1864 წლის 21 მაისს მრავალწლიანი კავკასიის ომი (1817-1864) დამთავრებულად გამოცხადდა. დასავლეთ კავკასიის დაპყრობით დასრულდა რუსეთის იმპერიასთან კავკასიის შეერთების ხანგრძლივი პროცესი. მეფის ხელისუფლებას სურდა კავკასია „სამოქალაქო და პოლიტიკური თვალსაზრისით მჭიდროდ შეეკრა რუსეთთან და მის განუყოფელ ნაწილად ექცია“, ხოლო ადგილობრივი მოსახლეობა „ენით, გონებით და გრძნობით რუსი გამხდარიყო“.¹  ამ გეგმის განხორციელებას ცარიზმი კოლონიზაციის მეშვეობით ცდილობდა, რადგან მხარის ათვისების ერთ-ერთ უმთავრეს საშუალებად ეს ღონისძიება მიაჩნდა.

ცარიზმის მიზანს დაპყრობილი ქვეყნის კოლონიზაცია და მოსახლეობის ასიმილაცია წარმოადგენდა ყოველთვის. ცნობილი რუსი ისტორიკოსი ვ. კლიუჩევსკი კოლონიზაციას „რუსეთის ისტორიის ძირითად ფაქტორად“ მიიჩნევდა.² ამისი ნათელი მაგალითია რუსეთის ისტორია XVI საუკუნიდან მოყოლებული. პირველად სწორედ XVI საუკუნეში აღმოჩნდა რუსეთის სახელმწიფოს შემადგენლობაში არარუსული მიწები: კარელია, კომი, ვოლგისპირეთი, ურალისპირეთი; XVII საუკუნეში რუსეთმა შეიერთა ციმბირი, უკრაინა, ბელორუსია. კოლონიურ დაპყრობათა პროცესი უფრო ინტენსიური გახდა XVIII საუკუნეში,  როცა რუსეთმა დაიპყრო ბალტიისპირეთი,  პოლონეთი, ყირიმი და შავი ზღვის მთელი ჩრდილოეთი სანაპირო; XIX საუკუნეში რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში აღმოჩნდა კავკასია.

საქართველოს რუსეთთან შეერთების შემდეგ ცარიზმი პოლიტიკური თვალსაზრისით სანდო ელემენტებით ქვეყნის დასახლებისათვის ზრუნვას შეუდგა. კავკასიის მთავარმართებელმა პ.ციციანოვმა (1802-1806) აღმოსავლეთ საქართველოში (ქვემო ქართლში) ირანის აზერბაიჯანიდან და ერევნის სახანოდან სომხები გადმოასახლა, მოლაპარაკებას აწარმოებდა ურმიის მხარეში მცხოვრებ აისორებთან და მათ საქართველოში ერთიანად გადმოსახლებას ურჩევდა.3  მთავარმართებელმა ნ. რტიშჩევმა (1812-1816) იმპერატორ ალექსანდრე I-ს (1801-1825) წარუდგინა „სრულიად საქართველოს გენერალური რუკა“ ვრცელი ახსნა-განმარტებით, სადაც ქვეყნის ინტენსიური კოლონიზაციის საკითხს აყენებდა.⁴  არსებობდა იდეა საქართველოს შავი ზღვის სანაპიროზე დონის კაზაკთა ჩასახლების შესახებ. მოგვიანებით, ცარიზმი შეეცადა საქართველოში სამხედრო დასახლებათა მოწყობას სამსახურიდან დათხოვილი დაოჯახებული ჯარისკაცებისაგან, რომლებსაც მთავრობა მიწის საჭირო რაოდენობითა და სამუშაო იარაღით უზრუნველყოფდა.⁵  მხარის კოლონიზაცია რუსული ელემენტებით ხორციელდებოდა არამარტო სამხედრო დასახლებათა შექმნით, აქ ასახლებდნენ რუსეთის ცენტრალური გუბერნიებიდან გადმოსახლებულ სექტანტებსაც. 1817 წლის სექტემბერში საქართველოში გამოჩნდნენ პირველი გერმანელი კოლონისტები (31 ოჯახი, 181 სული), რომლებიც თბილისის მიდამოებში ჩაასახლეს. 1818-1819 წწ. საქართველოში (თბილისის შემოგარენსა და ქვემო ქართლში) გერმანელთა კიდევ რამდენიმე კოლონია შეიქმნა.⁶ 

1828-1829 წწ. რუსეთ-თურქეთის ომის დროს, როცა რუსეთის ჯარებმა ქ. ახალციხე აიღეს (1828 წ. 15 აგვისტო) და სამცხე-ჯავახეთის ერთი ნაწილი შემოიერთეს, ადგილობრივი მაჰმადიანი ქართველობა თურქეთში გადასახლდა, რასაც განსაკუთრებით შეუწყო ხელი მეფის ხელისუფლებამ. კავკასიის მთავარმართებელმა ი.პასკევიჩმა (1827-1831) მათ საცხოვრებელ ადგილებში 1830 წ. თურქეთიდან 30 ათასამდე სომეხი ჩამოასახლა⁷, რომელიც ცარიზმის დასაყრდენი უნდა ყოფილიყო ამ მხარეში. იმის გამო, რომ 1830წ. სამცხე-ჯავახეთში იმაზე მეტი სომეხი გადმოსახლდა (14 ათასი ოჯახი), ვიდრე განზრახული იყო (8 ათასი ოჯახი), დღის წესრიგიდან მოიხსნა კაზაკთა ჩამოსახლების საკითხი⁸. იმავე 1830 წ. თურქეთიდან ბერძნებიც ჩამოასახლეს სამცხე-ჯავახეთსა და ქვემო ქართლში. ასევე ქვემო ქართლში ჩაასახლეს ირანიდან და თურქეთიდან 1827-1829წწ. გადმოსახლებული სომხები, ხოლო მოგვიანებით, რუსეთიდან გადმოსახლებული სექტანტები.⁹ 

ჩრდილოეთ კავკასიაში ფართოდ წარიმართა კოლონიზაცია კაზაკების მეშვეობით. ნიკოლოზ I (1825-1855) სავსებით იზიარებდა კავკასიაში კოლონიური პოლიტიკის გატარების აუცილებლობას, რადგან მიაჩნდა, რომ კოლონიზაციას ხელი უნდა შეეწყო „რუსული მფლობელობის განმტკიცებისათვის, უზრუნველეყო ადგილობრივი მოსახლეობის სრული მორჩილება და, საბოლოო აზრით, მხარის იმპერიასთან შერწყმა“.¹⁰

მეფის ხელისუფლებასა და რუსეთის მოწინავე საზოგადოებას ერთნაირი მიდგომა ჰქონდა კავკასიის საკითხისადმი. ჯერ კიდევ XIX ს. დასაწყისში რუსი დეკაბრისტი, დეკაბრისტთა „სამხრეთის საზოგადოების“ ლიდერი პ. პესტელი საზოგადოების საპროგრამო დოკუმენტში „რუსსკაია პრავდა“, იმ ღონისძიებების შესახებ, რაც რუსეთის ხელისუფლებას კავკასიაში უნდა გაეტარებინა, წერდა:

„1. Решительно покорить все народы живущие к северу от границы, имеюшей бить протянутой от между Россиею и Персиею, а равно и Турциею, в том числе и приморскую часть, ныне Турции принадлежащую;

2. Разделить все кавказские народы на два разряда: мирные и буйные. Первых оставить в их жилищах и дать им российское правление и устройство, а вторых - силою переселить во внутренность России, раздробив их малыми количествами по всем русским волостям;

3. Завести в кавказской земле русские селения и всем русским переселенцам раздать все земли, отнятые у прежних буйных жителей, дабы всем способом изгладить на Кавказе даже все признаки прежних (т. е. теперешних) его обитателей и обратить сей край в спокойную и блогоустроенную область русскую“.¹¹

ამრიგად, პ.პესტელი კავკასიელ ხალხებს ყოფდა მშფოთვარე, დაუმორჩილებელ და მშვიდ, დამყოლ ტომებად. მისი აზრით, აუცილებელი იყო პირველის გადასახლება იმპერიის შიდა გუბერნიებში, ხოლო მეორის თანდათანობითი ასიმილაცია და სრული გათქვეფა კავკასიაში ჩასახლებულ რუსულ მოსახლეობაში. შემდეგში ცარიზმი სწორედ ასე მოიქცა.

კავკასიის ომის უკანასკნელ ეტაპზე, 1859-1864 წლებში, ცარიზმი დაუმორჩილებელი კავკასიელი მთიელების სამშობლოდან ძალდატანებით გასახლებას შეუდგა. ეს პროცესი ცნობილია მუჰაჯირობის სახელით.

მუჰაჯირობა (არაბ. „მუჰაჯერეთ“ - გადასახლება), კავკასიის მკვიდრი მოსახლეობის ძირითადად იძულებითი გადასახლება თურქეთის იმპერიაში XIX საუკუნეში, დაკავშირებული იყო კავკასიის ომებთან.* რუსეთის ხელისუფლებას სურდა დაუმორჩილებელ კავკასიელ მთიელთა თურქეთში გადასახლებით მიეღწია პოლიტიკური სიმშვიდისათვის ამ მხარეში, გათავისუფლებული მიწები ფართო კოლონიზაციისათვის გამოეყენებინა, ესარგებლა მხარის ხელსაყრელი სტრატეგიული მდებარეობით.¹²

1859 წელს, რუსების მიერ ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიის დაპყრობის შემდეგ ჩეჩნები, დაღესტნელები და ოსები თურქეთისაკენ დაიძრნენ. შემდეგი გადასახლების პროცესმა მოიცვა დასავლეთ კავკასია, სადაც კულმინაციას 1863-1864 წწ. მიაღწია. დას. კავკასიის ტომები: მრავალრიცხოვანი ადიღეელები (ჩერქეზები), უბიხები, აბაზები, ყუბანისპირელი ნოღაელები, ყარაჩაელები თურქეთში გადასახლდნენ. აღსანიშნავია, რომ ცენტრალური და ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიიდან გადასახლებულთა რიცხვი შედარებით მცირე იყო, რადგან დაღესტან-ჩეჩნეთისათვის თურქეთი შორს იყო, ხოლო ოსები, ყაბარდოელები და ბალყარელები რუსეთის წინააღმდეგ ომში არ მონაწილეობდნენ. რაც შეეხება დას. კავკასიის ტომებს, ზოგიერთი მათგანი (უბიხები) მთლიანად აიყარა და თურქეთში გადასახლდა. ამრიგად, კავკასიელ მთიელთა ძალდატანებითი გადასახლება თურქეთში, რუსეთის მიერ კავკასიელ მთიელთა მიმართ გატარებული გენოციდის პოლიტიკის გაგრძელება იყო.

მუჰაჯირობის პროცესმა აფხაზეთიც მოიცვა. 1867 წელს განხორციელდა აფხაზთა პირველი მასობრივი გადასახლება თურქეთში, რომლის მიზეზებიც იყო რუსეთის მიერ დასავლეთ კავკასიის დაპყრობა და კავკასიის ომის დამთავრება, აფხაზეთის სამთავროს გაუქმება და აქ რუსული მმართველობის შემოღება, მხარის ახალი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული მოწყობა, აფხაზეთში საგლეხო რეფორმის გატარებისათვის მზადება და 1866 წლის ლიხნის აჯანყება.

1877-1878 წწ. რუსეთ-თურქეთის ომის მსვლელობისას, 1877 წ. აგვისტოში მოხდა აფხაზთა მეორე მასობრივი ძალდატანებითი გადასახლება თურქეთში.

მუჰაჯირობა ერთ-ერთი ყველაზე ტრაგიკული მოვლენაა აფხაზი და კავკასიის სხვა ხალხების ისტორიაში. „ეს არის არა უბრალო ეპიზოდი, - წერდა ისტორიკოსი შ. ინალ-იფა, - არამედ უმძიმესი ეროვნული ტრაგედია, რამაც აფხაზი ხალხი ფიზიკური განადგურების საფრთხის წინაშე დააყენა“.¹³ ქართველი საზოგადოებრიობა დიდი თანაგრძნობით შეხვდა აფხაზთა და კავკასიელ მთიელთა ამ ტრაგედიას. XIXს. გამოჩენილმა ქართველმა მწერლებმა და საზოგადო მოღვაწეებმა: გრ. ორბელიანმა, ი.ჭავჭავაძემ, ა. წერეთელმა, ი. გოგებაშვილმა, ს. მესხმა, გ.წერეთელმა, ალ.ყაზბეგმა, ზ.ჭიჭინაძემ, პ.ჭარაიამ, ნ.ჯანაშიამ, თ.სახოკიამ და სხვ. გულწრფელი თანაგრძნობა გამოხატეს აფხაზთა და კავკასიელ მთიელთა მშობლიური მხარიდან გადასახლების გამო.

აფხაზთა მუჰაჯირობის საკითხები დაწვრილებითაა შესწავლილი გამოჩენილი აფხაზი ისტორიკოსის, საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის წევრ-კორესპონდენტის გ.ძიძარიას ფუნდამენტურ ნაშრომში „მუჰაჯირობა და XIX საუკუნის აფხაზეთის ისტორიის პრობლემები“,¹⁴ რომელიც მდიდარ ფაქტობრივ მასალას ემყარება. მასში აფხაზთა მუჰაჯირობის რთული პროცესი ნაჩვენებია რუსეთის დას. კავკასიის ხალხებთან ურთიერთობის, აფხაზეთში რუსეთის მფლობელობის განმტკიცებისა და საერთოკავკასიური მიგრაციული პროცესის ფონზე. აგრეთვე, კავკასიაში რუსეთის, თურქეთის, ევროპის სახელმწიფოების (ინგლისი, საფრანგეთი) ინტერესების ჩვენებითა და იმდროინდელი საერთაშორისო ვითარების გათვალისწინებით.

აღსანიშნავია, რომ ზოგიერთი აფხაზი მკვლევარი შეგნებულად აზვიადებს აფხაზ მუჰაჯირთა რაოდენობას, რითაც მათ სურთ დაამტკიცონ, რომ აფხაზთა ხვედრითი წილის თითქოსდა კატასტროფული შემცირება აფხაზეთში მუჰაჯირობის მიზეზით მოხდა. ამ მიზნით შემუშავდა კონცეფცია, რომლის მიხედვითაც XIX საუკუნეში აფხაზთა თურქეთში გადასახლება რამდენიმე ეტაპად მოხდა.

როგორც ირკვევა, აფხაზთა პირველი მასობრივი გადასახლება თურქეთში 1867 წელს მოხდა. მაშინ სამშობლო დაახლ. 20 ათასმა აფხაზმა დატოვა. აფხაზთა მასობრივი გადასახლების მეორე ტალღა 1877 წელს იყო, როცა თურქეთში დაახლ. 30 ათასი აფხაზი გადასახლდა.¹⁵

მუჰაჯირობის შემდეგ თითქმის მთლიანად გაუკაცურდა ჩრდილო-დასავლეთი და ცენტრალური აფხაზეთი, დაცარიელდა ქვეყნის მთიანი მხარეები: წებელდა, დალი, ფსხუ. ეს პროცესი არ შეხებია მხოლოდ სამურზაყანოს. მუჰაჯირობის შემდეგ აფხაზეთი დამთრგუნველი სანახავი იყო. როგორც ნ. მარი აღნიშნავდა, „Абхазия была обездолена в своей даже центральной этнографической части ... остались одни одичалые дворы с фруктовыми деревьями, ни души абхазской, ни звука абхазского“.¹⁶ თითქმის მთლიანად გადასახლდნენ ეთნიკურად აფხაზთა მონათესავე ჯიქების მთის თემები აიბგა და აჰჭიფსხუ, საიდანაც გვიანფეოდალურ ხანაში მუდმივად ხდებოდა მოსახლეობის ინფილტრაცია აფხაზეთში.

წინამდებარე ნაშრომში კავკასიის ომის ფონზე განხილულია რუსეთის მფლობელობის განმტკიცება აფხაზეთში, ცარიზმის კოლონიზატორული მიზნები, აფხაზთა 1867 წლის მუჰაჯირობის მიზეზები, მსვლელობა და საინტერესო ისტორიული დოკუმენტი - მუჰაჯირთა სია.

1867 წელს, აფხაზთა გადასახლების პროცესში, დგებოდა მუჰაჯირთა სიები სოფლების მიხედვით, ოჯახის თავკაცთა სახელისა და გვარის მითითებით, ოჯახის წევრთა რაოდენობის (ქალთა, კაცთა) ჩვენებით. ამ სიის ორიგინალი ინახება სცსს არქივში (ფ. 545, აღწ. 1, ს. 191). მუჰაჯირთა სიას იცნობდა გ.ძიძარია, რომელსაც იგი მოხსენიებული აქვს თავის ნაშრომში. 1990 წელს აფხაზეთის სახელმწიფო მუზეუმის მეცნიერ-თანამშრომელმა ა.გოჟბამ გაზ. „აფსნი ყაფშ“-ში (30 მაისი, 1-2 ივნისი) აფხაზურ ენაზე გამოაქვეყნა 1867 წლის აფხაზ მუჰაჯირთა სიის ერთი ნაწილი: „1867 წლის ივნისში წებელდიდან და დალიდან მუჰაჯირობაში წასული აფხაზები“, ხოლო შემდეგ (8 ივნისი) სიის მეორე ნაწილიც, სახელწოდებით: „1867 წელს ბზიფი-გუმა-აბჟუა-აყუა-გულრიფშიდან მუჰაჯირობაში წასული აფხაზები“. მოგვიანებით რ. გოჟბამ გაზ. „აფსნი ყაფშ“-ში (21, 22, 23 ივნისი) რუსულ ენაზე გამოაქვეყნა „1867 წელს აფხაზეთიდან წასულ მუჰაჯირთა სია“.

1867 წლის აფხაზ მუჰაჯირთა სია რუსულ ენაზეა შედგენილი. იგი შედგენილია გაკრული ხელით და 120 გვერდს მოიცავს. სიის ზოგიერთი ადგილის წაკითხვა გაძნელებულია, ამასთან ერთი და იგივე სახელი და გვარი ზოგჯერ სხვადასხვანაირადაა ჩაწერილი, ზოგჯერ დამახინჯებულია სოფლების სახელებიც. აღსანიშნავია ისიც, რომ ა. და რ.გოჟბებს, როგორც აფხაზურ, ისე რუსულ პუბლიკაციაში სახელები და გვარები, სოფლების სახელწოდებები აფხაზური ფორმით აქვთ გადმოცემული, რაც თავისთავად დოკუმენტის დამახინჯებაა.

წინამდებარე გამოცემაში წარმოდგენილია 1867 წლის აფხაზ მუჰაჯირთა სიის ქართული თარგმანი. აღსანიშნავია, რომ სიაში წარმოდგენილი საკუთარი სახელები და გვარები აფხაზურიდან არის გადატანილი, ტრანსკრიბირებული. მათი რუსულიდან ქართულად გადმოღება უკვე დამატებით სირთულესთან არის დაკავშირებული, თუმცა შევეცადეთ ქართული ტრანსკრიფცია რაც შეიძლება მიახლოებული ყოფილიყო აფხაზურთან.

1867 წლის აფხაზ მუჰაჯირთა სია საინტერესო ისტორიული დოკუმენტია.* მას დიდი მნიშვნელობა აქვს აფხაზეთის ისტორიის, აფხაზთა ეთნოლოგიისა და ეთნოისტორიის, XIX ს. აფხაზეთის მოსახლეობის სოციალური სტრუქტურის, აფხაზეთის დემოგრაფიის, ტოპონიმიკის, აფხაზური ონომასტიკის კვლევის თვალსაზრისით და ამდენად გარკვეულ დახმარებას გაუწევს სათანადო სპეციალისტებს.

___________________

1. История СССР, т. IV, გვ. 384.

2. В. О. Ключевский, Сочинения, т.1, გვ. 30.

3. ნ.ბერძენიშვილი, საქართველო XIX ს. პირველ მეოთხედში, გვ. 340.

4. ა.სურგულაძე, პ. სურგულაძე, საქართველოს ისტორია (1783-1990), გვ. 23.

5. Акты, т.VIII, № 271, გვ. 381.

6. გ.მანჯგალაძე, გერმანელი კოლონისტები ამიერკავკასიაში, გვ. 25-31; ბ. ამაშუკელი, ვ. ყალაბეგიშვილი, „... და დაბინადრდნენ ჩვენს მიწა-წყალზე“, გვ. 60-61.

7. В.Н. Иваненко, Гражданское управление Закавказьем, გვ. 265-266; ივ. ჯავახიშვილი, საქართველოს საზღვრები, გვ. 488-489; ვ. ნოზაძე, საქართველოს აღდგენისათვის ბრძოლა მესხეთის გამო, გვ. 9; შ. ლომსაძე, სამცხე-ჯავახეთი, გვ. 352-355.

8. შ.ლომსაძე, სამცხე-ჯავახეთი, გვ. 350-351.

9. იქვე, გვ. 337-339.

10. П.И.Пестель, Русская правда, გვ. 48.

* კავკასიის ომები - სამხედრო მოქმედებათა წყება, რომელიც მეფის რუსეთმა კავკასიის დასამორჩილებლად XVIII-XIXსს. ჩაატარა.

12. ჩრდილო კავკასიის ხალხთა..., II, გვ. 139.

13. Ш. Д.Инал-Ипа, Абхазы, გვ. 150.

14. Г.А.Дзидзария, Махаджирство и проблемы истории Абхазии XIX столетия, Сухуми, 1975, 2-е дополненное издание, Сухуми, 1982.

15. გ.გასვიანი, აფხაზეთი და მუჰაჯირობა, გაზ. „საქართველო“, 1998 წ. №47,48,50,51,52.

