ძალებში პერსონალის გაწვევა (ბუდაპეშტი, 1994). ამას ემატება ისიც, რომ ქვეყნებმა აიღეს თავიანთ თავზე ის ვალდებულებაც, რომ იურიდიულად დაეცვათ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებები. ყველაფერი ზემოთ თქმული საუკეთესო ასახვას პოულობს ეუთო-ს ქცევის კოდექსში უსაფრთხოების პოლიტიკურ- სამხედრო ასპექტებზე (ბუდაპეშტი, 1994).

4. ეუთო-ს ქცევის კოდექსი უსაფრთხოების პოლიტიკურ-სამხედრო
ასპექტებზე: ძირითადი დამახასიათებელი თავისებურებანი

ეუთო-ს ქცევის კოდექსი უსაფრთხოების პოლიტიკურ-სამხედრო ასპექტებზე მიღებულ იქნა უსაფრთხოების თანამშრომლობის ფორუმის მიერ 1994 წლის 3 დეკემბერს.⁶ იგი ძალაში შევიდა, როგორც პოლიტიკური დოკუმენტი, 1995 წლის 1 იანვარს. ქცევის კოდექსი წარმოადგენდა პირველ მრავალმხრივ ინსტრუმენტს, რომელიც აწესრიგებდა შეიარაღებულ ძალებს როგორც საშინაო, ისე საგარეო დონეზე. მისი არსი მდგომარეობს იმაში, რომ შეიარაღებული ძალების დემოკრატიული კონტროლი “სტაბილურობისა და უსაფრთხოების განუყოფელი ნაწილია და დემოკრატიის მნიშვნელოვანი გამოხატულებაა” (მუხლი 20). იგი იზიარებს იმ ახლებურ მიდგომას, რომელიც აერთიანებს უსაფრთხოების როგორც ადამიანურ, ისე სამხედრო მხარეებს. გარდა ამისა, კოდექსის გამოყენება შესაძლებელია სამხედრო და თავდაცვითი პოლიტიკის პირობებში, როგორც მშვიდობიან, ისე კონფლიქტის პირობებში: ეს მნიშვნელოვანი აღიარებაა შეზღუდვებისა ეუთო-ს წევრი ქვეყნების მთავრობების მხრიდან იმ სფეროში, რომელსაც ტრადიციულად ისინი მკაცრად იცავდნენ.

ქცევის კოდექსი ოთხ ძირითად პრინციპს ემყარება: სამხედრო ძალაუფლებაზე კონსტიტუციური სამოქალაქო ძალაუფლების უპირატესობა (მუხლი 21-26); შეიარაღებული ძალების საერთაშორისო ჰუმანიტარულ სამართალს დაქვემდებარება (მუხლები 29-31 და 34-35); შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების ადამიანის უფლებათა პატივისცემა (მუხლები 23, 27-28 და 32-33); და ძალაუფლების ქვეყნის შიგნით გამოყენების შეზღუდვა, რაც მათ კანონით დადგენილ მისიას და ადამიანის უფლებათა მშვიდობიან და კანონიერ გამოყენებაში ჩარევის შეზღუდვას შეესაბამება (მუხლები 36-37).

შესაბამისად, ქცევის კოდექსს ადამიანის უფლებათა მიმართ ორმაგი მიდგომა ახასიათებს. პირველ რიგში, ეუთო-ს წევრ ქვეყნებს ევალებათ უზრუნველყონ სამოქალაქო პირთა ადამიანის უფლებათა პატივისცემა მათი შეიარაღებული ძალების მიერ და დაიცვან საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი. მაგალითად, უნდა იზრუნონ იმისათვის, რომ სამოქალაქო პირებს აარიდონ ზიანი, და ძალის გამოყენება უნდა იყოს პროპორციული. სამხედრო ძალების ინდივიდუალური წარმომადგენლები პასუხს უნდა აგებდნენ საერთაშორისო სამართლის დარღვევის ნებისმიერ შემთხვევაზე. ასევე, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებები თვით სახელმწიფოებმა უნდა დაიცვან. ეს ნიშნავს იმას, რომ ქვეყნის შიდა საკანონმდებლო ბაზა უნდა იყოს გამართული შესაბამისი პროცედურების გათვალისწინებით, რომლებიც იცავენ მათ უფლებებს სასამართლოებისა თუ სხვა დამოუკიდებელი საშუალებებით, როგორიცაა, მაგალითად, სამხედრო ომბუდსმენი.

ქცევის კოდექსის დებულებები, რომლებიც ეხება ადამიანის უფლებებს, შეჯამებულია სქემაში 4.2. როგორც 23-ე მუხლიდან, რომელიც პოლიტიკურ ნეიტრალობას ეხება, და 32-ე მუხლიდან ჩანს, რომლის თანახმად, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებმა უნდა ისარგებლონ სტანდარტული ადამიანის უფლებებითა და ძირითადი თავისუფლებებით, რომლებიც მოცემულია ეუთო-ს დოკუმენტაციაში და საერთაშორისო სამართალში „შესაბამისი საკონსტიტუციო და იურიდიულ დებულებებთან და მომსახურების მოთხოვნებთან შეთანხმებით”, კოდექსში მოცემულია “მოქალაქე სამხედრო ფორმაში“ მიდგომა. ერთ-ერთი კომენტატორის სიტყვებით, “ქცევის კოდექსში მკაფიოდაა ჩამოყალიბებული ის აზრი, რომ ინდივიდუალური სამხედრო მოსამსახურეების უფლებები არ მთავრდება ყაზარმებთან.”⁷

ეუთო-ს წევრი ქვეყნები შეთანხმდნენ, რომ ყოველწლიურად ერთმანეთს გაუზიარებდნენ ინფორმაციას ქცევის კოდექსის განხორციელების შესახებ ყოველი წლის 15 აპრილისა- თვის, კითხვარის შევსების გზით.⁸

_______________________

1 ჰელსინკი 1975, ევროპაში უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული საკითხები: 1 (ა) მონაწილე ქვეყნებს შორის ურთიერთობების მარეგულირებელი პრინციპები - პრინციპი VII.

2 ისევე, როგორც დადგინდა ვენაში 1989 წელს, იხ. ვენის შეხვედრის დასკვნითი დოკუმენტი (ჰელსინკის კონფერენციის მესამე მომდევნო შეხვედრა).

3 1991 წლის მოსკოვის დოკუმენტი, მუხლები 1-16, შესწორებები შევიდა 1993 წლის რომის დოკუმენტის შედეგად (თავი IV, მუხლი 5).

4 ODIHR აგრძელებს ექსპერტთა სიაზე მუშაობას, როგორც ამას მოსკოვის მექანიზმი მოითხოვს. 19 ეუთო-ს ადამიანის განზომილებათა ვალდებულებები (ვარშავა: ეუთო/ODIHR, 2005), მე-2 გამოცემა., ტომი 1, თემატური შედგენა. ეუთოს ვალდებულებების უფრო ვრცელი ნაკრები შეგიძლიათ იხილოთ დანართში 1. ეუთო-ს ადამიანის განზომილებათა ვალდებულებები (ვარშავა: ეუთო/ODIHR, 2005), მე-2 გამოცემა., ტომი 1, თემატური შედგენა. ეუთოს ვალდებულებების უფრო ვრცელი ნაკრები შეგიძლიათ იხილოთ დანართში 1.

6 სრული ტექსტი იხილეთ ვებ-გვერდზე: http://www.osce.org/documents/fsc/1994/12/4270-en.pdf; კომენტარისათვის იხილეთ გებალი და ლამბერტი, ოპ.ციტ., შენიშვნა 2.

7 ვიქტორ ივ გებალი, „უსაფრთხოების პოლიტიკურ-სამხედრო ასპექტებზე ეუთოს ქცევის კოდექსის ხელახლა გადახედვა (1994)“, ჰეინერ ჰანგსა და თეოდორ უინკლერის ნაშრომში უსაფრთხოების სექტორის მართვის გამოწვევები (ბერლინი: DCIF და LIT Verlag, 2003)

8 ეუთო-ს უსაფრთხოების თანამშრომლობის ფორუმი, გადაწყვეტილება No. FSC.DEC/4/98. 1998 წლის 8 ივლისი

9 ეუთო-ს ქცევის კოდექსი უსაფრთხოების პოლიტიკურ-სამხედრო ასპექტებზე, ნაწილები VII და VIII

ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალი შეიქმნა 1948 წლის ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის საფუძველზე და წარმოადგენს მრავალი საერთაშორისო თუ რეგიონალური ხელშეკრულების განუყოფელ ნაწილს. მისი შემადგენელი ნაწილია მრავალი დეკლარაცია და სხვა სახის დოკუმენტი, როგორიცაა, ეუთო-ს ადამიანის განზომილებათა ვალდებულებები. ადამიანის უფლებათა ხელშეკრულებები (განსაკუთრებით საერთაშორისო შეთანხმება ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებზე და ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპის კონვენცია) შეადგენენ წინამდებარე სახელმძღვანელოში წარმოდგენილი და განხილული უფლებების ძირითად საფუძველს (იხ. სქემა 5.1. ძირითადი დებულებებისათვის).

წინამდებარე თავში განხილულია ძირითადი ხელშეკრულებები და მათი გამოყენების პოტენციური შესაძლებლობები შეიარაღებული ძალების წევრთა მიმართ. ადამიანის უფლებათა სამართლის თანახმად, აღიარებულია პრინციპი შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების მიმართ მოპყრობა როგორც მოქალაქეებისა სამხედრო ფორმაში. გარდა ამისა, ამ თავში მოცემულია ამ ხელშეკრულებებსა და ადგილობრივ კანონმდებლობას შორის ურთიერთკავშირი და ის პირობები, რომელთა თანახმადაც შესაძლებელია ამ უფლებათა შეზღუდვა საერთაშორისო სამართლის ფარგლებში. დაბოლოს, აქ მოცემულია დაცვის ის მექანიზმები, რომლებიც გამოიყენება ადამიანის უფლებათა სამართლის დარღვევისას.

1. ძირითადი ხელშეკრულებები

ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის თანამედროვე კანონმდებლობა ემყარება გაერო-ს ქარტიას (კონკრეტულად კი მის პრეამბულას და 1-ელ, მე-3, 55-ე და 56-ე მუხლებს). მას ასევე თან ახლავს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია, საერთაშორისო ხელშეკრულება სამოქალაქო და პოლიტიკური, ასევე ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ. გარდა ამისა, არსებობს გაერო-ს ხელშეკრულებები, რომლებიც განიხილავენ დისკრიმინაციას რასობრივ და ქალთა საკითხებთან მიმართებაში; კონვენცია ბავშვთა უფლებების შესახებ; კონვენცია წამებისა და სხვა სასტიკი, არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობის შესახებ¹; და ის კონვენციები, რომლებიც ეხება ლტოლვილებსა და მოქალაქეობის საკითხებს (იხ. სქემა 5.1, სადაც თავმოყრილია ძირითადი დებულებები).

შეიარაღებული კონფლიქტის დროს ადამიანის უფლებათა სამართალთან ერთად გამოიყენება საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი,² ძირითადი ხელშეკრულებებია ჟენევის 1949 წლის კონვენციები და მათი 1977 წლის პროტოკოლები (ოქმები). მთელი რიგი სხვა ხელშეკრულებებისა ასევე ავალდებულებენ სახელმწიფოებს დაიცვან ადამიანის უფლებები, მათ შორის სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის შემთხვევაში. ეს მოიცავს 13 ზოგად ხელშეკრულებას, მათ შორის ხელშეკრულებებს ტერორიზმის, გენოციდისა და მონობის შესახებ და რომის წესდებას საერთაშორისო სისხლის სამართლის სასამართლოს შესახებ. რამდენიმე ეს დებულება პოტენციურად ეხება შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებს. წინამდებარე სახელმძღვანელო უფრო მეტად ფოკუსირებულია შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთაადამიანის უფლებებზე, ვიდრე მათ ვალდებულებებზე პატივი სცენ სამოქალაქო პირების ან კომბადანტების ადამიანის უფლებებს. ამდენად, ჩვენ არ განვიხილავთ საერთა შორისო ჰუმანიტარულ სამართალს ან პირად ვალდებულებებს საერთაშორისო სისხლის სამართლის მიხედვით, გარდა მეთაურის პასუხისმგებლობისა განსაკუთრებული პირობების დროს (იხ. თავი 20. „მეთაურთა პასუხისმგებლობა და ინდივიდუალური ვალდებულება“). გაეროს ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვალდებულებები შემდგომში რეგულირდება სახელმწიფოების შიდა კანონმდებლობით ადამიანის უფლებათა შესახებ. პრაქტიკაში, ეუთოს წევრი ქვეყნებისათვის შესაფერისი მთავარი სისტემებია ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის 1950 წლის ევროპული კონვენცია, რომლის რატიფიცირება მოხდა 46 ქვეყნის მიერ.³ ევროპული კონვენცია მოქმედებს ყველა ქვეყანაში შემდეგი ცხრა ქვეყნის გარდა: ბელორუსია, კანადა, ვატიკანის სამეფო, ყაზახეთი, ყირგიზეთი, ტაჯიკეთი, თურქმენეთი, ამერიკის შეერთებული შტატები და უზბეკეთი. კონვენციის 1-ელი მუხლი ავალდებულებს წევრ ქვეყნებს “თავიანთი იურისდიქციის ფარგლებში ყველასათვის” უზრუნველყონ კონვენციით განსაზღვრული უფლებები და თავისუფლებები. ამდენად, იგი ეხება შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებსა და სამოქალაქო პირებს.

2. ადამიანის უფლებათა შესაბამისობა შეიარაღებული
ძალების მოსამსახურეთათვის

მრავალი ქვეყნის ეროვნულ სამართლებრივ სისტემაში უკვე ფართოდ არის გავრცელებული პრინციპი - მოქალაქე სამხედრო ფორმაში. ეს კი მოითხოვს შეიარაღებული ძალების პერსონალის სამხედრო ცხოვრებასთან შესაბამისობას სხვა მოქალაქეების ჩვეულებრივი სამოქალაქო და კონსტიტუციური უფლებების გათვალისწინებით. როგორც მოგვიანებით მე-8 თავში ავხსნით, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა მოაზრება როგორც მოქალაქეებისა სამხედრო ფორმაში, უფრო მეტად უწყობს ხელს სამხედრო პირთა საზოგადოებაში ინტეგრირებას, ვიდრე ალტერნატიული მიდგომა, რომელიც ითვალისწინებს სამხედროთა პოლიტიკური და სოციალური ცხოვრებისგან დისტანცირებას. მაგალითად, აშშ-ის სასამართლომ განაცხადა: „ჩვენს მოქალაქეებს სამხედრო ფორმაში არ უნდა ჩამოერთვათ ძირითადი უფლებები მხოლოდ იმიტომ, რომ მათ გაიხადეს სამოქალაქო სამოსი“.⁴ საერთაშორისო დონ ეზე ზუსტად იგივე მიდგომა გამოიყენა ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ, რომელიც უფრო დეტალურად ქვემოთ არის აღწერილი.

სქემა 5.1

ადამიანის უფლებათა ხელშეკრულების მთავარი ვალდებულებები და მათი შესაბამისობა

შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებებს თანამედროვე კონტექსტში გააჩნია დამატებითი მნიშვნელობა ორი მიზეზის გამო. პირველ მიზეზს წარმოადგენს სამხედრო ოპერაციების ცვალებადი ბუნება. დღესდღეობით, როგორც ჩანს, შეიარაღებული ძალები უფრო სამშვიდობო ოპერაციებში გამოიყენება, ვიდრე ჩვეულებრივ, ტრადიციულ ომში. სამხედრო მოსამსახურეები სამშვიდობო ოპერაციებში უფრო მეტად არიან ჩართულნი იმისათვის, რომ დაეხმარონ პოლიტიკურ ინსტიტუტებს საზოგადოებების შიგნით, რომლებიც კონფლიქტის შედეგად არიან დაზარალებული, ხელახლა დაამკვიდრონ ადამიანის უფლებათა პატივისცემის ინსტიტუტები მათი კონტროლის ტერიტორიაზე. ისინი ამას უკეთ შეძლებენ, თუ ეცოდინებათ და შეჩვეული იქნებიან ასეთ კულტურას საკუთარ შეიარაღებულ ძალებში. ასევე, იმ ადგილებში, სადაც შეიარაღებული ძალები არ არიან ჩართული ტრადიციულ საომარ მოქმედებებში და გააჩნიათ წესრიგის დამყარების მსგავსი მისია, მათი უფლებების შეზღუდვა საგრძნობლად შესუსტებულია სამხედრო დისციპლინის გამო.

გარდა ამისა, ძალზედ მნიშვნელოვანია სამუშაო პირობებსა და სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებებს შორის იმ განსხვავებების გათვალისწინება, რომლებიც ახასიათებთ სამხედრო მისიებს მრავალეროვან ფორმატში. შესაბამისად, არსებობს რეალური საფრთხე იმისა, რომ ვიდრე ასეთი განსხვავებები თვალშისაცემი გახდება, შესაძლებელია ამან თავისი ნეგატიური ზეგავლენა მოახდინოს იმ სამხედრო ქვედანაყოფის მორალსა და ეფექტურობაზე, რომლებიც ნაკლები უფლებებით სარგებლობენ.

2006 წლის აპრილში, ევრო საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეამ განსაკუთრებით აღნიშნა წევრი ქვეყნების სამხედრო მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებების პატივისცემის მნიშვნელოვნება:

„იმ დროს, როდესაც წევრი ქვეყნების შეიარაღებული ძალები ერთი და იმავე ამოცანების შესრულებით არიან დაკავებული, ასამბლეა მხარს უჭერს საზიარო პრინციპებს, რომლებიც გამოყენებულ უნდა იქნეს სამხედრო ხელმძღვანელობისათვის და იმ პირობების დასაცავად, რომლებშიც ისინი ასრულებენ თავიანთ ვალდებულებებს. შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებს ვერ მოვთხოვთ დაიცვან ჰუმანიტარული სამართალი და ადამიანის უფლებები თავიანთი ოპერაციების წარმოებისას, თუ ადამიანის უფლებების მიმართ პატივისცემა არ იქნება დაცული თვით ჯარის იერარქიულ ჯაჭვში. ამდენად, ადამიანის უფლებათა დაცვის უზრუნველსაყოფად აუცილებელია ევრო საბჭომ მოამზადოს სახელმძღვანელო პრინციპები შეიარაღებული ძალების მართვისათვის, ასევე განსაზღვროს შესაბამისი პოლიტიკა წევრი ქვეყნების სამხედრო მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებებში ცნობიერების ამაღლებისათვის“.⁵

მიდგომა „მოქალაქე სამხედრო ფორმაში“, რომლის შესახებაც ზემოთ ვისაუბრეთ, შეგვიძლია მოვიაზროთ რამდენიმე ყველაზე მნიშვნელოვან სამოქალაქო თუ პოლიტიკურ უფლებასთან მიმართებაში ECHR-ის ფარგლებში: გამოხატვის, სიტყვის თავისუფლება; აზრის, რწმენისა და აზროვნების თავისუფლება; ასოციაციის თავისუფლება. თვით კონვენციის სისტემაც ითვალისწინებს გარკვეულ უფლებებს. ეს ის უფლებებია, რომელთა შეზღუდვა შეუძლია ამა თუ იმ ქვეყანას იმის გათვალისწინებით, რომ ზოგიერთი პირობა უკვე შესრულდა. შეზღუდვები უნდა „შეესაბამებოდეს კანონს“ ან ისინი „კანონით უნდა იყვნენ განსაზღვრული“ და „საჭირო დემოკრატიულ საზოგადოებაში“ რამდენიმე კონკრეტული ინტერესიდან ერთ-ერთის გამო. შეიარაღებული ძალებისათვის გარკვეული შეზღუდვების დაწესება ძირითადად ეფუძნება „ეროვნული უსაფრთხოების ინტერესებს“, თუმცა, ზოგიერთ შემთხვევებში, მოყვანილია აგრეთვე „უწესრიგობის თავიდან აცილება“ და „სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების“ დაცვა.

მიდგომა „მოქალაქე სამხედრო ფორმაში“ შეესაბამება არა მხოლოდ იმ შეიარაღებულ ძალებს, რომელთაც ახალწვეულთა დიდი კონტინგენტი გააჩნიათ, არამედ, იგი ასევე მოიცავს უფრო მნიშვნელოვან და ზოგად ძირითად ცნებას შეიარაღებული ძალების ადგილისა დემოკრატიულ სახელმწიფოში კანონის უზენაესობის პირობებში. შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა შესაბამისი იდეოლოგიით აღჭურვა, რომ ისინი სრულუფლებიანი მოქალაქეები არიან, ძლიერდება დემოკრატიული ინსტიტუტების მიმართ პატივისცემა.

3. ურთიერთობა ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო და
ეროვნულ სამართალს შორის

შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეები შესაძლოა წააწყდნენ სირთულეებს თავიანთი ადამიანის უფლებების რეალიზებასთან დაკავშირებით, რაც ზოგჯერ გამოწვეულია ამ უფლებების სუსტი იურიდიული სტატუსით ადგილობრივ სამართლებრივ სისტემასთან მიმართებაში.

მრავალ ქვეყანაში არსებობს საკონსტიტუციო დებულებები, რომლებიც უზრუნველყოფენ იმას, რომ სახელშეკრულებო ვალდებულებები (როგორიცაა, ზემოთ აღწერილი ადამიანის უფლებათა დებულებები) ავტომატურად ხდებიან ქვეყნის შიდაკანონმდებლობის ნაწილი. ზოგიერთ შემთხვევებში კი, მათ უპირატესობას ანიჭებენ.

სხვა სახელმწიფოებში (სადაც ე.წ. ორმაგი სისტემებია) აღმასრულებელი პირების მიერ ხელმოწერილი ხელშეკრულებები ავტომატურად არ ხდება ქვეყნის კანონმდებლობის ნაწილი და, შესაბამისად, ის არ ცვლის სამართლებრივ უფლება-მოვალეობებს. თუ საერთაშორისო სამართალი სახელმწიფოს ავალდებულებს და თუ საჭიროა უფლება-მოვალეობების შეცვლა ეროვნული კანონმდებლობის ფარგლებში, ამისათვის უნდა არსებობდეს შიდა რეგულირების გარკვეული კანონიერი მექანიზმები.⁷ ზოგიერთმა ქვეყანამ დამატებით შეიმუშავა შესაბამისი სამართლებრივი ნორმები, რათა საერთაშორისო ადამიანის უფლებათა ვალდებულებებისათვის მიეცა კონკრეტული შიდა სამართლებრივი სტატუსი, მაგ., სასამართლოს დავალდებულება გაიაზროს კანონმდებლობა ამ ვალდებულებების კუთხით შეძლებისდაგვარად, მაგრამ არაკონსისტენტური კანონმდებლობის გადამეტების გარეშე.

მრავალ სახელმწიფოში, იმის მიუხედავად, გააჩნიათ თუ არა საერთაშორისო ხელშეკრულებებს პრივილეგირებული სტატუსი, ეროვნული დებულებები ემთხვევა ადამიანის უფლებათა ამ ვალდებულებების შინაარსს.

მიუხედავად განსხვავებებული მიდგომებისა, შედარებით დამახასიათებელია როგორც საპარლამენტო, ისე საკონსტიტუციო ორგანოებისათვის გამოიყენონ ვეტოს უფლება ადამიანის უფლებათა სტანდარტებთან მიმართებაში კანონპროექტების მომზადებისას.

კონკრეტული საკონსტიტუციო დებულებების ან სხვა სახის კანონმდებლობის არარსებობის დროსაც კი, ადგილობრივი სასამართლოები ხშირად ხელმძღვანელობენ ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სტანდარტებით, მაგალითად:

„(ა) როგორც კონსტიტუციის საფუძველი;
„(ბ) როგორც ზოგადად სამართლის ძირითადი განმსაზრღველი;
„(გ) როგორც საერთაშორისო პრეცედენტული სამართლის პრაქტიკა, რომელიც თავის მხრივ ქვეყნის იურისდიქციის ნაწილია;
„(დ) როგორც სახელმწიფო პოლიტიკის მტკიცებულება; და
„(ე) როგორც შესაბამისი საერთაშორისო ხელშეკრულებების ინტერპრეტაცია.“⁸

4. უფლებების შეზღუდვებისა და შესუსტების ტიპები

შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა უფლებების მხრივ, განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ადამიანის უფლებათა სფეროს შეზღუდვას. შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებს მთავარი როლი გააჩნიათ საგანგებო და კრიზისულ ვითარებაში, როდესაც ადამიანის უფლებები (მათი უფლებების ჩათვლით) შესაძლოა კითხვის ნიშნის ქვეშ დადგეს. თუმცა რამდენადაც შეიარაღებული ძალები მშვიდობიანობის პერიოდშიც კი განსაკუთრებული რეჟიმით მოქმედებენ, მისაღებია მათი უფლებების გარკვეული სახით შეზღუდვა. ასეთი მიდგომის პირობებში იზრდება იმის საშიშროება, რომ უფლებათა შეზღუდვის გამართლება მოხდეს ადვილად, რამაც შეიძლება მნიშვნელოვნად დააზარალოს ძირითადი დემოკრატიული ღირებულებები. შესაბამისად, ძირითად ამოცანას წარმოადგენს იმის განსაზღვრა, თუ რომელი უფლებები შეიზღუდება, რა პირობებში, რა პროცედურული დაცვით და რა მასშტაბით.