16. Н.Я.Марр, О языке и истории абхазов, გვ. 177. აღსანიშნავია, რომ აფხაზთა მუჰაჯირობის ტრაგედია ნათლად აისახა აფხაზურ ზეპირსიტყვიერებაში (იხ. ს. ზუხბა, აფხაზური ზეპირსიტყვიერება. აფხაზურიდან თარგმნეს ა. არაბულმა და თ. გვანცელაძემ, თბ., 1988). ეს თემა ფართოდ აისახა აგრეთვე აფხაზურ მხატვრულ ლიტერატურაში. ამ მხრივ აღსანიშნავია: დ. გულიას პოემა „ჩემი კერა“; ს. ჭანბას მოთხრობა „ტანჯვის სიმღერა“ და დრამა „მუჰაჯირი“; მ. ლაკერბაის ნოველები; ბ. შინქუბას ლექსი „მუჰაჯირთა იავნანა“ და რომანი „უკანასკნელი უბიხი“, რომელიც უბიხების თურქეთში მასობრივ გადასახლებასა და მათ შემდგომ ტრაგიკულ ბედს ეხება; აგრეთვე, გ. გულიას რომანი „მორევი“ და სხვ.

* 1867 წლის აფხაზ მუჰაჯირთა სიის მსგავსი დოკუმენტი რამდენიმეა ცნობილი: ჩერქეზ მუჰაჯირთა სია, შედგენილი 1861 წელს, რომელიც ინახება ბულგარეთში, სოფიის კირილესა და მეთოდეს სახელობის ბიბლიოთეკის აღმოსავლეთის განყოფილების არქივში (Н.Н.Шенгелия, Османские документальные источники XVII-XVIIIвв. об Абхазии, გვ. 188) და 1864 წელს ფსხუდან ყუბანზე გადასახლებულთა სია (სცსსა, ფ. 545, აღწ. 1, ს. 65; М. С. Тхайцухов, Расселение и численность абазин на северном Кавказе в XIX - начале XXвв., გვ. 33-34). რაც შეეხება აფხაზთა 1877 წლის მუჰაჯირობას, ეს იყო არაორგანიზებული, სტიქიური პროცესი და, ამდენად, იმ დროს მუჰაჯირთა სია არც შეუდგენიათ.

XVს. II ნახევარში აშკარად გამოიკვეთა რუსეთის სწრაფვა აღმოსავლეთისაკენ, რასაც მზარდი პოლიტიკური და სავაჭრო-ეკონომიკური ინტერესები განაპირობებდა. ამ დროიდანვე შეიძინა განსაკუთრებული მნიშვნელობა ვოლგის სავაჭრო გზამ.¹ XVIს. შუა ხანებიდან რუსეთის ექსპანსიონისტური პოლიტიკის დღის წესრიგში კავკასიის საკითხი დგება.

კავკასია ყველა დროში წარმოადგენდა მნიშვნელოვან სტრატეგიულ რეგიონს. მასზე გადიოდა უმნიშვნელოვანესი სავაჭრო გზები აზიიდან ევროპისაკენ, ახლო აღმოსავლეთიდან შუა აღმოსავლეთისაკენ, ამიტომ კავკასიის დაუფლება არამარტო სატრანსპორტო ვაჭრობაზე კონტროლის დაწესებას ნიშნავდა, არამედ შავ და კასპიის ზღვებზე მტკიცედ დამკვიდრების შესაძლებლობასაც იძლეოდა.² ეს გარემოება განსაკუთრებით ზრდიდა ამიერკავკასიის სტრატეგიულ მნიშვნელობას. ამიტომაც იყო, რომ საუკუნეების განმავლობაში ეს რეგიონი მოქიშპე სახელმწიფოებს შორის განუწყვეტელი ომების ასპარეზს წარმოადგენდა.

1556წ. რუსეთმა ასტრახანის სახანო დაიპყრო და მოკლე ხანში, მომთაბარე ნოღაელების მიწა-წყლის ხარჯზე, მისმა საზღვარმა მდ. თერგამდე მიაღწია, ხოლო 1557წ. ზოგიერთი ყაბარდოელი მთავარიც რუსეთის მფარველობაში შევიდა.³ ყაბარდოს განსაკუთრებული სტრატეგიული მდებარეობა ჰქონდა ცენტრალურ იმიერკავკასიაში. მასზე გადიოდა მთავარი გზები შავი და აზოვის ზღვებიდან კასპიის ზღვისაკენ და ჩრდ. კავკასიიდან ამიერკავკასიაში. ამ დროიდანვე (1567-1588წწ.) ჩნდება ჩრდ. კავკასიაში, მდ. თერგსა და მდ. ყოისუზე რუსების პირველი სიმაგრეები და სამხედრო დასახლებები.⁴

XVII საუკუნეში რუსეთის ხელისუფლების ყურადღება ძირითადად ქვეყნის დასავლეთ საზღვრებისაკენ იყო მიპყრობილი და აღმოსავლეთში აქტიურობას არ იჩენდა, მაგრამ XVIIს. მიწურულსა და XVIIIს. დასაწყისში პეტრე I-ის (1682-1725) ღონისძიებებმა აღმოსავლეთში ცხადყო, რომ კავკასია და ახლო აღმოსავლეთი კვლავ შედიოდა რუსეთის სტრატეგიული ინტერესების სფეროში.

1696 წ. პეტრე I-მა თურქებს წაართვა მნიშვნელოვანი სტრატეგიული პუნქტი დონის შესართავთან - აზოვის ციხე, საიდანაც თურქები რუსეთის სამხრეთ სამფლობელოებს და კავკასიას ემუქრებოდნენ, ამასთან აზოვის ზღვაზე რუსეთის ფლოტს ჩაუყარა საფუძველი.⁵ ამრიგად, XVIIს. მიწურულისათვის რუსეთის ხელში იყო ვოლგისა და დონის ქვემო წელი. ვინც მათ ფლობდა, ჩრდ. კავკასიაში პოლიტიკური ჰეგემონი ხდებოდა. ამიერიდან რუსეთის წინაშე ახალი პერსპექტივები გადაიშალა კავკასიასა და ახლო აღმოსავლეთში.

XVIIIს. II ნახევარში რუსეთის ინტერესები კავკასიისადმი კიდევ უფრო გაიზარდა. რუსეთის მმართველ წრეებს კარგად ესმოდათ ქვეყნისათვის ამ რეგიონის მნიშვნელობა. გარდა იმისა, რომ რუსეთს სავაჭრო-ეკონომიკური ინტერესები ჰქონდა კავკასიაში, მისი მიზანი იყო შავ ზღვაზე გასვლა, შუა აზიასა და მახლობელ აღმოსავლეთზე გამავალი სავაჭრო გზების ხელში ჩაგდება და, საბოლოო ანგარიშში ეკონომიკური და პოლიტიკური გაბატონება ახლო აღმოსავლეთში.⁶ 

1763წ. რუსებმა თერგის მარცხენა ნაპირზე ციხე-ქალაქი მოზდოკი* დააარსეს და აქ კაზაკთა** გარნიზონი ჩააყენეს. 1783 წლის აპრილში რუსეთმა ყირიმის სახანო შეიერთა, რამაც საგრძნობლად შეასუსტა თურქეთის პოზიციები კავკასიაში. იმავე წლის ივლისში ქართლ-კახეთის სამეფო რუსეთის მფარველობაში შევიდა და ამ ქვეყანასთან სათანადო კავშირურთიერთობის უზრუნველყოფის მიზნით საქართველოს სამხედრო გზის მშენებლობა დაიწყო. მის დასაცავად, თერგის ზემო წელზე, რუსებმა რამდენიმე სიმაგრე ააგეს, მათ შორის ვლადიკავკაზი (1784წ.), რომელსაც გასაღების როლი უნდა შეესრულებინა ამიერკავკასიაში გაბატონებისათვის. თერგის ზემო წელზე რუსული სიმაგრეების აგებით, ფაქტობრივად, ოსეთი რუსეთის მფარველობაში აღმოჩნდა.⁷ 

XVIIIს. ბოლოსათვის რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შედიოდა მთელი ჩრდილოეთი შავიზღვისპირეთი მდ. დნესტრის შესართავიდან ტამანის ნ/კ-მდე, მათ შორის ყირიმი და ყუბანისპირეთის სტეპები. ჩრდ. კავკასიაში რუსეთის ხელისუფლების გავრცელებასთან ერთად მიმდინარეობდა მხარის დაპყრობა-ათვისება რუსი კოლონისტების მიერ, პირველ რიგში კაზაკების მეშვეობით. XVIIIს. მიწურულს თერგისა და მდ. ყუბანის გაყოლებაზე აგებული რუსული სიმაგრეებისა და კაზაკთა სტანიცების ჯაჭვი გადაიჭიმა კასპიის ზღვიდან შავ და აზოვის ზღვებამდე. შეიქმნა კავკასიის გამაგრებული „საკორდონო ხაზი“, რომელიც მდ. თერგის მარცხენა ნაპირსა და მდ. ყუბანის მარჯვენა ნაპირზე გადიოდა და ამ მდინარეებს შორის ტერიტორიასაც მოიცავდა. ის რუსეთის სამფლობელოებს მიჯნავდა კავკასიელ მთიელთა სამფლობელოებისაგან. კავკასიის ხაზს არ ჰქონდა მხოლოდ თავდაცვითი დანიშნულება - რუსეთის სამფლობელოების დაცვა კავკასიელ მთიელთა თავდასხმებისაგან, - სამომავლოდ ის რუსეთის იმპერიის საზღვრების სამხრეთით გაფართოების ფორპოსტად უნდა ქცეულიყო.⁸

1801წ. ქართლ-კახეთის სამეფო რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა. ამიერიდან, აღმ. საქართველოში რუსული მმართველობა დამყარდა. ის დიდად არ განსხვავდებოდა რუსეთში არსებული საგუბერნიო მმართველობისაგან. მის სათავეში „საქართველოს მთავარსარდალი“, იგივე „მთავარმმართველი“ იდგა, რომელიც თავდაპირველად ქართლ-კახეთის, შემდეგ კი მთელი ამიერკავკასიის საქმეებზე უმაღლესი პასუხისმგებელი პირი იყო.⁹ აღმ. საქართველოს შეერთებით რუსეთმა ხელში ჩაიგდო მნიშვნელოვანი სამხედრო-სტრატეგიული პლაცდარმი, საიდანაც დაიწყო თავისი ბატონობის გავრცელება დას. საქართველოსა და მთელ ამიერკავკასიაში. რუსეთისათვის უკვე ადვილი იყო რეგიონის პოლიტიკური ერთეულების ძალით დაპყრობა, ან „ნებაყოფლობით“ დამორჩილება, ხოლო ახლო აღმოსავლეთში გაბატონების პერსპექტივა კიდევ უფრო რეალური ჩანდა.

აღმ. საქართველოს შეერთების შემდეგ დღის წესრიგში დადგა დას. საქართველოს პოლიტიკური ერთეულების შეერთების საკითხი. დას. საქართველოს მიმართ რუსეთის თვითმპყრობელობის პოლიტიკა აშკარად გამოჩნდა უკვე 1802 წელს, როცა საქართველოს მთავარსარდალსა და ასტრახანის გენერალ-გუბერნატორს, ფაქტობრივად, კავკასიის მთავარმართებელს, გენერალ პ.ციციანოვს (1802-1806) დაევალა ყველა ღონე ეხმარა დას. საქართველოს სამეფო-სამთავროების რუსეთთან მიერთებისა და შავი ზღვის კავკასიის სანაპიროზე განმტკიცებისათვის.¹⁰ აქ გაბატონებას ცარიზმი ბოსფორისა და დარდანელის სრუტეებისაკენ გზის გაკვალვას უკავშირებდა. რუსეთის საგარეო უწყების ყოფილი უფროსი გრაფი თ.როსტოპჩინი პ.ციციანოვს წერდა: „შენ თუ წარმატებას მიაღწევ რუსეთის ქვეშევრდომად იმერეთის შემოყვანაში, ამით არსებით და მნიშვნელოვან სარგებლობას მოუტან როგორც რუსეთს, ისე საქართველოს... ეს გზა შეიძლება უფრო საიმედოც კი იქნეს, ვიდრე... თავრიდაზე (ყირიმი, - ბ.ხ.) გაკვალული გზა ცარგრადისაკენ“¹¹ (კონსტანტინოპოლი, - ბ.ხ.).

გარკვეული მიზეზების გამო, რუსეთის ხელისუფლება დას. საქართველოში ფრთხილად მოქმედებდა და აღმ. საქართველოსაგან განსხვავებით ქვეყნის უშუალოდ შეერთებისაგან თავს იკავებდა. მაგრამ პ. ციციანოვის მეცადინეობით მოხერხდა დას. საქართველოს სამეფო-სამთავროების რუსეთთან ფაქტობრივი მიერთება. პირველი, 1803 წ. დეკემბერში, სამეგრელოს სამთავრო შევიდა რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შეზღუდული ავტონომიის უფლებით. სამეგრელოს სამთავროს შეერთებით რუსეთი გზას იკაფავდა შავი ზღვის სანაპიროსაკენ და შეეძლო ზეწოლა მოეხდინა იმერეთის სამეფოზეც. 1804 წლის 25 აპრილს, რუსეთის ადმინისტრაციის ზეწოლით, იმერეთის მეფე სოლომონ II (1789-1810) იძულებული გახდა რუსეთის მთავრობის მიერ ნაკარნახევი სამფარველო პირობები მიეღო. 25 აპრილის ელაზნაურის სამფარველო ხელშეკრულება გურიის სამთავროზეც ვრცელდებოდა, რადგან გურია იმერეთის სამეფოს შემადგენელ სამთავროდ ცხადდებოდა.¹²

რუსეთის ხელისუფლებას განსაკუთრებით აინტერესებდა შავი ზღვის კავკასიის სანაპირო. ცარიზმს აწუხებდა ის გარემოება, რომ ამ რეგიონში მხოლოდ მცირე მონაკვეთს ფლობდა - მდ. ენგურის მარცხენა ნაპირიდან, ანაკლიის ციხიდან - მდ. რიონის შესართავამდე, ერთადერთი სიმაგრით, სახელდახელოდ აშენებული ყულევით (რედუტ-კალე). შავი ზღვის ვრცელი სანაპირო ზოლი ანაპის ციხიდან მდ. ენგურის შესართავამდე და რიონის მარცხენა ნაპირიდან, - თურქეთის მფლობელობაში იყო. მათ შორის სოხუმ-კალეს, ისგაურის, ანაკლიის, ფოთის, ბათუმის, გონიოს ციხეები. ამიტომ რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი ბარონი ბუდბერგი კავკასიის მთავარმართებელსა და კავკასიის ჯარების სარდალს, გენერალ ი. გუდოვიჩს (1806-1809) 1806 წლის 25 სექტემბრის წერილში წერდა: „ეს ციხეები უძველესი დროიდან საქართველოს სამეფოს ეკუთვნოდა, ამიტომ არ შეიძლება არ გვსურდეს ყველა ამ ადგილის რუსეთთან შეერთება, რათა ამით კიდევ უფრო უზრუნველვყოთ საქართველოს შეერთება და მთის ხალხების, ყუბანს იქით მცხოვრები ტომების, - დამორჩილება, რომლებიც თავშესაფარს ჰპოულობენ ანაპისა და სხვა თურქულ ციხეებში“.¹³

ამ მიზნის მიღწევა შეიძლებოდა დას. საქართველოში განმტკიცებით, მაგრამ თვითმპყრობელობის პოლიტიკური ინტერესების განხორციელებას აქ იმერეთის მეფე სოლომონ II უშლიდა. 1810 წ. თებერვალში რუსეთის ხელისუფლებამ იმერეთის სამეფო გააუქმა და რუსული მმართველობა შემოიღო. იმერეთის სამეფოს გაუქმებასთან ერთად დღის წესრიგში დადგა უშუალოდ გურიის სამთავროსთან მფარველობითი ხელშეკრულების გაფორმება, რაც 1810 წ. ივნისში განხორციელდა კიდეც. გურიის სამთავრო რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა შეზღუდული ავტონომიის უფლებით.¹⁴

რუსეთი დიდად იყო დაინტერესებული აფხაზეთის შეერთებით, მაგრამ ამას ხელს ის უშლიდა, რომ აფხაზეთი თურქეთის ვასალი იყო. ამ საკითხის გადაწყვეტა შესაძლებელი გახდა რუსეთ-თურქეთის 1806-1812წწ. ომის პერიოდში. 1809წ. ივნისში ალექსანდრე I-მა აფხაზეთის სამთავრო ტახტის მემკვიდრის გიორგი შარვაშიძის „სათხოვარი პუნქტები“ დაამტკიცა, რაც რუსეთის მფარველობაში მის მიღებას ნიშნავდა.15 მაგრამ ეს იყო ფორმალური აქტი. საჭირო იყო აფხაზეთის დაპყრობა და იქ გაბატონება. 1810წ. 10 ივლისს რუსეთის საზღვაო დესანტმა ძლიერი ბრძოლის შემდეგ დაამარცხა სოხუმში მყოფი თურქთა გარნიზონი და ციხე აიღო. იმავე წლის ოქტომბერში გიორგი შარვაშიძეს საზეიმოდ გადაეცა სამთავრო ნიშნები და რუსეთის ერთგულებაზე დაიფიცა, რითაც გაფორმდა რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში აფხაზეთის სამთავროს ავტონომიური უფლებით შესვლა.16 1810 წ. 6 აგვისტოს კავკასიის მთავარმართებელი, გენერალი ა.ტორმასოვი (1809-1811) აღფრთოვანებით ულოცავდა რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრს, გრაფ ნ.რუმიანცევს „სოხუმის ციხის შეძენას, რომელიც ბატონობს მთელ აფხაზ ხალხზე“. გენერალი იმედს გამოთქვამდა, რომ სოხუმის ფლობა რუსეთს „შავი ზღვის იმ ნაპირის სრულ მბრძანებლად“ აქცევდა.¹⁷

რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შესვლის დროისათვის, აფხაზეთის სამთავროს ჩრდილო-დასავლეთი საზღვარი მდ. ბზიფზე გადიოდა, რაც იმით იყო გამოწვეული, რომ აფხაზეთის ჩრდილო-დასავლეთი ნაწილი გაგრის ვიწროებიდან მდ. ბზიფამდე ჯიქებს ჰქონდათ მიტაცებული.¹⁸ სამხრეთ-აღმოსავლეთით მისი საზღვარი მდ. ღალიძგაზე გადიოდა, სადაც მას სამეგრელოს სამთავრო ესაზღვრებოდა; დასავლეთით - შავი ზღვა ეკვროდა, ხოლო ჩრდილოეთით საზღვარი ნომინალურად კავკასიონის მთავარ ქედზე გადიოდა.¹⁹

აფხაზეთის სამთავრო ერთიან პოლიტიკურ ერთეულს არ წარმოადგენდა. ის ცალკეულ მხარეებად იყოფოდა: ბზიფი - მდ. ბზიფსა და მდ. გუმისთას შორის: გუმა - მდ. გუმისთასა და მდ. კოდორს შორის; აბჟუა - მდ. კოდორსა და მდ. ღალიძგას შორის. მასთან ნომინალურად იყო დაკავშირებული მთიანი მხარეები: წებელდა, დალი და ფსხუ მდ. კოდორისა და მდ. ბზიფის ზემო წელში.²⁰ ისტორიულ-გეოგრაფიული პროვინცია წებელდა, მდ. კოდორის ხეობაში, მის შუა და ზემო წელის აუზში მდებარეობდა. მდ. კოდორის ხეობის ერთი მონაკვეთი დალი, კოდორის სათავეებში, რომელიც ყოველი მხრიდან, გარდა სამხრეთისა მაღალი ქედებითაა შემოზღუდული, გვიან საუკუნეებში გამოეყო წებელდას. მდ. ბზიფის ზემო წელში, კავკასიონის მთავარ ქედსა და ბზიფის ქედს შორის ღრმა ქვაბულში მდებარეობდა ფსხუ. ბზიფს, გუმასა და აბჟუას შარვაშიძეები განაგებდნენ, წებელდას, დალსა და ფსხუს - მარშანიები, რომლებიც, მართალია, ნომინალურად ცნობდნენ აფხაზეთის მთავრის უზენაესობას, მაგრამ ფაქტობრივად დამოუკიდებლები იყვნენ. ნიშანდობლივია, რომ 1810 წელს მარშანიებმა არ ცნეს აფხაზეთის მთავრის გიორგი შარვაშიძის (1810-1821) ხელისუფლება და არც რუსეთის მფარველობაში შევიდნენ.²¹ იმავე 1810 წელს, აფხაზეთის მთავრის გავლენითა და სამეგრელოს დედოფლის ნინო დადიანის დიდი მცდელობით, ჯიქების ცანთა თემის თავადი ლევან ცანუბაია (ცანბა) თავისი ქვეშევრდომებით (500 ოჯახით), რუსეთის მფარველობაში შევიდა და აფხაზეთის მთავარზე თავისი დამოკიდებულების ნიშნად მას მძევლები მისცა.²²

აფხაზეთის რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შესვლის შემდეგ, სოხუმის ციხეში რუსეთის სამხედრო ნაწილი ჩადგა. მიუხედავად იმისა, რომ მთავარმა რუსეთის პროტექტორატი აღიარა, მოსახლეობის დიდი ნაწილი არათუ რუსეთის, არამედ აფხაზეთის მთავრის ხელისუფლებასაც არ ცნობდა. მთავრის ხელისუფლება სუსტი იყო და ის მთლიანად რუსეთის სამხედრო ძალას ეყრდნობოდა. რუსეთის სარდლობას, აფხაზეთის მთავრის არაერთგზისი თხოვნის მიუხედავად ვერ გადაეწყვიტა ქვეყნის სიღრმეში შესვლა და ურჩი მთიანი მხარეების - ფსხუ, წებელდა, დალი, - დამორჩილება. ამ პერიოდში ცარიზმი ცდილობდა განმტკიცებულიყო შავი ზღვის სანაპიროზე და, ფაქტობრივად, ქვეყნის მართვაში არ ერეოდა. ამასთან, აფხაზეთში არსებობდა მძლავრი პროთურქული ბანაკი, რომელსაც მთავრის ძმა ასლანბეი შარვაშიძე ედგა სათავეში. ამ უკანასკნელს ხალხში მნიშვნელოვანი დასაყრდენი ჰყავდა ანტირუსულად განწყობილი ძალების სახით.