ადამიანის საერთაშორისო უფლებები იყოფა სამ ძირითად კატეგორიად:

მიუხედავად იმისა, რომ საიდუმლო უფლებები და უგულვებელყოფადი უფლებები გარკვეულწილად ერთმანეთს ემთხვევა და ეს ცნებები საკმაოდ მკაფიოა, მათ განსხვავებული პრაქტიკული მიდგომა ახასიათებთ. მხოლოდ მაშინ, როდესაც დაშვებადი უფლებების თვისებები არ შეეფერება საგანგებო მდგომარეობებს, სახელმწიფო თავად წყვეტს უარყოს თუ არა ესა თუ ის უფლება. სწორედ ამიტომ ამ უფლებათა უგულვებელყოფა იშვიათად თუ არის საჭირო, რამდენადაც შესაბამისი უგულვებელყოფა საჭიროებს გარკვეული ფორმალობების დაცვას.

შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა უფლებების შეზღუდვა უმეტესწილად იმიტომ ხდება, რომ ამ უფლებების მხოლოდ შესუსტება ვერ ხერხდება.

ზოგიერთი ქვეყანა ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებებს გარკვეული შეზღუდვებით უერთდება (რაც ნიშნავს იმას, რომ ისინი სამართლებრივი კუთხით არ არიან მზად იმისათვის, რომ ესა თუ ის უფლება აღიარონ). შეიარაღებული ძალებისათვის შესაფერისი ერთი ნიმუში გახლავთ ის, რომ ეუთო-ს წევრი მრავალი ქვეყანა შეუერთდა შეზღუდვებს ECHR-ის მე-6 მუხლის (სამართლიანი სასამართლოს უფლება) მიმართ მათი სამხედრო სამართლებრივ სისტემასთან მიმართებაში. ეს ეხება ჩეხეთს, საფრანგეთს, ლიტვას, მოლდავეთს, პორტუგალიას, რუსეთის ფედერაციას, სლოვაკეთს, ესპანეთს, თურქეთს და უკრაინას. საფრანგეთმა, ირლანდიამ და დიდმა ბრიტანეთმა თავი შეიკავეს ICCCPR-გან, თავიანთ შეიარაღებულ ძალებში არსებული დისციპლინური სისტემის გათვალისწინების საფუძველზე.¹⁰

არა-უგულვებელყოფადი უფლებები

ICCPR-ის 4.2.-ე მუხლის თანახმად, არ შეიძლება ზოგიერთი უფლების შეზღუდვა კრიტიკულ სიტუაციებშიც კი. ისინი ჩამოთვლილია ქვემოთ:

მსგავსი შეზღუდვები უფლებათა უგულვებელყოფის შესახებ შეგიძლიათ მოიპოვოთ ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპული კონვენციის 15.2-ე მუხლში. არ შეიძლება შემდეგი უფლებების უგულვებელყოფა: სიცოცხლის უფლება (მუხლი 2), გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც სიკვდილი გამოწვეულია ომის დროს ობიექტური მიზეზებით; უფლება არ ეწამო ან არ გახდე არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობის ან დასჯის მსხვერპლი (მუხლი 3); უფლება არ იმყოფებოდე მონობასა და ყმობაში (მუხლი 4.1.); უფლება არ დაისაჯო კანონის უკუქცევითი ძალით, რაც ნიშნავს იმას, რომ ქმედებები არ იწვევდა სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას მაშინ, როდესაც მოხდა მათი განხორციელება (მუხლი 7).

უგულვებელყოფადი უფლებები და უკიდურესი სიტუაციები

საგანგებო სიტუაციებში არსებობს მაღალი რისკი იმისა, რომ დაირღვეს ადამიანის უფლებები¹² შესაბამისად, საერთაშორისო ხელშეკრულებები აწესებენ გარკვეულ შეზღუდვებს იმაზე, თუ რომელი უფლებების უგულვებელყოფა შეიძლება და რომლის არა და ავალდებულებენ სახელმწიფოებს გარკვეული პროცედურების დაცვას.

ICCPR-ის მე-4 მუხლის თანახმად:

1. ოფიციალურად აღიარებულ კრიზისულ სიტუაციებში, როდესაც საფრთხე ემუქრება ერის სიცოცხლეს, წინამდებარე შეთანხმების მონაწილე ქვეყნებმა შესაძლოა მიიღონ გარკვეული ზომები, რომ უგულვებელყონ თავიანთი ვალდებულებები წინამდებარე ხელშეკრულების ფარგლებში მდგომარეობის უკიდურესობის გათვალისწინებით, გამომდინარე იქიდან, რომ ასეთი ზომები არ შეესაბამება მათ სხვა ვალდებულებებს საერთაშორისო სამართლის ფარგლებში და არ მოიცავს დისკრიმინაციას მხოლოდ რასობრივ, კანის ფერის, სქესის, ენის, რელიგიისა და სოციალური წარმოშობის ნიადაგზე.

2. ამ დებულების თანახმად, შეუძლებელია მე-6, მე-7 და მე-8 (თავი 1-ელი და მე-2-ე), მე-

11, მე-15, მე-16 და მე-18 მუხლების უგულვებელყოფა.

3. წინამდებარე შეთანხმების ნებისმიერმა სახელმწიფომ, რომელიც თავს არიდებს უგულვებელყოფის უფლების პრინციპების დაცვას, დაუყოვნებლივ უნდა შეატყობინოს მეორე სახელმწიფო მხარეს, გაერო-ს გენერალური მდივნის შუამავლის მეშვეობით, იმ დებულებათა შესახებ, რომლებიც მან უგულვებელყო და მისი გამომწვევი მიზეზები. იმავე შუამავლის მეშვეობით უნდა დადგინდეს ის ვადა, რომელშიც იგი წყვეტს ასეთ უგულვებელყოფას. უფრო დეტალური პროცედურული დებულებები საგანგებო სიტუაციებთან დაკავშირებით დადგინდა გაერო-ს ადამიანის უფლებათა კომიტეტისა¹³ და ექსპერტი იურისტების მიერ.¹⁴

5. ადამიანის უფლებათა დაცვის გარანტიები

ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებები გვთავაზობს უფლებათა დაცვისა და მათი დარღვევების¹⁵ გამოსწორების სხვადასხვა საშუალებას, რომლებიც მოიცავს:

წევრი ქვეყნებისათვის მოთხოვნების წაყენება (ICCPR-ის, ICESCR-ის, ქალთა წინააღმდეგ ყველა ფორმის დისკრიმინაციის აღკვეთის შესახებ საერთაშორისო კონვენციისა და ბავშვთა უფლებების შესახებ გაერო-ს კონვენციის შემთხვევაში)

ექსპერტთა საერთაშორისო მონიტორინგის კომიტეტები (ICCPR-ის, ICESCR-ის, ყველა ფორმის რასობრივი დისკრიმინაციის აღკვეთის შესახებ საერთაშორისო კონცენციის, ქალთა წინააღმდეგ ყველა ფორმის დისკრიმინაციის აღკვეთის შესახებ საერთაშორისო კონვენციისა და ბავშვთა უფლებების შესახებ გაერო-ს კონვენციის შემთხვევაში)

მითითება სხვა სახელმწიფოს მიერ (ICCPR-ის, ყველა ფორმის რასობრივი დისკრიმინაციის აღკვეთის შესახებ საერთაშორისო კონვენციის, ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის შემთხვევაში)

ინდივიდუალური გასაჩივრების უფლება საერთაშორისო სასამართლოში იმ პირისთვის, რომელიც აცხადებს, რომ მისი უფლებები დაირღვა (ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენცია, და ICCPR-სა და CEDAW-ს არჩევითი პროტოკოლები)

თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ვიდრე დახმარებისათვის საერთაშორისო ორგანოს მიმართავენ, იმ პირმა, რომელიც ჩივის ადამიანის უფლებათა დარღვევის გამო, როგორც წესი, თავდაპირველად უნდა გამოიყენოს არსებული შიდა სამართლებრივი დაცვის მექანიზმები.¹⁶ ეს პრინციპი ხაზს უსვამს ორ მნიშვნელოვან საკითხს: ადგილობრივი ინსტიტუტების როლი სიტუაციის განმუხტვასთან დაკავშირებით; და ის, რომ საერთაშორისო სასამართლო და სხვა ინსტიტუტები თავდაცვის მეორე ხაზს წარმოადგენენ ადამიანის უფლებათა დარღვევის წინააღმდეგ. იმ კანონში, რომელიც ავალდებულებს ადგილობრივი საშუალებების გამოყენებას, ასევე ხაზგასმულია შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთათვის ადამიანის უფლებების შიდა საკონსტიტუციო და საკანონმდებლო დაცვის მნიშვნელობა, როგორც ეს აღწერილია წინამდებარე სახელმძღვანელოს მე-6 და მე-7 თავებში.

შემდეგ თავებში უფრო დეტალურადაა აღწერილი რამდენიმე ზემოთ მოყვანილი საერთაშორისო მექანიზმი. მაგალითად, ისინი, რომლებიც ეხება ქალთა როლს შეიარაღებულ ძალებში, ასევე, ეთნიკურ და ლინგვისტურ უმცირესობებს. წინამდებარე თავს ვასრულებთ იმით, რომ წარმოგიდგენთ გაერო-ს ორი მთავარი ხელშეკრულების მიმოხილვას - საერთაშორისო

ხელშეკრულებები სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებზე და ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებზე, და მთავარი რეგიონალური ადამიანის უფლებათა ხელშეკრულება, რომელსაც მიერთებულია ეუთო-ს წევრი ქვეყნების უმეტესობა: 1950 წლის ევროპული კონვენცია ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა შესახებ.

საერთაშორისო შეთანხმება სამოქალაქო და პოლიტიკური
უფლებების შესახებ

სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო შეთანხმების მე-2 მუხლი ავალდებულებს ქვეყნებს პატივი სცენ და თავიანთი ეროვნული და ამ შეთანხმებაში აღიარებული იურისდიქციის ფარგლებში ხელი შეუწყონ მათ უზრუნველყოფაში ყველანაირი განსხვავების გარეშე. ქვეყნები ასევე თანხმდებიან მიიღონ ყველა შესაბამისი ზომა ამ შეთანხმებით ნაკისრი ვალდებულებების უზრუნველსაყოფად, მათ შორის საკანონმდებლო თუ სხვა ფორმით. გარდა ამისა, ქვეყნები გამოთქვამენ მზადყოფნას შესთავაზონ დახმარება ნებისმიერ ადამიანს, რომლის უფლებები და თავისუფლებები დაირღვევა, მიუხედავად იმისა დარ- ღვევა გამოწვეული იყო თუ არა სახელმწიფო ოფიციალური პირის მხრიდან. მათ ასევე უნდა უზრუნველყონ ის, რომ ნებისმიერ ადამიანს, რომელიც ითხოვს ასეთ დახმარებას, უნდა გააჩნდეს ასეთი დახმარების მიღების უფლება, განსაზღვრული შესაბამისი კომპეტენტური იურიდიული, ადმინისტრაციული თუ საკანონმდებლო ხელისუფლების ან ნებისმიერი სხვა კომპეტენტური ხელისუფლების მიერ, რომელსაც უზრუნველყოფს სახელმწიფოს სამართლებრივი სისტემა და რომლებიც აიღებენ ვალდებულებას განავითარონ სამართლებრივი დახმარების შესაძლებლობები. ბოლოს კი, ისინი იღებენ ვალდებულებას, რომ შესაბამისი ხელისუფლება ასეთ დახმარებას მიღებისთანავე ძალაში გაატარებს.

ICCPR-ის ფარგლებში ჩამოყალიბებული ადამიანის უფლებათა კომიტეტი მონიტორინგს უტარებს იმ ვალდებულებებს, რომლებიც ხელშეკრულების ფარგლებში ეკისრებათ წევრ სახელმწიფოებს (მუხლი 28.1). ეს კომიტეტი ან სამონიტორინგო ორგანო შედგება 18 ექსპერტისაგან, რომლებიც გამოირჩევიან „მაღალი მორალური თვისებებით და ადამიანის უფლებათა სფეროში აღიარებული კომპეტენციით“, მათ ირჩევენ წევრი სახელმწიფოები (მუხლები 29-39).

წევრ სახელმწიფოებს მოეთხოვებათ გაერო-ს გენერალურ მდივანს წარუდგინონ ანგარიში სხვადასხვა ზომების შესახებ კომიტეტის განსახილველად. წევრ სახელმწიფოებს მოეთხოვებათ ეს ყველაფერი გააკეთონ ერთი წლის განმავლობაში ხელშეკრულების ძალაში შესვლიდან ერთ რომელიმე ქვეყანაში და კომიტეტის მოთხოვნის შესაბამისად (მუხლი 40). ასევე შესაძლებელია ერთმა წევრმა ქვეყანამ მიმართოს კომიტეტს სხვა ქვეყნის წინააღმდეგ, თუ ისფიქრობს, რომ ეს უკანასკნელი არ იცავს კონვენციის დებულებების მოთხოვნებს (მუხლი 41). ¹⁷

ICCPR-ის პირველი არჩევითი ოქმის მიხედვით, შესაძლებელია კონკრეტულმა პირმა ადამიანის უფლებათა დარღვევის გამო მიმართოს კომიტეტს. თუ კომიტეტი დაადგენს, რომ სახელმწიფომ დაარღვია ხელშეკრულება, იგი მის მოსაზრებებს აწვდის შესაბამის სახელმწიფოს და ასევე აქვეყნებს მას. კომიტეტი ხშირად აკონკრეტებს გამოსავალის გზებს ან ქმედებას, რომელიც უნდა განახორციელოს შესაბამისმა ქვეყანამ კონკრეტულად, ან უფრო ზოგადად.¹⁸

საერთაშორისო ხელშეკრულება ეკონომიკურ, სოციალურ და
კულტურულ უფლებებზე

ხელშეკრულების მე-16 მუხლის თანახმად, მისი ძალაში გატარება მიიღწევა, პირველ რიგში, იმ წევრი ქვეყნების მიერ, რომლებიც წარადგენენ ანგარიშს იმ ზომების გამოყენების შეს ახებ, რომლებიც მიღებულ იქნა ხელშეკრულების მიზნებისა და ამოცანების შესასრულებლად. მათ წარუდგენენ გენერალურ მდივანს, რომელიც შემდეგ გადასცემს მათ ეკონომიკურ და სოციალურ საბჭოს (მუხლი 16.2).

ანგარიშები უნდა შეიცავდეს ისეთ ინფორმაციას, როგორიცაა “წინამდებარე ხელშეკრულების ფარგლებში არსებული ვალდებულებების შესრულების ხარისხზე ზეგავლენის მომხდენი ფაქტორები და სირთულეები” (მუხლი 17.2). ეკონომიკურმა და სოციალურმა საბჭომ შესაძლოა გენერალურ ასამბლეას წარუდგინოს ანგარიშები, რომლებიც შეიცავს ყველა მონაწილე ქვეყნისათვის გამოსადეგ ზოგად რეკომენდაციებს ხელშეკრულების მიზნებისა და ამოცანების დასაკმაყოფილებლად (მუხლი 21). 1985 წელს საბჭომ დაარსა ექსპერტთა ორგანო - ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების კომიტეტი, რომელიც მას ეხმარება ხელშეკრულების ფარგლებში სახელმწიფოების მიერ ნაკისრი ვალდებულებების შესრულების მონიტორინგში. ქვეყნები ყოველ ხუთ წელიწადში წარადგენენ შესაბამის ანგარიშებს¹⁹

ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის
ევროპული კონვენცია

კონვენციის თანახმად, სტრასბურგში დაარსდა სასამართლო (ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო), რომლისთვის მიმართვის უფლება აქვთ იმ ადამიანებს, კომპანიებს და არასამთავრობო ორგანიზაციებს, რომლებიც აცხადებენ, რომ დაირღვა მათი კონვენციით მინიჭებული უფლებები. სასამართლოს შეუძლია მიანიჭოს კონვენციის მიერ განსაზღვრული ე.წ. “მხოლოდ დაკმაყოფილება”, ხშირად ფულადი კომპენსაცია იმ ზიანისათვის, რომელიც კონვენციის დარღვევის შედეგად წარმოიქმნა.²⁰ მინისტრთა საბჭო აკონტროლებს, თუ რამდენად პასუხობს სახელმწიფო ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებებს. ამასთანავე, კონვენციით მინიჭებული სხვადასხვა უფლებები გარკვეული ვალდებულებების ქვეშ აყენებენ ქვეყნებს ადამიანის უფლებათა დარღვევის შემთხვევებში შესაბამის რეაგირებასთან დაკავშირებით.

მე-13 მუხლის მიხედვით, კონვენციის მონაწილე მხარეები შეთანხმდნენ უზრუნველყონ ეფექტური შიდა ინსტრუმენტები იმ ადამიანებისათვის, რომლებიც აცხადებენ, რომ დაირღვა მათი კონვენციით მინიჭებული უფლებები. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ ასევე განიხილა კონვენციის გარკვეული უფლებები, რათა დაეკისრებინა დამატებითი ვალდებულებები, რაც იმას ნიშნავს, რომ სახელმწიფო ვალდებულია არა მხოლოდ აიცილოს გარკვეული ქმედებები ოფიციალური ორგანოების მეშვეობით, არამედ გადადგას შესაბამისი ნაბიჯები იმისათვის, რომ დაიცვას მათ შორის კერძო პირების მხრიდან კონვენციით გათვალისწინებული უფლებების შელახვა. ამდენად, როდესაც საუბარია იმ დარღვევის შესახებ, რომელიც უკავშირდება სიცოცხლის უფლებას (მუხლი 2), სახელმწიფოებს მოეთხოვებათ გააჩნდეთ გარდაცვალების გარემოებების გამოძიების ეფექტური და დამოუკიდებელი გზები.²¹ ეს განსაკუთრებით შეესაბამება სასტიკად მოპყრობის შემთხვევებს ან დედოვშჩინას შეიარაღებულ ძალებში. გარდა ამისა, უფლება - არ დაექვემდებარო წამებას ან არაადამიანურ ან დამამცირებელ მოპყრობას ან დასჯას (მუხლი 3), სახელმწიფოებს დამატებით ვალდებულებას აკისრებს, რათა თავიდან აიცილონ ასეთი ქმედებები და სამართლებრივი პროცედურის გამოყენებით დასაჯონ ის პირები, რომლებიც პასუხისმგებელი არიან ამ ქმედებისთვის.

ფუნდამენტური უფლებები ევროპულ სამართალში

დაბოლოს, უნდა აღინიშნოს ევრო კავშირის სამართლის მიხედვით ძირითად უფლებათა დაცვის მნიშვნელობის შესახებ, რამდენადაც ეუთო-ს 27 წევრი ქვეყანა ევრო კავშირის წევრია. ევრო კავშირის ხელშეკრულება მე-6 მუხლში ხაზს უსვამს ადამიანის უფლებათა მნიშვნელობას როგორც წევრ ქვეყნებში, ისე ევროპულ ინსტიტუტებში.

ევროსაბჭომ, ევრო პარლამენტის თანხმობით, უნდა გადაწყვიტოს გამოიძიოს თუ არა ადამიანის უფლებათა სერიოზული და მუდმივი ხასიათის დარღვევები ამა თუ იმ წევრ ქვეყანაში და დააწესოს სანქციები სახელმწიფოს უფლებების შეზღუდვით.²² გარდა ამისა, ევრო კავშირის ძირითად უფლებათა ქარტია მიიღეს ნიცაში 2000 წელს.²³ ევროსამართალი ასევე იცავს ადამიანის უფლებებს უფრო კონკრეტულად და ვიწროდ ხელშეკრულების, დებულებების, წესებისა და დირექტივების თვალსაზრისით, რომლებიც ეხება ისეთ საკითხებს, როგორიცაა, თანასწორობა (იხ.თავი 12-14). გარდა ამისა, იურიდიული დოქტრინა საჭიროებს ევრო კავ- შირის მოსახლეობის ძირითად უფლებათა ეფექტურ ძალაში გატარებას არა მხოლოდ ევროპულ დონეზე (მაგალითად ევრო სასამართლოს საშუალებით), არამედ თითოეული წევრი ქვეყნის ეროვნული სამართლებრივი სისტემის ფარგლებშიც.

ამ პრინციპების გამოყენება შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების მიმართ ევრო კავშირის ფარგლებში უფრო პრობლემური ჩანს, რადგანაც არსებობს სხვადასხვა ხასიათის არგუმენტი ევროპული ინსტიტუტების კომპეტენციის შესახებ - შექმნან კანონი, რომელიც ეხება ეროვნულ შეიარაღებულ ძალებს. როგორც ხელშეკრულებები, ისე კონკრეტული მითითებები შეიცავენ გარკვეულ გამონაკლისებს, რომლებიც იცავენ ეროვნულ სუვერენიტეტებს თავდაცვის საკითხებთან მიმართებაში. მიუხედავად ამისა, კონკრეტულ შემთხვევებში, როდესაც ეს პირდაპირ შესაბამისობაში შეიძლება არ ექცეოდეს, ევროპული სამართალი შესაძლოა წარმატებით გამოიყენონ იმისათვის, რომ დაიცვან შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების უფლებები (იხ. მაგალითად, კრეულის საქმე, რომელიც განხილულია მე-13 თავში, სქემა- ში 13.4).

_________________________

1 ასევე, იხილე წამებისა და არადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობისა და დასჯის თავიდან აცილების ევროპული კონვენცია.

2 იხ. დ. ფლეკი, შეიარაღებული კონფლიქტების ჰუმანიტარული სამართლის სახელმძღვანელო (ოქსფორდი: ოქსფორდის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 1995); ი.დეტერი, ომის სამართალი
(კემბრიჯი: კემბრიჯის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2000), მე-2 გამოცემა.

3 ცალკეული ქვეყნების მიერ რატიფიცირებისათვის, იხ. http://www.echr.coe.int/ECHR/EN/Header/Basic+Texts/Basic+Texts/Dates+of+ratification+of+the+European+
Convention+on+Human+Rights+and+Additional+Protocols

4 Chappel v. Wallace, United States Supreme Court, 13 June 1983, United States Reports, tomi 462, 1983, gv.
293/6, 304 (ეარლს უორენის ციტირება, „უფლებათა ბილი და სამხედროები“, ნიუ იორკის
უნივერსიტეტის სამართლებრივი მიმოხილვა, ტომი 37, 1962, გვ. 181, 188).

5 ევრო საბჭო, საპარლამენტო ასამბლეის რეკომენდაცია 1742 (2006). იხ. http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta06/EREC1742.htm.

6 ენგელი ნიდერლანდების წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, 1976 წლის 8
აგვისტო, ადამიანის უფლებათა ევროპული ანგარიშები, ტომი 1, 1979, გვ. 647

7 იხ. მაგალითად , „Parlement Belge“-ს საქმე, ინგლისის საჩივართა სასამართლო, 1880, Probate Division Reports, ტომი 5, 1880, გვ. 179

8 ახალი ზელანდიის საერთაშორისო სამართლისა და მისი წყაროების სახელმძღვანელო, ანგარიში 34 (ველინგტონი: ახალი ზელანდიიის საკანონმდებლო კომისია, 1996), გვ,. 23. იხ: http://www.lawcom.govt.nz/UploadFiles/Publications/Publication-38-101-R34.pdf

9 ბოსნია და ჰერცეგოვინას კონსტიტუცია, 1995 (არაოფიციალური თარგმანი).

10 Rowe, op.cit., შენიშვნა 4, გვ. 78.

11 სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო შეთანხმება (რომელიც ძალაში შევიდა 1976 წელს).

12 საგანგებო სიტუაციების სამართავი პრინციპების გასაცნობად, იხ. http:www.dcaf.ch/-docs/
backgrounder-02-states-emergency.pdf.

13 ადამიანის უფლებათა კომიტეტი, „ზოგადი კომენტარი 29: ქვეყნები საგანგებო მდგომარეობაში
(მუხლი 4)“, გაეროს დოკუმენტი. CCPR/C/21?rev.1/Add.11 (2001), http://www.unhchr.ch/bts/doc.nsf/8985861dc7b4043c1256a450044f331/71eba4be3974b4fc125ae200517361
/$FILE/G0144470.pdf.

14 სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო ხელშეკრულებებში დებულებათა შეზღუდვებისა და უგულვებელყოფის სირაკუზას პრინციპები, wwwserver.law.wits.ac.za/humanrts/instree/siracusaprinciples.html. ასევე იხილეთ საგანგებო ვითარებაში ადამიანის უფლებათა ნორმების პარიზის მინიმალური სტანდარტები, საერთაშორისო სამართლის ასოციაცია, 1984, ხელმეორედ დაიბეჭდა American Journal of International Law-ში, ტომი. 79, 1985, გვ. 1072.

15 იხ. დ. შელტონი, მდგომარეობიდან გამოსავალის პოვნა საერთაშორისო ადამიანის უფლებათა სამართალში (ოქსფორდი: ოქსფორდის უნივერსისტეტის გამომცემლობა, 2005), მე-2 გამოცემა.

16 მაგალითად, ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის მუხლი 35.1.

17 კომიტეტს ასევე შეუძლია იმოქმედოს იმ შემთხვევაში, როდესაც მონაწილე ქვეყანამ განაცხადა, რომ კომიტეტის კომპეტენტურ ორგანოდ მიჩნევის შესახებ მოისმინოს საჩივარი იმის შესახებ, რომ მან ვერ შეასრულა მასზე დაკისრებული ვალდებულებები (მუხლი 41.1). 41-ე და 42-ე მუხლები მიმოიხილავს ამ პროცესს. ქვემოთ მოკლედ იხილეთ ეტაპები:

1. მოსაჩივრე ქვეყნის მხრიდან წერილობითი შეტყობინება მიმღები მხარის მიმართ. სამი თვის განმავლობაში, მიმღებმა ქყვეყანამ უნდა გასცეს პასუხი მომჩივან ქვეყანას (მუხლი 41.1)

2. თუ მხარეები ვერ მორიგდებიან, ნებისმიერ მხარეს შეუძლია საქმე გადასცეს კომიტეტს (მუხლი 41.1.b)

3. კომიტეტი საქმის განიხლვას იწყებს მხოლოდ მას შემდეგ, რაც იგი მხარეებისგან მიიღებს ყველა საჭირო ინფორმაციას

4. კომიტეტმა ანგარიში უნდა მოამზადოს საქმის მიღებიდან 12 თვის განმავლობაში (მუხლი 41.1. ჰ)

5. ანგარიში უნდა შეიცავდეს ყველა შესაბამის ფაქტს და წინადადებებებს მდგომარეობის გამოსწორების შესახებ. (მუხლი 41.1. ჰ.იი) თუ ამ პროცესის შემდეგ ვერ მოიძებნება შესაბამისი დამაკმაყოფილებელი გამოსავალი, კომიტეტმა უნდა დანიშნოს ხუთი წევრისაგან შემდგარი ერთობლივი შემრიგებლობითი კომისია, რომელიც მისაღები იქნება ყველა მხარისათვის. ეს კომისია შემდგომ მოამზადებს საკუთარ ანგარიშს ზემოთ მოცემული პროცედურის დაცვით.

18 Seltoni, op.cit.,შენიშვნა 38, გვ. 183-187.

19 ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისარის სამსახური, „ფაქტების წიგნი N 16 (Rev. 1), ეკნომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტი“, http://www.unhchr.ch/html/menu6/2/fs16.htm.

20 ზოგიერთ შემთხვევაში, სასამართლოს შეუძლია გამოსცეს კონკრეტული ზომები იმ მდგომარეობის გამოსასწორებლად, რომლის შესახებაც შემოვიდა საჩივარი ფულადი კომპენსაციის მინიჭების მიღმა, თუმცა, ასეთი რამ ძალიან იშვიათია. იხ. მაგალითად, საქმე ბროვინსკი პოლონეთის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამრთლო, 22 ივნისი 2004, ადამიანის უფლებათა ევროპული ანგარიშები, ტომი 40, გვ.21.

21 მაქ-კანი დიდი ბრიტანეთის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, 1995 წლის 27 სექტემბერი, ადამიანის უფლებათა ევროპული ანგარიშები, ტომი 21, 1996, გვ. 97; კაია თურქეთის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, 1998 წლის 19 თებერვალი, ადამიანის უფლებათა ევროპული ანგარიშები, ტომი 28, 1998, გვ. 1; ჰიუ ჯორდანი დიდი ბრიტანეთის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, 2001 წლის 4 მაისი, ადამიანის უფლებათა ევროპული ანგარიშები, ტომი 37, 2001, გვ. 52

22.ევრო კავშირის ხელშეკრულება, მუხლი 7.

23. „ევრო კავშირის ძირითად უფლებათა ქარტია“, ევროპულ საზოგადოებათა ოფიციალური ჟურნალი, 2000 წლის 18 დეკემბერი, 2000/C 364/01, http://ec.europa.eu/external-relations/human-rights/doc/charter-364-013n.pdf.

წინამდებარე თავში განხილულია ურთიერთობების ასპექტები შეიარაღებულ ძალებში და სამხედროთა უფლებები კონსტიტუციის ფარგლებში. თავდაპირველად ახსნილია საკონსტიტუციო დებულებების შესაბამისობა ამ სფეროში, განსაკუთრებით, დემოკრატიული რეფორმის თვალსაზრისით. შემდეგ განხილულია ის გზები, რომელთა მეშვეობითაც სხვადასხვა ქვეყნის კონსტიტუციები შეესაბამება შეიარაღებული ძალების როლს, განსაკუთრებით, მისი მისიის განსაზღვრისას და საკონსტიტუციო დამტკიცებისათვის საომარი მდგომარეობისა თუ სამშვიდობო ოპერაციებისას სამხედრო ძალების გამოყენების გადაწყვეტილებების წარდგენისას. ბოლოს კი, მოცემულია ის საკონსტიტუციო უფლებები, რომლებითაც სარგებლობს სამხედრო პერსონალი და რა გავლენას ახდენენ ეს უფლებები სამხედრო სამართალზე.

1. პრობლემატური საკითხები

საკონსტიტუციო საფუძველი შეიარაღებული ძალებისათვის მნიშვნელოვანია რამდენიმე მიზეზის გამო. თითქმის ყველა ქვეყანაში კონსტიტუცია უზრუნველყოფს საფუძველს სახელმწიფო ინსტიტუტების ლეგიტიმიზაციისათვის. შეიარაღებული ძალები კი ის მნიშვნელოვანი სახელმწიფო სტრუქტურაა, რომელიც იცავს მოქალაქეებს, ტერიტორიულ მთლიანობას, სამთავრობო სისტემას და სტრატეგიულ სამსახურებს¹. მნიშვნელოვანია, რომ ამ სასიცოცხლო მნიშვნელობის ამოცანების აღიარება და დაქვემდებარება განისაზღვროს კონსტიტუციით, რათა სამხედრო პირებმა შეინარჩუნონ უმაღლესი კანონის დონე. შესაბამისად, სამხედროები ისარგებლებენ ლეგიტიმურობით და დემოკრატიული ინსტიტუტების მხარდაჭერით. მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფოს უსაფრთხოება შესაძლოა მოითხოვდეს ძალის გამოყენებას, იგი უნდა მიმართული იყოს კონსტიტუციური წესრიგის დასამყარებლად.

როგორც წესი, კონსტიტუციებში მოცემულია შემდეგი საკითხები:

სამართლებრივი სტრუქტურა: საკანონმდებლო მექანიზმები, ის პრინციპები, რომლებითაც იმართება ძალაუფლების არასამართლებრივი წყაროები (მაგ., სამეფო პრეროგატივა), კანონმდებლობის გამოყენების პროცედურები საგანგებო სიტუაციების დროს, საკონსტიტუციო დებულებები ადამიანის უფლებათა დარღვევისათვის, ის პროცესები, რომლებიც ხელმძღვანელობენ უსაფრთხოების შესახებ თანამშრომლობის საერთაშორისო შეთანხმებებს;

პასუხისმგებლობის მექანიზმები: ეროვნული თავდაცვის, უსაფრთხოებისა და დაზვერვისათვის ძალაუფლების გადანაწილება სახელმწიფოს სხვადასხვა ორგანოებს შორის; თავდაცვისა და უსაფრთხოების მაღალჩინოსნებისათვის პოლიტიკური ან სხვა თანამდებობების დაკავების აკრძალვა; საკანონმდებლო ხელისუფლების უფლებამოსილებანი;

სასამართლო ხელისუფლების უფლებამოსილებანი (მაგ., საკონსტიტუციო განხილვა);

დამოუკიდებელი განხილვა: მაღალჩინოსნებისათვის თანამდებობაზე ყოფნის გარანტირება, საკონსტიტუციო გარანტიები სასამართლო სისტემის დამოუკიდებლობისათვის, სამხედრო სასამართლოების ადგილი და როლი;

ინდივიდუალური უფლებები: შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეები, როგორც მოქალაქენი სამხედრო ფორმაში, სარგებლობენ საკონსტიტუციო უფლებებითა და თავისუფლებებით. გარდა ამისა, რამდენიმე საკონსტიტუციო დებულება ეხება სამხედრო მოსამსახურის მიერ კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის გაწევის უფლებას (იხ. სქემა 6.2. ქვემოთ).

განსაკუთრებით განვითარებად ქვეყნებში, კონსტიტუციებში მნიშვნელოვანი აქცენტი კეთდება სამხედროებზე სამოქალაქო კონტროლისა და მათი პოლიტიკური ნეიტრალობის უზრუნველყოფის საკითხებზე. ასეთი ქვეყნების კონსტიტუციები, როგორც წესი, შეიცავენ აშკარა გარანტიებს, რომლებიც განსაზღვრავენ და ზღუდავენ სამხედროთა როლს.

კონსტიტუციებით ასევე მყარად არის რეგულირებული შეიარაღებული ძალების გამოყენების საფუძვლები კრიზისულ სიტუაციებში. კონსტიტუციებში შესაძლოა მოცემული იყოს შეიარაღებულ კონფლიქტში ჩართვის წინაპირობა და საგანგებო ვითარებაში არსებული კონკრეტული უფლება-მოვალეობები. მას ასევე შეუძლია უზრუნველყოს სამხედროთა დაცვა არაკონსტიტუციური ბრძანებებისაგან, მაგალითად, ინსტრუქციები პოლიტიკური პროტესტის გამომხატველების წინააღმდეგ ქმედებისათვის, სამოქალაქო კანონმდებლობის აღსრულების საქმეში ჩართვა, ან ისეთი შენობების დაკავება, რომლებშიც დემოკრატიული ინსტიტუტებია განთავსებული.

გარდა ამისა, თანამედროვე საზოგადოებებში შეიარაღებული ძალების ერთ-ერთ ფუნქციად განსაზღვრულია საერთაშორისო თანამშრომლობა სტრატეგიული უსაფრთხოების კოალიციებსა თუ სამშვიდობო მისიებში. კონსტიტუციით, როგორც წესი, რეგულირებულია შიდა დონეზე იმ სამართლებრივი პროცესების უზრუნველყოფის საკითხები, რომლებიც ემსახურება საერთაშორისო ხელშეკრულებებით ნაკისრ ვალდებულებებს. ზემოაღნიშნულს უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება ერთობლივი მხარდაჭერის ოპერაციების სამართლებრივად და ეფექტურად განხორციელებისათვის (მაგ., ნატო-ს ხელშეკრულების მე-5 მუხლის შემთხვევაში).

დაბოლოს, ყველა კონსტიტუცია, როგორც წესი, აყალიბებს მოქალაქეთა უფლებებსა და ვალდებულებებს, მათ შორის, ის წარმოადგენს შეიარაღებული ძალების ინდივიდუალური მოსამსახურეების უფლებების დაცვის გარანტს, მიუხედავად იმისა, რომ მრავალი კონსტიტუცია კონკრეტულად არ ეხება შეიარაღებული ძალების პერსონალის ადამიანის უფლებებს.

ზოგადად, კონსტიტუცია ქმნის ისეთ გარემოს, სადაც შესაძლებელია შეიარაღებული ძალების ფუნქციონირება ქვეყნის შიგნით თუ გარეთ. თუ კონსტიტუციის დებულებებში ნახსენებია შეიარაღებული ძალები, ისინი ჩვეულებრივ ორ საკითხს მოიცავენ: შეიარაღებული ძალების როლის განსაზღვრა და მათი კონტროლისათვის შესაბამისი ზედამხედველობა.

ზოგიერთ ტრადიციულ დემოკრატიულ ქვეყნებში (მაგ., საფრანგეთი და დიდი ბრიტანეთი) არ მიიჩნევენ საჭიროდ დეტალურად განსაზღვრონ სამხედროთა როლი. ისინი ემყარებიან ზოგად პრინციპებს, აწესებენ რა იმ სახელმწიფოთა ორგანოების კომპეტენციებს, რომლებიც აღიარებულია კონსტიტუციის ფარგლებში (მაგ., საფრანგეთის შემთხვევაში, პრეზიდენტის პრეროგატივა სამხედრო საკითხებში 1958 წლის კონსტიტუციის ფარგლებში). თუმცა, ეს არ არის ის საუკეთესო მოდელი, რომელიც შეგვიძლია ფართოდ გამოვიყენოთ, განსაკუთრებით, იმ სახელმწიფოებისათვის, რომლებმაც გაიარეს შიდა თუ გარე ომები. ტრადიციულ დემოკრატიულ ქვეყნებშიც კი მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ შეიარაღებული ძალების სახელმწიფოში სრულფასოვნად არსებობისათვის საჭიროა უფრო ზუსტი და კონკრეტული გარანტიები. მაგალითად, ნიდერლანდების კონსტიტუცია (მუხლი 100) შეიარაღებულ ძალებს ავალდებულებს, რომ პარლამენტს შეატყობინონ, იყენებენ თუ არა მათ `საერთაშორისო სამართლის პრინციპების შესაბამისად და მიზნებისათვის”, დანიის კონსტიტუციის მე-19 მუხლი ავალდებულებს, რომ პარლამენტს შეატყობინონ სამხედრო ოპერაციების შესახებ.

წინამდებარე თავის მომდევნო ნაწილში განხილული იქნება შეიარაღებული ძალების როლი და შესაბამისი კონტროლის მექანიზმები.

2. შეიარაღებული ძალების როლი

კონსტიტუციის გარკვეული უფრო ყოვლისმომცველი დებულებები განაპირობებენ მის მიერ შეიარაღებული ძალების სხვადასხვა როლების განსაზღვრას. ერთი გახლავთ ის, თუ რამდენად ართმევს თავს ჩვეულებრივი კანონმდებლობა (კონსტიტუციასთან შედარებით) იმ კონკრეტულ საკითხებს, რომლებიც დაკავშირებულია სახელმწიფო ორგანოების ფუნქციონირებასთან;

მეორე კი, საერთაშორისო ხელშეკრულებების სტატუსი, თუ რამდენად მოიაზრება საერთაშორისო სახელშეკრულებო ვალდებულებები კონსტიტუციის ნაწილად.

ზოგიერთი კონსტიტუცია მხოლოდ ზოგადად აკონკრეტებს შეიარაღებული ძალების როლს უსაფრთხოების შენარჩუნებაში ან ტერიტორიისა და საკონსტიტუციო წესრიგის დაცვაში. კონსტიტუციაში ასევე შესაძლოა მოცემული იყოს უფრო კონკრეტული ამოცანები. მაგალითად, გერმანიის კონსტიტუციაში (სქემა 6.1. ქვემოთ) დეტალურადაა მითითებული შეიარაღებული ძალების ამოცანები და ფუნქციები, რაც გერმანიის ისტორიული გამოცდილებიდან გამომდინარეობს. ეს საკითხები დეტალურად განხილულია მე-7 თავში - „შიდა კანონმდებლობა.“ უფრო იშვიათად, როგორც ეს გაერთიანებული სამეფოსა და საფრანგეთის შემთხვევაშია, შეიარაღებული ძალების ამოცანები დასახულია აღმასრულებელი ხელისუფლების დონეზე.² შეიარაღებული ძალების ამოცანების განსაზღვრა ზეგავლენას ახდენს მათი როლის შეცვლაზე და თუ რამდენად შესაძლებელია სამხედროთა დისლოკაციის ადგილის შეცვლა კონსტიტუციის საფუძველზე. საკონსტიტუციო რეფორმის განხორციელება შესაძლოა ძნელი აღმოჩნდეს და ამან გამოიწვიოს დიდი კამათი ქვეყანაში მისი საერთაშორისო საზოგადოებაში შესაბამისი ადგილის შესახებ.

უნგრეთის კონსტიტუციის მსგავსად, შესაძლოა გაკეთდეს მინიშნება საერთაშორისო ვალდებულებებზე. ნეიტრალიტეტის პრინციპი შეიარაღებული ძალებისათვის შესაძლოა იყოს აშკარა, როგორც ავსტრიის კონსტიტუციის შემთხვევაში. ზოგიერთი კონსტიტუცია (როგორიცაა, დანიის ან ირლანდიის - იხ. ქვემოთ) არ ზღუდავს იმ კონკრეტულ ამოცანებს, რომლებიც შესაძლოა შესრულდეს. ასეთი ქვეყნების პარლამენტები არ მიმართავენ რაიმე სახის აკრძალვის ზომებს მანამ, სანამ შეიარაღებული ძალები არ იქნება გამოყენებული ნებისმიერი უცხო ქვეყნის მიმართ. კონსტიტუციები შესაძლოა ასევე შეიცავდეს აგრესიის აკრძალვას. ნიდერლანდების კონსტიტუციაში კი მოცემულია მინიშნება საერთაშორისო სამშვიდობო მისიებზე.

3. კონსტიტუციები და ჯარში ადამიანის უფლებები

არსებობს ორი მიზეზი იმისა, თუ რატომ იქნა შემოღებული საკონსტიტუციო დებულებები, რომლებიც ეხება შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების ადამიანის უფლებებს. პირველი მიზეზი გახლავთ ის, რომ იმ ქვეყნებში, სადაც არსებობს ახალწვეულთა ჯარები, კონსტიტუციამ შესაძლოა უზრუნველყოს სამხედრო სავალდებულო სამსახურზე უარის თქმის უფლება. მრავალი ასეთი საკონსტიტუციო დებულება თავმოყრილია ქვემოთ სქემაში 6.3, ხოლო მე-10 თავში განხილულია ასეთი წინააღმდეგობების ასპექტები უფრო სრულად.

გარდა ამისა, კონკრეტული ქვეყნის ისტორიიდან გამომდინარე, შესაძლოა საჭირო აღმოჩნდეს შეიარაღებული ძალების ნეიტრალური როლის უზრუნველყოფა ყველაზე მაღალ ნორმატიულ დონეზე - კონსტიტუციაში. მაგალითად, კონსტიტუციამ შესაძლოა სავალდებულო გახადოს სამხედრო და პოლიტიკური ხელმძღვანელობის გამიჯვნა. ასეთ შემთხვევაში, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების ადამიანის უფლებები გარკვეულწილად შეზღუდულია უფრო მაღალი საკონსტიტუციო მიზნის მისაღწევად. შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების ადამიანის უფლებების შეზღუდვა უფრო ვრცლად განხილულია მე-8 თავში.

თუ არ გავითვალისწინებთ ამ ორ მომენტს, როგორც წესი, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებათა საკითხები არ არის ხშირად წარმოდგენილი კონსტიტუციაში. არსებობს ტენდენცია, რომ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეები მოიაზრებოდნენ, როგორც მოქალაქეები სამხედრო ფორმაში. ეს იმას ნიშნავს, რომ ისინი სარგებლობენ იმავე ძირითადი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებებით, როგორებითაც სხვები, რაც საჭიროებისამებრ მათი როლიდან გამომდინარე ექვემდებარება სამართლებრივ შეზღუდვებს.

სქემა 6.3

საკონსტიტუციო დებულებების მაგალითები სამხედრო სამსახურზე უარის თქმასთან მიმართებაში

4. საკონსტიტუციო დებულებები და სამხედრო სასამართლოები

ზოგადად სამხედრო სასამართლოების სამი მოდელი არსებობს. ქვეყნებში, სადაც სამხედრო სასამართლო სისტემები არსებობს, კონსტიტუცია მათ საერთოდ არ მოიხსენიებს, მაგალითად, სლოვაკეთი, უნგრეთი, ლიტვა, და რუმინეთი. სხვა შემთხვევებში, საკონსტიტუციო დებულებები აღიარებენ არსებულ სამხედრო კანონებს (უპირატესობას ანიჭებენ სხვა საკონსტიტუციო დებულებებთან მიმართებაში): ლუქსემბურგი (1864 წლის კონსტიტუციის 94-ე მუხლი) და ლატვია (კონსტიტუციის 86-ე მუხლი) შედიან ამ კატეგორიაში. გარდა ამისა, არსებობს კონსტიტუციები, რომლებიც მეტ-ნაკლებად არეგულირებს სამხედრო კანონმდებლობისა და სამხედრო სასამართლოების იურისდიქციის გამოყენების საკითხებს (მაგ., ირლანდიის 1937 წლის კონსტიტუციის 38.4-ე მუხლი). განსხვავებები მესამე კატეგორიაში ძირითადად იმ დეტალებშია, რომელთა მეშვეობითაც დებულებები საზღვრავენ სამართალდარღვევის კატეგორიებს და სამხედრო პერსონალის მიერ ამ ტრიბუნალების ხელმისაწვდომობას.

სამხედრო სამართლისა და შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებების საკითხი განხილულია 21-ე თავში.

_______________________

1 ბულგარეთის (შეიარაღებული ძალების) კონსტიტუციის მუხლი 9: „შეიარაღებულმა ძალებმა უნდა უზრუნველყონ სუვერენინეტი, უსაფრთხოება, და ქვეყნის დამოუკიდებლობა და დაიცვან მისი ტერიტორიული მთლიანობა.“

2 Nolte, op.cit., შენიშვნა 6. გვ. 34-39.

3 გერმანიის პასუხი 2004 წლის ეუთო-ს ქცევის კოდექსის შესახებ ინფორმაციის გაცვლის ღონისძიებაზე უსაფრთხოების პოლიტიკურ-სამხედრო ასპექტებთან მიმართებაში. 2004 წლის უსაფრთხოების პოლტიკურ-სამხედრო ასპექტების შესახებ ეუთო-ს ქცევის კოდექსის ახსნისათვის იხ. მე-4 თავი

წინამდებარე თავში განხილულია შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების ადამიანის უფლებები შიდა კანონმდებლობის ფარგლებში სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებთან მიმართებაში, როგორიცაა, ხმის მიცემის უფლება და პოლიტიკურ საქმიანობაში მონაწილეობა, პირადი ცხოვრების, აზრის გამოხატვის თავისუფლება და ა.შ. ასევე, სოციალური და ეკონომიკური უფლებები, როგორიცაა, სოციალური უზრუნველყოფა, განათლება და საცხოვრებლით უზრუნველყოფა.

წარმოდგენილი უფლებები მხოლოდ ნაწილია ზოგადად სამხედრო კანონმდებლობისა, რომელიც ძირითადად ითვალისწინებს კონკრეტული სამართლებრივი ვალდებულებების დაკისრებას შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებზე, რათა ხაზი გაესვას დისციპლინურ გარემოს, რომელშიც ისინი მოღვაწეობენ, მაგალითად, ისეთი საკითხების რეგულირება, როგორებიცაა: დეზერტირობა, სამხედრო სამსახურიდან თვითდათხოვნა, დაუმორჩილებლობა, აღჭურვილობით მომარაგება, მტრისათვის დახმარების გაწევა, ძილი სამსახურეობრივი მოვალეობის შესრულებისას. წინამდებარე ნაშრომში ჩვენ არ განვიხილავთ ასეთი სახის დარღვევებს, თუმცა 21-ე თავში მოცემულია სამხედრო სამართლის პროცედურების ადამიანის უფლებათა ასპექტები.

გასათვალისწინებელია, რომ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა უფლებები შესაძლოა კანონმდებლობაში კონკრეტულად აისახოს. აღნიშნულის უპირატესობა შეიძლება მდგომარეობდეს იმაში, რომ სამხედროების უფლებების რეგულირება მოხდეს არა ყველა მოქალაქისათვის მისაღებ ზოგად საკონსტიტუციო თუ იურიდიულ დებულებებზე დაყრდნობით, არამედ ცალკე სახით, ისე, რომ მოცემული უფლებების სამართლებრივი პარამეტრები შემდგომ მორგებულ იქნეს სამხედრო გარემოს.

წინამდებარე თავში, თავდაპირველად, განხილულია თავდაცვის კანონმდებლობის მნიშვნელობა, შემდეგ კი მისი მოცულობა კანონმდებლობასა და საპარლამენტო ვალდებულება- თა უფრო ფართე მეთოდებს შორის კავშირთან მიმართებაში. ჩვენ ვიხილავთ ამ საკითხებს, რამდენადაც შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებათა დაცვა მოქმედებს დემოკრატიულ სახელმწიფოში სამხედროების პოზიციის უფრო ფართე კონტექსტში. იგი ასევე მიმოიხილავს კანონმდებლობას და შეიარაღებული ძალების პერსონალის ადამიანის უფლებებს.

1. თავდაცვის საკითხების შესახებ კანონის გამოცემა

კანონის უზენაესობა დემოკრატიის განუყოფელი და ძირითადი ნაწილია. ქვეყნის უსაფრთხოების თავისებურებანი არ უნდა იქნას გამოყენებული როგორც კანონის უზენაესობის არაღიარების საბაბი, რაც ახასიათებს დემოკრატიულ ქვეყნებს, ყველაზე ექსტრემალურ სიტუაციებშიც კი. კანონმდებლობისა და საპარლამენტო ვალდებულების საჭიროება შეიარაღებული ძალების სამართავად ასევე აღიარებულია მრავალი საერთაშორისო ორგანიზაციის მიერ, რომლებიც მოცემულია სქემაში 7.1.