XIXს. დასაწყისში რუსეთის პოზიციები კავკასიაში ჯერ კიდევ სუსტი იყო. რუსეთის დამკვიდრებას კავკასიაში გააფთრებით ეწინააღმდეგებოდნენ თურქეთი და ირანი, რომელთაც ეს მხარე გავლენის სფეროებად ჰქონდათ გაყოფილი. ამასთან, თურქეთსა და ირანს რუსეთის წინააღმდეგ აქეზებდნენ ინგლისი და საფრანგეთი, რომელთაც სურდათ, არ დაეშვათ რუსეთის გაბატონება კავკასიაში, ისინი არაპირდაპირი გზით ცდილობდნენ მოეპოვებინათ გავლენა ამ რეგიონში.²³ რუსეთის სამფლობელოები ჩრდილო კავკასიის დაუპყრობელი მთიანი ზოლისაგან „საკორდონო ხაზით“ იყო გამიჯნული. ცარიზმის კოლონიური უღლის წინააღმდეგ 1802-1813წწ. საქართველოსა და ჩრდილო კავკასიაში (ყაბარდო, ოსეთი, ჩეჩნეთი) რამდენიმე აჯანყება მოხდა. მართალია, ყველა მათგანი მარცხით დამთავრდა, მაგრამ ცარიზმის კოლონიური პოლიტიკის წინააღმდეგ ბრძოლა კავკასიაში ამის შემდეგაც არ შეწყვეტილა. ყოველივე ამის გამო რუსეთი იძულებული იყო საქართველოში ფრთხილად ემოქმედა. ამიტომაც იყო, რომ ცარიზმი დას. საქართველოს სამთავროების - სამეგრელო, გურია, აფხაზეთი, - შინაგან დამოუკიდებლობას დროებით ურიგდებოდა, მაგრამ ნათელი იყო, რომ კავკასიაში პოზიციების გამყარების შემდეგ, იგი ამ სამთავროების ავტონომიას ვერ მოითმენდა.

გიორგი შარვაშიძე

მიხეილ შარვაშიძე

აფხაზთა სამთავროს გერბი

(ვახუშტი ბატონიშვილის მიხედვით)

შარვაშიძეთა სამთავრო სახლის

გერბი

რუსეთ-ირანის 1804-1813წწ. ომში გამარჯვებამ მნიშვნელოვნად განამტკიცა რუსეთის პოზიციები ამიერკავკასიაში. რუსეთს შეუერთდა განჯის, ყარაბაღის, შაქის, დერბენტის, ყუბის, ბაქოს, თალიშის სახანოები; ირანმა ცნო დაღესტანი და საქართველო რუსეთის შემადგენლობაში. ამასთან, რუსეთმა მიიღო კასპიის ზღვაზე სავაჭრო ნაოსნობისა და სამხედრო ფლოტის ყოლის უფლება.²⁴ რუსეთ-თურქეთის 1806-1812წწ. ომში გამარჯვების შედეგად, 1812წ. ბუქარესტის ზავით, რუსეთის ხელში გადავიდა შავი ზღვის სანაპირო მდ. ბზიფიდან მდ. ჩოლოქამდე. თურქეთმა რუსეთის შემადგენლობაში ცნო სამეგრელო, იმერეთი, გურია და აფხაზეთი, როგორც ნებაყოფლობით შეერთებული ქვეყნები, თუმცა რუსეთს პორტასათვის უნდა დაებრუნებინა იარაღის ძალით დაპყრობილი ციხეები: ანაპა, ახალქალაქი და ფოთი.²⁵ თურქეთი არ ცნობდა სოხუმს, როგორც იარაღით დაპყრობილს, რუსეთის შემადგენლობაში, თუმცა რუსეთის დიპლომატია ხაზს უსვამდა, რომ სოხუმი აფხაზეთის შემადგენლობაში მყოფი ციხე-ქალაქი იყო, ხოლო აფხაზეთი ნებაყოფლობით შეუერთდა რუსეთს.²⁶

ბუქარესტის ზავმა მნიშვნელოვნად განამტკიცა რუსეთის სტრატეგიული პოზიციები და პოლიტიკური გავლენა კავკასიაში. ბრწყინვალე პორტას არ სურდა შერიგებოდა თავისი კავკასიური სამფლობელოების დაკარგვას და ბუქარესტის საზავო ხელშეკრულების გადასინჯვას ცდილობდა იმ ნაწილში, რომელიც კავკასიაში რუსეთისა და თურქეთის სამფლობელოების ტერიტორიული გამიჯვნის საკითხს ეხებოდა. იმავდროულად, ინგლისიც ცდილობდა ხელი შეეშალა რუსეთის დამკვიდრებისათვის შავი ზღვის კავკასიის სანაპიროზე და ყოველნაირად უჭერდა მხარს თურქეთის მისწრაფებებს.²⁷

XIXს. დასაწყისში ცარიზმისათვის გადაუდებელ სტრატეგიულ და პოლიტიკურ ამოცანას წარმოადგენდა ჩრდ. კავკასიის დაპყრობა, რაც გამოწვეული იყო კავკასიაში რუსეთის პოლიტიკური მდგომარეობის თავისებურებით: იმპერიასთან მიერთებული ტერიტორიები კავკასიონის ქედის სამხრეთით მდებარეობდა; მათი დაპყრობა ჩრდ. კავკასიის მთიანი ზოლის დაპყრობამდე მოხდა. ამდენად, იმპერიის კავკასიური სამფლობელოები მეტროპოლიიდან გამიჯნული აღმოჩნდა დაუმორჩილებელი ჩრდ. კავკასიით. ამიტომ დღის წესრიგში დადგა ყუბანი-თერგის „საკორდონო ხაზის“ სამხრეთით მდებარე მიწა-წყლის დაპყრობა. სანამ ეს საკითხი არ გადაწყდებოდა, მანამდე რუსეთის ბატონობა ამიერკავკასიაში მტკიცე ვერ იქნებოდა. ამიტომ ნაპოლეონთან საომარი კამპანიის დამთავრების შემდეგ ცარიზმი ჩრდ. კავკასიის დაპყრობისათვის მზადებას შეუდგა.²⁸

1815 წელს კავკასიის ხაზზე, საქართველოში და საერთოდ, ამიერკავკასიაში განლაგებული რუსეთის ჯარის ნაწილებისაგან ცალკე ქართული კორპუსი შეიქმნა.29 1816 წ. კავკასიის მთავარმართებლად და ქართული კორპუსის სარდლად გენერალი ა.პ.ერმოლოვი (1816-1827) დაინიშნა. მოგვიანებით, ა.ს.პუშკინი პოემაში „კავკასიის ტყვე“, დაწერს: „Смирись Кавказ: идет Ермолов!“.

ა.ერმოლოვი თავისი წინამორბედებისაგან განსხვავებით, რომლებიც ჩრდ. კავკასიის მთიელთა წინააღმდეგ ცალკეულ დამსჯელ ექსპედიციებს ატარებდნენ, ჩეჩნეთისა და მთიანი დაღესტნის სიღრმეში გეგმაზომიერ შეტევაზე გადავიდა. 1817 წელს რუსეთის სარდლობამ კავკასიის ხაზის მარცხენა ფრთა მდ. თერგიდან მდ. სუნჯაზე გადაიტანა. ეს ფაქტი მთიელთა ტერიტორიების სიღრმეში რუსების გეგმაზომიერი წინსვლის დაწყების მომასწავებელი გახდა. რუსები ანადგურებდნენ მთიელთა აულებს, კაფავდნენ ტყეებს, გაჰყავდათ გზები, აგებდნენ ციხე-სიმაგრეებს და ნაბიჯ-ნაბიჯ მიიწევდნენ მთების სიღრმეში.³⁰  ა.ერმოლოვის პოლიტიკა იყო ტლანქი და თავისი არსით კავკასიის ხალხების განადგურებისაკენ მიმართული.³¹ 

ცარიზმი ცდილობდა ჩრდ. კავკასიაში რუსული სამხედრო-ადმინისტრაციული მმართველობის დანერგვას, რამაც გააშიშვლა მისი კოლონიური პოლიტიკა. რუსეთის სამხედრო-ფეოდალურ ექსპანსიას ჩრდ. კავკასიის მთიელთა საპასუხო რეაქცია მოჰყვა. დაიწყო კავკასიის მრავალწლიანი ომი, რომელშიც რუსეთი მიზნად ისახავდა კავკასიის, მთიანი დაღესტნისა და დასავლეთ კავკასიის დაპყრობას, ხოლო კავკასიელ მთიელთა მხრიდან ომს ანტიკოლონიური, ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ხასიათი ჰქონდა.³²

ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიაში - მთიან დაღესტანსა და ჩეჩნეთში, ანტიკოლონიური, ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ბრძოლა ისლამის დროშით წარიმართა. მუსლიმანთა სასულიერო წრემ მთიელთა გაერთიანებისათვის მიურიდიზმის* რელიგიური სწავლება გამოიყენა, რომელიც ქადაგებდა ღაზავათს - საღვთო ომს ურწმუნოთა, ე.ი. არამუსლიმანთა, ამ შემთხვევაში რუსეთის წინააღმდეგ. პირველი შეიარაღებული გამოსვლა მიურიდიზმის დროშით 1824 წელს მოხდა. ეს იყო ჩეჩნეთის აჯანყება.³³ ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიის მთიელთა ბრძოლისაგან განსხვავებით, დასავლეთ კავკასიის მთიელთა ბრძოლა დიდხანს რელიგიურ ხასიათს მოკლებული იყო და აქ ღაზავათის ქადაგება მხოლოდ 40-იანი წლების დასაწყისიდან წარიმართა.³⁴

რუსეთის სარდლობა დიდ ყურადღებას აქცევდა შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს დაკავებას, რადგან დასავლეთ კავკასიის მთიელები აქედან ამყარებდნენ კავშირს გარესამყაროსთან. ინგლისი და თურქეთი აქედან ამარაგებდნენ იარაღითა და ტყვია-წამლით კავკასიელ მთიელებს. შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს დაკავებისათვის რუსეთი ცდილობდა თავისი გავლენა განემტკიცებინა აფხაზეთის სანაპიროზე. აფხაზთა 1821 და 1824 წლების ანტირუსული გამოსვლების დროს, თურქეთი შეეცადა ასლანბეი შარვაშიძის მეშვეობით კონტროლი დაემყარებინა აფხაზეთზე, მაგრამ ცარიზმმა აფხაზთა აჯანყებები სასტიკად ჩაახშო. ამის შემდეგ რუსეთი აფხაზეთში მტკიცედ დამკვიდრებას შეეცადა. აფხაზეთის დაუფლება საშუალებას მისცემდა ცარიზმს მჭიდროდ მიახლოებოდა დას. კავკასიის მთის ტომებს, რომლებიც თურქეთის გავლენის ქვეშ იყვნენ და შავი ზღვის სანაპირო ზოლს ფლობდნენ. აფხაზეთში რუსების მფლობელობაში ფაქტობრივად მხოლოდ სოხუმ-კალე (სოხუმის ციხე) იყო, სადაც მათი გარნიზონი იდგა. მის გალავანს მიღმა კი რუს ჯარისკაცებს ყოველ ფეხის ნაბიჯზე საფრთხე ემუქრებოდათ.35 კავკასიის რუსული ადმინისტრაცია სოხუმში ჩაყენებული ჯარის მეშვეობით კონტროლს უწევდა მთავრის ხელისუფლებას და მკაცრი ღონისძიებებით ცდილობდა აფხაზეთის დამორჩილებას. აფხაზეთის მთავრისა და რუსეთის პოლიტიკური ბატონობის სისუსტე აფხაზეთში იმაშიც ჩანდა, რომ ქვეყანა ხშირად განიცდიდა ჯიქების, უბიხებისა და სხვა კავკასიელი მთიელი ტომების თავდასხმებს. ისინი ყოველწლიურად, მთებით, ან შავი ზღვის სანაპირო ზოლით გადმოდიოდნენ მდ. ბზიფზე, იჭრებოდნენ აფხაზეთში, ძარცვავდნენ სოფლებს, მიერეკებოდნენ საქონელს, მიჰყავდათ ტყვეები. მიუხედავად იმისა, რომ მთიელთა მარბიელი ლაშქრობები ყოველთვის წარმატებით არ მთავრდებოდა, მაინც დიდ ზიანს აყენებდა ქვეყანას. 1825 წ. ზაფხულში უბიხების ათასკაციანი რაზმი საჰათქერი ადაგვას ძე ბერზეკის მეთაურობით მთის ბილიკებით აფხაზეთში გადმოვიდა, მაგრამ მწყემსებმა შენიშნეს და ხალხს შეატყობინეს. აფხაზებმა უბიხებს უკანდასახევი გზები მოუჭრეს და მთლიანად ამოწყვიტეს. მათი წინამძღოლიც შეტაკებისას დაიღუპა. ამის შემდეგ უბიხები მხოლოდ ზამთარში, იანვარ-თებერვალში ესხმოდნენ თავს აფხაზეთს.³⁶

დასავლეთ კავკასიელ მთიელთა თავდასხმებმა აიძულა აფხაზეთის მთავარი მიხეილ შარვაშიძე (1823-1864) რუსებისათვის ეთხოვა აფხაზეთის ბუნებრივი ჭიშკრის - გაგრის გასასვლელის დაკავება. გაგრის სტრატეგიული მნიშვნელობის შესახებ, საფრანგეთის კონსული თბილისში ჟ.ფ.გამბა, რომელმაც 1822წ. იმოგზაურა ამ მხარეში, წერდა: „გაგრა გაშენებულია ზღვის სანაპიროსა და ციცაბო მთის ფერდობს შორის... აქ რომ ქვის ციხე-სიმაგრე აშენდეს, საკმარისი იქნება ხუთასკაციანი გარნიზონი იმისათვის, რომ კავკასიის ხალხებისაგან... აფხაზეთის ეს ნაწილი დაიცვან. გაგრის ადგილმდებარეობა ძლიერ მოსახერხებელია, რუსეთის მთავრობამ ყურადღება უნდა მიაქციოს ამ ადგილს და მისი ხელში ჩაგდება უპირველესი მნიშვნელობის ამოცანად უნდა დაისახოს, თუკი კავკასიის ხალხების საბოლოო დაშოშმინება სურს“.³⁷ თუმცა მაშინ რუსებს გაგრის დაკავების ძალა არ შესწევდათ. ჯერ საჭირო იყო ბზიფის აფხაზეთში მტკიცედ დამკვიდრება.³⁸ 1827 წელს მიხეილ შარვაშიძემაც დაჟინებით ითხოვა გაგრის დაკავება, რათა ბოლო მოღებოდა ჯიქებისა და უბიხების თავდასხმებს აფხაზეთზე, ამასთან მისი პირადი დაცვისათვის რაზმის გამოგზავნასაც ითხოვდა.³⁹

XIXს. 20-იან წლებში რუსეთმა მნიშვნელოვან წარმატებებს მიაღწია კავკასიაში. 1826-1828 წწ. რუსეთ-ირანის ომში გამარჯვებამ რუსეთს აღმოსავლეთ ამიერკავკასია საბოლოოდ მოუპოვა.⁴⁰ რუსეთის წარმატებამ, მისმა გაძლიერებამ აღმოსავლეთში შეაშფოთა ინგლისი, რომელიც ცდილობდა ირანი ძლიერ ბუფერულ სახელმწიფოდ გადაექცია და მისი საშუალებით ჩაეკეტა რუსეთისათვის ინდოეთისაკენ გზა. ამასთან „ნისლიანი ალბიონი“ ყოველ ღონეს ხმარობდა, რათა მოესპო რუსეთის ბატონობა კავკასიაში.⁴¹ ირანთან ომის დამთავრებისთანავე რუსეთ-თურქეთის ახალი ომი (1828-1829წწ.) დაიწყო. ომის მსვლელობაში, 1828 წ. ოქტომბერს გურიაში რუსთა ჯარი შეიჭრა იმერეთის მმართველის, გენერალ კ.გესეს სარდლობით. მას, გურიის სამთავრო სახლის თურქეთთან კავშირის საბაბით, ნაბრძანები ჰქონდა გადაეყენებინა სოფიო გურიელი და ახალი მმართველობა შეექმნა. რუსთა ჯარის გურიაში შესვლისთანავე სოფიო გურიელი თურქეთში გადავიდა. ამით ისარგებლა ცარიზმმა და 1828წ. მიწურულს გურიის სამთავრო ფაქტობრივად გააუქმა. აქ „დროებითი მმართველობა“ იქნა შემოღებული, რომლის სათავეშიც რუსი მოხელე იდგა.⁴² 1829წ. დეკემბერში კი გურიის სამთავრო ოფიციალურადაც გაუქმდა. ამრიგად, რუსეთმა ხელი აიღო სამთავროთა ფორმალური ავტონომიის შენარჩუნებაზე.

იმავდროულად ცარიზმი შეეცადა ჩრდ. კავკასიაშიც განემტკიცებინა თავისი გავლენა და ყარაჩაი, რომელიც ფორმალურად რუსეთის მფლობელობაში ითვლებოდა, რეალურად შეეერთებინა. ყარაჩაი მდებარეობდა კავკასიონის მთების ძირში, ყუბანის სათავეებში. მის დაუფლებას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა რუსეთისათვის, რადგან მასზე გადიოდა ჩრდ. კავკასიიდან სამხრეთ კავკასიისაკენ მიმავალი გზები.⁴³ აღსანიშნავია, რომ ყარაჩაიზე გავლენის გავრცელებას, ანაპის ფაშას მეშვეობით, თურქეთიც ცდილობდა. 1826 წელს პორტამ მოახერხა კიდეც მისი დაქვემდებარება. ამან აიძულა ცარიზმი, ეზრუნა ყარაჩაის ფორმალური დამოკიდებულება რეალურად ექცია.⁴⁴ 1828წ. ოქტომბერში კავკასიის ხაზის ჯარების სარდალი, გენერალი გ.ემანუელი ყარაჩაისაკენ დაიძრა. 20 ოქტომბერს რუსეთის ჯარსა და ყარაჩაელებს შორის მდ. ხუდესის სათავეებთან ბრძოლა გაიმართა. მთიელები დამარცხდნენ და 21 ოქტომბერს რუსებს მორჩილება გამოუცხადეს. ამრიგად, ყარაჩაი საბოლოოდ შეუერთდა რუსეთს.⁴⁵ აქედან მოყოლებული ყარაჩაელებს თითქმის არ მიუღიათ მონაწილეობა კავკასიის ომში და ამიერიდან „მშვიდობიან მთიელებად“ ითვლებოდნენ.

1828-1829წწ. რუსეთ-თურქეთის ომში რუსეთის გამარჯვებამ საბოლოოდ გადაწყვიტა შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროს საკითხი. ადრიანოპოლის ზავით (1829წ. 14 სექტემბერი) კავკასიაში რუსეთის ხელში გადავიდა ახალციხის საფაშოს ერთი ნაწილი - სამცხე-ჯავახეთი ძველი ქართული ქალაქებით: ახალციხე, ახალქალაქი, ასპინძა, აწყური და სხვ. აგრეთვე შავი ზღვის აღმოსავლეთი სანაპირო მდ. ყუბანის შესართავიდან მდ. ჩოლოქამდე ქალაქებით: ანაპა და ფოთი.⁴⁶ ბრწყინვალე პორტა უარს ამბობდა ყოველგვარ პრეტენზიაზე რუსეთ-თურქეთის ახალი საზღვრის ჩრდილოეთით მდებარე ტერიტორიებზე და მათ „რუსეთის იმპერიის სამუდამო მფლობელობაში“ ცნობდა. ამ ტერიტორიებში შედიოდა დასავლეთი კავკასია, რომელიც, მართალია, თურქეთის მფლობელობაში არ იყო, მაგრამ მასზე ბრწყინვალე პორტას პოლიტიკური გავლენა ვრცელდებოდა.⁴⁷ თურქეთის ეს ნომინალური გავლენა იმით იყო გამოწვეული, რომ სულთანი ითვლებოდა ყველა მუსლიმანის, მათ შორის, კავკასიელი მთიელების, უზენაეს მფარველად და მბრძანებლად. პოლიტიკურად ისინი სრულიად დამოუკიდებლები იყვნენ და მხოლოდ რელიგიური თვალსაზრისით ცნობდნენ სულთნის უზენაესობას. ამდენად, თუმცა თურქეთმა დასავლეთი კავკასია რუსეთის მფლობელობაში ცნო, ეს მხარე ჯერ კიდევ დასაპყრობი ჰქონდა რუსეთს.