კანონმდებლობა დემოკრატიის აღიარების სამართლებრივი გამოხატვაა. მრავალ ქვეყანაში კანონმდებლობის დამტკიცება (ისევე, როგორც აღმასრულებელი ხელისუფლების საქმიანობაზე ზედამხედველობა) პარლამენტის ერთ-ერთი ძირითადი როლია. ამდენად, დემოკრატიულ ქვეყნებში, სადაც დაცულია კანონის უზენაესობის პრინციპები, შეიარაღებული ძალები, უპირველეს ყოვლისა, ეფუძნება საერთო კანონმდებლობას ერთობლიობაში, ვიდრე ჩვეულებრივ ან ზოგად ერთეულ კანონს, როგორიცაა, პრეროგატივის ზოგადი სამართლის დოქტრინა. კანონმდებლობის არსებობის მნიშვნელობა მდგომარეობს იმაში, რომ საკანონმდებლო ხელისუფლებამ განსაზღვროს ძირითადი პრინციპები ამ სფეროში, ვიდრე მოხდეს მათი ბუნებრივი ან ისტორიული ევოლუცია. გარდა ამისა, იმისათვის, რომ მოხდეს ადამიანის უფლებათა სტანდარტების იურიდიული გამონაკლისების უპირატესობის დადგენა ეროვნული უსაფრთხოების თავისებურებების გათვალისწინებით, აუცილებელია შეიარაღებული ძალების ძალაუფლება ეყრდნობოდეს კანონმდებლობას.

კონსტიტუციაში, როგორც წესი, მოცემულია კანონის გამოცემის კომპეტენცია და ის პარლამენტს ენიჭება. საპარლამენტო ჩარევის პრიორიტეტი მდგომარეობს იმაში, რომ მისი მოქმედება ახდენს მდგომარეობის ლეგიტიმაციას, რაც ასევე პირდაპირი დემოკრატიული ვალდებულებაა. იგი გვეხმარება უზრუნველყოფილ იქნას ის, რომ სამხედრო ძალები ემსახურონ სახელმწიფოს და დაიცვან კონსტიტუცია, ვიდრე უფრო ვიწრო პოლიტიკური თუ შემადგენ

სქემა 7.1.

შეიარაღებულ ძალებზე დემოკრატიული კონტროლის საჭიროება, როგორც ეს დაადგინეს საერთაშორისო ორგანიზაციებმა

ლობითი ინტერესები. შესაბამისი კონტროლი უზრუნველყოფს სტაბილურ, პოლიტიკურად ორპარტიულ მიდგომას თავდაცვისადმი, რომელიც მუშაობს ქვეყნისა და თვით შეიარაღებული ძალების სასარგებლოდ. პარლამენტარების ჩართვა ასევე გვეხმარება იმის უზრუნველყოფაში, რომ, ერთი მხრივ, საბიუჯეტო სახსრების გამოყენება თავდაცვაზე იყოს შესაბამისად „ნებადართული“ და, მეორე მხრივ, მათ განკარგვაზე განსაზღვრული იყოს კონკრეტული პასუხისმგებელი პირები.

შეიარაღებული ძალების შექმნის, მისი მიზნებისა და ამოცანების, ასევე ძალაუფლების განსაზღვრის საპარლამენტო ლეგიტიმაცია აუცილებელი, მაგრამ არასაკმარისი პირობაა კანონის უზენაესობის პრინციპის უზრუნველსაყოფად. სამართლებრივი საფუძველი ზრდის ლეგიტიმურობას როგორც შეიარაღებული ძალების არსებობის, ისე იმ ძალაუფლებისა, რომელიც მათ გააჩნიათ. ისევე, როგორც სხვა სფეროებში, კანონმდებლობის ერთი მთავარი ამოცანაა გადასცეს ძალაუფლება ადმინისტრაციას, მაგრამ, ასევე, ჩამოაყალიბოს და კანონით შეზღუდოს დისკრეციული ძალაუფლება.

2. კანონმდებლობა და საპარლამენტო ვალდებულება

როგორც სქემა 7.2. გვიჩვენებს, კანონშემოქმედებითი საქმიანობა პარლამენტის ვალდებულებათა მხოლოდ ერთ-ერთი ნაწილია. შეიარაღებული ძალების კონტროლის კუთხით, პარლამენტებმა შესაძლოა აღმასრულებელ პირებს პასუხი მოსთხოვონ და მოისმინონ შესაბამისი ანგარიშები, აკონტროლონ ბიუჯეტი, დაამტკიცონ სამხედრო მისიები, შეამოწმონ შესყიდვები თავდაცვის სფეროში, დაამტკიცონ თავდაცვის პოლიტიკა და სამხედრო ძალების ფორმა და რიცხოვნობა.

საპარლამენტო საქმიანობის ზემოაღნიშნული მიმართულებები თან ერთვის საკანონმდებლო პროცესს და ის მისი ზოგადი ნაწილია, თუმცა რიგ შემთხვევებში (მაგალითად, სამხედრო მისიების დამტკიცება და შესყიდვები) შესაძლოა საჭირო იყოს გარკვეული საკითხების კონკრეტული საკანონმდებლო რეგულირება. ზოგიერთი ზოგადი სახის უფლება, რომელიც შესაძლოა პარლამენტმა გამოიყენოს კანონშემოქმედებით საქმიანობასთან დაკავშირებით მოცემულია ქვემოთ სქემაში, რომელიც მიმოიხილავს პოლონეთის მაგალითს.

უნდა აღინიშნოს, რომ საკანონმდებლო ხელისუფლების წარმომადგენლები ხშირად ასრულებენ დამატებით ფუნქციას მოქალაქეთა ამა თუ იმ პრეტენზიის ოფიციალურად განხილვის კუთხით. ზოგიერთ ქვეყანაში ეს ფუნქცია რეგულირებულია ამომრჩეველთა წარმომადგენლობით ამა თუ იმ კონკრეტულ გეორგაფიულ სივრცეში ან საარჩევნო ოლქში. კანონმდებლების უფრო ზოგადი საფიქრალია სახელმწიფო ორგანოების მიერ ცუდი ადმინისტრირება, რაც, მათ შორის, მოიცავს შეიარაღებულ ძალებს. არეფექტური ადმინისტრირების გამო, მრავალ ქვეყანაში შეიქმნა დამოუკიდებელი სამსახურები, როგორიცაა, ომბუდსმენი, რომელიც იძიებს კონკრეტულ საქმეებს და ანგარიშვალდებულია პარლამენტის წინაშე. ასეთი სამსახურების მნიშვნელობის შესახებ, განსაკუთრებით, სამხედრო ომბუდსმენისა, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა უფლებათა დასაცავად განხილულია 22-ე თავში.

3. თავდაცვის კანონმდებლობის კომპეტენცია

თავდაცვასა და შეიარაღებულ ძალებთან დაკავშირებულმა კანონმდებლობამ, როგორც წესი, შესაძლოა მოიცვას საკითხების ფართო სპექტრი, მაგალითად, სამხედროთა მიზნები და ამოცანები, სამხედრო იერარქია, პოლიტიკური ნეიტრალობა, სამხედრო მოსამსახურეთა სტატუსი, კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობა, საგანგებო მდგომარეობა, სამხედრო დისციპლინა და დარღვევები, სამხედრო სამართლის სისტემები, საკანონმდებლო გამოსწორებისა და გასაჩივრების მექანიზმები, ვალდებულება არაკანონიერი ბრძანებებისა და ადამიანის უფლებათა დარღვევის მიმართ, პრეტენზიის, ანაზღაურებისა და პეტიციის უფლება, ხელფასები და პენსიები, ოჯახის წევრების დაზღვევის უფლება უეცარი გარდაცვალების ან სამსახურეობრივი ტრავმის შემთხვევაში.

როდესაც პარლამენტები გამოსცემენ კანონებს შეიარაღებული ძალებისათვის, მათ უნდა უზრუნველყონ კანონის უზენაესობის გამოყენება არა მარტო ზედაპირულად შეიარაღებული ძალების მუშაობის სამართლებრივი უფლებამოსილების უზრუნველსაყოფად, არამედ უფრო ღრმა თვალსაზრისით: პარლამენტის წევრებმა უნდა იზრუნონ იმაზე, რომ შეიარაღებული ძალების დამცავი კანონი იყოს ნათელი, ყოვლისმომცველი, თავსებადი და შეესაბამებოდეს ადამიანის უფლებათა სტანდარტებს.

თუმცა, სამხედრო კანონმდებლობის უმეტესი ნაწილი ითვალისწინებს კონკრეტული სამართლებრივი ვალდებულებების დაწესებას შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებზე, რათა უზრუნველყოფილ იქნეს ის დისციპლინური გარემო, რომელშიც ისინი მოღვაწეობენ, მაგალითად, პასუხისმგებლობები დეზერტირობისათვის, ოფიციალური შეტყობინების გარეშე სამსახურის გაცდენისათვის, დაუმორჩილებლობისათვის, ამბოხებისათვის, მტრის დახმარებისათვის, ძილი მოვალეობების შესრულებისას და სხვა. წინამდებარე კვლევის ინტერესის სფეროს არ წარმოადგენს სამხედრო სამართლის ის ნაწილები, რომლებიც მოიცავს ჩვეულებრივ დანაშაულებსა და დისციპლინის დარღვევებს, სადაც არ ფიგურირებს ადამიანის უფლებათა საკითხები. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ სამხედრო სამართლის სისტემის სხვა ასპექტები, რომლებიც ეხება სამართლიან სასამართლო პროცესს ან იმ საკითხს, თუ რა პირობებში უნდა იყოს დისციპლინირებული შეიარაღებული ძალების მოსამსახურე სამხედრო კანონმდებლობის ფარგლებში ისეთი ადამიანის უფლების გამოსაყენებლად, როგორიცაა მაგალითად, სიტყვის თავისუფლება, განუყოფელია ადამიანის უფლებათა სფეროსი (21-ე თავში განხილულია საკითხი, თუ როგორ შეესაბამება სამხედრო სამართალი სამართლიანი სასამართლო განხილვის სტანდარტებს).

4. კანონმდებლობა და შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებები

კანონმდებლობის მეშვეობით შესაძლებელია დადებითი კუთხით დავარეგულიროთ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა სამოქალაქო, პოლიტიკური და სოციალური უფლებები. ყოვლისმომცველი კანონმდებლობის მაგალითია რუსეთის ფედერაციის კანონი სამხედრო მოსამსახურის სტატუსის შესახებ, რომელიც ეხება შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა უფლებებს³ (იხ. სქემა 7.5).

საკანონმდებლო რეგულირება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იმ ვითარებაში, როდესაც ადგილი აქვს შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებათა შეზღუდვას ეროვნული უსაფრთხოების მიზნებიდან გამომდინარე. რამდენადაც ადამიანის უფლებების დაცვა ფუნდამენტურია სახელმწიფოს ყველა წევრისათვის, სამხედროთა ჩათვლით, მნიშვნელოვანია უზრუნველყოფილ იქნეს შეიარაღებული ძალების ადამიანის უფლებათა შეზღუდვების გამყარება დამცავი მექანიზმებით, რათა თავიდან ავიცილოთ ძალაუფლების ბოროტად გამოყენება ან სხვა უსამართლო შეზღუდვები.

ეუთო-ს წევრმა ქვეყნებმა უსაფრთხოების პოლიტიკურ-სამხედრო ასპექტებზე ქცევის კოდექსის⁵ ფარგლებში თავის თავზე აიღეს იმის ვალდებულება, რომ „თავიანთ კანონებსა და სხვა შესაბამის დოკუმენტებში ასახავდნენ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა უფლებებსა და მოვალეობებს“ (მუხლი 28) და „უზრუნველყოფდნენ სამხედრო, ნახევრად სამხედრო და უსაფრთხოების ძალების პერსონალის მიერ თავიანთი უფლებებისა და ძირითადი თავისუფლებების გამოყენებას, როგორც ეს მოცემულია ეუთო-ს დოკუმენტებსა და საერთაშორისო სამართალში, შესაბამის საკონსტიტუციო და სამართლებრივ დებულებებსა და სამსახურის მოთხოვნებთან შესაბამისად“ (მუხლი 32).

თუ საჭირო გახდა შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა უფლებების შეზღუდვა, იგი უნდა ემყარებოდეს სამართლებრივ მოთხოვნებსა და შეესაბამებოდეს შესაბამის სახელშეკრულებო დებულებებს.

ეუთო-ს წევრი ქვეყნების უმეტესობა ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის გათვალისწინებით სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებებთან მიმართებაში მინიმალურ სტანდარტებს განსაზღვრავს სამართლებრივი სახის შეზღუდვებისათვის, როგორიცაა: პირადი ცხოვრების პატივისცემა, აზრისა და რწმენის თავისუფლება, გამოხატვის თავისუფლება, ასოციაციებში გაწევრიანების თავისუფლება (იხ. მუხლები მე-8-11-ე შესაბამისად), ასევე, იმისათვის, რომ დაექვემდებაროს და შესაბამისობაში მოვიდეს სამართლიანი სასამართლოს უფლებასთან ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის მიხედვით: სამხედრო სამართალი უნდა განხორციელდეს „დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი ტრიბუნალის მეშვეობით, რომელსაც აწესებს კანონი“.

ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპული კონვენციის თანახმად, დემოკრატიულ საზოგადოებაში, განმარტოვების უფლება (მუხლი 8); აზრის, ცნობიერებისა და რელიგიის ან რწმენის თავისუფლება (მუხლი 9); გამოხატვის თავისუფლება (მუხლი 11) შეგვიძლია შევზღუდოთ საჭიროებისამებრ საზოგადოების ინტერესების გათვალისწინებით, თუ შეზღუდვები „გამომდინარეობს კანონმდებლობიდან“ და გარკვეულ ინტერესებს ემსახურება. თითოეულ შემთხვევაში მოქმედებს განსხვავებული შეზღუდვები, როგორც ეს მოცემულია ქვემომოცემულ სქემაში.

სქემა 7.6.
ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის მე-8-11-ე მუხლების თანახმად არსებული შეზღუდვები⁶

შეზღუდვათა ნებადართულიკონვენციით მინიჭებული უფლებები საფუძვლები

ამასთანავე, მე-11 მუხლში აღნიშნულია, რომ „ამ მუხლმა არ უნდა შეუშალოს ხელი კანონიერი შეზღუდვების დაწესებას შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა, პოლიციის ან სახელმწიფო ადმინისტრაციის მიერ ამ უფლებების გამოყენებაზე“ (იხ. თავი 9, „სამხედრო კავშირები და ასოციაციები“).

დაუშვებელია ასევე შეზღუდვების ამორჩევით დაწესება. მე-14 მუხლით იკრძალება კონვენციის უფლებებით სარგებლობის შემთხვევაში ნებისმიერი დისკრიმინაცია „ისეთ საფუძველზე, როგორიცაა სქესი, რასა, კანის ფერი, ენა, რელიგია, პოლიტიკური ან სხვა შეხედულება, ეროვნული ან სოციალური წარმოშობა, ეროვნულ უმცირესობასთან კავშირი, ქონება, დაბადება ან სხვა სტატუსი“. გარდა ამისა, მხედველობაშია მისაღები ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ დაწესებული საერთაშორისო პრინციპები. აღნიშნული სასამართლო იყენებს ფრთხილ მიდგომას იმასთან მიმართებაში, თუ როგორ და როდის შეუძლიათ სახელმწიფოებს გამოიყენონ ადამიანის უფლებებთან მიმართებაში არსებული შეზღუდვები ეროვნული უსაფრთხოების საბაბით. ეს საკითხი ასევე შეიძლება ეუთო-ს წევრმა იმ ქვეყნებმა გაიზიარონ, რომლებიც არ არიან ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის წევრები. სასამართლომ დაადგინა გარკვეული კრიტერიუმები, რომლებიც კანონმდებლობამ უნდა დააკმაყოფილოს. ისინი მოცემულია სქემაში 7.7, როგორც „კანონის ხარისხის ტესტი“. ეს კრიტერიუმები მოიცავს კანონთა შორსმჭვრეტელობის საჭიროებას, იმას, რომ მათ უნდა შეზღუდონ იმ პირთა მოქმედების თავისუფლება, ვისაც ისინი ანიჭებენ ძალაუფლებას და რომ უნდა შეიქმნას გარანტიები ასეთი ვალდებულებების დარღვევისაგან დასაცავად.

__________________________

1 პოლონეთის პასუხი ინფორმაციის გაცვლაზე ეუთოს ქცევის კოდექსთან მიმართებაში, 2004.

2 აშშ-ს პასუხი ეუთო-ს ქცევის კოდექსის საინფორმაციო გაცვლაზე.

3 რუსეთის ფედერაციის კონსტიტუცია, „თავდაცვის“, „სამხედრო ვალდებულების, სამსახურისა და ჯარის“, „შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა სტატუსის“, „იმ პირებისათვის, რომლებმაც გაიარეს სამხედრო სამსახური და მათთვის, ვინც შინაგან საქმეთა სამსახურის მუშაკები არიან და მათი ოჯახებისათვის“ შესახებ კანონები და მრავალი სხვა სამართლებრივი აქტები წარმოადგენენ შეარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ადამიანის უფლებათა დაცვის ეროვნული სისტემის სამართლებრივ ბაზას.

4 ფედერალური კანონი N76. 1998 წლის 27 მაისი (ცვლილებებით) სამხედრო მოსამსახურის სტატუსის შესახებ. არაოფიციალური თარგმანი შეგიძლიათ მოიძიოთ შეიარაღებულ ძალებზე დემოკრატიული კონტროლის ჟენევის ცენტრის ვებ-გვერდზე www.dcaf.ch/-docs/eng-book/24-StatusMil/Persons.pdf.

5 ეუთოს ქცევის კოდექსი უსაფრთხოების პოლიტიკურ-სამხედრო ასპექტებზე, 1994 წლის დეკემბერი.

6 ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენცია. 1950

7 ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს ვებ-გვერდი: www.echr.coe.int; იან კამერონი, ეროვნული უსაფრთხოება.

8 Sunday Times დიდი ბრიტანეთის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, 1979 წლის 26 აპრილი, ადამიანის უფლებათა ევროპული ანგარიშები, ტომი 2, 1979, გვ. 45, მუხლი 47.

9 სილვერ და სხვები დიდი ბრიტანეთის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, 1983 წლის 25 მარტი, ადამიანის უფლებათა ევროპული ანგარიშები, ტომი 5, 1983, გვ. 347, მუხლი 85.

10 იქვე. მუხლები 88-89.

11 კლასი გერმანიის ფედერალური რესპუბლიკის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, 1977 წლის 9 მარტი, ადამიანის უფლებათა ევროპული ანგარიშები, ტომი 2, 1979, გვ. 214, მუხლი 63; კრუშინი საფრანგეთის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, 1990 წლის 24 აპრილი, ადამიანის უფლებათა ევროპული ანგარიშები, ტომი 12, 1990, გვ. 547, მუხლი 35; ჰუვიგი საფრანგეთის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, 1990 წლის 24 აპრილი, ადამიანის უფლებათა ევროპული ანგარიშები, 1990, ტომი 12, გვ. 528, მუხლი 34.

ჯარისკაცები, როგორც მოქალაქენი სამხედრო ფორმაში, როგორც წესი, იმავე ძირითადი უფლებებით სარგებლობენ, როგორითაც ყოველი მოქალაქე. თუმცა მრავალი ქვეყნის შეიარაღებულ ძალებს მიაჩნიათ, რომ პოლიტიკური საქმიანობა დისციპლინურ მოთხოვნილებებსა და სამხედრო პროფესიასთან შეუსაბამოა. ამიტომ, ჯარისკაცთა პოლიტიკური ნეიტრალობა ყველა სამხედრო სისტემისათვის სადაო საკითხია. მაშინ, როცა შეიარაღებულ ძალებში კანონმდებლობა პოლიტიკური ნეიტრალობის შესახებ ასე თუ ისე ერთმანეთის მსგავსია, მნიშვნელოვნად განსხვავდება იმ ვალდებულების სახეები, რომლებიც მოიცავს შეიარაღებული ძალების გარეთ პოლიტიკურ საქმიანობაში მონაწილეობისგან განდგომას. მსგავსად, შეზღუდვები ხშირად წესდება სამხედროთა სიტყვის თავისუფლებაზე, ნაწილობრივ იმიტომ, რომ არსებობს საჭიროება მათი, როგორც პოლიტიკურად ნეიტრალური ძალის არსებობისა და ნაწილობრივ იმიტომ, რომ თავიდან იქნას აცილებული აზრთა სხვადასხვაობა და დაუმორჩილებლობა.

წინამდებარე თავში თავდაპირველად წარმოდგენილია ის არგუმენტები, რომლებიც ეხება პოლიტიკურ უფლებებთან მიმართებაში არსებულ შეზღუდვებს, ხოლო შემდეგ მათ, რომლებიც დაკავშირებულია პოლიტიკურ ნეიტრალობასთან, რაც ზეგავლენას ახდენს ხმის მიცემის, თანამდებობის დაკავების, პოლიტიკურ დემონსტრაციებში მონაწილეობის მიღების უფლებებსა და აზრის გამოხატვის თავისუფლებაზე. ქვემოთ მოცემულია ეუთო-ს წევრი ქვეყნების სხვადასხვა მიდგომის მაგალითები პოლიტიკური ნეიტრალობისა და აზრის გამოხატვის თავისუფლებასთან დაკავშირებით, რომლებიც მოიცავს როგორც ნეიტრალობის ნაკლებად შემზღუდავ, ასევე მკაცრ სტანდარტებს.

1. რისკები

შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა მიმართ ძირითადად დაწესებულია შემდეგი სახის შეზღუდვები:

წარმოდგენილი სახის შეზღუდვების ახსნისა და გამართლების რამდენიმე არგუმენტი არსებობს. პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს, რომ შეიარაღებული ძალები, როგორც ტერიტორიული მთლიანობისა და საკონსტიტუციო წესრიგის დამცველნი, უნდა მოიაზრებოდნენ დამოუკიდებლად და არ მონაწილეობდნენ პოლიტიკურ დაპირისპირებაში. ნეიტრალობა გვეხმარება იმის უზრუნველყოფაში, რომ თვით ამომრჩევლები წყვეტენ, თუ ვინ უნდა მართოს სახელმწიფო. მრავალ გარდამავალ დემოკრატიულ სახელმწიფოში, შეიარაღებულ ძალებს ქვეყანაში მმართველ პოლიტიკურ პარტიასთან თანამშრომლობის საკმაოდ სამარცხვინო და რეპრესიული ისტორია გააჩნიათ. ნეიტრალობის მოთხოვნები კი წარსულთან დაშორების ერთ-ერთი საშუალებაა.

გარდა ამისა, შეზღუდვების მიზანია შეიარაღებულ ძალებში არსებული პოლიტიკური დაპირისპირების თავიდან აცილება, რომელიც შესაძლოა შემცირდეს მათი ეფექტურობისა და მორალის ხარჯზე, განსაკუთრებით ქვეყნის პოლიტიკური ხელმძღვანელობის კრიტიკის ან არჩეული ლიდერების მიერ სამხედროთათვის დაკისრებული ამოცანების შესრულების შემთხვევაში.

ამას ისიც ემატება, რომ შეიარაღებული ძალების ეფექტური სამოქალაქო კონტროლი და პასუხისმგებლობა საჭიროებს პოლიტიკური და სამხედრო სფეროების გამიჯვნას. თუ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეები პოლიტიკურ სფეროში მნიშვნელოვანი მოთამაშეები გახდებიან, ეს შეასუსტებს დემოკრატიულ პასუხისმგებლობას და წარმოქმნის ინტერესთა კონფლიქტს. შესაბამისად, შეზღუდვები შესაძლოა საჭირო აღმოჩნდეს, რათა მოხდეს შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა პოლიტიკაში აქტიური ჩართვის თავიდან აცილება.

დემოკრატიული ქვეყნებში შესაძლოა არსებობდეს ასევე შეზღუდვები სამხედრო სამსახურში მიღებასთან დაკავშირებით. თუკი პირს, რომელსაც სურს გახდეს სამხედრო, აქვს უკიდუ რესი პოლიტიკური შეხედულებები (მაგალითად, ისინი, ვინც მხარს უჭერენ არაკონსტიტუციურ საქციელს) შესაძლოა აეკრძალოთ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებად მსახური. ასეთი შეზღუდვის დაწესება გამომდინარეობს იმ საფუძვლებიდან, რომ ასეთ პოლიტიკურ გაერთიანებებს ახასიათებთ პასუხისმგებლობისგან თავის არიდება, რაც კრიზისულ ვითარებაში მძიმე შედეგების მომტანი შეიძლება აღმოჩნდეს. ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის მიხედვით, საჯარო სამსახურში ექსტრემისტული შეხედულებების მქონე ადამიანების მიმართ შეზღუდვების დაწესება აღიარებულ იქნა როგორც სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შეზღუდვის საფუძველი.¹

ზოგიერთი ქვეყანა (მაგალითად, გერმანია) მიიჩნევს, რომ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთათვის საუკეთესო განათლება დემოკრატიულ პრაქტიკაში არის აქტიური მოქალაქეობა. ამდენად, ისინი აწესებენ მინიმალურ შეზღუდვებს პოლიტიკურ საქმიანობაზე. როდესაც შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების პოლიტიკურ საქმიანობაზე დაწესებულია გარკვეული სახის შეზღუდვები, აუცილებელია, რომ ისინი იყვნენ საკონსტიტუციო წესრიგის დამყარების მიზნების ან სამხედრო დისციპლინის დაცვის პროპორციული. შეზღუდვების დაწესებას უნდა გააჩნდეს ისეთი სამართლებრივი საფუძვლები, რომლებიც იქნება მაქსიმალურად გამჭვირვალე და ასევე შესაძლებელი იქნება მისი შეცვლა. მაგალითად, ქვეყნის ეროვნულ პოლიტიკაში აქტიური მონაწილეობის შეზღუდვა შესაძლოა გავამართლოთ სამხედრო სფეროსა და პოლიტიკის გამიჯვნის საჭიროებით, მაგრამ ადგილობრივი პოლიტიკის შემთხვევაში, სულ სხვა მდგომარეობაა, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც არ არსებობს ადგილობრივი ხელისუფლების მხრიდან სამხედრო საკითხებში არანაირი ჩართვა ან კონტროლი. ნეიტრალობის საჭიროება შესაძლოა განისაზღვროს იმ კოდექსებით, რომლებიც ზღუდავენ საჯარო იდენტიფიკაციას პოლიტიკურ პარტიებში (მაგალითად, პარტიის შეხვედრებზე სამხედრო ფორმის ტარების აკრძალვა), ვიდრე თვით მონაწილეობის მიღებას. შეზღუდვები შესაძლოა უფრო შემსუბუქდეს ან სრულებით გაუქმდეს მას შემდეგ, რაც შეიარაღებული ძალების მოსამსახურე დატოვებს ჯარს, ეს ასევე, შეეხებათ რეზერვისტებს.

2. ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ვალდებულებები

საერთაშორისო ადამიანის უფლებათა სამართლის ძირითადი საკამათო საკითხია აზრის გამოხატვის თავისუფლება (მაგ., პოლიტიკური შეხედულებების გამოხატვა და გადმოცემა) და პოლიტიკური უფლებებია (მაგ. პოლიტიკურ პარტიაში გაწევრიანება). თუმცა აქვე აღსანიშნავია, რომ ადამიანის უფლებათა ხელშეკრულებები უზრუნველყოფენ ხმის მიცემისა და არჩევის უფლებას.

ეუთო გამუდმებით ადასტურებს სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებებისა და მათი სრული სახით გამოყენების მნიშვნელობას.² 1990 წელს, პარიზში, ეუთო-მ დაადასტურა პოლიტიკურ პარტიაში გაწევრიანებისა და მშვიდობიანი შეკრების უფლება და იმავე წელს კოპენჰაგენის კონფერენციაზე მან კიდევ ერთხელ ხაზი გაუსვა პოლიტიკური პარტიების დაარსების უფლების მნიშვნელობას. კოპენჰაგენში ეუთო-მ ასევე აღნიშნა, რომ “ყველას ექნებოდა აზრის გამოხატვის თავისუფლება კომუნიკაციის დამყარების უფლების ჩათვლით ... და აზრის ქონის, ინფორმაციისა და აზრების მიღებისა და მიუკერძოებლობის უფლება სახელმწიფო ხელისუფლების მხრიდან ჩარევის გარეშე.”³ ადამიანის უფლებათა ვალდებულებები ნათლად გვიჩვენებს, რომ აზრის გამოხატვის თავისუფლება მოიცავს შეხედულებებისა და ინფორმაციის გავრცელებისა და გამოქვეყნების უფლებებს.⁴

სქემა 8.1
აზრის გამოხატვისა და შეკრების თავისუფლება

აზრის გამოხატვის უფლების შეზღუდვები: ECHR-ის მიდგომა

აზრის გამოხატვის თავისუფლება სამხედრო სამსახურისთვის შესაძლოა პრობლემური აღმოჩნდეს სხვადასხვა ფორმით; საკომუნიკაციო მომსახურებით დაწყებული, ყალბი გაზეთების გამოშვებით დამთავრებული, ან მედიაში კრიტიკის გაჟღერებით. სამხედრო დისციპლინა გარკვეულწილად მოითხოვს გარკვეულ შეზღუდვებს აზრის გამოხატვის თავისუფლებაზე. შესაბამისად გასაკვირი არ არის ის, რომ თუკი სამოქალაქოთა შემთხვევაში ეს საკითხები არ არის დარეგულირებული, სამხედრო სამსახურისთვის შეზღუდვების დაწესებისათვის გარკვეული ფორმის მოძებნა აუცილებლობას წარმოადგენს. მათ შორის, გასათვალისწინებელია ის გარემოებაც, რომ ეროვნული უსაფრთხოება ამართლებს შეზღუდვებს სამხედრო საიდუმლოებათა გაცემის თავისუფლებაზე.

ზემოაღნიშნულს ფაქტორებს ითვალისწინებს ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალი და მათ არსებული შეზღუდვების ლეგიტიმურ მიზეზებად მიიჩნევს. ენჯელის შემთხვევაში, ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლო აცხადებს:

მე-10 მუხლით გათვალისწინებული სიტყვის თავისუფლება ეხება როგორც მომსახურე პერსონალს, ისე სხვა პირებს ხელშეკრულების წევრი ქვეყნების იურისდიქციის ფარგლებში. თუმცა, ჯარის მართებული ფუნქციონირება თითქმის წარმოუდგენელია სამართლებრივი რეგულირების გარეშე, კერძოდ, მომსახურე პერსონალმა დაიცვას სამხედრო დისციპლინა შესაბამისი ოფიციალური ნორმატივების არასებობის პირობებში^.5

შესაბამისად, შემდგომ შემთხვევებში, სასამართლოს არ აღმოუჩენია მე-10 მუხლის რაიმე სახის დარღვევა, კერძოდ, როდესაც ორი ახალწვეული დააპატიმრეს ერთი წლით ისეთი მასალების გავრცელებისთვის, რომლებიც მოუწოდებდა საფრანგეთის საჯარისო შენაერთებს გამოსულიყვნენ გერმანიიდან⁶ ან როდესაც გერმანელი სამხედრო მოსამსახურე დაითხოვეს სამხედრო სამსახურიდან ტელევიზიით მთავრობის პოლიტიკის გაკრიტიკებისათვის.⁷ საერთო ჯამში, ევრო სასამართლომ სახელმწიფოებს მისცა მაღალი შეფასება იმ შემთხვევებში, რომლებიც მოიცავს სამხედრო მოსამსახურის უფლებათა შეზღუდვებს. ნაწილობრივ, ეს იმის მიზეზია, რომ ეროვნული უსაფრთხოების მიმართ, ზოგადად, არსებობს მოკრძალებული მიდგომა. მიუხედავად ამისა, თუ სახელმწიფოს არ შეუძლია უჩვენოს, რომ ამა თუ იმ შეზღუდვას გააჩნია სამართლებრივი საფუძველი, იგი ამ შეზღუდვებს ვერ გაამართლებს. კონვენციის სისტემით გათვალისწინებული პროპორციულობის ტესტი მოითხოვს გათვალისწინებულ იქნას, თუ რატომ დაწესდა შეზღუდვა შესაბამის უფლებაზე. ამ საკითხს დაწვრილებით დავუბრუნდებით ქვემოთ.

პოლიტიკური ნეიტრალობა

როგორც ზემოთ აღინიშნა, უფლებათა შეზღუდვები გამართლებულია შეიარაღებული ძალების პოლიტიკური ნეიტრალიტეტის უზრუნველყოფისათვის. ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალი და პრაქტიკა იზიარებს ამ მიზანს. უსაფრთხოების პოლიტიკურ-სამხედრო ასპექტებზე ეუთო-ს ქცევის კოდექსის 23-ე მუხლში ნათქვამია, რომ „თითოეულმა ქვეყანამ უნდა უზრუნველყოს მისი შეიარაღებული ძალების პოლიტიკური ნეიტრალობა, როდესაც იცავს თითოეული ჯარისკაცის სამოქალაქო უფლებებს.“ აღსანიშნავია, რომ ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპული კონვენციაც ითვალისწინებს შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა უფლებების შეზღუდვებს, რაც ქვემოთ სქემაში 8.2. არის მოცემული.

იგივე პრინციპები შეესაბამება შეიარაღებულ ძალებს. თუმცა, მათ შემთხვევაში, ეროვნულ პოლიტიკაში მონაწილეობის შეზღუდვები უფრო ძნელია ასახსნელად, რადგან ნეიტრალობის აუცილებლობა ინტერესთა კონფლიქტის თავიდან ასაცილებლად თავდაპირველად მოქმედებს ეროვნულ დონეზე.

ხმის მიცემის უფლება და თანამდებობის დაკავება

სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო ხელშეკრულების 25-ე მუხლში ნათქვამია:

ყოველ მოქალაქეს მე-2 მუხლში მოცემული განსხვავებების მიუხედავად უნდა გააჩნდეს უფლება და შესაძლებლობა;

ა) მიიღოს მონაწილეობა სახელმწიფო საქმეების განხილვაში, პირდაპირ ან თავისუფლად არჩეული წარმომადგენლების მეშვეობით;

ბ) ხმა მისცეს და არჩეულ იქნეს პერიოდულ არჩევნებში, რომელიც უნდა ჩატარდეს ფარული კენჭისყრითა და იყოს უნივერსალური და თანაბარი ხმის უფლებით, რაც უზრუნველყოფს ამომრჩეველთა სურვილის თავისუფალ გამოხატვას;

გ) თანასწორუფლებიანობის პრინციპიდან გამომდინარე, ხელი მიუწვდებოდეს სახელმწიფო სამსახურზე მის ქვეყანაში.⁹

გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა აღნიშნა, რომ, თუ იარსებებს საფუძველი იმისა, რომ გარკვეული არჩეული თანამდებობები არ შეესაბამება კონკრეტულ პოზიციებს (მაგალითად, სასამართლო სისტემა, უმაღლესი სამხედრო თანამდებობა, საჯარო სამსახური), იმ ზომებმა, რომლებიც მიიღება ნებისმიერი ინტერესთა კონფლიქტის თავიდან ასაცილებლად, არ უნდა შეზღუდოს ბ მუხლის მიერ გათვალისწინებული უფლებები.¹⁰ ერთ-ერთ შემთხვევაში, ნიდერლანდებში დაწესებული შეზღუდვები, რომლებიც ხელს უშლიდა პოლიციელს დაეკავებინა მისი არჩეული ადგილი ადგილობრივ საბჭოში, შეიცვალა: კომიტეტის აზრით, არ არსებობდა 25-ე მუხლის რამე ფორმით დარღვევის ფაქტი, რადგანაც შეზღუდვების მიზანი გახლდათ ინტერესთა კონფლიქტის თავიდან აცილება.¹¹ მსგავსი პრინციპები შეესაბამება შეიარაღებულ ძალებში არსებულ შეზღუდვებსაც.

დემონსტრაციაში მონაწილეობის უფლება

მშვიდობიანი შეკრების თავისუფლება გარანტირებულია სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებზე საერთაშორისო ხელშეკრულების 21-ე და ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპული კონვენციის 11-ე მუხლების მიერ. ნათელია, რომ სადამსჯელო ღონისძიების გატარება (პროფესიული დისციპლინური სასჯელის ჩათვლით) დემონსტრაციაში მონაწილეობის მიღებისათვის ჩაითვლება მე-11 მუხლის დარღვევად და ნებისმიერმა საკანონმდებლო აკრძალვამ უნდა დააკმაყოფილოს პროპორციულობის კრიტერიუმი.¹² თუმცა, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-11.2 მუხლში ნათქვამია, რომ:

„ეს მუხლი ხელს არ უშლის სახელმწიფოს, დააწესოს კანონიერი შეზღუდვები ამ უფლებათა განხორციელებაზე შეიარაღებული ძალების, პოლიციის ან სახელმწიფო ადმინისტრაციის წარმომადგენლების მიმართ.“

სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებზე საერთაშორისო ხელშეკრულების 21-ე მუხლის მიხედვით (იხ. სქემა 8.3.), არ არსებობს ტექსტის მსგავსი რედაქცია. შესაბამისად, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მიზნებიდან გამომდინარე, შეგვიძლია ვიკამათოთ, რომ სახელმწიფოს შესაძლოა დართონ ნება დააწესოს შეზღუდვები შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების მიერ ორგანიზებულ დემონსტრაციებზე, გარდა იმ შეზღუდვებისა, რომლებიც ნებადართულია სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებზე საერთაშორისო ხელშეკრულებით ან რომლებიც არ აკმაყოფილებენ პროპორციულობის ტესტს. თუმცა, ეს გარკვეულ წილად არარეალური პერსპექტივაა, რადგან ასეთი საქციელი არასოდეს არ მოიაზრება სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებზე საერთაშორისო ხელშეკრულების დარღვევად (რომელიც ეხება შეზღუდვათა კონკრეტულ მიზეზებს „თუ საჭირო გახდება დემოკრატიულ საზოგადოებაში“). გარდა ამისა, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა შეზღუდვების უმეტესობა უკავშირდება ეროვნულ უსაფრთხოებას, საზოგადოებრივ წესრიგს ან საზოგადოებრივ უსაფრთხოებას ნებისმიერ შემთხვევაში.

3. განსხვავებული მიდგომები

უსაფრთხოების სამხედრო-პოლიტიკურ ასპექტებზე ეუთო-ს ქცევის კოდექსის 23-ე მუხლში ნათქვამია, რომ “თითოეულმა ქვეყანამ უნდა უზრუნველყოს მისი შეიარაღებული ძალების პოლიტიკური ნეიტრალობა ყოველი სამხედრო პირის სამოქალაქო უფლებების უზრუნველყოფისას”. შეიარაღებული ძალების პოლიტიკურ ნეიტრალობაში საზოგადოებრივ ინტერესსა და შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების ცალკეულ პირთა პოლიტიკურ უფლებებს შორის ბალანსი შესაძლოა დაცულ იქნეს სხვადასხვანაირად. როგორც სქემა 8.3.-დან ჩანს, ეუთო-ს ბევრ ქვეყანაში არსებობს შეზღუდვები უფლებაზე იყო ამა თუ იმ პოლიტიკურ პარტიის წევრი ან ემხრობოდე კონკრეტულ პოლიტიკოსს, რაც ვრცელდება შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებზე. გეორგ ნოლტე და ჰეიკე კრიგერი მიიჩნევენ, რომ არსებობს სამი პრინციპი, რომლებიც მოქმედებს ევროპის ქვეყნებში იმასთან მიმართებაში, თუ რა სახის მონაწილეობაა ნებადართული პოლიტიკურ პროცესში შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებისათვის. ესენია:

1. პოლიტიკური ნეიტრალობის ძლიერ შემზღუდავი პრინციპები
2. პოლიტიკური ნეიტრალობის შედარებით ნაკლებად შემზღუდავი პრინციპები
3. პოლიტიკური ნეიტრალობის ნაკლებად შემზღუდავი პრინციპები 74

ძლიერ შემღუდავი პრინციპები ეფექტური გარანტიაა შეიარაღებული ჯარების დახურულობის უზრუნველსაყოფად, საჯარო დებატებისგან თავის არიდების მიზნით. ეს მიდგომა უზრუნველყოფს ნეიტრალობას იმით, რომ გამოჰყოფს და იზოლირებას უკეთებს შეიარაღებულ ძალებს აქტიური პოლიტიკური მოძრაობისაგან. ამის საფუძველი (მაგალითად ესპანეთში) შესაძლოა იყოს სურვილი პოლიტიკურ ცხოვრებაში სამხედრო ინტერვენციის თავიდან აცილებისა.

შეზღუდვები პოლონეთში მოწმობს ზემოაღნიშნულ მიდგომას. პოლონეთი ავალდებულებს შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებს სრულიად დაშორდნენ პოლიტიკურ სფეროს. კონსტიტუციის 26.2. მუხლში ნათქვამია, რომ “შეიარაღებულმა ძალებმა უნდა უზრუნველყონ ნეიტრალობა პოლიტიკურ საკითხებთან მიმართებაში და ისინი უნდა ექვემდებარებოდნენ სამოქალაქო და დემოკრატიულ კონტროლს.” 2002 წელს პოლონეთის საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა, რომ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების პოლიტიკური აქტივობების მკაცრი შეზღუდვები არ იყო არაკონსტიტუციური. 75 სასამართლომ დაადგინა, რომ გასაჩივრებული დებულებები, რომლებიც კრძალავდნენ პოლიტიკური პარტიის წევრობას, შეესაბამებოდა პოლიტიკური პარტიების შექმნისა და ფუნქციონირების თავისუფლების, პროპორციულობის, თანასწორობის, ასოციაციის თავისუფლებისა და საჯარო მომსახურების თანაბარი მიღწევადობის საკონსტიტუციო პრინციპებს ისევე, როგორც სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო ხელშეკრულების 22-ე მუხლს და ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის მე-11 და მე-17 მუხლებს.

ეუთო-ს ბევრ ქვეყანაში არსებობს შეზღუდვები უფლებაზე იყო ამა თუ იმ პოლიტიკურ პარტიის წევრი ან ემხრობოდე კონკრეტულ პოლიტიკოსს, რაც ვრცელდება შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებზე. გეორგ ნოლტე და ჰეიკე კრიგერი მიიჩნევენ, რომ არსებობს სამი პრინციპი, რომლებიც მოქმედებს ევროპის ქვეყნებში იმასთან მიმართებაში, თუ რა სახის მონაწილეობაა ნებადართული პოლიტიკურ პროცესში შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებისათვის.

ესენია:

1. პოლიტიკური ნეიტრალობის ძლიერ შემზღუდავი პრინციპები
2. პოლიტიკური ნეიტრალობის შედარებით ნაკლებად შემზღუდავი პრინციპები
3. პოლიტიკური ნეიტრალობის ნაკლებად შემზღუდავი პრინციპები¹⁴

ძლიერ შემღუდავი პრინციპები ეფექტური გარანტიაა შეიარაღებული ჯარების დახურულობის უზრუნველსაყოფად, საჯარო დებატებისგან თავის არიდების მიზნით. ეს მიდგომა უზრუნველყოფს ნეიტრალობას იმით, რომ გამოჰყოფს და იზოლირებას უკეთებს შეიარაღებულ ძალებს აქტიური პოლიტიკური მოძრაობისაგან. ამის საფუძველი (მაგალითად ესპანეთში) შესაძლოა იყოს სურვილი პოლიტიკურ ცხოვრებაში სამხედრო ინტერვენციის თავიდან აცილებისა.

შეზღუდვები პოლონეთში მოწმობს ზემოაღნიშნულ მიდგომას. პოლონეთი ავალდებულებს შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებს სრულიად დაშორდნენ პოლიტიკურ სფეროს. კონსტიტუციის 26.2. მუხლში ნათქვამია, რომ „შეიარაღებულმა ძალებმა უნდა უზრუნველყონ ნეიტრალობა პოლიტიკურ საკითხებთან მიმართებაში და ისინი უნდა ექვემდებარებოდნენ სამოქალაქო და დემოკრატიულ კონტროლს“ 2002 წელს პოლონეთის საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა, რომ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების პოლიტიკური აქტივობების მკაცრი შეზღუდვები არ იყო არაკონსტიტუციური.¹⁵ სასამართლომ დაადგინა, რომ გასაჩივრებული დებულებები, რომლებიც კრძალავდნენ პოლიტიკური პარტიის წევრობას, შეესაბამებოდა პოლიტიკური პარტიების შექმნისა და ფუნქციონირების თავისუფლების, პროპორციულობის, თანასწორობის, ასოციაციის თავისუფლებისა და საჯარო მომსახურების თანაბარი მიღწევადობის საკონსტიტუციო პრინციპებს ისევე, როგორც სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო ხელშეკრულების 22-ე მუხლს და ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის მე-11 და მე-17 მუხლებს. სასამართლომ დაადგინა:

შეიარაღებული ძალების პოლიტიკურ ნეიტრალობას (კონსტიტუციის მუხლი 26.2) გააჩნია ორი ასპექტი. პირველ რიგში, იგი ნიშნავს, რომ შეიარაღებული ძალები ვერ იქნებიან ავტონომიური ერთეული სახელმწიფოს პოლიტიკურ სტრუქტურაში, რომელსაც შეეძლება სახელმწიფო საკონსტიტუციო ორგანოების პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებზე ზეგავლენის მოხდენა. პოლიტიკური ნეიტრალობა კონკრეტულად უზრუნველყოფილია სამოქალაქო კონტროლის მეშვეობით, დაქვემდებარებულია რა სამხედრო სფერო რესპუბლიკის საკონსტიტუციო ორგანოებს. მეორე ასპექტი კი გახლავთ ის, რომ შეიარაღებული ძალები ამოღებულ უნდა იქნან პოლიტიკური პარტიების პირდაპირი ზეგავლენის არედან¹⁶.

შედარებით ნაკლებად შემზღუდავი პრინციპები გამიზნულია შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების საჯარო ცხოვრებაში მონაწილეობის ფორმის შესაზღუდად, რათა მოხდეს იმ სიტუაციის თავიდან აცილება, როდესაც სამხედროები ან სამხედრო პირებად აღიარებულნი საჯაროდ დადანაშაულდებიან პოლიტიკური საქმიანობის გამო. მაგალითად, იტალიაში, ბელგიაში და დიდ ბრიტანეთში სამხედრო ფორმაში მყოფთათვის არსებობს გარკვეული შეზღუდვები პოლიტიკურ საქმიანობაში ჩართვასთან დაკავშირებით.¹⁷ შეზღუდვები შესაძლოა დაწესდეს (როგორც დიდ ბრიტანეთში) იმ ჯარისკაცებზე, რომლებიც მუშაობენ პოლიტიკურ პარტიებში, მაგრამ არა მათ წევრობაზე.

პოლიტიკურ საქმიანობაში ჩართვამდე შესაძლოა დაწესებულ იქნეს გარკვეული ვალდებულება იმისა, რომ სამხედრო მოსამსახურეებმა ამის შესახებ აცნობო ხელისუფლებას. მაგალითად, ხორვატიაში არჩევნებში მონაწილეობის მიღების, პოლიტიკურ პარტიაში გაერთიანების, სამხედრო საკითხებთან დაკავშირებული აზრის გამოხატვის თავისუფლების უფლება საჭიროებს სამინისტროსგან ნებართვას.¹⁸ ლუქსემბურგში, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებს აქვთ შესაძლებლობა მონაწილეობა მიიღონ არჩევნებში, მაგრამ არჩევის შემთხვევა- ში, უნდა დატოვონ სამხედრო ძალები.

პოლიტიკური ნეიტრალობის ყველაზე ნაკლებად შემზღუდავი პრინციპის მიზანია შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებისთვის პოლიტიკურ საქმიანობაში მონაწილეობის ხელშეწყობა შეზღუდვების შემცირების საშუალებით, იმის გათვალისწინებით, რომ პოლიტიკური უფლებების გამოყენება არ შეუშლის ხელს სამხედრო მოვალეობის შესრულებას. ამ მიდგომას იზიარებს ნიდერლანდები, სადაც გარკვეული გარემოებების გათვალისწინებით ნებადართულია სამხედროების მონაწილეობა დემონსტრაციებში ან საჯარო შეხვედრებში, მათ შორის სამხედრო ფორმაში ჩაცმული ჯარისკაცებისთვის. მინიმალური შეზღუდვების დაწესების ძირითადი საფუძველია დემოკრატიული ღირებულებების პრიორიტეტულობის აღიარება და დაცვა სხვადასხვა საშუალებებით. მაგალითად, გერმანიისთვის „მოქალაქე სამხედრო ფორმაში მიდგომა,“ პირველ რიგში, სწორედ რომ დემოკრატიის მნიშვნელობის წინა პლანზე წამოწევას უსვამს ხაზს, რაც ამ შემთხვევაში სამხედრო მოსამსახურეების მონაწილეობის მიღების ნების დართვით შეიძლება იყოს გამოხატული.

ყველა ეს მიდგომა საჭიროებს ბალანსის გათვალისწინებას დემოკრატიული პრინციპების უზრუნველყოფასა და შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ინდივიდუალურ უფლებებს შორის. საჭიროა მოქნილობა იმასთან დაკავშირებით, თუ როდის შემოაქვს პოლიტიკურ აქტივობას ნეიტრალიტეტი და როდის ხდება უფლებების შეზღუდვის გადამეტება. მომსახურე პერსონალისთვის უფლებათა შეზღუდვების დაწესება, რომლებიც უკავშირდება მათ პოლიტიკურ აქტივობას, სხვადასხვა პოლიტიკურ დონეებზე ჩართულობას, ასევე, თავის მხრივ, სამხედრო სპეციფიკიდან გამომდინარე არსებულ მოთხოვნებს, უფრო ადვილად გასამართლებელია. ამ მხრივ, უპირატესობა ენიჭება უფრო ნაკლებად შემზღუდავ პრინციპებს, თუმცა, კონკრეტულმა ფაქტმა ან სიტუაციამ ქვეყანაში შესაძლოა ხელი შეუწყოს ნეიტრალიტეტის უფრო შემზღუდავ მიდგომას. ასევე, მიზანშეწონილია პოლიტიკურ შეხედულებაზე დამყარებული აკრძალვების გამართლება; დემოკრატიული ინსტიტუტის მოწინააღმდეგე პოლიტიკური პარტიის შემთხვევაში ასეთი შეზღუდვები გამართლებულიც კი არის. სქემაში 8.4. მოცემულია ერთი მაგალითი აშშ-ის თავდაცვის დეპარტამენტიდან.

აზრის გამოხატვის თავისუფლება

ეუთო-ს თითქმის ყველა წევრი ქვეყანა აღიარებს აზრის გამოხატვის თავისუფლების უფლებას შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთათვის. თუმცა, უფრო არსებითი საკითხია დაწესებული შეზღუდვების ფორმა და დონე. ქვემოთ მოცემულია გარკვეული მაგალითები.