სანამ რუსეთი ჩრდ. კავკასიას,  მათ შორის,  ყუბანის მხარეს არ დაიპყრობდა, მისი ბატონობა სამხრეთ კავკასიაში მტკიცე ვერ იქნებოდა. ამიტომ ცარიზმი ამ საკითხის გადაწყვეტისათვის ზრუნვას შეუდგა. როცა ნიკოლოზ I (1825-1855) კავკასიის მთავარმართებელსა და ჯარების სარდალს ი.პასკევიჩს (1827-1831) რუსეთ-თურქეთის ომში გამარჯვებას ულოცავდა, წერდა: „...кончив таким образом, одно славное дело, предстоит вам другое, в моих глазах столь же славное, а в рассуждении прямых польз гораздо важнейшее - усмирение навсегда горских народов или истребление непокорных“.⁴⁸

იმპერატორის დირექტივა - „მთიელთა სრული დამორჩილება ან მათი განადგურება“, - ნათლად ახასიათებს ცარიზმის კოლონიური პოლიტიკის არსს და მიზანს კავკასიაში.

ირანთან და თურქეთთან ომებში გამარჯვების შემდეგ, XIX ს. 30-იანი წლების დასაწყისში რუსეთის ჯარებმა გაააქტიურეს მოქმედება ჩრდ. კავკასიაში, მათ შორის შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე. ნიკოლოზ I-ის დირექტივის რეალიზების მიზნით ი. პასკევიჩმა შეიმუშავა კავკასიის მთის ხალხების, მათ შორის აფხაზების, სწრაფი დამორჩილების გეგმა, რომელიც იმპერატორმა 1829 წ. ოქტომბერში დაამტკიცა.⁴⁹ გეგმა ითვალისწინებდა დასავლეთ კავკასიაში - ყუბანის მხარეში და კავკასიონის ქედის სამხრეთ კალთებზე მცხოვრები ადიღური ტომების დამორჩილებას, რისთვისაც საჭიროდ იყო მიჩნეული შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროზე არსებული სიმაგრეების - რედუტ-კალე, სოხუმი, ანაპა, - გარდა ახალი სიმაგრეების აგება, მათი ერთმანეთთან მტკიცედ დაკავშირება სანაპირო გზით, აგრეთვე ჩრდილოეთიდან რამდენიმე ექსპედიციის მოწყობა ყუბანის მხარეში.⁵⁰

ამ გეგმის რეალიზაციისათვის შეიქმნა „აფხაზეთის ექსპედიცია“, რომლის მიზანი იყო სოხუმიდან ანაპამდე სანაპირო ზოლის დაკავება, გამაგრებული სანაპირო ხაზის შექმნა და სიმაგრეებს შორის სახმელეთო მიმოსვლის უზრუნველყოფა, საბოლოო ჯამში კი დასავლეთ კავკასიის მთიანეთში რუსული სამხედრო-ადმინისტრაციული მმართველობის დამყარება.⁵¹ 1830წ. 8 ივლისს რუსთა დესანტი სოხუმიდან ზღვით გაგრაში გადასხდა და დაიკავა იგი. ამ ცნობის მიღების შემდეგ „აფხაზეთის ექსპედიცია“, რომლის უშუალო მეთაურად დანიშნული იყო გენერალი გესე, სოხუმიდან გავიდა და 16 ივლისს ბომბორა დაიკავა. აქვე, ექსპედიციას ლიხნიდან აფხაზეთის მთავარი მიხეილ შარვაშიძე შეუერთდა. შემდეგ ექსპედიციამ წინსვლა განაგრძო და 19 ივლისს ბიჭვინთა დაიკავა. მიუხედავად თავდაპირველი წარმატებისა, გაგრის ჩრდილო-დასავლეთით რუსეთის ჯარის წინსვლა შეფერხდა ჯიქებისა და უბიხების მედგარი წინააღმდეგობის გამო.52 „აფხაზეთის ექსპედიციის“ მოქმედების პარალელურად ი.პასკევიჩმა მდ. ყუბანი გადალახა და შაფსუღების რამდენიმე აული გაანადგურა, ამასთან მდ. ყუბანზე რამდენიმე სიმაგრე ააგო.⁵³ ამდენად, სრულად ვერ იქნა მიღწეული ის, რაც ექსპედიციის მიზანს შეადგენდა. აფხაზეთის სანაპირო ზოლში - ბომბორა, ბიჭვინთა, გაგრა, - რუსები სიმაგრეების აგებას შეუდგნენ. ბომბორაში დაბინავდა „აფხაზეთის ექსპედიციის“ შტაბიც. ამ სიმაგრეებს ჯიქებისა და უბიხებისათვის უნდა გადაეკეტათ ის სანაპირო გზა, რომლითაც ისინი აფხაზეთში იჭრებოდნენ, მათ უნდა განემტკიცებინათ აგრეთვე რუსების ბატონობა აფხაზეთში.⁵⁴

რუსების მიერ აფხაზეთის სანაპირო ზოლის დაუფლებამ მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა ჯიქებზე, უბიხებზე და თვით აფხაზებზე.⁵⁵ განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო გაგრის გასასვლელის დაკავება, რასაც მიხეილ შარვაშიძე დიდი ხანია სთხოვდა რუსეთის ხელისუფლებას.

* * *

შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე, მდ. ბზიფსა და მდ. ხოსთას (ხამიში) შორის ცხოვრობდა ჯიქების აფხაზურ-ადიღური მოდგმის მთიელი ტომი. ჩრდილოეთით მათი საზღვარი კავკასიონის მთავარ ქედზე გადიოდა. ჯიქების განსახლების ტერიტორია დაყოფილი იყო მთის და სანაპირო თემებად. ჯიქების მთის თემები იყო: ფსხუ - მდ. ბზიფის ზემო წელში; აიბგა - მდ. ფსოუს ზემო წელში; წვიჯა - მდ. მძიმთას შუა წელზე; აჰჭიფსხუ - მდ. მძიმთას ზემო წელში. ჯიქების სანაპირო თემები, რომლებიც თავადთა საგვარეულო სახელების მიხედვით იწოდებოდნენ, ცხოვრობდნენ: ცან - მდ. ბზიფსა და მდ. ხაშუფსეს (ცანდრიფში) შორის; გეჩ - მდ. ხაშუფსესა და მდ. მძიმთას შორის; არდ (არედ) - მდ. მძიმთასა და მდ. ხოსთას შორის. მდ. ხოსთასა და მდ. შახეს შორის ცხოვრობდნენ უბიხები; მდ. შახესა და მდ. ფშადას შორის - შაფსუღები (მცირე შაფსუღები); მდ. ფშადადან ყუბანის ქვემო წელამდე - ნათხვაჯები.⁵⁶

მდ. ყუბანის აუზში ცხოვრობდნენ მრავალრიცხოვანი ადიღური ტომები და აბაზური თემები. XIXს. შუახანებისათვის მნიშვნელოვანი ადიღური ტომები იყო: ყაბარდოელები, ბესლენეები, თემირგოი, ბჟედუღები, ხატუკაი, მახვაშები, მამხეღები, ეგერუყვები, აბაძეხები, შაფსუღები, ნათხვაჯები.⁵⁷ ჩრდილო-დასავლეთიდან პირველები ცხოვრობდნენ ნათხვაჯები - ყუბანის შესართავიდან აღმოსავლეთით მდ. ადაგუმამდე და შავი ზღვის სანაპიროზე მდ. ფშადამდე; მათ მეზობლად - მრავალრიცხოვანი შაფსუღები, რომლებიც ორ შტოდ იყოფოდნენ: მცირე შაფსუღები განსახლებული იყვნენ შავი ზღვის სანაპიროზე, მდ. ფშადადან მდ. შახემდე, დიდი შაფსუღები - კავკასიონის ქედის ჩრდილოეთ კალთებზე, მდინარეებს: ადაგუმას, ყუბანსა და სუფსს შორის; აბაძეხები* - მდ. სუფსს, მდ. ბელაიასა და კავკასიონის მთავარ ქედს შორის, რომელიც მათ უბიხებისაგან მიჯნავდა; ბჟედუღები ცხოვრობდნენ აბაძეხების ჩრდილოეთით თითქმის ყუბანამდე. ისინი იყოფოდნენ ხამიშებად და ჩერჩენეებად. ხამიშები ცხოვრობდნენ მდ. სუფსიდან მდ. ფსეყუფსემდე; ჩერჩენეები - აღმოსავლეთით მდ. ფშიშამდე; ხატუკაი - მდ. ფშიშის ქვემო წელსა და მდ. ბელაიას შორის; თემირგოი - მდ. ბელაიას ქვემო წელიდან მდ. ლაბამდე; ეგერუყვები და მახვაშები - მდ. ლაბასა და მდ. ბელაიას შორის, მათ ზემო წელში; მამხეღები - მდ. ქურჯიფსსა და მდ. ბელაიას შორის; ბესლენეები - მდ. ხოძსა და მდ. ურუპს შორის.⁵⁸ თურქული მოდგმის ყუბანისპირელი ნოღაელები ცხოვრობდნენ მდ. ყუბანის მარცხენა ნაპირზე, მდ. ლაბის შესართავსა და ყუბანს შორის. აბაზებს ეკავათ დას. კავკასიის მაღალმთიანი ზოლი მდ. ყუმს, ყუბანის მარცხენა ნაპირსა და მდ. ლაბის სათავეებს შორის. აბაზური თემები ცხოვრობდნენ: თამ - მდ. დიდი ლაბის ზემო წელში; ყიზილბეკი - დიდ და პატარა ლაბას შორის, მათ ზემო წელში; შახგირეი - პატარა ლაბის ზემო წელში; ბაშილბაი - მდ. ურუპისა და დიდი ზელენჩუკის ზემო წელში; ბაღ - მდ. ხოძზე; ბარაყაი - მდ. გუფსის ზემო წელში; ბასხოგი - მდ. ყუბანის ზემო წელის აუზში, ყუმას, ყუბანსა და ურუპს შორის.⁵⁹

ჩრდილო კავკასიის ცენტრალურ ნაწილში ცხოვრობდნენ ყაბარდოელები. XIXს. დასაწყისამდე დას. კავკასიის ადიღურ ტომებსა და ყაბარდოელებს შორის საზღვარი მდ. ყუბანზე გადიოდა. ყაბარდოში 1804-1822წწ. ანტიკოლონიური მოძრაობის შემდეგ ყაბარდოელების ერთი ნაწილი მდ. ყუბანზე გადავიდა და ბესლენეებთან და აბაძეხებთან დასახლდა. შემდეგ მათ გაქცეული ყაბარდოელები შეარქვეს. ყაბარდო მდ. თერგით ორ ნაწილად იყო გაყოფილი: დიდი ყაბარდო მოიცავდა ტერიტორიას მდ. ყუბანსა და მდ. თერგს შორის; მცირე ყაბარდო - მდ. თერგის მარჯვენა ნაპირსა და მდ. სუნჯას შორის. ყაბარდოს აღმოსავლეთით იყო ჩეჩნეთი და დაღესტანი, სამხრეთით კი ბალყარები, ოსები და ინგუშები ცხოვრობდნენ.⁶⁰ მხოლოდ ადიღეელთა რიცხვი ყაბარდოელებთან ერთად, XIXს. I ნახევარში (30-40-იანი წლები) 500 ათასს აღწევდა. მათგან ყველაზე მრავალრიცხოვანნი იყვნენ: შაფსუღები (დაახლ. 200 ათასი), აბაძეხები (დაახლ. 160 ათასი), ნათხვაჯები (დაახლ. 60 ათასი).⁶¹ ამდენად, რუსეთს დიდი დრო, ძალა, ადამიანური და მატერიალური რესურსები სჭირდებოდა ჩრდილო კავკასიის მთიელთა დასამორჩილებლად.

რუსეთ-ირანისა (1826-1828წწ.) და რუსეთ-თურქეთის (1828-1829წწ.) ომების შემდეგ, როცა რუსეთის პოზიციები კავკასიაში კიდევ უფრო განმტკიცდა, ცარიზმმა ყურადღება კავკასიის მთიანეთს მიაპყრო. კავკასიის მტკიცედ დაუფლებისათვის აუცილებელი იყო მთის თავისუფალი თემების დამორჩილება. ცარიზმის ყურადღების მიღმა არ რჩებოდა საქართველოს ის ნაწილიც, სადაც ჯერ კიდევ არ იყო დამყარებული მისი კონტროლი, სახელდობრ სვანეთი. რუსეთის ინტერესები საქართველოში და, საერთოდ, კავკასიაში მოითხოვდა მისი ბატონობის დამყარებას სვანეთში. აქამდე სვანეთის დამოუკიდებელი არსებობა ცარიზმს არ აწუხებდა, რადგან ეს მხარე კავკასიის მთების სიღრმეში მდებარეობდა და, რაც მთავარია, რუსეთის სასიცოცხლო ინტერესების სივრციდან - შავი ზღვიდან და მისკენ მიმავალი მაგისტრალებიდან შორს იყო.⁶² კავკასიის ადმინისტრაციას კარგად ესმოდა, რომ სვანეთის დაუფლებით უფრო მეტად დაამყარებდა კონტროლს იმერეთზე, სამეგრელოსა და აფხაზეთზე, აგრეთვე მას გარკვეული მნიშვნელობა ექნებოდა ჩრდილოკავკასიელ მთიელთა: ყარაჩაელების, ბალყარელების, ყაბარდოელების, ოსების მოთოკვისათვის.⁶³ ცარიზმმა სვანეთში გაბატონებისათვის მოხერხებულად გამოიყენა სამთავრო სახლის ორ შტოს შორის არსებული დაპირისპირება, 1833წ. მფარველობაში აიყვანა ორივე შტოს უფროსები და ამით სვანეთიც შეიერთა.⁶⁴

* * *

XIXს. 30-იანი წლების დასაწყისში რუსეთის სარდლობა თავს იკავებდა დასავლეთ კავკასიაში ფართო შეტევითი ოპერაციებისაგან და ანაპისა და გაგრის სიმაგრეების დაცვას სჯერდებოდა. რუსეთისათვის ეს მხარე ჯერ კიდევ აქილევსის ქუსლად რჩებოდა. მდგომარეობას ართულებდა თურქეთის ემისრებისა და კონტრაბანდისტების მცდელობა, ხელი შეეშალათ რუსეთის განმტკიცებისათვის

აბაზურ-ადიღური გვაროვნულ-ტომობრივი ჯგუფები XIX საუკუნის I ნახევარში

ანაპასა და ფოთს შორის შავი ზღვის სანაპიროზე.⁶⁵ ამ პერიოდში ცარიზმის ყურადღება ძირითადად ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიისაკენ იყო მიპყრობილი, თუმცა ჩეჩნეთ-დაღესტანში საომარი მოქმედებების პარალელურად, რუსეთის ჯარის სამხედრო ექსპედიციები მოქმედებდნენ დასავლეთ კავკასიაში. კავკასიის მთავარმართებლისა და კავკასიის კორპუსის მთავარსარდლის ბარონ გრ. როზენის (1831-1837) მმართველობის ხანაში საფუძველი ჩაეყარა ყუბანისპირეთის ვაკისა და კავკასიონის მთისწინეთის დაკავებას, მდ. ყუბანსა და მდ. ლაბას შორის ტერიტორიაზე კაზაკთა დასახლებების შექმნას.66 კავკასიის სარდლობა შავი ზღვის სანაპიროზე აგებდა სიმაგრეებს, გაჰყავდა გზები, რაც ამ მხარეში ცარიზმის ბატონობის განმტკიცებას უწყობდა ხელს. 1831წ. ბარონმა როზენმა შავი ზღვის სანაპიროზე გელენჯიკი დაიკავა და იქ სიმაგრე ააგო. 1834წ. გენერალ დ.ახლესტიშევს, რომელმაც გენერალი კ.გესე შეცვალა, დაევალა განეგრძო გზის გაყვანა რედუტ-კალედან სოხუმამდე და სოხუმიდან გაგრამდე. უამინდობამ და წყალდიდობებმა შეაფერხა გზის გაყვანის პროცესი, თუმცა ახლესტიშევმა დავალება შეასრულა. იმავდროულად, 1835წ. მან აფხაზეთის სანაპირო ზოლში ორი სიმაგრე ააგო - ერთი ილორში, ხოლო მეორე დრანდაში.⁶⁷ გენერალ ახლესტიშევის მიერ 1835წ. სოხუმიდან ბომბორისა და ბიჭვინთის გავლით გაგრამდე გზის გაყვანის შემდეგ, ბზიფი-გაგრის დაბლობიდან საბოლოოდ განიდევნენ ჯიქები და თუ რუსების მიერ გაგრის დაკავებამ აფხაზებს მაშინვე ვერ დაუბრუნა მდ. ბზიფსა და გაგრას შორის ტერიტორია, ახლა ეს მხარე აფხაზეთის მთავრის იურისდიქციაში დაბრუნდა.⁶⁸

აფხაზები და შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე მცხოვრები უბიხები და ჯიქები მცირე რაზმებით თავს ესხმოდნენ რუსულ სიმაგრეებს, რუსეთის ჯარის ნაწილებს და მუდმივი შიშის ქვეშ ჰყავდათ რუსული გარნიზონები. ამ პარტიზანულ რაზმებს მხარს უჭერდნენ და ეხმარებოდნენ აფხაზეთის მთის თემები, რომელთაც რუსეთის ადმინისტრაცია ვერ აკონტროლებდა. ყველაზე ძლიერსა და მედგარ წინააღმდეგობას რუსეთის გაბატონებას აფხაზეთში წებელდა უწევდა.⁶⁹ 1837წ. მაისში ბარონმა როზენმა ექსპედიცია მოაწყო წებელდაში და მარშანიები დაიმორჩილა, რომლებმაც მას ერთგულების ფიცი მისცეს. ამრიგად, აქ რუსული მმართველობა დამყარდა. შეიქმნა წებელდის საბოქაულო ადმინისტრაციული ცენტრით სოფ. მრამბაში.⁷⁰ იმავდროულად როზენთან გამოცხადდნენ დალელი მარშანიები, რომლებმაც ასევე მორჩილება აღუთქვეს მას.⁷¹

1837 წ. მიწურულს კავკასიის მთავარმართებლად და ჯარების სარდლად ბარონ როზენის ნაცვლად გენერალი ე.გოლოვინი (1837-1842) დაინიშნა. ამ დროიდან რუსეთის სარდლობამ, კავკასიელ მთიელთა წინააღმდეგ ეფექტური ბრძოლის მიზნით, მეტი ყურადღება მიაქცია შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროს მნიშვნელოვან პუნქტებში სიმაგრეების აგებას და დაპყრობილ ტერიტორიებზე გზების გაყვანას. როგორც წესი, სიმაგრეები და ფორტები იგებოდა მდინარეების შესართავთან, ადგილობრივ მკვიდრთათვის წართმეულ ტერიტორიაზე. სიმაგრეების აშენებით რუსები კავკასიელ მთიელებს უსპობდნენ გარესამყაროსთან, პირველ რიგში თურქეთთან და ინგლისთან ურთიერთობის საშუალებას, ამასთან რუსები მაგრდებოდნენ შავი ზღვის სანაპიროზე, რუსეთის ფლოტს ხელსაყრელი პირობები ექმნებოდა შავ ზღვაზე ბატონობისათვის.⁷² 1837წ. შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე აიგო სიმაგრეები: სვიატოგო დუხა (ადლერი) - მდ. მძიმთას შესართავთან, ადლერის კონცხზე; ნოვო-ტროიცკოე - მდ. ფშადის შესართავთან; მიხაილოვსკოე - მდ. ვულანის შესართავთან; 1838 წელს: ალექსანდრიის ფორტი, რომელსაც 1839წ. ნავაგინსკი ეწოდა - მდ. სოჩის შესართავთან; ველიამინოვსკოე - მდ. ტუაფსეს შესართავთან; თენგინსკოე - მდ. შაფსუხოს შესართავთან; ნოვოროსიისკი - ცემესის ყურეში; 1839 წელს: ფორტი გოლოვინსკი - მდ. სუბაშის (შახე) შესართავთან, ფორტი ლაზარევსკოე - მდ. ფსეზუაფსეს შესართავთან.⁷³ იმავდროულად, ადმირალ მ.ლაზარევის ინიციატივით აზოვის ბარკასებისაგან შეიქმნა განსაკუთრებული ფლოტილია, რომელიც უზრუნველყოფდა საზღვაო კავშირს სანაპირო სიმაგრეებს შორის. ამასთან, ისინი აკავებდნენ თურქეთის კონტრაბანდულ ხომალდებს, ხელს უშლიდნენ ტყვის სყიდვას, ანადგურებდნენ ადგილობრივ მკვიდრთა გალერებს, რითაც დიდ დახმარებას უწევდნენ რუსეთის კრეისერებს, რომლებსაც არ შეეძლოთ ნაპირთან მჭიდროდ მიახლოება და მდინარეთა შესართავში შესვლა.⁷⁴