სამხედრო მოსამსახურის სტატუსის შესახებ რუსეთის ფედერალური კანონის მე-7 მუხლის თანახმად, მიუხედავად იმისა, რომ სამხედრო მოსამსახურეს გააჩნია სიტყვის თავისუფლება, მან არ უნდა გასცეს სახელმწიფო ან სამხედრო საიდუმლოებანი ან გააკრიტიკოს მეთაურის ბრძანებები. ლიტვაში სიტყვის თავისუფლება გამორიცხავს საჯარო პოლიტიკურ გამოსვლებს, რომლებიც აკრიტიკებს სახელმწიფო ინსტიტუტებში დემოკრატიული გზით არჩეულ ადამიანებს. თავისუფლების არსებული შეზღუდვები დაწესებულია შეძლებისდაგვარად სამხედრო მოვალეობების შესრულებისა და სამხედრო დისციპლინის დამყარების გათვალისწინებით და იქიდან გამომდინარე, თუ როგორ შეესაბამება ეს სამსახურის მიზნებს. შვეიცარიაში შეზღუდვები მოქმედებს აზრის გამოხატვის ფორმის გათვალისწინებით, მაგალითად, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებს ეკრძალებათ პოლიტიკური განაცხადების გაკეთება სამხედრო ფორმაში ყოფნისას.

პოლიტიკური აქტივობის შეზღუდვების მსგავსად, მნიშვნელოვანია ისიც, რომ სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვაც უკავშირდება ლეგიტიმურ სამხედრო ინტერესებს, როგორიცაა, ეროვნული უსაფრთხოება, სამხედრო დისციპლინა ან საიდუმლოება. თუმცა ეს უნდა იყოს პროპორციული და არ უნდა იქნეს ისეთი ზომები მიღებული, რომლებიც სიტყვის თავისუფლების შემცირების ტენდენციას გამოიწვევს.

ზემოაღნიშნული პრინციპების გათვალისწინებით, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ გვიჩვენა უფრო სკეპტიკური მიდგომა სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვის ორ შემთხვევაში, რომლებიც შეეხებოდა შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებს. პირველ შემთხვევაში, სასამართლომ დაადგინა, რომ ჯარისკაცების მიერ დარიგებული ჟურნალი არ წარმოადგენდა საშიშროებას დისციპლინის პრინციპებისთვის, რადგან მიუხედავად იმისა, რომ ხშირად კრიტიკული იყო, იგი შეიცავდა ინფორმაციას პრეტენზიებისა და გასაჩივრების პროცედურების შესახებ და არ ურჩევდა კანონის დაუმორჩილებლობას.²⁰ მეორე შემთხვევაში, სასამართლომ დაადგინა, რომ დაირღვა მე-10 მუხლი, როდესაც ახალგაზრდა ოფიცერმა საჩივარი გააგზავნა მის ზემდგომთან (რომელიც არ გამოქვეყნებულა) და მიუსაჯეს 3-თვიანი პატიმრობა შეიარაღებული ძალების შეურაცხყოფისათვის.²¹ შესაბამისად, სამართლებრივი დევნა „არ იყო საჭირო დემოკრატიულ საზოგადოებაში“, როგორც ამას მუხლი 10.2 ადგენს.

როგორც ამ მაგალითებიდან ჩანს, სწორედ სასამართლოა ის ორგანო, რომელიც ახდენს იმის დამოუკიდებელ შეფასებას, არსებობს თუ არა უფლებათა შეზღუდვა. ნათელია, რომ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა შეზღუდვებიც კი, რომელთაც ლეგიტიმური მიზანი გააჩნიათ, უნდა იყვნენ აშკარად პროპორციული იმისათვის, რომ მოხდეს მათი აღიარება.

4. საუკეთესო პრაქტიკა და რეკომენდაციები

________________________

1 ცივი ომის დროს, სასამართლო შედარებით არაკრიტიკულად იყო განწყობილი კომუნისტების წინააღმდეგ სახელმწიფო დასაქმების პოლიტიკურ შეზღუდვებთან მიმართებაში. იხ. გლასენაპი გერმანიის ფედერალური რესპუბლიკის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, 1986 წლის 28 აგვისტო, ევროპის ადამაინის უფლებათა ანგარიში, ტომი 9, 1987 წელი, გვ 25 და კოსიეკი გერმანიის ფედერალური რესპუბლიკის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, 1986 წლის 28 აგვისტო, ევროპის ადამაინის უფლებათა აგნარიში, ტომი 9, 1987 წელი, გვ 328, სადაც სასამართლომ ვერ აღმოაჩინა მე-10 მუხლის ვერანაირი დარღვევა, რადგანაც მან მიიჩნია, რომ საქმეთა ძირითად პრობლემას წარმოადგენდა სამოქალაქო სამსახურის მიღწევადობა, რომელიც არ იყო დაცული კონვენციის მიერ (როგორც ეს მაშინ იქნა გაგებული). შეადარეთ ვოგჰტი გერმანიის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, 1995 წლის 26 სექტემბერი, ევროპის ადამიანის უფლებათა ანგარიში, ტომი 21, 1995 წ, გვ. 205, სადაც ის მასწავლებელი, რომელიც დაითხოვეს კომუნისტური პარტიის მხარდამჭერი კამპანიისათვის, მოუოწდებდა მე-10 მუხლის შესრულებას. ამდენად, ქვეყნისათვის უფრო იული იქნებოდა შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა შეზღუდვების დაცვა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონცენციის მე-10 და მე-11 თავებში მოცემული ეროვნული უსაფრთხოების შეზღუდვებიდან გამომდინარე.

2 ჰელსინკი 1975 (ევროპაში უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული შეკითხვები: 1 (ა) მონაწილე ქვეყნებს შორის ურთიერთობების მარეგულირებელი პრინციპების დეკალრაცია - პრინციპი VII); მადრიდი 1983 (ევროპაში უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული შეკითხვები: პრინციპები); ვენა 1989 (ევროპაში უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული შეკითხვები: პრინციპები)

3 კოპენჰაგენი 1990, მუხლი 91.

4 იქვე,. მუხლი. 10.1

5 ენგელი ნიდერლანდების წიააღმდეგ, ოპ.ციტ., შენიშვნა 29, მუხლი 100.

6 Le Cour Grandmaison da Fritz საფრანგეთის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისია, 6 ივლისი 1987 წელი, გადაწყვეტილებები და ანგარიშები, ტომი 53, 1987, გვ. 150.

7 E.S. გერმანიის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისია, 1995 წლის 29 ნოემბერი, გადაწყვეტილებები და ანგარიშები, ტომი 84, 1995, გვ. 58.

8 რეკვენი უნგრეთის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, 1999

წლის 20 მაისი, ადამიანის უფლებათა ევროპული ანგარიშები, ტომი. 30, 2000, გვ.519.

9 ამასთანავე, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის პირველი პროტოკოლის მე-3 მუხლში ნათქვამია, რომ „ხელშეკრულების მაღალი მონაწილე მხარეები უზრუნველყოფენ თავისუფალი არჩევნების ჩატარებას შესაბამისი ინტერვალებით ფარული კენჭისყრით იმ პირობებში, რომლებიც უზრუნველყოფენ ადამიანების აზრის თავისუფალ გამოხატვას კანონმდებლობის არჩევანში”

10 გაერო-ს ადამიანის უფლებათა კომიტეტი, ზოგადი კომენტარი 25 (57), გაერო-ს დოკუმენტაცია. CCPR/C/21/Rev.1/Add.7 (1996) muxli 25

11 დეპრეჟენი ნიდერლანდების წინააღმდეგ, გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტი, 1995 წლის 3 აპრილი, კომუნიკაცია N 500/92, გაერო-ს დოკუმენტი. CCPR/C/53/D/500/1992

12 ეზელინი საფრანგეთის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, 1991 წლის 26 აპრილი, ადამიანის უფლებათა ევროპული ანგარიშები, ტომი 14, 1992, გვ. 362.

13 ODIHR-DCAF პროექტის კითხვარი, კითხვა 54; მიმოწერა EUROMIL-თან

14 გ.ნოლტე და ჰ.კრიგერი, „ევროპული სამხედრო სამართლის სისტემების შედარება“, nolte, op.cit.,note 6, pp.77ff.

15 მოქალაქეთა უფლებების კომისარი სახელმწიფოს წინააღმდეგ, პოლონეთის საკონსტიტუციო ტრიბუნალი, 2002 წლის 10 აპრილი, საქმე N.K26/00

16 არაოფიციალური თარგმანი პოლონეთის საკონსტიტუციო ტრიბუნალის ვებ-გვერდიდან http:/www.trybunal.gov.pl/eng/index.htm

17 ნოლტე და კრიგერი, op.cit.,not 74, pp.79-80.

18 ODIHR-DCAF პროექტის კითხვარი, კითხვა 54.b. 2006

19 თავდაცვის დეპარტამენტის მითითება No. 1344.10, „შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების პოლიტიკური აქტივობები მოვალეობის შესრულებისას“

20 Vereinigung Demokraisher Soldaten Oesterreichs und Gubi v. Austria, adamianis uflebaTa evropuli sasamarTlo, 21 დეკემბერი 1994, ადამიანის უფლებათა ევროპული ანგარიშები, ტომი 20, 1995, გვ 56.

22 Grigoriades v. Greece, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, 1997 წლის 25 ნოემბერი, ადამიანის უფლებათა ევროპული ანგარიშები, ტომი 27, 1997, გვ 464.

ზოგიერთ ქვეყანას საკმაოდ დიდი გამოცდილება აქვს სამხედრო ასოციაციებთან თანამშრომლობის, რომლებიც იცავენ სამხედრო მოსამსახურეთა ინტერესებს. რამდენიმე სხვა ქვეყანამ სამხედრო მოსამსახურეებს საკუთარი კავშირებისა და ასოციაციების შექმნის უფლება მხოლოდ ბოლო წლებში მიანიჭა. რამდენიმე ქვეყანაში კი სამხედრო პერსონალის კავშირებში მოიაზრება ისეთი გაერთიანება, რომლის არსი შესაძლოა წინააღმდეგობაში იყო სამხედროთა უნიკალურ ბუნებასთან, ეროვნული უსაფრთხოებისა და საჯარო წესრიგის დამყარების მიზნებთან. გარდა ამისა, უნდა განვასხვაოთ ასოციაციათა სხვადასხვა მოდელები. მაგალითად, პროფესიული კავშირები და სხვა არასამთავრობო საკონსულტაციო ორგანიზაციები. ქვემოთ განხილულია თითოეული მათგანის დადებითი და უარყოფითი მხარეები.

როგორც ირკვევა, არ არსებობს პროფესიული კავშირების საერთაშორისოდ აღიარებული დეფინიცია. 1948 წლის შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციაში გაწევრიანების თავისუფლებისა და ორგანიზაციების შექმნის უფლების დამცავ კონვენციაში მოცემულია ტერმინი „მუშაკთა ორგანიზაციები,“ ანუ „მუშაკთა ნებისმიერი ორგანიზაცია ... რომელიც აღრმავებს და იცავს მუშაკთა ინტერესებს.“ სამხედრო ასოციაციებისა და კავშირების შესახებ დებატების მთავარი საკითხი არის არა ის, თუ რა ჰქვია შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ინტერესების დამცველ ორგანოს, არამედ ის, თუ როგორ უნდა ვცეთ პატივი სამხედრო პერსონალის ასოციაციაში გაწევრიანების უფლებას და, ამავე დროს, დავაკმაყოფილოთ სამხედროთა ლეგიტიმური მოთხოვნები და ინტერესები მისი უნიკალური ფუნქციის გათვალისწინებით.

1. პრობლემატური საკითხები

ასოციაციაში გაწევრიანების თავისუფლება ძირითადი უფლებაა, რომელსაც ადამიანის უფლებათა დაცვის ხელშეკრულებებში ცენტრალური ადგილი უკავია. იგი ვრცელდება პროფესიულ ორგანიზაციებსა და პროფკავშირებში გაწევრიანების თავისუფლებაზეც. ერთობლივი ქმედება შესაძლოა მოიცავდეს საჯარო დემონსტრაციებს ან გამოსვლებს შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების ამა თუ იმ ინტერესების დაცვის მიზნით. ეს საკითხები განხილულია მე-8 თავში. მე-16 თავში მოცემულია სამუშაო პირობებთან დაკავშირებული კონკრეტული საკითხები. თუმცა, წინამდებარე თავის ამოცანაა იმ საკითხების განხილვა, რომლებიც ეხება სამხედრო ასოციაციებისა და კავშირების აღიარებას.

პროფესიულ გაერთიანებებს მნიშვნელოვანი როლი ეკისრებათ საკუთარი წევრების ინტერესების წარმოდგენის თვალსაზრისით, მათი ადამიანის უფლებათა დაცვის ჩათვლით. სამხედრო ასოციაციებსა და კავშირებს შეუძლიათ ინდივიდუალური წევრების კეთილდღეობის უზრუნველყოფა მათი პრობლემების გაზიარებით, სხვადასხვა დონეზე მათი ინტერესების დაცვით და შეიარაღებული ძალების ხელმძღვანელებთან საერთო პირობებზე შეთანხმების გზით. ისინი ასევე მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ როგორც შუამავლები თავდაცვის სამინისტროსა და შეიარაღებული ძალების პერსონალს შორის მაშინ, როდესაც განიხილება ისეთი საკითხები, როგორიცაა, სამხედრო სამსახურში რეკრუტირება.

ასეთი ასოციაციები სხვადასხვა ქვეყანაში განსხვავებულია.¹ ძირითადი განსხვავება მდგომარეობს იმაში, თუ რამდენად ავტონომიური არიან ისინი, რა კავშირები გააჩნიათ გარე პროფესიულ ან საკავშირო ფედერაციებთან და რამდენად აქვთ სამართლებრივი უფლება მონაწილეობა მიიღონ საწარმოო საქმიანობაში. შვედეთსა და გერმანიაში არსებობს დამოუკიდებელი სამხედრო ასოციაციები, რომლებიც ფინანსდებიან საწევროებით და გააჩნიათ საკუთარი მმართველი გუნდი. სხვა ქვეყნებში კი, მაგალითად, ბულგარეთში დაფინანსებას უზრუნველყოფს თავდაცვის სამინისტრო. საკმაოდ გახშირებულია შემთხვევები, როდესაც ასოციაციები საკუთარ თავს პროფკავშირის წევრებად უფრო მიიჩნევენ, ვიდრე სამხედრო კავშირებად, თუმცა, ეს ნაწილობრივ გარკვეული ქვეყნების სამართლებრივი კულტურის შედეგია.

რაც შეეხება პროფესიულ ასოციაციებს, მათი კავშირები გარე კონფედერაციებთან უჩვეულოა, თუმცა, ისინი არსებობენ, მაგალითად, შვედეთსა და ნიდერლანდებში. სხვა შემთხვევებში, სამხედრო კავშირები გაწევრიანებული არიან ე.წ. ქოლგა ასოციაციებში, რომლებიც წარმოადგენენ პროფესიონალებს ან საჯარო მოხელეებს. ამასთანავე, მრავალი სამხედრო ასოციაცია თუ კავშირი საერთაშორისო ასოციაციის წევრია, რომლებიც იცავენ სამხედრო მოსამსახურეთა ინტერესებს. ყველაზე დიდია სამხედრო ასოციაციათა ევროპული ორგანიზაცია (EUROMIL), რომელშიც შედის 30-ზე მეტი ასოციაცია 20-ზე მეტი ქვეყნიდან (როგორც პროფესიული ასოციაცია, ისე პროფკავშირი), მაგრამ ასევე რეგიონალურ დონეზე არსებობს რამდენიმე სხვა ასოციაცია. ეუთო-ს წევრი ქვეყნების უმეტესობა კრძალავს შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების პროფკავშირის საქმიანობაში ჩართვას.

მრავალ ქვეყანაში სახელმწიფო მოხელეებისათვის დაწესებულია შეზღუდვები ასოციაციაში გაწევრიანების თვალსაზრისით, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ჩათვლით. სხვა პროფესიებისგან განსხვავებული ამგვარი მიდგომა შეიძლება გავამართლოთ, რამდენადაც არსებობს საზოგადოების ინტერესი, რომ არ მოხდეს განსაკუთრებული სახელმწიფო სამსახურების საქმიანობის შეფერხება. საკამათოა ის საკითხი, რომ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეები არ წარმოადგენენ მუშაკებს ტრადიციული თვალსაზრისით, რადგან, როდესაც ისინი სამხედრო სამსახურში ნებაყოფლობით მიდიან, ისინი უნდა დაექვემდებარონ შეზღუდვათა გარკვეულ სისტემას სამხედრო დისციპლინის ფარგლებში, რაც გაცილებით უფრო ყოვლისმომცველია, ვიდრე დამსაქმებლის მიერ ჩვეულებრივი მუშაკის კონტროლი. მიუხედავად ამისა, შესამჩნევია, რომ ზოგიერთი სამართლებრივი ორგანო შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებს მიიჩნევს „მუშაკებად“.²

სამხედრო მოსამსახურეთა გაწევრიანება პროფკავშირებში ან სხვა კოლექტიურ წარმომადგენლობით ორგანოებში ორ აშკარა პრობლემას ქმნის. პირველი პრობლემაა სამხედრო დისციპლინა და შესაძლო ჩარევა კორპორატიულ სულისკვეთებაში. შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების მხრიდან საჩივარი ტრადიციულად მოიაზრება როგორც დაუმორჩილებლობის გამოხატულება ან სამხედრო კულტურისგან გადახვევა ან აჯანყება. შეიარაღებული ძალების დისციპლინა მოითხოვს ბრძანებების შესრულებას კითხვების დასმის გარეშე.

გარდა ამისა, ინდივიდუალური ხასიათის საქმიანობას შეუძლია ხელი შეუშალოს მნიშვნელოვანი ოპერაციების ჩატარებას, რაც საფრთხეს შეუქმნის ქვეყნის უსაფრთხოებას. თუმცა აღნიშნული უფრო მეტად საკამათოა, თუ რამდენად ნეგატიურ ზეგავლენას ახდენს ასეთი საქმიანობა სამხედრო მოსამსახურეების სამუშაო პირობებზე. არსებობს ასევე სკეპტიციზმის მიზეზი ზოგადი არგუმენტის ფარგლებში, იმ ქვეყანათა მიერ განხორციელებული კვლევების საფუძველზე, რომლებსაც გააჩნიათ სამხედრო ასოციაციები (იხ. საფრანგეთის სენატის კვლევები და გაერთიანებული სამსახურისა და დიდი ბრიტანეთის შტაბის კოლეჯისათვის მომზადებული კვლევები).³

მეორე საკითხი უკავშირდება ლოიალობასა და გარე ზეგავლენას. პროფკავშირების წევრობა არც თუ ისე სახარბიელოა, რადგან კავშირის წევრებს შეუძლიათ კოლექტიურად იმოქმედონ კავშირის ოფიციალური პირების მითითებით (მაგალითად, სამუშაო პირობების საკითხებზე გადაწყვეტილებების მიღებისას). ეს შესაძლოა მოვიაზროთ როგორც ძალაუფლების მოწინააღმდეგე წყარო და შეიარაღებული ძალების შიგნით დაქვემდებარებათა ჯაჭვისადმი ლოიალობა. თუ კავშირი სამოქალაქოა, წინააღმდეგობა კიდევ უფრო დიდია. ამ პრობლემების გადასაჭრელად, კოლექტიური წარმომადგენლობითი ორგანოები - იმ ქვეყნებში, სადაც მათ შეუძლიათ ფუნქციონირება - როგორც წესი, ორი ძირითადი შეზღუდვის პირობებში მუშაობენ. პირველი - წარმომადგენლობითი ორგანო შესაძლოა მხოლოდ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებით შემოიფარგლებოდეს (და ამით წინააღმდეგობას უწევდეს გარე ზეგავლენას); მეორე - შესაძლოა დაწესდეს სამართლებრივი ბარიერები, რომლებიც კრძალავენ გაფიცვებსა და სხვა სახის სამსახურეობრივი ხასიათის ქმედებას, რამაც შეიძლება ხელი შეუშალოს სამხედრო ოპერატიულობას და საფრთხე შეუქმნას უსაფრთხოებას.

ის ცვალებადი გარემო, რომელშიც სამხედროები დღესდღეობით მოქმედებენ, გვკარნახობს ასოციაციისათვის შეზღუდვების ხელახლა გადაფასებას ორი აშკარა მიზეზის გამო. პირველი გახლავთ ის, რომ ის ამოცანები, რომელთა შესრულების წინაშეც დღეს შეიარაღებული ძალები დგანან და ის გარემო, რომელშიც სამხედროებს უწევთ თავიანთი უფლება-მოვალეობის შესრულება, ხშირად არატრადიციულია. შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეები ამჟამად უფრო მეტად მრავალეროვნული ძალების ნაწილი არიან ან მონაწილეობენ სამშვიდობო ოპერაციებში, ვიდრე, ჩვეულებრივ, ჩართული არიან ტრადიციულ სამხედრო ხასიათის კონფლიქტებში. ასეთი სახის მისიებს ბუნებრივად მივყავართ იქითკენ, რომ მოვახდინოთ სხვადასხვა ეროვნული ძალების სამუშაო პირობების შედარება, რომლებიც ერთმანეთის გვერდიგვერდ მსახურობენ. სამხედროებს, რომლებიც წარმოადგენენ ქვეყანას, სადაც პროფკავშირებში გაწევრიანების უფლებები შეზღუდული არ არის, შეუძლიათ თავისუფლად დააყენონ მისიასთან დაკავშირებული პრობლემების მოგვარების საკითხი მაშინ, როდესაც სხვა სახელმწიფოს სამხედრო პერსონალს, რომლებიც ზემოაღნიშნული მოსამსახურეების გვერდი-გვერდ მსახურობენ, ამის გაკეთების უფლება არ აქვთ. მომსახურების პირობების არასახარბიელო შედარებამ შესაძლოა უკმაყოფილება და მორალური ღირებულებების დაკარგვა გამოიწვიოს (შესაბამისად, ოპერატიული ეფექტურობაც).

შეფასების მეორე მიზეზი გახლავთ შეიარაღებული ძალების მზარდი პროფესიული დონის განვითარება, რაც ნიშნავს იმას, რომ სამხედროებს შორის უნდა არსებობდეს ეფექტური კონკურენცია სამუშაო ბაზარზე, რათა მოზიდულ იქნენ უფრო მაღალი კვალიფიკაციის მქონე მუშაკები. სამხედრო სამსახურის ნებისმიერი სხვა პირობა, რაც შეიარაღებულ ძალებს ნაკლებად სახარბიელოს ხდის, კრიტიკულად განიხილება პოტენციური მოსამსახურეების მიერ. ამდენად, მიზანშეწონილია თვით შეიარაღებულმა ძალებმა ხელახლა შეაფასონ, თუ რამდენად საჭიროა ასოციაციაში გაწევრიანების თავისუფლების შეზღუდვა.

ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ვალდებულებები

გაერთიანების თავისუფლება ძირითადი უფლებაა, რომელსაც აღიარებს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია და ადამიანის უფლებათა ძირითადი ხელშეკრულებები სამოქალაქო და პოლიტიკურ, ასევე, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებზე, ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენცია და ევროპული სოციალური ქარტია (იხ. სქემა 9.1), რაც ვრცელდება ასევე პროფკავშირებში გაწევრიანების თავისუფლებაზეც.

სქემა 9.1.

ასოციაციაში გაწევრიანების უფლება ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის მიხედვით⁴

ამასთან, ევროკავშირის ძირითადი უფლებების ქარტიის მე-12 მუხლის თანახმად, ყველას გააჩნია ასოციაციებში გაერთიანების უფლება ყველა დონეზე, განსაკუთრებით, პოლიტიკურ, სავაჭრო კავშირებისა და სამოქალაქო ხასიათის საკითხებთან დაკავშირებით. ეს გულისხმობს, რომ ყველას გააჩნია უფლება შექმნას და გაწევრიანდეს პროფკავშირებში საკუთარი ინტერესების დაცვისათვის. ამ შემთხვევაში ქარტია პირდაპირ არ ითვალისწინებს სამხედროთა უფლებას ასოციაციებში გაწევრიანების თვალსაზრისით, თუმცა ისიც აღსანიშნავია, რომ ამ ქარტიას არ აქვს პირდაპირი იურიდიული ძალის სტატუსი.

1983 წლის მადრიდის კონფერენციის შემდეგ, ეუთო-მ აღიარა მუშაკთა უფლება „დააფუძნონ და გაწევრიანდნენ პროფკავშირებში“ შესაბამისი სახელმწიფოს კანონმდებლობის ფარგლებში.⁵ 1990 წელს კოპენჰაგენის კონფერენციაზე ეუთო-მ შესაბამის დოკუმენტში გაითვალისწინა პოლიტიკური პარტიებისა და ორგანიზაციების შექმნის უფლება,⁶ რომელსაც შედეგად მოჰყვა მშვიდობიანი შეკრებისა და დემონსტრაციის უფლების დამატება.⁷ კოპენჰაგენის კონფერენციაზე პირდაპირ გაკეთდა მინიშნება, რომ ამ უფლებებთან მიმართებაში არსებული ნებისმიერი შეზღუდვა სახელმწიფოებმა კანონმდებლობით უნდა დააწესონ;⁸ ასევე აღიარებულ იქნა პროფკავშირების უფლება საკუთარი წევრების განსაზღვრის თვალსაზრისით.⁹აღნიშნულ უფლებებთან ერთად, არსებობს უფრო ზოგადი სახის დებულებები, რომლებიც უკავშირდება გამოხატვის თავისუფლებას, სხვების მიმართ პატივისცემას და უმცირესობათა კულტურულ განსხვავებებს.¹⁰ ეუთო-ს არც ერთი დოკუმენტი არ შეიცავს რაიმე კონკრეტულ ვალდებულებას შეიარაღებულ ძალებში არსებულ კავშირებთან მიმართებაში.