1839 წელს შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროს ყველა რუსული სიმაგრე ერთმანეთთან სახმელეთო გზით დააკავშირეს. ყველა ეს სიმაგრე მდ. ყუბანის შესართავიდან მდ. ჩოლოქამდე, აგრეთვე აფხაზეთი და წებელდა იქ განლაგებულ ჯარებთან ერთად შევიდა შავი ზღვის სანაპირო ხაზის სისტემაში, რომლის უფროსად გენერალი ნ. რაევსკი დაინიშნა. სანაპირო ხაზი ორ განყოფილებად გაიყო: 1. მდ. ყუბანის შესართავიდან მდ. სოჩის შესართავამდე (ნავაგინსკი); II. მდ. სოჩის შესართავიდან მდ. ჩოლოქამდე (წმ. ნიკოლოზის საგუშაგო, შეკვეთილი). სანაპირო ხაზის II განყოფილების უფროსი იმავდროულად აფხაზეთში განლაგებული ჯარების უფროსის მოვალეობას ასრულებდა.⁷⁵ 1840 წ. ოქტომბერში შავი ზღვის სანაპირო ხაზის რეორგანიზაცია განხორციელდა. ჩამოყალიბდა სამი განყოფილება: 1. ყუბანის შესართავიდან გელენჯიკამდე; II. გელენჯიკიდან ნავაგინსკამდე; III განყოფილებას შეადგენდა: ნავაგინსკის, გოლოვინსკის, ადლერის, გაგრის, ბიჭვინთის, ბომბორის, სოხუმ-კალეს სიმაგრეები; მრამბის, დრანდის, კვიტოულის, ილორის საგუშაგოები; ანაკლიის, რეტუდ-კალეს, ფოთის, ოზურგეთის სიმაგრეები და წმ. ნიკოლოზის საგუშაგო.⁷⁶ III განყოფილების უფროსი ვალდებული იყო „პოლიტიკური მეთვალყურეობა გაეწია აფხაზეთზე.“ აუცილებლობის შემთხვევაში მას იარაღის გამოყენების უფლებაც ჰქონდა.⁷⁷

რუსეთის სარდლობა სავსებით სამართლიანად თვლიდა, რომ სანამ ჯიქებსა და უბიხებს არ დაიმორჩილებდა, მანამდე აფხაზეთის დამორჩილება სრული ვერ იქნებოდა.⁷⁸ მდ. ჟოეკვარას შესართავთან გაგრის სიმაგრის აგების შემდეგ, ჯიქები და უბიხები გაგრის სიმაგრის შემოვლით, მთის ბილიკით იჭრებოდნენ აფხაზეთში. 1839 წ. გაგრის გარნიზონის უფროსი, პოლკოვნიკი ესპეხო კავკასიის კორპუსის შტაბის უფროსს ატყობინებდა, რომ „ჩერქეზები მოსვენებას არ აძლევდნენ არამარტო გარნიზონს, არამედ ხშირად იჭრებოდნენ აფხაზეთში, იკლებდნენ სოფლებს, მიერეკებოდნენ პირუტყვს, იტაცებდნენ ადამიანებს“.⁷⁹

1840წ. დასაწყისში ჯიქებმა, უბიხებმა და შაფსუღებმა შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე გაააქტიურეს მოქმედება რუსეთის ჯარების წინააღმდეგ. დასავლეთ კავკასიაში ანტირუსულ განწყობილებას აღვივებდნენ ინგლისის აგენტები, რომლებიც „ნისლიანი ალბიონის“ მფარველობას პირდებოდნენ კავკასიელ მთიელებს. ინგლისი ცდილობდა რუსეთის პოზიციების შესუსტებას კავკასიაში და, საბოლოოდ, ამ მხარის რუსეთისაგან მოწყვეტას.⁸⁰ კავკასიელი მთიელებისათვის ცნობილი იყო, რომ შავი ზღვის სანაპირო ხაზის სიმაგრეები სათანადოდ არ იყო დაცული, მცირერიცხოვანი იყო სიმაგრეთა გარნიზონი, ჯარისკაცებს მრავალი პრობლემა ჰქონდათ, მათ შორის, შეიარაღების მხრივ და სხვ. ამით შეგულიანებულმა მთიელებმა რუსების სიმაგრეებს შეუტიეს და თებერვალ-მარტში ლაზარევსკოე, ველიამინოვსკოე და მიხაილოვსკოე დაიკავეს.⁸¹ იმავდროულად აჯანყდა წებელდა და დალი. მათ დასახმარებლად მოუწოდეს ფსხუელებსა და სვანებს. ზაფხულში რუსეთის სარდლობამ აფხაზეთის მთის თემების დასამორჩილებლად დამსჯელი ექსპედიცია გაგზავნა, რომელშიც აფხაზთა სახალხო ლაშქარიც მონაწილეობდა მთავრის მეთაურობით. ექსპედიციამ წებელდა დაიკავა, წებელდისა და დალის მარშანიებს მძევლები ჩამოართვა და ერთგულების ფიცი დაადებინა.⁸² იმავე 1840 წ. ივლისში რუსებმა ფსხუ დალაშქრეს. აფხაზეთის ამ მთიან მხარეში რუსული მმართველობა დამყარდა, შეიქმნა ფსხუს საბოქაულო.⁸³

შავი ზღვის სანაპირო ხაზის სიმაგრეთა სისტემა

(წიგნიდან Ю.К.Ефремов. Тропами горного Черноморья)

შავი ზღვის სანაპირო ხაზის უფროსი ნ. რაევსკი თვლიდა, რომ წებელდაში რუსეთის ხელისუფლების განსამტკიცებლად აუცილებელი იყო მრამბაში სიმაგრის აგება და მისი სოხუმთან კარგი გზით დაკავშირება. სექტემბრის ბოლოს მრამბის სიმაგრის მშენებლობა დასრულდა და იქ რუსული გარნიზონი ჩადგა.⁸⁴ მაგრამ წებელდისა და დალის დამორჩილება მოჩვენებითი აღმოჩნდა. სიტუაცია კვლავ იძაბებოდა. ოქტომბერში ნ. რაევსკი აღნიშნავდა: „წებელდელებს უბიხები აქეზებენ... აფხაზეთში ხალხის ნაწილი მზადაა აჯანყდეს მთავრის წინააღმდეგ და უბიხებს

პავლე ციციანოვი

ივანე გუდოვიჩი

ივანე პასკევიჩი

ალექსი ერმოლოვი

შეუერთდეს“.⁸⁵ მალე, რუსეთის სარდლობისათვის ცნობილი გახდა, რომ დალელებმა დახმარებისათვის მეზობელ მთიელებს მიმართეს, ხოლო უბიხებმა დალის დასახმარებლად ათასკაციანი რაზმი შექმნეს. რუსეთის სარდლობამ გადაწყვიტა არ დაეშვა მთიელთა გაერთიანება და მანამდე დაემორჩილებინა დალი.⁸⁶ 1840წ. დეკემბერში დალის წინააღმდეგ გაიგზავნა სამხედრო ექსპედიცია შავი ზღვის სანაპირო ხაზის III განყოფილების უფროსის, პოლკოვნიკ ნ.მურავიოვის მეთაურობით. ექსპედიციაში აფხაზეთისა და სამურზაყანოს სახალხო ლაშქარიც მონაწილეობდა. 1841წ. იანვარში ექსპედიციამ შტურმით დაიკავა დალის „ჭიშკარი“ - ბაგადის ვიწროები და ხეობაში შეიჭრა. დალელებმა მედგარი წინააღმდეგობა გაუწიეს მომხდურთ, მაგრამ დამარცხდნენ. ნ.მურავიოვის ბრძანებით რუსებმა სასტიკად ააწიოკეს დალი, ცეცხლს მისცეს მთიელთა დასახლებები და სურსათის მარაგი, ხოლო მოსახლეობა თავიანთი სამკვიდროდან გაასახლეს.⁸⁷ ნ.მურავიოვმა სარდლობას სთხოვა დალში 500 რუსის ოჯახი ჩაესახლებინათ, რათა ამ გზით დაეცვათ აფხაზეთი და წებელდა ჩრდილოკავკასიელ მთიელთა შემოსევებისაგან, რადგან ყუბანის აუზიდან აფხაზეთისაკენ გზა კავკასიონის მთავარი ქედის გავლით სწორედ დალზე გადიოდა. ამასთან, მან ზომები მიიღო, რომ დალში მცირე ხნითაც კი არ დაეშვა ადგილობრივ მთიელთა ოჯახების დაბრუნება. მაგრამ ნ.მურავიოვმა ასეთი ნებართვა ვერ მიიღო.⁸⁸ შემდეგ იქ მაინც ჩრდილოკავკასიელი მთიელები ჩასახლდნენ.⁸⁹

1841წ. თებერვალში უბიხები ჰაჯი კერენტუხ ბერზეკის წინამძღოლობით აფხაზეთში შეიჭრნენ. 10 თებერვალს ისინი თავს დაესხნენ მთავრის კუთვნილ სოფ. ოთჰარას მდ. მჭიშთას სანაპიროზე და სასტიკად ააოხრეს. იმავდროულად, უბიხების წინამძღოლი ჰაჯი დაგუმოყვა ბერზეკი ლაზარევსკის ფორტს დაესხა, მაგრამ ვერ აიღო იგი.⁹⁰ გაზაფხულზე რუსეთის სარდლობისათვის ცნობილი გახდა, რომ მთიელთა 500-600 კაციანი რაზმი, რომელიც აჰჭიფსხუელების, აიბგელებისა და დალიდან განდევნილი მარშანიებისაგან შედგებოდა, მთებიდან დაიძრა და კოდორის ხეობაში აპირებდა შეჭრას. აპრილის დასაწყისში ეს რაზმი ფსხუში გამოჩნდა და დალისაკენ აიღო გეზი. ნ.მურავიოვმა კოდორის ხეობა გაამაგრა და რუსთა რაზმითა და აფხაზთა სახალხო ლაშქრით მთიელთა წინააღმდეგ გაემართა, მაგრამ მათი მიახლოებისთანავე მთიელები გაიფანტნენ.⁹¹

მთელი მარტი-აპრილის განმავლობაში შავი ზღვის სანაპირო ხაზის III განყოფილების სიმაგრეები მუდმივად განიცდიდნენ მთიელთა თავდასხმებს.⁹² ამასთან, რუსული სიმაგრეების გარნიზონს მრავალი პრობლემა ჰქონდა: ჯარისკაცები ციებით ავადმყოფობდნენ; მათ თავისუფლად არ შეეძლოთ გამოსვლა სიმაგრეებიდან მთიელთა თავდასხმის შიშით, შეიარაღება მოძველებული ჰქონდათ და ა.შ. სანაპირო ხაზის სარდლობა თვლიდა, რომ შავი ზღვის სანაპიროზე სიმშვიდე მანამ არ დაისადგურებდა, სანამ უბიხებს არ დაიმორჩილებდნენ.

1841წ. მარტში სანაპირო ჯიქების თემები რუსებს დამორჩილდნენ, რაშიც დიდი იყო აფხაზეთის მთავრის მიხეილ შარვაშიძის წვლილი.⁹³ უბიხებმა ჯიქების სახით მნიშვნელოვანი მოკავშირე დაკარგეს რუსების წინააღმდეგ ბრძოლაში, ამიტომ მათი დასჯა გადაწყვიტეს, მაგრამ რუსეთის ჯარის ნაწილები ჩადგნენ უბიხებისა და ჯიქების მიწა-წყლის საზღვარზე. ნ.მურავიოვი პირადად შეხვდა უბიხების წინამძღოლებს და მოსთხოვა, რომ არ დასხმოდნენ თავს ჯიქებსა და აფხაზებს, ამასთან სამი თვე მისცა მოსაფიქრებლად, რომ ჯიქების მსგავსად ისინიც დამორჩილებოდნენ რუსეთის ხელისუფლებას.⁹⁴ ამჯერად უკვე რუსეთის სარდლობის მთავარი ამოცანა გახდა ჯიქეთში განმტკიცება. ამ მიზნით რუსები შეუდგნენ აფხაზეთიდან ჯიქეთისაკენ გზის გაყვანას, მდინარეებზე ხიდების აგებას.⁹⁵ იმავდროულად, ნ.მურავიოვის ბრძანებით, მდ. ჟოეკვარას ხეობაში ააგეს კოშკი, რომლითაც გაგრის სიმაგრის შემოვლითი გზა ჩაიკეტა კავკასიელი მთიელებისათვის.⁹⁶ ამ ღონისძიებების შედეგად აფხაზეთიც უფრო დაცული ხდებოდა.

1841წ. ზაფხულში უბიხების თემმა საშემ და ჯიქების მთის თემმა წვიჯამ რუსეთის სარდლობასთან სამშვიდობო მოლაპარაკებები დაიწყეს. ასეთ პირობებში დასავლეთ კავკასიაში გავრცელდა ცნობა გურიის აჯანყების შესახებ. ამავე ხანებში რუსეთის სარდლობა აპირებდა ექსპედიციის მოწყობას უბიხეთში, მაგრამ არ გამოცხადდა გურიისა და სამეგრელოს სახალხო ლაშქარი, ძალიან მცირერიცხოვანი იყო სამურზაყანოდან და სვანეთიდან მოსული სახალხო ლაშქარი. რუსეთის სარდლობა ბოლომდე არ ენდობოდა აფხაზეთის მთავარსაც. ჯიქებამდე და უბიხებამდე გურიის აჯანყების (1841წ. მაისი-სექტემბერი) ამბები დამახინჯებული და გაზვიადებული აღწევდა, ამიტომ წვიჯასა და საშას თემებმა რუსებთან მოლაპარაკება შეწყვიტეს. ჯიქების სანაპირო თემები თავიანთი აულების გამაგრებას შეუდგნენ, რადგან ფიქრობდნენ, რომ რუსები შავიზღვისპირეთიდან გურიისაკენ წავიდოდნენ და უბიხების წინაშე დაუცველნი დარჩებოდნენ.⁹⁷ შავი ზღვის სანაპირო ხაზის უფროსი, გენერალი ანრეპი მაშინ აღნიშნავდა: „невольный свидетель, я видел, как быстро развивалась весть о восстании в Гурии по всему восточному берегу (черного моря), какие симпатии и надежды она возбудила не только в непокорных народах, но даже в тех, которые издавна пользовались всеми выгодами гражданства под сенью нашего правительства“.⁹⁸ მაგრამ სექტემბერში რუსებმა გურიის აჯანყება სასტიკად ჩაახშვეს და მეტი შესაძლებლობა მიეცათ კავკასიელ მთიელთა წინააღმდეგ საბრძოლველად.

სექტემბრის ბოლოს მდ. მძიმთას სანაპიროზე დაბანაკებულ გენერალ ანრეპს ნ.მურავიოვიც შეუერთდა სანაპირო ხაზის III განყოფილების რაზმით და აფხაზეთის, სვანეთის, სამეგრელოს, იმერეთის, გურიის სახალხო ლაშქრით. ოქტომბრის დასაწყისში, ჯიქეთის გავლით ექსპედიცია უბიხეთში შეიჭრა, რამდენიმე აული გაანადგურა და ნავაგინსკამდე მიაღწია, მაგრამ ქვეყნის სიღრმეში, მთებში არ შესულა. უბიხებმა მედგარი წინააღმდეგობა გაუწიეს მტერს. უბიხების წინამძღოლის, 70 წლის ჰაჯი დაგუმოყვა ბერზეკის 9 ვაჟიშვილიდან 4 ბრძოლაში დაიღუპა, სხვები კი დაიჭრნენ. ნოემბრის დასაწყისში ექსპედიცია ადლერში დაბრუნდა.⁹⁹ ამდენად, უბიხეთში სამხედრო ექსპედიციას რაიმე რეალური შედეგი არ მოჰყოლია.

1841-1842წწ. კვლავ ჰქონდა გამოსვლებს ადგილი დალში, წებელდაში, ფსხუში, სოფლებში: გუმა, ჯგერდა, ჭლოუ, რომლებიც რუსეთის სარდლობამ სასტიკად ჩაახშო.¹⁰⁰ 1843წ. დეკემბრის ბოლოს დამსჯელმა ექსპედიციამ აფხაზეთის მთავრის უშუალო მეთაურობით კვლავ დალაშქრა და დაიმორჩილა ფსხუ.¹⁰¹

რუსეთის ხელისუფლებას გადაწყვეტილი ჰქონდა ახლად შეძენილ ტერიტორიებზე, სადაც შესაძლებელი იქნებოდა, უმტკივნეულოდ შემოეღო რუსული მმართველობა. 1840წ. თებერვალში რუსეთის ხელისუფლებამ სამურზაყანო, ტერიტორია მდ. ენგურსა და მდ. ღალიძგას შორის, ჩამოართვა სამეგრელოს მთავარს დადიანს და აქ რუსული მმართველობა შემოიღო. შეიქმნა რუსული ტერიტორიულ-ადმინისტრაციული ერთეული სამურზაყანოს საბოქაულო.¹⁰² სამურზაყანოს მიმართ ცარიზმს ასეთი გადაწყვეტილების მიღება აფხაზეთისა და სამეგრელოს მთავრებს შორის სამურზაყანოს მფლობელობის გამო ატეხილმა დავამ გაუადვილა, თუმცა მთელი XIXს. პირველი მესამედის მანძილზე რუსეთის ადმინისტრაცია სამურზაყანოს სამეგრელოს ნაწილად აღიარებდა.¹⁰³ ლევან V დადიანმა (1805-1846) გაასაჩივრა მთავარმართებლის მიერ სამურზაყანოს ჩამორთმევა და მოითხოვა, თუ დაბრუნება არა, საზღაურის მიცემა მაინც.¹⁰⁴ 1847წ. მეფის ხელისუფლებამ სამეგრელოს მთავარს სამურზაყანოს სანაცვლოდ კომპენსაციის სახით 25 ათასი მანეთი მისცა.¹⁰⁵ ამ ფაქტმა აფხაზეთის მთავარი მიხეილ შარვაშიძე კიდევ უფრო გაანაწყენა. ამ და სხვა ფაქტების გამო პროტესტი მან 1847წ. 10 ნოემბერს სამთავრო უფლებებზე უარის თქმით გამოხატა.¹⁰⁶

აფხაზეთის მთავარი გრძნობდა, რომ მისი მომავალი ბეწვზე ეკიდა, ამიტომ გადაწყვიტა მოვლენებისათვის დაესწრო. მაგრამ მისმა ნაბიჯმა კავკასიის უმაღლესი ხელისუფლება ძალიან შეაშფოთა, რადგან მას იმხანად სრულებით არ შეეძლო საკუთარი ძალებით მოევლო აფხაზეთისათვის. ფაქტობრივად, მიხეილ შარვაშიძე რუსებმა აქციეს აფხაზეთის ნამდვილ მთავრად, აფხაზეთში რუსეთის სამხედრო ყოფნის გაძლიერების კვალად ძლიერდებოდა მისი ხელისუფლება. მიხეილ შარვაშიძის გავლენა და ავტორიტეტი 30-40-იან წლებში გაიზარდა, როცა აფხაზეთში თავისი გავლენის გაძლიერების მიზნით ცარიზმი სამთავრო ხელისუფლების ავტორიტეტის ამაღლებაზე ზრუნავდა. მიხეილ შარვაშიძემ რუსეთის ჯარების დახმარებით დაიმორჩილა ფეოდალური ოპოზიცია; აფხაზეთში რუსული სიმაგრეების აგებამ, აფხაზეთის მთის თემების წინააღმდეგ მოწყობილმა ექსპედიციებმა და მათმა დამორჩილებამ, ხელისუფლების მიერ ბოძებულმა წოდებებმა და ჯილდოებმა გაზარდეს მისი ძალა და ავტორიტეტი. ამასთან, რუსეთის ხელისუფლება სათანადოდ აფასებდა მიხეილ შარვაშიძის დამსახურებას აფხაზეთის მთის მხარეების დამორჩილებაში, დას. კავკასიის მთიელთა წინააღმდეგ ბრძოლაში, 1841წ. სანაპირო ჯიქების დამორჩილებაში რუსეთის ხელისუფლებისადმი და სხვ. აფხაზეთის მთავარს დიდი გავლენა ჰქონდა დასავლეთ კავკასიის მთიელთა - ჯიქებს, უბიხებს, შაფსუღებს, აბაძეხებს შორის, ამიტომ რუსეთის ხელისუფლებას მიხეილ შარვაშიძე ჯერ კიდევ სჭირდებოდა. კავკასიის მეფისნაცვალმა მ.ვორონცოვმა (1844-1854) წერილით მიმართა აფხაზეთის მთავარს, რომელშიც მთელი მონდომებით არწმუნებდა ხელი აეღო თავის განზრახვაზე.¹⁰⁷ მართლაც, ეს ამბავი მაშინ ჩაიფარცხა.

* * *

40-იანი წლების დასაწყისში დას. კავკასიის მთიელების მიერ რუსეთის წინააღმდეგ ბრძოლის გააქტიურებასთან ერთად, ჩეჩნეთ-დაღესტანში შამილიც გააქტიურდა. რუსებმა მთლიანად დაკარგეს ჩეჩნეთი, ავარია და დაღესტნის დიდი ნაწილი. ასეთ ვითარებაში, 1844 წლის ბოლოს ნიკოლოზ I-მა კავკასიაში მეფისნაცვლობა შემოიღო. ეფისნაცვლად და კავკასიის კორპუსის მთავარსარდლად გრაფი მ.ს.ვორონცოვი დაინიშნა. კავკასიის კორპუსი შედარებით გაძლიერდა, მთავარსარდალს უფრო ფართო უფლებები მიეცა. მაგრამ მ. ვორონცოვის პირველი ნაბიჯები ბოლომდე წარმატებული არ ყოფილა. 1845წ. მაისის ბოლოს მოწყობილი დარღოს ექსპედიცია რუსებისათვის კინაღამ კატასტროფით დამთავრდა, მოკლულთა და დაჭრილთა სახით მათ 3500-ზე მეტი ჯარისკაცი და ოფიცერი დაკარგეს, ხოლო მ.ვორონცოვი ძლივს გადაურჩა დატყვევებას. ამის შემდეგ რუსეთის სარდლობამ ბრძოლის ტაქტიკა შეცვალა. დაიწყო ტყეების გაჩეხვა, გზების გაყვანა, სიმაგრეებისა და გამაგრებული ხაზების აგება, რაც მთიელებს აიძულებდა დაეტოვებინათ ვაკე ადგილები და მთების სიღრმეში შესულიყვენენ.¹⁰⁸ ეს სისტემა ჰგავდა ერმოლოვისას, მაგრამ მისგან განსხვავდებოდა მთიელებისადმი უფრო ლიბერალური დამოკიდებულებით. მ.ვორონცოვის საქმიანობა მიმართული იყო მხარის კოლონიზაციისა და იმპერიასთან სრული შერწყმისაკენ, მაგრამ ამას აკეთებდა მოქნილად, მეთოდურად.