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია პროფკავშირების უფლებებს აღიარებს რამდენიმე საერთაშორისო კონვენციაში, ასოციაციებში გაწევრიანების თავისუფლებისა და კრების მოწყობის უფლების დაცვის შესახებ, 1948; ორგანიზების უფლებისა და კოლექტიური გარიგების კონვენცია, 1949; და კოლექტიური გარიგების კონვენცია, 1981. ეს კონვენციები ითვალისწინებენ მნიშვნელოვან უფლებებს მუშაკებისათვის, მათ შორის: დაარსონ და იმოქმედონ ორგანიზაციების წესდების მიხედვით, გაერთიანდნენ ორგანიზაციებში წინასწარი ნებართვის გარეშე (1948 წლის კონვენცია, მუხლი 2); ისარგებლონ პროფკავშირის ავტონომიით, რომელშიც სახელმწიფო ხელისუფლება არ ერევა (1948 წლის კონვენცია, მუხლი 3); და დაარსონ პროფკავშირების ფედერაციები და მათში გაწევრიანდნენ (1948 წლის კონვენცია, მუხლი 5). 1981 წლის კონვენცია მოუწოდებს სახელმწიფოებს უზრუნველყონ და ხელი შეუწყონ ნებაყოფლობითი მოლაპარაკებების პრაქტიკას დამსაქმებლებს ან დამსაქმებელთა ორგანიზაციებსა და მუშაკთა ორგანიზაციებს შორის, დასაქმების პირობების დარეგულირების თვალსაზრისით. მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული კონვენციები ისეა შედგენილი, რომ ვრცელდება ყველა მუშაკსა და სექტორზე,¹¹ ისინი შეიცავენ გარკვეულ პირობებსაც. 1948 წლის კონვენციის მე-9 მუხლში აღნიშნულია:

ქვეყნის კანონმდებლობა და წესები განაპირობებს, თუ რამდენად მიესადაგება წინამდებარე კონვენციაში მოცემული გარანტიები.

მსგავს დებულებას შევხვდებით სხვა კონვენციებშიც (1949 წლის კონვენციის მე-5 მუხლი და 1981 წლის კონვენციის მუხლი 1.2). ამ შეზღუდვათა მართებულობის შესახებ საერთაშორისო ლეიბორისტული ორგანიზაციის მიერ კავშირების თავისუფლების კომიტეტის მიმართ პრეტენზიების წაყენებისას, კომიტეტმა დაადგინა, რომ ის დებულებები, რომლებიც ეხება გამონაკლისებს, მკაცრად უნდა განისაზღვროს (და არ უნდა ეხებოდეს, მაგალითად, სამოქალაქო პირებს, რომლებიც მოღვაწეობენ შეიარაღებულ ძალებში საწარმო დაწესებულებებში ან ქვეყნის ჯარის ბანკში¹²). კომიტეტმა განაცხადა, რომ ეჭვის შემთხვევაში, მუშაკები უნდა მოვიაზროთ სამოქალაქო პირებად.¹³

ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის მუხლი 11.2-ს მსგავს მიდგომას გვთავაზობს. მასში ნათქვამია: წინამდებარე მუხლმა არ უნდა შეუშალოს ხელი კანონიერი ამ უფლებათა გამოყენებაზე შეზღუდვების დაწესებას შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების, პოლიციისა და ქვეყნის ადმინისტრაციისათვის.

სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებზე საერთაშორისო შეთანხმების 22-ე მუხლში იხილავთ მსგავს შეზღუდვებს.

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის შეზღუდვა გამოიყენა ადამიანის უფლებათა ევროპულმა კომისიამ, რათა უარეყო მე-11 მუხლის დარღვევის ბრალდება დიდი ბრიტანეთის დაზვერვის სამსახურის მუშაკების მიერ, რომლებზეც გავლენა იქონია ცვლილებამ მათი სამსახურის პირობებში და უარი განაცხადეს პროფკავშირებში გაწევრიანებაზე.¹⁴ მსგავსად, უნგრეთის შედარებით უფრო ახალ საქმეში (რეკვენი უნგრეთის წინააღმდეგ¹⁵), აღმოჩნდა, რომ მე-11 მუხლი არ დარღვეულა, როდესაც შეიარაღებულ ძალების, პოლიციისა და უშიშროების სამსახურებს უკრძალავდნენ პოლიტიკურ პარტიაში გაერთიანებას ან საჯარო პროტესტის რაიმე ფორმით გამოხატვას.

ამდენად, ნათელია, რომ ცნება - „კანონიერი შეზღუდვა“ მე-11.2-ის თანახმად არ ნიშნავს, რომ ყველა შიდა კანონი, რომელიც ზღუდავს უფლებებს, კონვენციასთან შესაბამისობაში იქნება. კონვენციის ორგანოები იყენებენ პროპორციულობის ტესტს: სამართლებრივი შეზღუდვა უნდა იყოს განჭვრეტადი და არ უნდა არსებობდეს დაუსაბუთებლობა.¹⁶

ზოგიერთმა კანონის განმმარტებელმა კითხვის ქვეშ დააყენა, თუ რამდენად შეუძლია მე-11.2 მუხლში მოცემულ შეზღუდვას ასოციაციაში გაწევრიანების უფლების საერთოდ ჩამორთმევა. რეკვენი-ს საქმეში, სასამართლომ გადაწყვიტა ღიად დაეტოვებინა ის საკითხი, თუ რამდენად ექვემდებარებოდა მუხლი 11.2 პროპორციულობის ტესტს, როდესაც საქმე ეხებოდა პოლიციას, ქვეყნის ადმინისტრაციის მუშაკებსა და შეიარაღებულ ძალებს.¹⁷ საკითხი მაინც გადაუჭრელი რჩება. შეგვიძლია ვიკამათოთ, რომ სახელმწიფო ინტერესების დაცვა შესაძლოა მოხდეს ინდუსტრიული გადაწყვეტილების მიღებით, ვიდრე კავშირების წევრობით.

ამ დასკვნას, რომელიც პროპორციული რეაგირების პრინციპს ემხრობა, მხარი დაუჭირა პოლონეთისა და ესპანეთის საკონსტიტუციო სასამართლოებმა ადგილობრივი გამოწვევების გათვალისწინებით. პოლონეთში 2000 წელს საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა, რომ სამხედრო სფეროში პროფკავშირების წევრობის აკრძალვა კონსტიტუციით იყო დაშვებული იმის გათვალისწინებით, რომ არსებობდა ასოციაციაში გაწევრიანების თავისუფლების უფლების ალტერნატიული საშუალება.¹⁸ 2000 წელს ესპანეთში საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა, რომ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებს გააჩნდათ კონსტიტუციური უფლება იმ ორგანოებთან თანამშრომლობის, რომლებიც წარმოადგენდნენ მათ სოციალურ და ეკონომიკურ ინტერესებს იმის გათვალისწინებით, რომ ეს ორგანოები არ ისახავდნენ საწარმოო ქმედებას.¹⁹

განსხვავებული მიდგომები

ეუთო-ს წევრი ზოგიერთი ქვეყნის ასოციაციაში გაწევრიანების თავისუფლების აღიარებისადმი მიდგომები განსხვავდება იმ ქვეყნების მიდგომებისაგან, რომლებიც ასეთ ორგანოებს საერთოდ კრძალავენ და ისინი, რომელთაც გააჩნიათ ოფიციალურად სახელმწიფო ხარჯზე მყოფი ასოციაციები (არა-ავტონომიური); ასევე, ისინი, რომლებიც საშუალებას აძლევენ სამხედრო ასოციაციებს ან კავშირებს, გარკვეული გამონაკლისების გარდა, მონაწილეობა მიიღონ გაფიცვებში.

პირველი მიდგომა ემყარება დაქვემდებარებათა ჯაჭვს. ტრადიციულად, სამხედრო მეთაური მის ამოცანად თვლის შეიარაღებულ ძალებში მომსახურეთა უზრუნველყოფას, მაგალითად, საკვებით, საცხოვრებელი პირობებით, ჯანმრთელობის დაცვით. ამდენად, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ასოციაციაში გაწევრიანების უფლებები შეზღუდულია და სამხედრო ასოციაციები ან სამრეწველო ხასიათის ქმედება აკრძალულია. ამ მიდგომის მიხედვით, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა კეთილდღეობა ზეგავლენას ახდენს ოპერატიულ ეფექტურობაზე. შეიარაღებული ძალების ინდივიდუალური მოსამსახურეების შეურაცხყოფა განიხილება დაქვემდებარებათა ჯაჭვის ფარგლებში. არ არსებობს კოლექტიურ შეურაცხყოფათა არანაირი მექანიზმი. შეზღუდვების დაბალანსება ასევე შესაძლებელია (კანადის მსგავსად) მოსამსახურეთა ძლიერი სამართლებრივი უფლებების უზრუნველყოფით, რათა სამხედრო ომბუდსმენთან ან ადამიანის უფლებათა დაცვის გარე ორგანოებთან მოხდეს ცალკეული პრეტენზიების წამოყენება (იხ. თავი 22, „ომბუდსმენი“). თუმცა, სხვა ქვეყნებში, განსაკუთრებით, გერმანიაში, ასეთი სისტემები არსებობს სამხედრო ასოციაციებთან ერთად.

დაქვემდებარებათა ჯაჭვის მიდგომას თავისი უარყოფითი მხარეც გააჩნია, კერძოდ ის, რომ ამ შემთხვევაში სამხედროთა საერთო ინტერესები ერთიანდება ინდივიდუალურ მოსამსახურეთა ინტერესებთან. ამ მოსაზრებათა ცალკეულ განხილვასა და წარმოდგენას შესაძლოა შედეგად მოჰყვეს უფრო ნათელი და ჩამოყალიბებული გადაწყვეტილებები. გარდა ამისა, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა ინტერესების პირდაპირი წარმოდგენის არარსებობამ შესაძლოა გამოიწვიოს მათი არაპირდაპირი გამოხატვა, მაგალითად, იმ ჯგუფების მიერ, რომლებიც წარმოადგენენ ვეტერანებს, გადამდგარ სამხედროებს ან მოქმედ სამხედრო მოსამსახურეთა ოჯახის წევრებს. ზოგიერთ ქვეყანაში, ეს ჯგუფები უფრო მეტია, ვიდრე არაოფიციალური მეთოდი შეიარაღებული ძალების ინტერესების დასაცავად. მეორე მხრივ, ის ჯგუფები, რომლებშიც გაწევრიანება სამხედრო მოსამსახურეებს შეუძლიათ, ესაძლებელია დაკავებული იყვნენ ისეთი საქმიანობით, რომელიც აკრძალულია სამხედრო ასოციაციებისთვის. ასეთი სახის შემცვლელი ან არაპირდაპირი წარმომადგენლობა გარკვეულწილად ავსებს პირდაპირი წარმომადგენლობის ვაკუუმს, მაგრამ მხოლოდ მეორე პლანზე.

ზემოაღნიშნულის საუკეთესო მაგალითია საფრანგეთი, სადაც 2005 წლის 24 მარტის სამხედროთა გენერალური წესდება კრძალავს შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების გაერთიანებას პროფესიულ ასოციაციებში, მაგრამ უმაღლესი სამხედრო საბჭო უშვებს მოსამსახურეთა პირობების გარშემო გამართულ დისკუსიებში მონაწილეობას^.20 უმაღლესი სამხედრო საბჭო დაარსდა 1990 წელს. იგი დაკავებულია რეკომენდაციების შემუშავებით მოსამსახურეთა სამუშაო პირობებთან დაკავშირებით. სამხედრო მოსამსახურეს შეუძლია მიმართოს ამ საბჭოს იმ შემთხვევაში, თუ მას გააჩნია გარკვეული პრეტენზიები ან წინადადებები სამუშაო პირობებთან დაკავშირებით. იგი შედგება შეიარაღებული ძალების საბჭოების მიერ არჩეული წევრებისაგან. უმაღლესმა სამხედრო საბჭომ შესაძლოა მრავალი საკითხი შეითავსოს, მაგალითად, კარიერის პოლიტიკა, სამოქალაქო საზოგადოებაში ინტეგრაცია, კეთილდღეობა შეიარაღებულ ძალებში, საპენსიო რეფორმა, განსახლება და საერთაშორისო ოპერაციების პირობები. სულ არსებობს შვიდი საბჭო შესაბამისი ჯარების სახეობების მიხედვით, რომლებიც მოიცავენ: სახმელეთო ჯარებს, საჰაერო ძალებს, საზღვაო ფლოტს, სამხედრო პოლიციას, სამედიცინო კორპუსს, შესყიდვების სააგენტოს და ენერგეტიკის სააგენტოს. საბჭოების წევრები შეირჩევიან იმ შესაბამისი ძალების მოსამსახურეებისაგან, რომლებსაც ისინი წარმოადგენენ. საბჭოებს ორი ფუნქცია გააჩნიათ: შეისწავლონ სამხედრო ძალებში მოსამსახურეების პირობებთან ან სამუშაოს ორგანიზებასთან დაკავშირებული ნებისმიერი საკითხი და წარმოადგინონ შეიარაღებული ძალების პერსონალის შეხედულებები იმ საკითხებთან დაკავშირებით, რომლებიც წარედგინება უმაღლეს სამხედრო საბჭოს. იგივე მიდგომას იზიარებს იტალიაც. ²¹

როგორც სახელიდან ჩანს, არა-ავტონომიური ხასიათის გაერთიანებებს შესაძლოა ერთი ნაკლი გააჩნდეთ. მათ უფრო ნაკლები სანდოობა და ლეგიტიმურობა გააჩნიათ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეების ინტერესთა წარმოდგენისას, რაც გამომდინარეობს იქიდან, რომ მათ თვით მოსამსახურეები არ ქმნიან. ისინი იქმნება ზემოდან, მთავრობის მიერ. ამან შესაძლოა, ერთი მხრივ, გაუადვილოს შეიარაღებულ ძალებს არსებული პრობლემების დანახვა და შესაბამისი რეკომენდაციების გაზიარება, თუმცა, მეორე მხრივ, დემოკრატიული პასუხისმგებლობის არარსებობა აუცილებლად შეარყევს მათ ძალაუფლებას ისაუბრონ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა სახელით.

მესამე მიდგომა იმაში მდგომარეობს, რომ უნდა არსებობდეს სანქცირებული და ამასთანავე ავტონომიური სამხედრო ასოციაცია. ასეთი ტიპის ზოგიერთი ასოციაცია საკმაოდ დიდი ხნისაა, როგორიცაა, მაგალითად ნიდერლანდებში, ბელგიასა და შვედეთში (პირველი ასოციაცია დაარსდა ნიდერლანდებში მე-19 საუკუნის ბოლოს), ზოგი კი, მაგალითად, პოლონეთში, უნგრეთში, ბულგარეთსა და რუმინეთში, - ბოლოდროინდელი სამართლებრივი ან საკონსტიტუციო ცვლილებების შედეგად. იმ ქვეყნებში, სადაც ამ მესამე მიდგომას მისდევენ, შეიარაღებულ ძალებს კანონით არ ეკრძალებათ სამხედრო ასოციაციებში გაწევრიანება.

ასეთი სამხედრო ასოციაციები ამაყობენ თავიანთი დამოუკიდებლობითა და წევრების მიმართ პატივისცემით. შესაბამისად, შეუძლიათ სხვადასხვა შეხვედრებსა და ღონისძიებებზე სიტყვით გამოვიდნენ მათი სახელით. ისინი შესაძლოა აღიარონ ქვეყნის თავდაცვის სამინისტროებმა და მისცენ ამა თუ იმ მოლაპარაკებაში მონაწილეობის მიღების უფლება. ზოგიერთ ასოციაციას კი (მაგალითად, გერმანიაში) შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეთა კავშირის წევრობისათვის შესაბამისი პირობები აქვს დაწესებული.

ასოციაციაში გაწევრიანების თავისუფლების მიუხედავად, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებს შესაძლოა სამართლებრივად აეკრძალოთ გარკვეულ ქმედებებში ჩართვა, განსაკუთრებით, გაფიცვებში. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ მაშინაც კი, როდესაც სამხედრო ასოციაციას არ აქვს უფლება ან იგი თვითონ უარს ამბობს ჩაერიოს პროფესიულ საქმიანობაში, მას არ შეუძლია აკრძალვა დაუწესოს სხვა კავშირებს.

დაბოლოს, საკმაოდ იშვიათად, ზოგიერთ ქვეყანაში (მაგალითად, ნიდერლანდები) შესაძლოა არსებობდეს შეიარაღებული ძალების პროფკავშირები, რომელიც კავშირშია სხვა პროფკავშირებთან ფედერაციის მეშვეობით. მიუხედავად იმისა, რომ შესაძლოა არსებობდეს გარე ზეგავლენის რისკები ასეთ შემთხვევებში, აღნიშვნის ღირსია ის, რომ ნიდერლანდების გამოცდილება თვით-შეზღუდული გახლდათ: გაფიცვის უფლება, მაგალითად, არასდროს ყოფილა გამოყენებული.

2. საუკეთესო პრაქტიკა და რეკომენდაციები

ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეამ 1572-ე რეკომენდაციაში (2002 წელი) დააფიქსირა, რომ მინისტრთა კომიტეტმა უნდა მოუწოდოს წევრი სახელმწიფოების მთავრობებს ნება დართონ შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებსა და სამხედრო პერსონალს გაწევრიანდნენ წარმომადგენლობით ასოციაციებში (იმ უფლებით, რომ შეთანხმდნენ ხელფასებსა და დასაქმების პირობებთან დაკავშირებულ საკითხებზე), გააუქმონ შეზღუდვები ასოციაციაში გაწევრიანების უფლებაზე, ნება დართონ გაწევრიანდნენ სამართლებრივ პოლიტიკურ პარტიებში და ასახონ ყველა შესაბამისი უფლება სამხედრო კანონმდებლობაში.

ასამბლეის 1572-ე რეკომენდაციის მიხედვით (2002 წელი) ასოციაციაში გაწევრიანების თავისუფლება მოიცავს შემდეგ უფლებებს: ასოციაციაში გაწევრიანების უფლება, დასაქმების პირობებისა და ხელფასების ოდენობის მოლაპარაკებისა და პოლიტიკურ პარტიაში გაწევრიანების უფლების ჩათვლით. რა თქმა უნდა, შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეები სრულად უნდა სარგებლობდნენ იმ უფლებით, რომლის ფარგლებშიც ჯარი არ მონაწილეობს იმ კონკრეტული ასოციაციების დაარსებაში, რომელთა მიზანია მათი პროფესიული ინტერესების დაცვა დემოკრატიული ინსტიტუტების ფარგლებში, არც მათში გაწევრიანებასა და აქტიური როლის შესრულებაში ჩვეულებრივი მოვალეობების შესრულებისას.²³ ასამბლეამ გაიმეორა ეს შეხედულება რეკომენდაციაში 1742 (2006 წელი), რომელიც დამატებით მოუწოდებდა წევრ ქვეყნებს შეიარაღებული ძალების მოსამსახურეებისათვის საშუალება მიეცათ გაწევრიანებულიყვნენ იმ პროფესიულ წარმომადგენლობით ასოციაციებში ან პროფკავშირებში, რომელთაც შეეძლოთ სახელმწიფო ორგანოებთან მოლაპარაკების წარმოება და საკონსულტაციო ორგანოების დაარსება.

რეკომენდაციები

ასოციაციაში გაწევრიანების თავისუფლების ნებისმიერი შეზღუდვა (მაგალითად, პროფესიულ საქმიანობასთან დაკავშირებით) უნდა იყოს კანონით განსაზღვრული და ლეგიტიმური, ასევე, სახელმწიფო ინტერესების პროპორციული, რაც განმარტებულია ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებებში, და, ასევე, არ უნდა იყოს დისკრიმინაციული.

_________________________

1. სრული ინფრომაციისათვის იხილე ვ.ს.ნესტეროვი და ა.დ. პრუფერტი, სამხედრო კავშირები: სამხედროთა პროფესიული ორგანიზაციების/პროფკავშირების დაარსება და მათი ამჟამინდელი მდგომარეობა (მოსკოვი: ვეს მირი, 2006).

2. 1999 წელს, სამხრეთ აფრიკის საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა, რომ სამხრეთ აფრიკის თავდაცვის ძალების მოსამსახურეები სამხრეთ აფრიკის კონსტიტუციის 23.2. ნაწილში მოცემული უფლების ფარგლბში ექცევიან, რაც გულისხმობს იმას, რომ „მუშაკებს“ აქვთ უფლება გაწევრიანდნენ პროფკავშირებში, მიიღონ მონაწილობა მის ღონისძიებებში და გაიფიცნენ.

3. იხ. გ. კაროფინო, „სამხედროთა გაერთიანება: სამხედრო პერსონალის ინტერესების წარმოდგენა“, გ.კაროფიო „სამხედროთა სოციოლოგიის სახელმძღვანელო (ნიუ იორკი: Kluver Academic/Plenum გამომცემლობა, 2003), გვ. 311-322, რომელიც არ გვთავაზობს (ავსტრიის გამოცდილების საფუძველზე) არანაირ აშკარა შედეგს ოპერატიულ საქმიანობაზე. ასევე, იხილეთ ჰ. აკიუმის გამუქვეყნებელი კვლევა დიდი ბრიტანეთის გაერთიანებული სამსახურისა და შტაბის კოლეჯისათვის, „რამდენად დააყენებს ეჭვის ქვეშ შეიარაღებული ძალების ფედერაცია დაქვემდებარებათა ჯაჭვს.“

4. სახელმძღვანელოს ავტორებმა სქემა 9.1.-ში მოცემულ ინფორმაციას თავიანთი ზეგავლენა მიანიჭეს.

5. მადრიდი. 1983 (ევროპაში უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული საკითხები: პრინციპები).

6. კოპენჰაგენი 1990. მუხლი 7.6.

7. იგი ასევე აღიარეს 1990 წლის პარიზის კონფერენციაზე (დემოკრატიის, მშვიდობისა და ერთიანობის ახალი ერა).

8. კოპენჰაგენი 1990, მუხლი 7.6.

9. იქვე, მუხლი 9.3.

10. იქვე, მუხლი 9.

11. მაგალითად, ერთობლივი გარიგების კონვენციის (1981) მუხლი 1-ელი: “1. წინამდებარე კონვენცია ვრცელდება ეკონომიკური საქმიანობის ყველა სფეროზე.”

12. საერთაშორისო შრომის ორგანიზაციის ასოციაციის თავისუფლების კომიტეტი, 238-ე ანგარიში, საქმე N1279, მუხლი 140.და 284-ე ანგარიში, საქმე N1588 და 1595, მუხლი 737a.

13. საერთაშორისო შრომის ორგანიზაციის ასოციაციის თავისუფლების კომიტეტი, 295-ე ანგარიში, საქმე N1771, muxli499.

14. სამოქალაქო სამსახურის კავშირების საბჭო და სხვები დიდი ბრიტანეთის წინააღმდეგ, ადამიანის უფლებათა ევროკომისია, 1987 წლის 20 იანვარი, გადაწყვეტილებები და ანგარიშები, ტომი 50, 1987. გვ. 228.

15. რეკვენი უნგრეთის წინააღმდეგ, შენიშვნა 68, გვ. 519.

16. იქვე, მუხლი 59.

17. იქვე. მუხლი 61. თუმცა, სამოქალაქო სამსახურის კავშირების საქმის ადრეული გადაწყვეტისას, კომისიამ დაადგინა, რომ ტერმინი „კანონიერი აკრძალვა“ მე-11 მუხლის მე-2 აბზაცის მე-2 წინადადებაში, შესაძლოა შეიცავდეს დაუსაბუთებლობის აკრძალვას, თუმცა ამ საკთხთან დაკავშირებით არ არის გამოთქმული მტკიცე პოზიცია

18. პოლონეთის საკონსტიტუციო სასამართლო, გადაწყვეტილება K 26/28, 2000 წლის მარტი 100 nolte, op.cit., შენიშვნა 6. გვ.. 84.

19. იხ. http://www.defense.gov.fr/csfm.

20. იხ. მომსახურე პერსონალის უფლებებისა და ინტერესების დაცვის აქტი, 1980 წლის იანვარი. ასევე, იხილე ნესტეროვი და პრუფერტი, შენიშვნა 82, გვ. 119-121.

21 რაკოვსკის ბულგარელი ოფიცრების ლიგის პრეზენტაცია, ODIHR-EUROMIL-ის მრგვალი მაგიდა სამხედრო კავშირების შესახებ, ბუქარესტი, 2006 წლის ოქტომბერო (გამოუქვეყნებელი).

22. ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის მონაწილე 46 ქვეყნიდან მხოლოდ ესპანეთმა შეიაკავა თავი მე-11 მუხლთან მიმართებაში.

წინამდებარე თავში განხილულია კანონმდებლობა, მეთოდები და საუკეთესო პრაქტიკა, რომლებსაც იყენებენ სხვადასხვა ქვეყნები სამხედრო სამსახურში გაწვევისა და გაწვევაზე უარის თქმის დროს. აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით სხვადასხვა ქვეყანა მიმართავს განსხვავებულ მიდგომებს: ზოგიერთ ქვეყანაში არსებობს სამხედრო სამსახურზე უარის თქმის მყარი სამართლებრივი უფლება ჯარიმის დაკისრების გარეშე, სხვებში კი, წვევამდელებს, რომლებიც უარს აცხადებენ სამხედრო სამსახურში გაწვევაზე, ჯერ კიდევ მკაცრად ექცევიან. რაც შეეხება ქვეყნებს, სადაც გაწვევაზე უარის თქმის უფლება საერთოდ არ არის აღიარებული, მათი რიცხვი საკმაოდ მცირეა.

კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის (რწმენის, აღმსარებლობისა და რელიგიური შეხედულებების გამო სამხედრო სამსახურში გაწვევაზე უარის თქმა) საკითხი ძირითადად წარმოიშვება იმ ქვეყნებთან მიმართებაში, სადაც შეიარაღებულ ძალებში გაწვევა სავალდებულო ხასიათს ატარებს. წინამდებარე თავში, თავდაპირველად, წარმოდგენილია ის საკითხები და შედეგები, რომლებიც მოჰყვება კეთილსინდისიერ წინააღმდეგობას, ხოლო შემდეგ განხილულია, თუ რამდენად არის აღიარებული ეს უფლება საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ, განსაკუთრებით გაერო-სა და ევრო საბჭოს მხრიდან, დაბოლოს, მოცემულია შესაბამისი საკონსტიტუციო დებულებები, რომელთა მიხედვითაც რეგულირდება კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის ფორმები. მომდევნო ქვეთავები ეხება ისეთ საკითხებს, როგორებიცაა: სხვადასხვა სამხედრო სამსახურში გაწვევაზე უარის თქმის მიზეზები, არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის ფორმები და შერჩევითი კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის ასპექტები.

1. პრობლემატური საკითხები

მრავალი ადამიანი რელიგიურ, ფილოსოფიურ ან ეთნიკურ ნიადაგზე ეწინააღმდეგება ძალადობას ან სიცოცხლის განზრახ წართმევას პირადი მიზეზით ან მათი სახელით მოქმედი სახელმწიფო სტრუქტურების მიერ. ისტორიულად ცნობილია, რომ მსგავსი მოსაზრებები უკავშირდება ისეთ ჯგუფებს, როგორებიცაა, ქვაკერები (მეგობართა საზოგადოება) ან იეღოვას მოწმეები, და არა მხოლოდ მათ. დემოკრატიულ ქვეყანაში ადამიანს, პაციფისტური ან არაძალადობრივი მრწამსის საფუძველზე, უფლება აქვს ჰქონდეს და გაავრცელოს საკუთარი მოსაზრებები და იკამათოს იმის შესახებ, რომ სახელმწიფო უნდა დაექვემდებაროს აღნიშნულ პრინციპებს, მაგალითად, სახელმწიფომ თავისი პოლიტიკა უნდა გაატაროს მშვიდობიანი დიპლომატიის გზით და არა შეიარაღებული ინტერვენციით. მსგავსი ქმედებისათვის თავისუფლება აღიარებულია აზრის, რწმენისა და გამოხატვის თავისუფლებით, რომელიც განმტკიცებულია ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებებში (უფრო დაწვრილებით განხილულია მე-11 თავში, „რელიგია შეიარაღებულ ძალებში“).

კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის საკითხი უფრო პირადული ცნებაა: იგი მოიცავს ადამიანის თავისუფლებას იმოქმედოს საკუთარი მრწამსით და უარი განაცხადოს შეიარაღებულ ძალებში გაწევრიანებაზე ან სამხედრო აქციაში მონაწილეობის მიღებაზე. ბუნებრივია, რომ, როდესაც სახელმწიფოს შეიარაღებული ძალები დაკომპლექტებულია მთლიანად მოხალისეებით, დღის წესრიგიდან მოხსნილია, ზოგადად, კეთილსინდისიერი უარი სამხედრო სამსახურში მსახურზე; ამასთან, არ არსებობენ ისეთი მოქალაქეები, რომლებიც ამ მხრივ გარკვეულ კმაყოფილებას გამოთქვამენ. ამდენად, მნიშვნელოვანია იმის გათვალისწინება, რომ ევროპაში შეინიშნება აშკარა ტენდენცია, რომ სახელმწიფოებმა უარი თქვან სამხედრო სავალდებულო სამსახურზე და მოახდინონ შეიარაღებული ძალების პროფესიონალიზაცია, ან სამხედრო სამსახურის პერიოდის შემცირება. 2005 წელს, ევროპის საქმეების ქვაკერის საბჭომ დაადგინა, რომ ბოლო ათი წლის განმავლობაში ევროპაში 10 სახელმწიფომ უარი თქვა სავალდებულო სამხედრო სამსახურზე, თუმცა ჯერ კიდევ დარჩენილია 29 ქვეყანა, რომლებიც ინარჩუნებენ ასეთი ტიპის სამსახურს.¹ სამხედრო სავალდებულო სამსახურზე კეთილსინდისიერი უარის თქმა ნიშნავს იმას, რომ პირები წინააღმდეგობაში მოდიან საკუთარ ვალდებულებასა და ცნობიერებას შორის, რომლის მიხედვით, მათ არ სურთ შეიარაღებულ კონფლიქტში მონაწილეობის მიღება.

წინააღმდეგობის საკითხი შეიძლება წარმოიშვას მას შემდეგაც, როდესაც მოხალისეს გაიწვევენ სამხედრო სამსახურში, თუმცა გარკვეული პერიოდის შემდეგ მას შეეცვლება შეხედულებები სამხედრო სამსახურის მიმართ. გარდა ამისა, შესაძლებელია ადამიანს არ ჰქონდეს ზოგადად პროტესტის გრძნობა ძალადობის გამოყენებისა ან სიცოცხლის წართმევის წინააღმდეგ, მაგრამ გააჩნდეს სამართლიანი წინააღმდეგობა კონკრეტული სამხედრო კამპანიის მიმართ, რომელსაც ისინი მიიჩნევენ ამორალურ ან საერთაშორისო სამართლის საწინააღმდეგო ქმედებად. ამას ზოგჯერ უწოდებენ „შერჩევით სამართლიან წინააღმდეგობას,“ ეს საკითხი მოგვიანებით არის განხილული აღნიშნულ თავში.

ადამიანმა, ერთი მხრივ, არ უნდა იმოქმედოს საკუთარი მრწამსის საწინააღმდეგოდ, მეორე მხრივ კი, ხელისუფლება კმაყოფილი იქნება, რომ ამ წინააღმდეგობის საფუძვლები სამართლიანია და ის არ არის მოქალაქეობრივი პასუხისმგებლობისგან თავიდან არიდების მცდელობა. ამ კონტექსტში შეიძლება წარმოიშვას მრწამსის რეალობის შეფასების საკითხი.² ქვეყანამ შეუძლია აღიაროს სამართლიანი წინააღმდეგობის უფლება (განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც არაგულწრფელი წინააღმდეგობის არანაირი საფუძველი არ არსებობს) ან, როგორც მრავალ ქვეყანაში ხდება, მას შეუძლია გამართოს ოფიციალური პროცესი სპეციალური კომისიის მეშვეობით პიროვნების მრწამსის შესაფასებლად.

როდესაც ქვეყნები აღიარებენ სამხედრო სამსახურში გაწვევისას სამართლიან წინააღმდეგობას, ისინი ქმნიან შენაცვლებით, ალტერნატიულ სამსახურებს არასამხედრო სფეროში, მაგალითად: ჯანდაცვა, სოციალური მომსახურება ან განათლება. ამ შემთხვევაში შესაძლოა წამოიჭრას საკითხი, თუ რამდენად შეესაბამება ალტერნატიული სამსახური სამხედრო სამსახურს. თუ ალტერნატიული სამსახური მოიაზრება უფრო ნაკლებად მძიმედ, მაშინ წინააღმდეგობა არაგულწრფელი იქნება. მეორე მხრივ, თუ ალტერნატიული სამსახური მნიშვნელოვნად უფრო მძიმეა, იგი მოიაზრება როგორც დასჯის ფორმა ან კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის შემაფრეხებელი. გარდა ამისა, მკაცრი შედარება სამხედრო და ალტერნატიულ სამსახურს შორის რთულია, რამდენადაც სამხედრო ცხოვრება, როგორიცაა, მაგალითად, ყაზარმებში ცხოვრება, სამხედრო წვრთნებში ან საბრძოლო მოქმედებებში მონაწილეობა, თავისი განსაკუთრებული სპეციფიკით ხასიათდება მაშინ, როდესაც ალტერნატიული სამსახური, როგორც წესი, სამოქალაქო სამსახურის, ფაქტობრივად, აბსოლუტური იდენტურია.

გაერო-ს ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის ანგარიშში აღნიშნულია სამართლიანი წინააღმდეგობის პრაქტიკული აღიარების მრავალი საკითხი, რომლებიც განხილვას საჭიროებს:

საფუძველი, რითაც შესაძლოა მოხდეს სამხედრო სამსახურიდან გათავისუფლება და ასეთი შედეგის დადგომა; ალტერნატიული სამსახურის უზრუნველყოფა, პირობები და უფლებები, რომლებიც ეწინააღმდეგება ალტერნატიულ სამსახურს; უზრუნველყოფს თუ არა ალტერნატიული სამსახური იმავე უფლებებსა და სოციალურ შეღავათებს, რომლებსაც სამხედრო სამსახური; ალტერნატიული სამსახურის ხანგრძლივობა და პირობები; რა სახის სასჯელი უნდა დაეკისროს პირს, რომელიც თავს ვერ გაართმევს სამხედრო სამსახურს ... დამოუკიდებელი გადაწყვეტილების მიღების პროცესის ნაკლებობა, არაპროპორციულად ხანგრძლივი ალტერნატიული სამსახური და ქვეყნები, რომლებიც აღიარებენ წინააღმდეგობის უფლებას დისკრიმინაციული გზით, მაგალითად, მხოლოდ იმ პირების გათავისუფლება სამხედრო სამსახურისგან, რომლებიც მიეკუთვნებიან რელიგიურ ჯგუფსა, და არა სხვა თვალსაზრისით.³

2. ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული საერთაშორისო ვალდებულებები

კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობა ადამიანის უფლებათა დაცვის მაგალითია, რომელიც აღიარებულ იქნა ბოლო 50 წლის მანძილზე, არსებული სახელშეკრულებო ვალდებულებების ინტერპრეტაციით, რომლებიც იცავენ აზრის, რწმენისა და რელიგიის თავისუფლებას. სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო ხელშეკრულების საფუძველზე, გაერო-ს ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა ძირითად კომენტარში №22 განაცხადა:

„ხელშეკრულება პირდაპირ არ მიანიშნებს კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის უფლებაზე, მაგრამ კომიტეტს მიაჩნია, რომ ასეთი უფლება შესაძლოა არსებობდეს მე-18 მუხლში, რამდენადაც მომაკვდინებელი ძალის გამოყენების ვალდებულება სერიოზულ წინააღმდეგობაშია აზრის, რწმენის თავისუფლებისა თუ რელიგიური შეხედულების გამოხატვასთან.“

მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპული კონვენცია და სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებების შესახებ საერთაშორისო ხელშეკრულება არ აღიარებენ კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის უფლებას, ევრო კავშირის ძირითად უფლებათა ქარტია, პირიქით, პირდაპირ მიუთითებს ამ უფლებას.⁴ მუხლში 10.2 ნათქვამია:

კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის უფლება აღიარებულია ქვეყნის კანონმდებლობის შესაბამისად, რომელიც აკონტროლებს ამ უფლების გამოყენებას.

2006 წელს, ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეამ დაადასტურა კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის უფლების მნიშვნელობა, როგორც „აუცილებელი კომპონენტი აზრის, სინდისის და რელიგიური თავისუფლებისა, როგორც ამას ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია და ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია გვიჩვენებს“. საპარლამენტო ასამბლეამ მოსთხოვა მინისტრთა საბჭოს გადაეხედა მისი პოზიციისთვის, რათა ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის მიზნით სამხედრო სამსახურში შემოეღო კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის უფლება დამატებითი ოქმის საშუალებით, შესაბამისი ცვლილებებით მე-4.3. ბ და მე-9 მუხლებში.

სქემა 10.1.

სამართლიანი წინააღმდეგობა: ძირითადი მოვლენები გაერო-ში⁵

კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის გაწევის აღიარების ტენდენცია შეგვიძლია დავინახოთ ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლოსა და ადამიანის უფლებათა კომისიის დამოკიდებულებაში. ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის თანახმად, სამხედრო სამსახური აღარ მოიაზრება ძალდატანებით სამუშაოდ მე-4 მუხლის მიხედვით 112 და ამ შემთხვევაში ადგილი აღარ ექნება სამართლიანი წინააღმდეგობის გაწევას. 1966 წლის გერმანიის საქმესთან დაკავშირებით ადამიანის უფლებათა დაცვის ევროპის სასამართლომ დაადგინა, რომ სამართლიანი წინააღმდეგობის გამწევ მოქალაქეებს არა აქვთ უფლება გათავისუფლდნენ სამხედრო სამსახურიდან, მაგრამ აქვე აღინიშნა, რომ ხელშეკრულებაზე ხელის მომწერ თითოეულ ქვეყანას შეუძლია დამოუკიდებლად მიიღოს გადაწყვეტილება, მიანიჭოს თუ არა ასეთი უფლება კონკრეტულ პიროვნებას.⁸ 1966 წლის გერმანიის საქმეში ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ სამართლიანი წინააღმდეგობის გამწევთ არ აქვთ სამხედრო სამსახურიდან გათავისუფლების უფლება, მაგრამ ხელშეკრულების ხელმომწერი ყოველი ქვეყანა თავად წყვეტს ამ უფლების მიკუთვნებისა და გამოყენების საკითხს.⁹ კეთილსინდისიერ მოწინააღმდეგეებს შესაძლოა მოსთხოვონ სამოქალაქო სამსახურის გავლა სავალდებულო სამხედრო სამსახურის ნაცვლად და მათ არ აქვთ მისგან გათავისუფლების უფლება.

თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ მოგვიანებით მიღებული გადაწყვეტილებების შედეგად მოხდა ამ პოზიციის კიდევ უფრო დახვეწა. სასამართლომ დაადგინა, რომ მიუხედავად იმისა, რომ მე-9 მუხლი (აზრის, სინდისის და რელიგიის თავისუფლება) არ მიეკუთვნება კეთილ სინიდისიერი წინააღმდეგობის გაწევის უფლებას, იგი მაინც მის საზღვრებში ექცევა. ეს ნიშნავს იმას, რომ ქვეყნებში, რომლებიც აღიარებენ კეთილსინდისიერ წინააღმდეგობას, ამ უფლების გამოყენებისას ადგილი არ უნდა ჰქონდეს დისკრიმინაციის ფაქტებს. კონვენციის მე-14 მუხლი თავიდან იცილებს დისკრიმინაციას იმით, რომ მიუთითებს კონვენციის უფლებებზე, როგორიცაა, სქესი, რელიგია, კანის ფერი, ენა, რასა, პოლიტიკური ან სხვა აზრი, ეროვნული ან სოციალური წარმოშობა, ეროვნულ უმცირესობასთან კავშირი, ქონება, დაბადება ან სხვა სტატუსი. ალტერნატიული სამსახურისა და სავალდებულო სამსახურის ხანგრძლივობას შორის განსხვავება შესაძლოა არღვევდეს მე-14 მუხლს.¹⁰ ამავე დროს, ახალწვეულის დასჯა, რომელიც უარს ამბობს სამხედრო ფორმის ტარებაზე რელიგიური საფუძვლის გამო, მოიაზრება დამამცირებელ მოპყრობად კონვენციის მე-3 მუხლის საპირისპიროდ.¹¹

ევრო საბჭოს ინსტიტუტებმა არა ერთი ზომა მიიღეს, რათა აღიარებული ყოფილიყო სამართლიანი წინააღმდეგობის გაწევის უფლება.¹² 1967 წლიდან 2006 წლამდე ამ საკითხთან დაკავშირებით საპარლამენტო ასამბლეამ მრავალი რეზოლუცია მიიღო.¹³ ასევე, 1987 წელს ევრო საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის მიერ მომზადდა ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი რეკომენდაცია, სადაც იგი მხარს უჭერს სამართლიანი წინააღმდეგობის გამწევთა გათავისუფლებას სამხედრო სამსახურიდან და ამართლებს ალტერნატიული სამსახურის უზრუნველყოფას. მან მოუწოდა წევრ ქვეყნებს, რომ ამ უფლებასთან შესაბამისობაში მოეყვანათ საკუთარი კანონმდებლობა და პრაქტიკა.¹⁴ რეკომენდაციის თანახმად, არსებობს ძირითადი პრინციპები აღნიშნული უფლების განსახორციელებლად.¹⁵ მინისტრთა კომიტეტმა ასევე მიანიშნა, რომ `საჭიროა ერთობლივი მცდელობა იმისათვის, რომ განხორციელდეს რეკომენდაცია.“¹⁶

ევრო კავშირის ფარგლებში, 1983 წლის რეზოლუციაში ევრო პარლამენტმა აღნიშნა, რომ „სინდისის თავისუფლების დაცვა გულისხმობს უფლებას უარი განაცხადო სამხედრო სამსახურის განხორციელებაზე“ (პარაგრაფი 2) და მიუთითა, რომ „არც ერთ სასამართლოსა და კომისიას არ შეუძლია ჩაწვდეს ადამიანის ცნობიერებას და რომ ინდივიდუალური პირის მოტივების მაჩვენებელი დეკლარაცია უმეტეს შემთხვევებში უნდა ინარჩუნებდეს სამართლიანი წინააღმდეგობის სტატუსს“ (პარაგრაფი 3).¹⁸

ეუთო-მ გაერო-სგან მიიღო მითითება ეხელმძღვანელა ამ პროცესისათვის და ხაზი გაუსვა იმ გარემოებას, რომ წევრი ქვეყნებიდან ყველას აქვს სამართლიანი წინააღმდეგობის უფლება¹⁹.კოპენჰაგენის კონფერენციაზე ასევე გადაწყდა, რომ წევრმა ქვეყნებმა, რომლებსაც გააჩნიათ სავალდებულო სამხედრო სამსახური, უნდა იფიქრონ ალტერნატიული სამსახურის სხვადასხვა ფორმების შემოღებაზე მათთვის, ვისაც გააჩნია სამართლიანი წინააღმდეგობა.²⁰ ეუთო-ს ქცევის კოდექსი (იხ. თავი 4, „ეუთო-ს ვალდებულებები“) ასახავს ამ ვალდებულებებს 27-ე და 28-ე პარაგრაფებში:

27. თითოეულმა წევრმა ქვეყანამ უნდა უზრუნველყოს, რომ სამხედრო, ნახევრად სამხედრო და უსაფრთხოების ძალებში პერსონალის გაწვევა შეესაბამებოდეს მის ვალდებულებებს ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა სფეროში.

28. წევრი ქვეყნები თავიანთ კანონებსა და სხვა შესაბამის დოკუმენტაციაში ასახავენ შეიარაღებული ძალების პერსონალის უფლებებსა და მოვალეობებს. ისინი იმსჯელებენ სამხედრო სამსახურის ალტერნატიული სამსახურის ან მისგან გათავისუფლების შესაძლებლობის შემოღებაზე.

საკონსტიტუციო და სამართლებრივი აღიარება

როგორც მე-6 თავში აღინიშნა, ეუთო-ს რამდენიმე ქვეყანა კონსტიტუციით აღიარებს სამართლიანი წინააღმდეგობის უფლებას. თუმცა, მნიშვნელოვანია იმის გათვალისწინება, რომ ამ პროცედურების განხორციელება ასახული უნდა იქნეს კანონმდებლობაშიც. როგორც გაერო- ს ადამიანის უფლებათა უმაღლესი კომისრის სამსახური იუწყება: სამართლიანი წინააღმდეგობისა და ალტერნატიული სამსახურის სამართლებრივი აღიარების არსებობას ნორმატიული რეგულირების გარეშე მივყავართ სამართლებრივი ხასიათის გაუგებრობამდე და ამ უფლებათა გამოყენების შეფერხებამდე, რაც საქმეს კიდევ უფრო ართულებს, თუმცა მათ პრაქტიკაში გამოყენებას შეუძლებელს მაინც არ ხდის.²¹

სქემა 10.4
კეთილსინდისიერ წინააღმდეგობასთან დაკავშირებული საკონსტიტუციო დებულებები

3. მიდგომები

წინამდებარე ქვეთავში მოცემულია ეუთო-ს წევრი ქვეყნების სხვადასხვა მიდგომები და შესაბამისი საერთაშორისო ვალდებულებები, რომლებიც ეხება შემდეგ საკითხებს: სამართლიანი წინააღმდეგობის მიზეზები; ალტერნატიული სამსახურის ხელმისაწვდომობა; რეგულარული შეიარაღებული ძალების პროფესიონალ მოსამსახურეთა პოზიცია; შერჩევითი სამართლიანი წინააღმდეგობის საკითხი; და სამართლიანი წინააღმდეგობის მოთხოვნის განსაზღვრის საპროცედურო ასპექტები.

სამართლიანი წინააღმდეგობის მიზეზები

ზოგიერთი რელიგიური ჯგუფი (მაგალითად, იეღოვას მოწმეები და ქვაკერები) სამხედრო სამსახურის წინააღმდეგია რელიგიური მიზეზის გამო. თუმცა, სამართლიანი წინააღმდეგობა მხოლოდ რელიგიური მიზეზებით არ შემოიფარგლება. გაერო-ს ადამიანის უფლებათა კომისიის 1998/77-ე რეზოლუციაში ნათქვამია, რომ „სამხედრო სამსახურისადმი სამართლიანი წინააღმდეგობა გამომდინარეობს ცნობიერების პრინციპებისა და მიზეზებისაგან, ღრმა რწმენის ჩათვლით რელიგიური, მორალური, ჰუმანური თუ მსგავსი მოტივით“ და მოუწოდებს ქვეყნებს „არ მოახდინონ სამართლიან მოწინააღმდეგეთა დისკრიმინაცია მათი კონკრეტული რწმენის გამო.“

ადამიანის უფლებათა კომისიის 2001 წლის ანგარიშში, გაერო-ს სპეციალურმა მომხსენებელმა რელიგიისა და რწმენის თავისუფლების საკითხებში განაცხადა:

პირველ რიგში, საქმე ეხება მადისკრიმინირებელ და არატოლერანტულ მიდგომებს, კანონმდებლობას ან სახელმწიფო ინსტიტუტების მხრიდან ინდეფერენტულობასაც კი, რომელიც საზიანოა უმცირესობებისათვის, მიუხედავად იმისა, ისინი განეკუთვნებიან „ძირითად რელიგიებს“ თუ სხვა რწმენაზე დამყარებულ საზოგადოებებს. ასეთ უმცირესობებზე ზეგავლენას ახდენს სამართლიანი წინააღმდეგობის არაღიარება, ალტერნატიული სამოქალაქო სამსახურის არუზრუნვლეყოფა და ამ სამოქალაქო სამსახურის სადამსჯელო ბუნება მისი ხანგრძლივობის გამო, რაც განსაკუთრებულ ზეგავლენას ახდენს იეღოვას მოწმეებსა და სხვა რელიგიურ თუ რწმენაზე დაფუძნებულ საზოგადოებებზე²²

სქემა 10.5
სამართლიანი წინააღმდეგობის მიზეზების აღიარება

შენიშვნები:

წევრი ქვეყნები, რომლებსაც პასუხი არ გაუციათ: ბოსნია და ჰერცეგოვინა, სლოვენია, გაერთიანებული სამეფო. ბელგიაში შესაბამისი დებულებები შეჩერებულ იქნა სამართლებრივ ნორმებთან ერთად სამხედრო სამსახურში გაწვევასთან დაკავშირებით, რადგან თვით სამხედრო სამსახურში გაწვევა შეჩერდა 1992 წლის შემდეგ.

როგორც ჩანს, მრავალმა ევროპულმა ქვეყანამ აღიარა სამართლიანი წინააღმდეგობის როგორც რელიგიური, ისე არარელიგიური საფუძველი. აშშ-ში სამართლიანი წინააღმდეგობა იურიდიული ინტერპრეტაციით გასცდა რელიგიური წინააღმდეგობის შეზღუდულ აღიარებას და მოიცვა სხვა მორალური და ფილოსოფიური წინააღმდეგობები (იხ. სქემა 10.6 ქვემოთ).

ალტერნატიული სამსახური (სანაცვლო სამსახური)

როგორც უკვე აღინიშნა, ალტერნატიული სამსახურის უფლებას იცავს მრავალი საერთაშორისო ორგანო, გაერო-ს ადამიანის უფლებათა კომისიისა და ევრო საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეის ჩათვლით. სქემაში 10.7 მოცემულია ეუთო-ს წევრ ქვეყნებში არსებულ რომელ ინსტიტუტებშია შესაძლებელი ალტერნატიული სამსახურის გავლა.

სქემა 10.7.
ორგანიზაციები, სადაც შესაძლებელია ალტერნატიული სამსახურის გავლა²³