შამილი შეეცადა მიღწეული წარმატებები განემტკიცებინა და 1846წ. აპრილში ყაბარდოში შეიჭრა. მისი მიზანი იყო გაეერთიანებინა ჩრდილო-აღმოსავლეთ და დასავლეთ კავკასიის მთიელები რუსეთის წინააღმდეგ ბრძოლაში და შავ ზღვაზე გასულიყო. ამ მიზნის მისაღწევად კი საჭირო იყო ყაბარდოს ხელში ჩაგდება. მაგრამ შამილს მხოლოდ რამდენიმე ყაბარდოელი ფეოდალი შეუერთდა. მათი უმრავლესობა ამ დროს ცარიზმთან მტკიცედ იყო დაკავშირებული და მას არ განუდგა. შამილს არც ოსებმა და ინგუშებმა დაუჭირეს მხარი, ამიტომ რუსეთის ჯარების მოახლოების გამო, მან თავის განზრახვაზე ხელი აიღო და უკან გაბრუნდა.¹⁰⁹  ამის შემდეგ, 1848წ. მიწურულს შამილმა დას. კავკასიაში გაგზავნა მისი ერთ-ერთი ნაიბი მუჰამედ ემინი, რომლის მიზანი იყო შეერიგებინა ერთმანეთთან მებრძოლი დას. კავკასიის ტომები, დაექვემდებარებინა ისინი თავისი ხელისუფლებისათვის, დაერაზმა რუსეთის წინააღმდეგ საბრძოლველად და შამილს შეერთებოდა.¹¹⁰

მალე, მუჰამედ ემინის ხელისუფლება ცნეს აბაძეხებმა, მახვაშებმა, ეგერუყვებმა, თემირგოიმ; 1850 წელს - უბიხებმა, შაფსუღებმა, ნათხვაჯებმა.¹¹¹ რუსეთის ხელისუფლება შიშობდა, რომ მისი გავლენა აფხაზეთშიც არ გავრცელებულიყო, სადაც მოსახლეობის ნაწილი ისლამს აღიარებდა.¹¹² ეს, რა თქმა უნდა, რუსეთის ხელისუფლებას დამატებით სირთულეებს შეუქმნიდა, თუმცა მათი შიში არ გამართლდა. 1851წ. 15 მაისს მუჰამედ ემინმა დიდი დამარცხება განიცადა მდ. ურუპზე გენერალ-მაიორ გ.ერისთავისა და პოლკოვნიკ ვოლკოვის ჯარებთან ბრძოლაში. იმავდროულად, რუსებმა ილაშქრეს ხამიშების წინააღმდეგ, რომლებიც ცხოვრობდნენ მდ. ფსეყუფსესა და მდ. აგრიფსს შორის, დაამარცხეს და დაიმორჩილეს ისინი; ვიცე-ადმირალმა ლ. სერებრიაკოვმა აიძულა მდ. ბელაიასა და მდ. ფშიშს შორის მობინადრე ჩერჩენეები, დამორჩილებოდნენ რუსებს; მანვე, 1852წ. შაფსუღებისა და ნათხვაჯების 44 აული გაანადგურა.¹¹³ 1852 წ. მუჰამედ ემინი 2 ათასი მთიელით შეეცადა გაგრის ვიწროებით აფხაზეთში შეჭრილიყო, მაგრამ რუსეთის ჯარის ნაწილებმა მდ. მძიმთას ნაპირზე, ადლერთან ახლოს შეაჩერეს და უკუაგდეს იგი.¹¹⁴ იმავე წლის ზაფხულში იგი კიდევ ერთხელ შეეცადა ყაბარდოს მეშვეობით შამილს შეერთებოდა, მაგრამ ეს ცდაც მარცხით დამთავრდა.¹¹⁵ ამრიგად, კავკასიის კორპუსის ნაწილები წარმატებით ებრძოდნენ დასავლეთ კავკასიის მთიელებს და ნაბიჯ-ნაბიჯ მიიწევდნენ მთების სიღრმეში.

რუსეთის პოზიციები კვლავ სუსტი იყო აფხაზეთში. მიუხედავად იმისა, რომ რუსეთს აქ სიმაგრეები ჰქონდა და ჯარის ნაწილებიც ჰყავდა, თავს მყარად ვერ გრძნობდა. აფხაზთა გამოსვლებს რუსული იმპერიული პოლიტიკის წინააღმდეგ ბოლო არ უჩანდა. დასავლეთ კავკასიის მთიელთა ბრძოლის გააქტიურებისას, რუსეთის სარდლობა ცდილობდა არ დაეშვა ჯიქებისა და უბიხების შეჭრა აფხაზეთში, რაც კიდევ უფრო არევდა ისედაც არამყარ სიტუაციას ამ მხარეში. შავი ზღვის სანაპირო ხაზის უფროსი, ვიცე-ადმირალი ლ. სერებრიაკოვი მ.ვორონცოვს 1852წ. აუწყებდა: „ჩვენი მდგომარეობა აფხაზეთში, სამხედრო თვალსაზრისით მეტად არადამაკმაყოფილებელია“.¹¹⁶ ამიტომ რუსეთის სარდლობა სასწრაფოდ აძლიერებდა თავის ნაწილებს აფხაზეთში.

* * *

XIXს. 40-იანი წლების მიწურულს კვლავ გამწვავდა „აღმოსავლეთის საკითხი“,* ომელმაც მთავარი ადგილი დაიკავა ამ პერიოდის რუსეთის საგარეო-პოლიტიკურ პრობლემებს შორის.

„ღმოსავლეთის საკითხი“ არმოადგენდა მწვავე წინააღმდეგობათა რთულ კვანძს, რომლის არსი ახლო აღმოსავლეთში გაბატონებისათვის ბრძოლაში მდგომარეობდა. უპირველეს ყოვლისა, ეს გულისხმობდა ღრმა შინაგანი კრიზისით მოცული თურქეთისა და მისი სამფლობელოების დაუფლებას, ახლო აღმოსავლეთის ბაზრების, ამ რეგიონზე გამავალი სავაჭრო გზების, აგრეთვე ბოსფორისა და დარდანელის სრუტეებზე გაბატონებას, რაც განუყოფლად იყო დაკავშირებული კავკასიაში შექმნილ პოლიტიკურ სიტუაციასთან. „აღმოსავლეთის საკითხის“ გამწვავების კვალად იზრდებოდა კავკასიის სტრატეგიული მნიშვნელობა. ცარიზმს არ შეეძლო ეფიქრა შავი და კასპიის ზღვების რაიონში ექსპანსიის გაფართოებაზე, კავკასიაში განმტკიცების გარეშე.

ახლო აღმოსავლეთში გაბატონების პრეტენზია ჰქონდა ერთი მხრივ რუსეთს, რომელიც ცდილობდა გავლენის განმტკიცებას თურქეთში; მეორე მხრივ, ინგლისს და საფრანგეთს, რომლებიც დომინირებდნენ ახლო აღმოსავლეთის ბაზრებზე, სურდათ ამ რეგიონში გადამწყვეტი ეკონომიკური და პოლიტიკური უპირატესობის მოპოვება, თურქეთისა და მთელი ახლო აღმოსავლეთის დამორჩილება; ავსტრიას თავისი ინტერესები ჰქონდა ბალკანეთში, სადაც ასევე რუსეთი ცდილობდა პოზიციების განმტკიცებას. ეს სახელმწიფოები შიშობდნენ, რომ მოწინააღმდეგეები დაასწრებდნენ, ამიტომ 50-იანი წლების დასაწყისში ისინი ცდილობდნენ დაეჩქარებინათ კვანძის გახსნა.¹¹⁷ 

1848-1849წწ. რევოლუციების შემდეგ, როდესაც რუსეთის გავლენა ევროპაში კიდევ უფრო გაიზარდა, ნიკოლოზ I შეეცადა თავის სასარგებლოდ გადაეწყვიტა „აღმოსავლეთის საკითხი.“ იგი თურქეთს „ავადმყოფ ადამიანს“ უწოდებდა, რომლის მემკვიდრეობა დროულად უნდა განაწილებულიყო. ძლიერი მოკავშირის მოპოვების მიზნით, ნიკოლოზ I შეეცადა დაახლოებოდა ინგლისს და მოლაპარაკებოდა გავლენის სფეროების გაყოფაზე, მაგრამ „ნისლიანი ალბიონი“ რუსეთთან გარიგებაზე არ წავიდა; 1848 წლის რევოლუციით შერყეულ საფრანგეთს და ავსტრიას, რომელიც მან იხსნა 1849 წელს, ნიკოლოზ I ანგარიშს არ უწევდა. რუსეთის აგრესიულმა პოლიტიკამ ინგლისი და საფრანგეთი დააახლოვა. მათი მთავარი მიზანი გახდა ხელი შეეშალათ რუსეთისათვის, წაექეზებინათ ბრწყინვალე პორტა და საქმე რუსეთ-თურქეთის ომამდე მიეყვანათ.¹¹⁸

ინგლისსა და საფრანგეთს სურდათ რუსეთის განდევნა ყირიმიდან და კავკასიიდან. ცნობილი ინგლისელი სახელმწიფო მოღვაწისა და დიპლომატის ჰ. პალმერსტონის* გეგმით გათვალისწინებული იყო რუსეთის დანაწილება. მას უნდა ჩამორთმეოდა მთელი რიგი სამფლობელოები, მათ შორის ყირიმი და კავკასია. ყირიმი და საქართველო უნდა გადასცემოდა თურქეთს, ხოლო ჩრდ. კავკასიაში, რომელსაც პალმერსტონი ჩერქეზეთს** უწოდებდა, უნდა შექმნილიყო სახელმწიფო ჩერქეზეთი, რომლის სათავეშიც შამილი მოიაზრებოდა. ჩერქეზეთი უნდა გამხდარიყო დამოუკიდებელი, ან თურქეთის პროტექტორატის ქვეშ უნდა გადასულიყო. ამ კავკასიურ სახელმწიფოს უნდა გადაეკეტა გზა რუსეთის წინსვლისათვის სამხრეთისაკენ. ამდენად, ინგლისს მხარი უნდა დაეჭირა შამილის ბრძოლისათვის.¹¹⁹ ინგლისის გეგმები ეთანხმებოდა თურქეთის რევანშისტულ მისწრაფებებს, რომელიც ყირიმისა და კავკასიის დაბრუნებას ცდილობდა. ¹²⁰

თურქეთის გაყოფაზე ინგლისისაგან უარის მიღების შემდგ, რუსეთმა გადაწყვიტა წინ წაწეულიყო და დიპლომატიური ზემოქმედება მოეხდინა თურქეთზე. 1853წ. მარტში რუსეთმა პორტას კატეგორიული ფორმით მოსთხოვა მისთვის თურქეთში მართლმადიდებელი ეკლესიისა და სულთნის მართლმადიდებელი ქვეშევრდომების მფარველის უფლების მინიჭება. ამასთან, ეს უფლება დამტკიცებული უნდა ყოფილიყო სულთნის სენედით და არა ფირმანით, რომ მას საერთაშორისო-სამართლებრივი ვალდებულების ხასიათი ჰქონოდა. ინგლისი, ერთი მხრივ, რუსეთს აქეზებდა, ხოლო მეორე მხრივ თურქეთს,  და საქმე ომამდე მიჰყავდა. რუსეთმა დიპლომატიური ურთიერთობა გაწყვიტა პორტასთან და თურქეთში მართლმადიდებელი ეკლესიის მფარველობისა და თურქეთის მიერ რუსეთთან დადებული ხელშეკრულებების შესრულების უზრუნველყოფის საბაბით, რომელიც სულთნის მიერ ირღვეოდა, 1853წ. ივნის-ივლისში დუნაის სამთავროები დაიკავა.¹²¹  ინგლის-საფრანგეთის დაპირებებით დაიმედებულმა სულთანმა აბდულ მეჯიდმა 1853წ. 27 სექტემბერს (9 ოქტომბერი) რუსეთს დუნაის სამთავროებიდან ჯარის გაყვანა მოსთხოვა და ულტიმატუმის ვადის გასვლას არც დაელოდა, 4(16) ოქტომბერს რუსეთს ომი გამოუცხადა.¹²² დაიწყო აღმოსავლეთის ომი (1853-1856), რომელიც ასევე ყირიმის ომის სახელითაა ცნობილი. ომის დასაწყისში რუსეთი საერთაშორისო იზოლაციაში აღმოჩნდა. 1854წ. მარტში ინგლისმა და საფრანგეთმა ომი გამოუცხადეს რუსეთს. მოგვიანებით, მათ შეუერთდა სარდინიის სამეფოც.

ომის მთავარი მოვლენები ყირიმის ნახევარკუნძულზე განვითარდა, მაგრამ ყირიმსა და ბალკანეთში რუსეთის მიერ განცდილი მარცხის ერთგვარი კომპენსაცია გახდა რუსეთის ჯარების წარმატება კავკასიის ფრონტზე.

შავ ზღვაზე თურქეთის მოკავშირეების - ინგლის-საფრანგეთის ფლოტის გაბატონების გამო რუსეთის სარდლობას არ შეეძლო შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროსთან, მათ შორის აფხაზეთთან კავშირურთიერთობის განხორციელება. ამიტომ რუსეთის სარდლობა იძულებული გახდა 1854წ. გაზაფხულზე, მარტ-აპრილში, სრულებით დაეცალა აფხაზეთი და შავი ზღვის სანაპირო ხაზის ლიკვიდაციაც მოეხდინა. შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს სიმაგრეებიდან გარნიზონები ევაკუირებულ იქნა, ხოლო თვით სიმაგრეები ააფეთქეს.¹²³ აფხაზეთის მთავრის მიხეილ შარვაშიძის ხელმძღვანელობით განხორციელდა შავი ზღვის სანაპირო ხაზის სოხუმის, ბომბორის, ბიჭვინთის, წებელდის სიმაგრეებიდან რუსეთის სამხედრო ნაწილების ევაკუაცია, რასაც რუსეთის სარდლობა მთავარს დიდად უმადლიდა.¹²⁴ ამასთან, 1855 წლის გაზაფხულზე მიხეილ შარვაშიძემ ჩაშალა ლიხნში თავმოყრილი დასავლეთ კავკასიელი მთიელებისა და აფხაზების განზრახვა, მარბიელი ლაშქრობა მოეწყოთ სამურზაყანოში ტყვეებისა და ნადავლის ხელში ჩაგდების მიზნით.¹²⁵

თურქეთი და მისი მოკავშირეები, ინგლის-საფრანგეთი, დიდ იმედებს ამყარებდნენ დასავლეთ კავკასიის მთიელებისა და შამილის მხარდაჭერაზე. ინგლისელმა სტრატეგებმა შეიმუშავეს გეგმა, რომლის თანახმადაც მათ აქტიურად უნდა ემოქმედათ კავკასიაში და ამით რუსეთის ძალების ნაწილი დასავლეთი საზღვრებიდან ჩამოეშორებინათ. ამისათვის გადაწყდა დესანტით დაეკავებინათ სოხუმი და ჩრდილოკავკასიელ მთიელთა საერთო აჯანყება მოეწყოთ რუსეთის წინააღმდეგ.¹²⁶ მოკავშირეები იმედოვნებდნენ, რომ ჩრდ. კავკასიას რუსეთის წინააღმდეგ ბრძოლის აქტიურ თეატრად გადააქცევდნენ. მაგრამ, როცა 1855წ. მაისში ინგლის-საფრანგეთის დესანტი გადმოსხდა ანაპაში, ხოლო სექტემბერში ტამანის ნახევარკუნძულზე, ადიღეელებმა მათ რეალური დახმარება არ გაუწიეს.¹²⁷ დასავლეთ კავკასიის მთიელთა წინამძღოლებმა მუჰამედ ემინმა და სეფერ-ბეი ზანუყომ ვერ შეძლეს დაპირებული ძალების გამოყვანა, ხოლო ადგილობრივი ტომების დახმარების გარეშე დესანტს სერიოზული წარმატების იმედი არ უნდა ჰქონოდა. მუჰამედ ემინი კიდევ ერთხელ შეეცადა შამილთან შეერთებას და ამ მიზნით ყარაჩაისა და ყაბარდოს დაკავება სცადა, მაგრამ ეს ცდა წარუმატებელი აღმოჩნდა. შამილიც ყოველნაირად ცდილობდა შეერთებოდა მუჰამედ ემინს, მაგრამ რუსეთის ჯარის ნაწილებმა ეს მცდელობაც აღკვეთეს.¹²⁸

ანაპაში თურქეთის ჩინოვნიკებთან პირველი გაცნობის შემდეგ, რომლებიც ცდილობდნენ კავკასიელი მთიელები პორტას ქვეშევრდომებად გადაექციათ, ადიღეელები ეჭვით უყურებდნენ თურქეთის მოკავშირეებსაც.¹²⁹ ისინი იმიტომ კი არ იცავდნენ თავიანთ დამოუკიდებლობას ცარიზმთან ბრძოლაში, რომ პორტას ქვეშევრდომებად ქცეულიყვნენ.¹³⁰

თურქეთის ყოფილი დიდი ვეზირის შვილის, თურქეთის არმიის ოფიცრის ოსმან-ბეის ცნობით ინგლისელები არაფერს იშურებდნენ იმისათვის, რომ „ჩერქეზები რუსების წინააღმდეგ განეწყოთ და რუსეთთან ბრძოლაში ჩაებათ.“¹³¹ ფართოდ გამოიყენებოდა „ჩერქეზეთის“ დამოუკიდებლობის ლოზუნგიც, თუმცა, როგორც ოსმან-ბეი აღნიშნავს, „დამოუკიდებლობა უეჭველად უნდა ყოფილიყო ერთ-ერთ ილუზიად, რადგან თურქეთი თავის პროექტებს საკუთარი სარგებლობისათვის აგებდა და არა ჩერქეზთა შესანიშნავი თვისებების გამო.“¹³²

1855წ. ივნისში რუსეთის ჯარმა ალყა შემოარტყა ყარსს და ამით თურქეთის უმთავრეს ცენტრებს საფრთხე შეუქმნა. ყარსის გადასარჩენად თურქებმა სექტემბრის დასაწყისში სოხუმში ომერ ფაშას სარდლობით 45 ათასიანი დესანტი გადმოსხეს, რომელმაც აფხაზეთი დაიკავა.¹³³ ომერ ფაშას გადაწყვეტილი ჰქონდა საქართველოს გავლით ყარსამდე ჩაეღწია და დახმარებოდა ალყაშემორტყმულ ციხეს. ოქტომბერში თურქეთის არმიამ თითქმის მთელი სამეგრელო დაიკავა. ასეთ პირობებში ომერ ფაშამ და მასთან მივლინებულმა ინგლის-საფრანგეთის წარმომადგენლებმა ფ.ლონგუორტმა და გრაფმა დე მეფრემ წერილებით მიმართეს სამეგრელოს დედოფალს ეკატერინე დადიანს, რომლებშიც მას არწმუნებდნენ, რომ თურქეთის არმიის მიზანია რუსეთის წინააღმდეგ ბრძოლა, რუსეთის აგრესიის აღკვეთა კავკასიაში და სამეგრელოს დამოუკიდებლობის აღდგენა, რომ „სამეგრელო და მისი მეზობელი ქვეყნები“ დამოუკიდებელი იყვნენ რუსეთისაგან და სხვა ნებისმიერი სახელმწიფოსაგან.¹³⁴ მაგრამ დედოფალი არ ენდო მათ დაპირებებს და თვითონ ჩაუდგა სათავეში თურქების წინააღმდეგ სამეგრელოში გაჩაღებულ პარტიზანულ ბრძოლას.

1855 წლის 16 ნოემბერს ყარსის ციხე-სიმაგრე რუსებს დანებდა. ამდენად, ომერ ფაშას ლაშქრობამ ყარსის დასახმარებლად აზრი დაკარგა. სამეგრელოში გაჩაღებული პარტიზანული ბრძოლითა და რუსთა მაშველი ჯარების მიერ შევიწროებულმა ომერ ფაშამ შავი ზღვის სანაპიროსაკენ დაიხია, ხოლო 1856წ. თებერვალში მისი საკმაოდ შეთხელებული არმია სოხუმიდან და რედუტ-კალედან ზღვით ბათუმისა და ტრაპიზონისაკენ გაემართა. 10 ივლისს კი სოხუმი რუსეთის ჯარებმა დაიკავეს.¹³⁵ თურქებთან ერთად აფხაზეთიდან წავიდა მოსახლეობის მცირე ნაწილი, უმთავრესად თავადაზნაურთა წრიდან.¹³⁶

საომარ მოქმედებათა სამმა წელმა მოწინააღმდეგეთა ძალები გამოფიტა. ომის გაგრძელებას განსაკუთრებით საფრანგეთი ეწინააღმდეგებოდა, რადგან მთავარი მიზანი - რუსეთის დასუსტება შავი ზღვის აუზში, უკვე მიღწეული იყო და კავკასიაში ინგლისის ინტერესებისათვის ომის გაგრძელება მას არ სურდა. ამასთან, საფრანგეთისა და ინგლისის საზოგადოება ანტისაომარმა განწყობამ მოიცვა. ბრიტანეთის პარლამენტმა კრიტიკის ქარცეცხლში გაატარა მთავრობა, რომელსაც ბრალი დასდო ადამიანთა დიდ მსხვერპლში და წარმატებული, ეფექტური საომარი მოქმედებების წარმართვის შეუძლებლობაში. ამიტომ საფრანგეთის ინიციატივა, დაეწყოთ სამშვიდობო მოლაპარაკება რუსეთთან, ბრიტანეთის კაბინეტისაგან განსაკუთრებულ წინააღმდეგობას არ შეხვედრია.¹³⁷

1856 წლის თებერვალ-მარტში, პარიზში, ყირიმის ომის შედეგებზე ევროპული კონფერენცია გაიმართა. ინგლისი ცდილობდა რუსეთის მიმართ თავისი გეგმის რეალიზებას - კავკასიის მოწყვეტას რუსეთისაგან და მის უკუგდებას ყუბანი-თერგის ხაზზე. მაგრამ საფრანგეთს არ სურდა რუსეთის შემდგომი დასუსტება და ინგლისის გაძლიერება, ამიტომ გულგრილი ვერ იქნებოდა ინგლისის აგრესიული ზრახვების მიმართ ყირიმში, კავკასიასა და შავი ზღვის აუზში. ამ გარემოებამ გამოიწვია ინგლის-საფრანგეთის ანტირუსული კავშირის დაშლა და საფრანგეთის რუსეთთან დაახლოება, შესაბამისად, ინგლისის გეგმების განუხორციელებლობა.¹³⁸ აფრანგეთის წარმომადგენელმა, საგარეო საქმეთა მინისტრმა გრაფმა ა.ვალევსკიმ, რომელიც პარიზის კონგრესზე თავმჯდომარეობდა, წამოაყენა წინადადება სპეციალურად განეხილათ „შავი ზღვის აღმოსავლეთით მდებარე ტერიტორიების მდგომარეობა“, რომელშიც იგულისხმებოდა საქართველო და საერთოდ, ამიერკავკასია, მაგრამ ევროპაში ძალთა ახალი გადაჯგუფების გამო, კონგრესზე ამ საკითხს დუმილით აუარეს გვერდი.¹³⁹

1856 წლის 30 მარტს ხელი მოეწერა საზავო შეთანხმებას. რუსეთმა შეინარჩუნა თავისი კავკასიური სამფლობელოები ომამდელ საზღვრებში, ხოლო დაპყრობილი ყარსისა და ბაიაზეთის საფაშოები თურქეთს დაუბრუნა. მას აეკრძალა შავ ზღვაზე სამხედრო ფლოტის ყოლა და შავი ზღვის ნავსადგურების გამაგრება.¹⁴⁰ ამდენად, პარიზის ტრაქტატმა ზღვარი დაუდო ახლო აღმოსავლეთში გაბატონებისაკენ რუსეთის სწრაფვას.

* * *

ყირიმის ომის დამთავრების შემდეგ ცარიზმს თითქმის თავიდან მოუხდა აფხაზეთის დაპყრობა. სანაპირო ზოლში ისევ ჩადგნენ რუსეთის სამხედრო ნაწილები. განმათავისუფლებელი მოძრაობა აფხაზეთში დაქვეითების გზას დაადგა. მაგრამ რუსეთის ხელისუფლება თავს დამშვიდებულად ვერ გრძნობდა. ამიტომაც იყო, რომ როცა 1856 წლის ივნისში კავკასიის მეფისნაცვალმა ნ.მურავიოვმა (1854-1856) ყირიმის ომის დროს თითქოსდა მიხეილ შარვაშიძის ღალატის გამო აფხაზეთის სამთავროს გაუქმებისა და მთავრის რუსეთის რომელიმე შორეულ გუბერნიაში გადასახლების საკითხი აღძრა,¹⁴¹ იმპერატორმა ეს წინადადება არ მიიღო. რუსეთის ხელისუფლება მიხეილ შარვაშიძეს აფხაზეთსა და დას. კავკასიაში რუსეთის გავლენის აღდგენისა და განმტკიცების ერთგვარ გარანტად მიიჩნევდა. საომარი მოქმედებები კვლავ გრძელდებოდა ჩეჩნეთ-დაღესტანში, დას. კავკასია დასაპყრობი იყო, არც აფხაზეთში იყო სიმშვიდე. ამიტომ ცარიზმს ჯერ კიდევ სჭირდებოდა მიხეილ შარვაშიძე. იმპერატორმა აფხაზეთის მთავრის ღალატი არ ცნო დამტკიცებულად და ეს საქმე კვლავ მიყუჩდა.

1856წ. ივნისში კავკასიის მეფისნაცვლად და ჯარების სარდლად გენერალი ა.ბარიატინსკი (1856-1862) დაინიშნა. კავკასიაში ჩამოსვლისთანავე მან კავკასიის კორპუსის მართვის რეორგანიზაცია მოახდინა. ჩამოყალიბდა კავკასიის კორპუსის ორი ფრთა: მარცხენა ფრთა ჩეჩნეთ-დაღესტანს უტევდა, ხოლო მარჯვენა ფრთა - დასავლეთ კავკასიას.¹⁴² მეფისნაცვალმა ახლებურად შეხედა აგრეთვე შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროს პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული მოწყობის საკითხს. ყირიმის ომის დროს საომარმა მოქმედებებმა დას. საქართველოს ტერიტორიაზე, ქუთაისის გუბერნიის სამოქალაქო და სამხედრო ხელისუფლების გაერთიანება გამოიწვია. ახლა, მართვის ცენტრალიზაცის მიზნით, ქუთაისის გუბერნიისა და შავი

ზღვის სანაპირო ხაზის III განყოფილების გაერთიანებით, 1856წ. აგვისტოში შეიქმნა ქუთაისის საგენერალგუბერნატორო; შემოღებულ იქნა აფხაზეთის ჯარების უფროსის თანამდებობა. აფხაზეთის სამთავრო ნომინალურად ქუთაისის გენერალ-გუბერნატორს, ხოლო რეალურად კი მეფისნაცვალს დაექვემდებარა.¹⁴³ იმავდროულად ცარიზმი შეეცადა თავისი პოზიციების განმტკიცებას საქართველოში და ამ მიზნით ქართული ფეოდალური სამთავროების ავტონომია გააუქმა - 1857წ. სამეგრელოს, ხოლო 1858წ. სვანეთის, და იქ რუსული მმართველობა შემოიღო.

გრიგოლ როზენი

ევგენი გოლოვინი

მიხეილ ვორონცოვი

ნიკოლოზ მურავიოვი

(ყარსელი)

ყირიმის ომის დამთავრების შემდეგ ხელისუფლებამ განსაკუთრებული ყურადღება მიაქცია კავკასიის ომს, რომელიც რუსეთს ძვირი უჯდებოდა. ცარიზმს საშუალება მიეცა კავკასიაში თავი მოეყარა მნიშვნელოვანი ძალებისათვის. კავკასიის კორპუსი არმიად გარდაიქმნა.¹⁴⁴

ა.ბარიატინსკის ყურადღება ძირითადად ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიისაკენ იყო მიპყრობილი, მაგრამ იგი ფიქრობდა,  რომ შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროსა და აფხაზეთში განმტკიცების გარეშე დას. კავკასიის დაპყრობა შეუძლებელი იყო.¹⁴⁵ აფხაზეთისადმი ყურადღების გაძლიერება ყირიმის ომის შემდეგ ხდება. 50-იანი წლების მეორე ნახევარში რუსეთის არმიის გენერალი პ.უსლარი, რომელიც კარგად იცნობდა აფხაზეთს,  იმ დასკვნამდე მივიდა,  რომ „в общей системе кавказской военной политики Абхазия играет весьма важную роль. Страна эта вместе с Цебельдою на большом протяжении границ своих соприкасается с землями непокорных черкесов, врезываясь в наименее доступные части Кавказа. Абхазия должна служить оплотом для западной части Закавказья и проводником нашего влияния в Черкесию“.¹⁴⁶ მაგრამ ვითარება აფხაზეთში რუსეთისათვის სახარბიელო ჯერ-ჯერობით არ იყო. კავკასიის არმიის მარჯვენა ფრთის სარდალი, გენერალი გრ. ფილიპსონი კავკასიის არმიის მთავარი შტაბის უფროსს, გენერალ დ. მილიუტინს 1858წ. 13 მაისს წერდა: „ვითარება აფხაზეთში უკეთესობისაკენ არ შეცვლილა. ჩვენს ჯარისკაცებს ისე არ შეუძლიათ მოშორდნენ თავიანთ სიმაგრეებს ერთ ვერსზე, რომ ტყვედ ჩავარდნის ან სიკვდილის საფრთხის ქვეშ არ იყვნენ. ერთი სიტყვით, ჩვენ გვიკავია აფხაზეთი, მარამ ვერ ვფლობთ მას“.¹⁴⁷ გენერალ ფილიპსონს ეთანხმებოდა რუსეთის ჯარების სარდალი აფხაზეთში, გენერალი მ.ლორის-მელიქოვი, რომელიც 1858 წლის 12 აგვისტოს მოხსენებითი ბარათით ქუთაისის გენერალ-გუბერნატორს გ.ერისთავს აუწყებდა: „ჩვენ დავიკავეთ სოხუმი 1810 წელს. ამის შემდეგ უკვე ნახევარი საუკუნე გავიდა და უნდა ვაღიაროთ, რომ ჩვენი გავლენა აფხაზეთში ოდნავადაც არ გაზრდილა. ასე, რომ, როგორც გენერალმა ფილიპსონმა აღნიშნა, ჩვენ კი არ ვფლობთ აფხაზეთს, არამედ გვიკავია იგი... და ესეც ნაკლებად მტკიცედ, ვიდრე უწინ“.¹⁴⁸

ყირიმის ომის დამთავრების შემდეგ ცარიზმმა დიდი ძალებით შეუტია კავკასიელ მთიელებს, რომლებიც დიდი ხნის განმავლობაში ეწეოდნენ უთანასწორო ბრძოლას. 1858წ. იანვარში რუსეთის ჯარის ნაწილებმა გაანადგურეს აბაძეხების აულები მდ. ქურჯიფსზე და მდ. ფშეხაზე, შახგირეების აულები მდ. ხოძის ზემო წელში, ნათხვაჯების 23 აული. იმავდროულად მათ 6 სტანიცა დააფუძნეს მდინარეებზე - ურუპი, თეგენი, დიდი ზელენჩუკი.¹⁴⁹ 1859წ. იანვარ-თებერვალში რუსეთის ჯარის ნაწილებმა შეუტიეს მდ. ლაბასა და მდ. ბელაიას შორის მცხოვრებ ტომებს და ცეცხლითა და მახვილით გაანადგურეს მთიელთა აულები, მოუსპეს მათ სარჩო-საბადებელი. ამიტომაც მოეწყო ექსპედიცია ზამთარში. მდ. ლაბასა და მდ. ბელაიას შორის მცხოვრები აბაზური თემები - ყიზილბეკები, ბაშილბაები, თამები რუსებს დამორჩილდნენ.¹⁵⁰ იმავდროულად, ფსხუს დამორჩილების მიზნით, 1859წ. იანვარში გუმისთის ხეობით ფსხუსაკენ გაემართა ექსპედიცია მ.ლორის-მელიქოვის მეთაურობით, რომელშიც აფხაზეთის მთავარიც მონაწილეობდა 2 ათას სახალხო მოლაშქრესთან ერთად. ფსხუელებმა მორჩილება გამოუცხადეს რუსებს და მძევლები მისცეს, თუმცა ამ ფიცს ისინი, როგორც წინათ, შემდეგაც არ იცავდნენ.¹⁵¹

1859წ. ივნის-აგვისტოში წინააღმდეგობა შეწყვიტეს და რუსებს დამორჩილდნენ ბჟედუღები, ბესლენეები, მახვაშები, ყუბანისპირელი ნოღაელები, თემირგოი, ეგერუყვები, შახგირეები.¹⁵² წარმატებით ვითარდებოდა შეტევა შამილის წინააღმდეგ. 1859 წლის 25 აგვისტოს რუსეთის სარდლობას დანებდა კავკასიელ მთიელთა ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ბრძოლის მეთაური შამილი. რუსეთმა ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასია - ჩეჩნეთ-დეღესტანი დაიპყრო.¹⁵³

ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიაში ომის დამთავრებისთანავე მთიელები დარწმუნდნენ, რომ რუსეთთან ბრძოლის განახლება უაზრობა იყო და გადაწყვიტეს გაცლოდნენ მათთვის მიუღებელ ახლადდამყარებულ კოლონიურ რეჟიმს. თურქეთის ემისრების, მთიელთა სოციალური ზედაფენისა და სასულიერო წრეების ზეგავლენით კავკასიელმა მთიელებმა თურქეთში გადასახლება გადაწყვიტეს. მთიელთა ზედაფენას ეშინოდა, რომ ჩამოართმევდნენ დამოკიდებულ მოსახლეობას და პრივილეგიებს დაკარგავდა, ამიტომ თურქეთში გადასახლება ხსნად მიაჩნდა და ყოველნაირად ცდილობდა დამოკიდებულ მოსახლეობასთან ერთად თურქეთში წასვლას. ამით მათ სურდათ თავიანთი უფლებებისა და დამოკიდებული მოსახლეობის შენარჩუნება.¹⁵⁴ სასულიერო წრეები მთიელებს აშინებდნენ, რომ რუსები მათ რელიგიურ გრძნობებს შელახავდნენ, ძალით გააქრისტიანებდნენ, ახალგაზრდებს ჯარში გაიწვევდნენ.¹⁵⁵ „იქ ცხოვრობენ ჩვენი ერთმორწმუნენი, მიმართავდნენ ისინი ხალხს, - იქ ჩავყაროთ ჩვენი ძვლები და არა აქ, გიაურთა შორის, რომლებიც თავიანთი ბილწი ფეხებით ტკეპნიან ალაჰის მიერ მოცემულ, თავისუფლებისათვის მებრძოლი ჩვენი შვილებისა და მამების სისხლით მორწყულ მიწას“.¹⁵⁶

რუსეთი და თურქეთიც დაინტერესებული იყვნენ კავკასიელ მთიელთა გადასახლებით. რუსეთი იმედოვნებდა, რომ დაუმორჩილებელი მთიელების გადასახლების შემდეგ ამ მხარეში მყარი მშვიდობა დაისადგურებდა. ამასთან, განთავისუფლდებოდა მიწის უზარმაზარი ფონდი, რომელსაც ცარიზმი კოლონიზაციისათვის გამოიყენებდა, ამ მიწებზე ჩამოსახლებულები კი ცარიზმის მყარ დასაყრდენს შექმნიდნენ. მხოლოდ, მეფის ხელისუფლება პორტასაგან მოითხოვდა კავკასიელ მთიელთა რუსეთის საზღვრებიდან შორს დასახლებას, რათა მათ რუსეთის საზღვრებზე თავდასხმები არ დაეწყოთ. თურქეთი იმიტომ იყო გადასახლებით დაინტერესებული, რომ რუსეთისადმი მტრულად განწყობილი მამაცი კავკასიელი მთიელები საჭიროების შემთხვევაში კვლავ რუსეთის წინააღმდეგ გამოეყენებინა. რადგან ორივე მხარე დაინტერესებული იყო მთიელთა გადასახლებით, შეთანხმებაც არ გასჭირვებიათ. რუსეთი მატერიალურ და მორალურ დახმარებას აღუთქვამდა თურქეთს მაჰმადიან მთიელთა გადასახლებაში, ეს უკანასკნელი კი მათ მიღება-დაბინავებას კისრულობდა.¹⁵⁷

ამრიგად, კავკასიელ მთიელთა მუჰაჯირობა გამოწვეული იყო ღრმა სოციალურ-ეკონომიკური, პოლიტიკური და რელიგიური მიზეზებით. მუჰაჯირობის პროცესში, ერთი შეხედვით, თითქოს რელიგიური მომენტი დომინირებდა, მაგრამ ძირითადი მაინც იყო პოლიტიკური ფაქტორი - რუსეთის დამპყრობლური პოლიტიკა. რუსეთის კოლონიზატორულმა პოლიტიკამ გადამწყვეტი ბიძგი მისცა მთიელთა გადასახლებას.¹⁵⁸

თურქეთში გადასახლდნენ დაღესტნელები, ჩეჩნები, ოსები, მაგრამ ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიიდან გადასახლებულთა რიცხვი დიდი არ იყო, რაც იმით აიხსნება, რომ დაღესტან-ჩეჩნეთისათვის თურქეთი შორს იყო, ოსეთში კი მცირე იყო მაჰმადიანთა რიცხვი და მათ კავკასიის ომში არც მიუღიათ მონაწილეობა.¹⁵⁹ ამრიგად, როგორც ცარიზმის ერთგული მოხელე ე. ვეიდენბაუმი აღნიშნავდა, „კავკასიელი მთიელები, რომლებიც არაჩვეულებრივი გააფთრებით ებრძოდნენ რუსებს, დამარცხებულები, მაგრამ არა დამორჩილებულები, თურქეთისაკენ გაემართნენ“.¹⁶⁰

* * *

რუსეთის მიერ ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიის დაპყრობის შემდეგ, ცარიზმის წინააღმდეგ ბრძოლას განაგრძობდნენ დას. კავკასიის მთიელები. ამიტომ რუსეთის სარდლობამ აქეთკენ გადმოისროლა 200 ათასიანი კავკასიის არმიის ძირითადი ნაწილები. ალექსანდრე II (1855-1881) სარდლობისაგან მოითხოვდა, რომ კავკასიის ომი, რომელიც ნახევარი საუკუნის მანძილზე გაიწელა და უზარმაზარ სახსრებს ნთქავდა, მალე დაემთავრებინათ. ომში სწრაფი გამარჯვება რუსეთს სჭირდებოდა ევროპის თვალში ყირიმის ომით შერყეული ავტორიტეტის აღსადგენად.¹⁶¹

რუსეთის მიერ ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიის დაპყრობამ და შამილის დანებებამ დიდი გავლენა მოახდინა დას. კავკასიის მთიელ ტომებზე.¹⁶² 1859წ. ნოემბერში რუსებს დამორჩილდნენ აბაძეხები. დანებდა დას. კავკასიის მთიელთა ბრძოლის ერთ-ერთი მეთაური, აბაძეხების წინამძღოლი მუჰამედ ემინი.¹⁶³ 1860წ. იანვარში რუსებს დამორჩილდნენ და თურქეთისაკენ დაიძრნენ ნათხვაჯები, მახვაშები, ბესლენეები.¹⁶⁴ ზაფხულში ამოიწურა აბაზა თემებისათვის მიცემული მოსაფიქრებელი ვადა და ბაშილბაები, ბაღები, ბარაყაელები, ყიზილბეკები, თამები, შახგირეების ნაწილი მათთვის დანიშნულ დროს თურქეთში გადასახლდნენ. ამდენად, ვრცელი მხარე მდ. ბელაიასა და მდ. ლაბას შორის მთლიანად გაიწმინდა მთიელებისაგან.¹⁶⁵ მაგრამ სამშვიდობო მოლაპარაკებები ჯიქებთან, უბიხებთან, შაფსუღებთან უშედეგოდ დამთავრდა.¹⁶⁶ მთის თემებმა - აიბგამ, აჰჭიფსხუმ, ფსხუმ, წებელდამ სამხედრო კავშირი შეკრეს, რომელსაც ყიზილბეკ მარშანია მეთაურობდა.¹⁶⁷

დასავლეთ კავკასიის დაპყრობისათვის ბრძოლაში რუსეთის სარდლობა დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა აფხაზეთს. რუსეთის სარდლობისათვის ნათელი იყო, რომ სანამ მათ აფხაზეთში მხოლოდ სანაპირო ზოლი ეჭირათ, რუსეთის გავლენა ამ მხარეში მტკიცე ვერ იქნებოდა. 1860წ. დამდეგს რუსეთის სარდლობამ ყურადღება გაამახვილა აფხაზეთის ჩრდ. კავკასიასთან დამაკავშირებელი გზის გაყვანაზე, რასაც არამარტო სამხედრო და ადმინისტრაციული მნიშვნელობა ჰქონდა, ეს იყო მნიშვნელოვანი საშუალება ქვეყნის საბოლოო დაპყრობისათვის. გადაწყდა, ჯერჯერობით, აფხაზეთის სანაპიროდან ფსხუმდე სასაპალნე გზის გაყვანა. იმავდროულად განხორციელდა კავკასიონის მთავარი ქედის უღელტეხილებისაკენ მიმავალი გზების რეკოგნოსცირება.¹⁶⁸ ფსხუში რუსების გავლენა უმნიშვნელო იყო. ფსხუელები კვლავ ესხმოდნენ თავს აფხაზეთის სოფლებს, რუსულ სიმაგრეებს, მიჰყავდათ ტყვეები. ამიტომ გზის გაყვანა რომ არ შეფერხებულიყო და საბოლოოდ დაემორჩილებინათ ფსხუ, გადაწყდა ექსპედიციის მოწყობა.¹⁶⁹

1860წ. აგვისტოში აფხაზეთში განლაგებული რუსეთის ჯარების სარდალმა, გენერალმა ი.ყორღანოვმა დამსჯელი ექსპედიცია მოაწყო ფსხუში. მასში 3 ათასი აფხაზი მილიციელიც მონაწილეობდა. იმავდროულად, რუსეთის საბრძოლო ხომალდებმა რეიდი მოაწყვეს ჯიქებისა და უბიხების სანაპიროზე და ისეთი შთაბეჭდილება შექმნეს, თითქოს დესანტის გადასხმას აპირებდნენ. ამ ოპერაციის მიზანი იყო დაეშინებინათ ჯიქები და უბიხები და ამით აღეკვეთათ ფსხუელებისადმი მათი დახმარების შესაძლებლობა. თუმცა ფსხუელებს დახმარების ხელი მაინც გაუწოდეს როგორც სანაპირო ჯიქებმა, ისე მთის თემებმა - აჰჭიფსხუმ და აიბგამ. მიუხედავად მედგარი წინააღმდეგობისა, ფსხუელები დამარცხდნენ. მათ მორჩილება გამოუცხადეს რუსეთის სარდლობას და მძევლებიც მისცეს.¹⁷⁰ რუსთა დამსჯელმა რაზმებმა არც ჯიქებს აპატიეს ფსხუს დახმარება, რის გამოც არდბას ფეოდალური საგვარეულოს ქვეშევრდომები იძულებული გახდნენ მიეტოვებინათ თავიანთი საცხოვრებლები და მთებისათვის შეეფარებინათ თავი.¹⁷¹

ფსხუში მოწყობილი ექსპედიციის წარმატებას აფხაზეთის ამ მთის თემში რუსეთის გავლენის გაძლიერება არ მოჰყოლია.¹⁷² ფსხუ კვლავ რჩებოდა რუსეთის მფლობელობის წინააღმდეგ ბრძოლის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან კერად.

1860წ. სექტემბერში კავკასიის მეფისნაცვალმა ა.ბარიატინსკიმ კავკასიის ომის სწრაფად დამთავრებისათვის ღონისძიებების დასახვის მიზნით ვლადიკავკაზში სამხედრო თათბირი მოიწვია. თათბირზე გადაწყდა, რომ დას. კავკასიის დასამორჩილებლად შეტევა დაეწყოთ მდ. ლაბისა და მდ. ბელაიას ზემო წელიდან და მთებიდან შავი ზღვისაკენ გამოედევნათ აბაძეხები, შაფსუღები, უბიხები. მათ მიერ სტავროპოლის გუბერნიის სტეპებში გადასახლებაზე უარის თქმის შემთხვევაში, ისინი თურქეთში გადაესახლებინათ, ხოლო მათ მიწა-წყალზე რუსები ჩაესახლებინათ, უმთავრესად კაზაკები. ამის გარეშე, როგორც რუსეთის სარდლობა თვლიდა, კავკასიის დაპყრობა არ იქნებოდა სრული და საბოლოო.¹⁷³ ამრიგად, კავკასიის სარდლობის გეგმით, დასავლეთ კავკასიის მთიელები უნდა აეყარათ თავიანთი საცხოვრებელი ადგილებიდან და იქ რუსები ჩაესახლებინათ. რუსულ კოლონიზაციას არამხოლოდ უნდა დაეგვირგვინებინა ქვეყნის დაპყრობა, არამედ ის თვითონ უნდა ყოფილიყო დაპყრობის ერთ-ერთი მთავარი საშუალება.¹⁷⁴

იმავე თათბირზე განხორციელდა კავკასიის არმიის რეორგანიზაცია. ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიის დაპყრობით და დასავლეთ კავკასიაში საომარი მოქმედებების მდ. ყუბანის სამხრეთით, მთიან ზოლში და შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე გადატანით, კავკასიის „საკორდონო ხაზმა“ მნიშვნელობა დაკარგა. ამიტომ იგი გაუქმდა. კავკასიის ხაზის მარცხენა ფრთა, რომელიც თერგის აუზს მოიცავდა, თერგის ოლქად გარდაიქმნა, ხოლო მარჯვენა ფრთა, რომელიც ყუბანის აუზს მოიცავდა - ყუბანის ოლქად. ორივე ამ ოლქმა სტავროპოლის გუბერნიასთან ერთად მიიღო სახელწოდება „ჩრდილოეთ კავკასია“.¹⁷⁵ იმავდროულად, კავკასიის სახაზო კაზაკთა ჯარიც გარდაიქმნა: თერგის ოლქში დასახლებულმა სახაზო კაზაკებმა შეადგინეს თერგის ოლქის კაზაკთა ჯარი; კავკასიის სახაზო კაზაკთა ჯარის 6 ბრიგადა უნდა დასახლებულიყო ყუბანის ზემო წელიდან შავი ზღვის სანაპირომდე და შერწყმოდა შავი ზღვის კაზაკთა ჯარს, რის შედეგადაც შეიქმნებოდა ყუბანის კაზაკთა ჯარი.¹⁷⁶

ა.ბარიატინსკიმ კავკასიის არმიის სარდლობაშიც მნიშვნელოვანი ცვლილებები მოახდინა. დ. მილიუტინის რუსეთის სამხედრო მინისტრის ამხანაგად (მოადგილე) დანიშვნასთან დაკავშირებით მან დატოვა კავკასიის არმიის მთავარი შტაბის უფროსის პოსტი. ამ თანამდებობაზე იგი შეცვალა კავკასიის არმიის მარჯვენა ფრთის სარდალმა, გენერალმა გრ.ფილიპსონმა. ყუბანის ოლქის უფროსად და ყუბანის ოლქის ჯარების სარდლად ა.ბარიატინსკიმ დანიშნა მარცხენა ფრთის სარდალი, გენერალი ნ.ევდოკიმოვი, რომელმაც დიდი წვლილი შეიტანა ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიის დაპყრობაში. იმავდროულად, იგი დარჩა თერგის ოლქის უფროსად და თერგის ოლქის ჯარების სარდლად. ამრიგად, ნ. ევდოკიმოვს დაუმორჩილა მთელი ჩრდილო კავკასია. ის დაინიშნა ასევე ყუბანის კაზაკთა ჯარის უმაღლეს ატამანად.¹⁷⁷

ამრიგად, 1860 წლის შემოდგომიდან კავკასიის დამორჩილების მთავარ საშუალებად მიჩნეულ იქნა სამხედრო კოლონიზაცია. აქამდე კავკასიელი მთიელების წინააღმდეგ ეწყობოდა ექსპედიციები, ამარცხებდნენ მათ, იმორჩილებდნენ, მაგრამ შემდეგ ისინი კვლავ იბრძოდნენ რუსების წინააღმდეგ. ეს იწვევდა ჯარისკაცთა დიდ მსხვერპლს, ქვეყანა კი დაუმორჩილებელი რჩებოდა.¹⁷⁸ ამიერიდან გადაწყდა შეეწყვიტათ უშედეგო სამხედრო ექსპედიციები და შედგომოდნენ მთის სისტემურ დასახლებას კაზაკთა სტანიცებით, ხოლო კავკასიელი მთიელები გადაესახლებინათ დაბლობზე, ან გაესახლებინათ თურქეთში. რუსეთის ხელისუფლება ამ გზით ცდილობდა კავკასიელი მთიელებისათვის მოესპო ბუნებრივი თავშესაფარი მთების სახით და დაბლობზე ჩამოსახლებით თავისი ადმინისტრაციის კონტროლისათვის დაექვემდებარებინა, ან თურქეთში გადასახლებით შეემცირებინა მათი ხვედრითი წილი ქვეყანაში და დაესუსტებინა ისინი.¹⁷⁹ მოგვიანებით, 1861წ. ოქტომბერში ა.ბარიატინსკი გულახდილად აღნიშნავდა, რომ დას. კავკასიის მთიელთა გადასახლების მიზანი იყო „Избавить кавказское плоскогорье от населения... и открыт этим самым прекрасные и плодородные места для... казачьего поселения“.¹⁸⁰

1861წ. იანვარ-თებერვალში რუსებმა საომარი მოქმედებები დაიწყეს კავკასიონის ქედის ჩრდილოეთ კალთებზე, მდ. აფიფსის შენაკადის შებშის ზემო წელში მცხოვრები შაფსუღების წინააღმდეგ. მდ. ლაბასა და მდ. ბელაიას შორის მცხოვრები ტომები: აბაძეხები, მახვაშები, ეგერუყვები, თემირგოი ლოიალობას ინარჩუნებდნენ რუსებისადმი. ამით სარგებლობდნენ ეს უკანასკნელნი, კაფავდნენ ტყეებს, გაჰყავდათ გზები, აგებდნენ სიმაგრეებს. რუსების ასეთმა მოქმედებამ აბაძეხების აჯანყება გამოიწვია. მათ განაახლეს თავდასხმები რუსების დასახლებებზე და ჯარის ნაწილებზე. ნ.ევდოკიმოვმა ისარგებლა აბაძეხების მიერ საომარი მოქმედებების განახლებით, გააუქმა 1859წ. მათთან დადებული სამშვიდობო ხელშეკრულება და ულტიმატუმი წაუყენა - გადასახლებულიყვნენ ყუბანზე. მაგრამ აბაძეხები დამორჩილებას არ აპირებდნენ. მაშინ, აპრილში, რუსებმა შეუტიეს აბაძეხებს და 20 დღის განმავლობაში ცეცხლითა და მახვილით გაიარეს მდ. ლაბას შენაკად ხოძსა და მდ. ბელაიას შორის ტერიტორია. აბაძეხები, მახვაშები, ეგერუყვები მთებში ეძებდნენ თავშესაფარს. ივნისში, მდ. ბელაიას მთელ სიგრძეზე მისი ორივე ნაპირი რუსების ხელში იყო, თუმცა აბაძეხები წინააღმდეგობას არ წყვეტდნენ.¹⁸¹

დას. კავკასიელი მთიელები კარგად ხედავდნენ რა საშიშროებაც ემუქრებოდათ, ამიტომ გადაწყვიტეს უფრო მეტად შეკავშირებულიყვნენ. 1861წ. ივნისში მდ. სოჩის ხეობაში უბიხების ინიციატივით შეიკრიბნენ დას. კავკასიის მთიელ ტომთა წარმომადგენლები. მათ გადაწყვიტეს შეექმნათ მტკიცე კავშირი, ხოლო მისი მართვისათვის აირჩიეს 15 პირისაგან შემდგარი საბჭო, რომელსაც მეჯლისი ეწოდა. მასზე დაქვემდებარებული ტერიტორია 12 ოლქად დაიყო. თითოეულ ოლქში იყო მუფტი, ყადი და მამასახლისი. გარეგნულად ეს ორგანიზაცია იმამატის სისტემას ჰგავდა, მაგრამ მას არ ჰქონდა მკვეთრად გამოხატული თეოკრატიული ხასიათი.¹⁸² მთიელები არ დაკმაყოფილდნენ შინაგანი ორგანიზაციის მოწყობით. ისინი ეძიებდნენ თურქეთისა და ინგლისის დახმარებას. აგვისტოში მეჯლისის წევრებმა, უბიხების წინამძღოლმა კერენტუხ ბერზეკმა და იზმაილ ბარაყაი-იფა ძიაშმა წერილით მიმართეს ინგლისის კონსულს სოხუმში დიკსონს. მას სთხოვეს თავისი მთავრობისათვის ეცნობებინა რუსეთის ჯარის მიერ ჩერქეზთა წინააღმდეგ მიმართული აგრესიის შესახებ და გამოსარჩლება ითხოვეს.¹⁸³

1861წ. სექტემბერში, კავკასიაში, საომარი მოქმედებების ზონაში ჩავიდა ალექსანდრე II, რომელსაც შეხვდნენ დას. კავკასიის მთიელთა წარმომადგენლები. ადიღეელების სახელით მათ იმპერატორს სთხოვეს მიეღო ისინი თავის ქვეშევრდომად და თავიანთ მიწა-წყალზე დაეტოვებინა. მაგრამ იმპერატორმა მათ კატეგორიულად განუცხადა, რომ ერთ თვეს აძლევდა მოსაფიქრებლად: ან გადასახლებულიყვნენ ყუბანისპირა დაბლობზე, სადაც სამუდამო მფლობელობაში მიიღებდნენ მიწებს, შეინარჩუნებდნენ თავიანთ სახალხო წყობილებასა და სასამართლოს, ან გადასახლებულიყვნენ თურქეთში.¹⁸⁴

მთიელებმა არ მიიღეს იმპერატორის წინადადება და ომი კვლავ განახლდა. რუსეთის სარდლობა ყუბანის ქვემო წელზე, ნათხვაჯებისა და შაფსუღების მიწა-წყალზე ინტენსიურად ასახლებდა კაზაკებს, ხოლო ნათხვაჯებს საცხოვრებლად განესაზღვრათ მიწები ყუბანის გაყოლებაზე.¹⁸⁵ 1861წ. გაზაფხულიდან 1862წ. გაზაფხულამდე ყუბანის ოლქში კაზაკთა 35 სტანიცა გაჩნდა.¹⁸⁶

დას. კავკასიაში საომარი მოქმედებების მსვლელობაში რუსეთის ხელისუფლება დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა აფხაზეთის ფაქტორს და მიხეილ შარვაშიძის როლს. 1862წ. აპრილში ა.ბარიატინსკი სამხედრო მინისტრს დ. მილიუტინს წერდა: მიხეილ შარვაშიძის „გავლენა აფხაზეთში და მეზობელ ტომებზე, როგორც ჩემთვის ცნობილია, ჯერ კიდევ მნიშვნელოვანია... ამიტომ ამ კაცის კეთილად განწყობა ჩვენს მიმართ ძალზედ საჭიროდ მიმაჩნია“.¹⁸⁷ მიუხედავად იმისა, რომ აფხაზეთი რუსეთის შემადგენლობაში დიდი ხნის შესული იყო, რუსეთის ხელისუფლება აქ საკმაოდ შეზღუდული იყო და მხოლოდ რუსთა ჯარის მიერ დაკავებულ პუნქტებში ვლინდებოდა. სამთავროს საშინაო მმართველობა მთავრის ხელში იყო. კავკასიის რუსული ადმინისტრაციისათვის ნათელი იყო, რომ აფხაზეთში რუსეთის ხელისუფლების განმტკიცება დასავლეთ კავკასიაში რუსეთის მფლობელობის დამყარების კვალად მოხდებოდა.¹⁸⁸ ეს კარგად იცოდა მიხეილ შარვაშიძემაც. რუსეთის სარდლობა ფიქრობდა, რომ აფხაზეთის მთავარი, რომელიც დიდი პატივისცემით სარგებლობდა დას. კავკასიის მთიელ ტომებს - ჯიქებს, უბიხებს, შაფსუღებს, აბაძეხებს და სხვ. შორის, ფარულად უჭერდა მხარს მათ ბრძოლას დამოუკიდებლობისათვის. მან კარგად იცოდა, რომ დას. კავკასიის ტომების რუსეთისადმი დამორჩილების შემდეგ მის ხელისუფლებასაც ბოლო მოეღებოდა.¹⁸⁹ ამიტომაც იყო, რომ მიხეილ შარვაშიძე კეთილგანწყობით არ უცქერდა აფხაზეთის დაუმორჩილებელი მთის თემების გავლით ჩრდ. კავკასიისაკენ გზების გაყვანას.¹⁹⁰

1862წ. დამდეგს რუსეთის ჯარები უკვე კავკასიონის ქედის ძირში გამოჩნდნენ, უბიხების მიწა-წყალთან სულ ახლოს. ეს ფაქტი მეჯლისის საგანგებო შეკრების მიზეზი გახდა 1862წ. ივნისში. მეჯლისმა დაადგინა: სტამბოლში, პარიზსა და ლონდონში ელჩობის გაგზავნა დახმარების თხოვნით; ტუაფსესა და ადლერს შორის მცხოვრებ მოსახლეობას ხარჯების ასანაზღაურებლად დაკისრებოდა ფულადი გადასახადი (კომლზე 50 კაპ.); საღვთო ომის - ღაზავათის გამოცხადება; აბაძეხების დასახმარებლად მებრძოლების გაგზავნა და ასეთივე დახმარების მოთხოვნა ჯიქებისაგან, რომლებიც რეშიდ გეჩის გავლენით გულგრილად შესცქეროდნენ დას. კავკასიის მთიელთა ტრაგედიას.¹⁹¹

1862წ. ივნისში აბაძეხებმა და შაფსუღებმა ერთხელ კიდევ სცადეს რუსეთის ჯარების შეჩერება. მათ დასახმარებლად 5 ათასი უბიხიც მოვიდა. ივნის-ივლისში სასტიკი ბრძოლები გაიმართა, მაგრამ მთიელები კვლავ დამარცხდნენ, თუმცა ისინი ამის შემდეგაც არ წყვეტდნენ წინააღმდეგობას.¹⁹² იმავდროულად, მეჯლისის დეპუტაცია იზმაილ ბარაყაი-იფა ძიაშის მეთაურობით სტამბოლს და ევროპის რიგ სახელმწიფოებს ეწვია დახმარების თხოვნით, მაგრამ უშედეგოდ. 1862წ. მიწურულს, მთიელთა დეპუტაცია პოლონელ რევოლუციონერთან, დას. კავკასიის მთიელების გვერდით მებრძოლ თეოფილ ლაპინსკისთან ერთად ლონდონში წარუდგა ინგლისის პრემიერ-მინისტრს ლორდ პალმერსტონს და რუსეთის აგრესიის წინააღმდეგ დახმარება სთხოვა. პალმერსტონი კარგად ხედავდა, რომ კავკასიაში რუსეთის წინსვლის შეჩერება შეუძლებელი იყო, ამიტომ დეპუტაციას დახმარებაზე უარი უთხრა.¹⁹³

1863წ. დასაწყისში რუსეთის ჯარებმა საბოლოოდ მოაქციეს ბლოკადაში აბაძეხები. მძიმე მდგომარეობაში ჩავარდნილი აბაძეხები შეეცადნენ მოლაპარაკებოდნენ რუსებს, მაგრამ სარდლობამ მათ ულტიმატუმი წაუყენა - გადასახლებულიყვნენ ყუბანზე ან თურქეთში წასულიყვნენ.¹⁹⁴ მაგრამ მათ სამშობლოს დატოვება არ სურდათ. აპრილში რუსები შეიჭრნენ აბაძეხების მიწა-წყალზე. როცა აბაძეხებმა ნახეს, რომ რუსეთის ჯარს უკან მოყვებოდა რუს მოახალშენეთა ურიცხვი ტრანსპორტი და ისინი იკავებდნენ მათ სახლებს, სრულებით დაეცნენ სულიერად, რადგან მიხვდნენ, რომ მათ ერთადერთი გზა დარჩენოდათ - თურქეთში წასვლა. აბაძეხებმა ნ. ევდოკიმოვს სთხოვეს ხელი არ შეეშალა მათთვის თურქეთში წასვლაში, რაზეც ამ უკანასკნელმა, პირიქით, დახმარებაც აღუთქვა.¹⁹⁵ იმავდროულად, რუსები შეტევას აწარმოებდნენ შავი ზღვის სანაპირო ზოლშიც შაფსუღების წინააღმდეგ.

1863წ. აგვისტოს ბოლოს „პოლონელთა კომიტეტმა“ ტრაპიზონიდან შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე იარაღის პარტია და 40-მდე მებრძოლი გაგზავნა. სექტემბრის ბოლოს კიდევ გაიგზავნა იარაღის ერთი პარტია, მაგრამ 3 ოქტომბერს გემი უკან დაბრუნდა და შაფსუღების დამარცხების ამბავი ჩამოიტანა. ოქტომბრის ბოლოს ტრაპიზონში უკვე ჩამოვიდნენ გამოქცეული შაფსუღები და დაიწყო დასავლეთ კავკასიის მთიელთა მცირე ნაკადებით თურქეთში გადასახლება.¹⁹⁶ ოქტომბერ-ნოემბერში რუსებმა საბოლოოდ დაიმორჩილეს შაფსუღები და დეკემბერში მდ. შაფსუხოს შესართავამდე მიაღწიეს.¹⁹⁷ ამრიგად, 1864 წლის დასაწყისისათვის რუსებს ჩრდილო-დასავლეთი კავკასია დაპყრობილი ჰქონდათ. რჩებოდა მხოლოდ კავკასიონის სამხრეთ კალთებისა და შავი ზღვის სანაპირო ზოლის დაპყრობა, სადაც უბიხები და ჯიქები ცხოვრობდნენ.

1864წ. თებერვალში აბაძეხების ნაწილი თურქეთში გადასახლდა, ხოლო ნაწილი - მდ. ბელაიას ქვემო წელზე.¹⁹⁸ ცარიზმი, რომელიც კავკასიაში თავისი დამპყრობლური გეგმების განხორციელებისას ადგილობრივ მკვიდრთა გმირულ წინააღმდეგობას შეხვდა, დაცარიელებული ადგილების შეერთებას ამჯობინებდა. ამიტომ ხელისუფლება კი არ ეწინააღმდეგებოდა, არამედ ხელსაც უწყობდა ადგილობრივი მოსახლეობის თურქეთში გადასახლებას. გენერალ ნ.ევდოკიმოვის აზრით, მთიელთა გადასახლებით კავკასიის საბოლოო დაპყრობა დაჩქარდებოდა.¹⁹⁹

რუსეთის ხელისუფლება თვლიდა, რომ კავკასიის ომის სწრაფად დასამთავრებლად საჭირო იყო ენერგიული მოქმედება. ჯერ ერთი, მას აფრთხობდა 1863 წელს ახალი ევროპული კოალიციის შექმნა, ხოლო მეორე, თუ გაზაფხულამდე არ დამთავრდებოდა ომი, შემდეგ შეიძლებოდა იგი გაჭიანურებულიყო, რადგან „ტყე გაიფოთლებოდა, ბალახი ამოვიდოდა, ხორბალი ამოიწვერებოდა, ირგვლივ ყველაფერი გამოცოცხლდებოდა და მთიელთა საშუალებებიც გაათკეცდებოდა. ტყეები იქნებოდა მათი თავშესაფარი, საკვები ექნებოდა ადამიანსა და პირუტყვს, ხოლო ზამთარში სურსათის მარაგისა და სოფლების განადგურება მათზე დამღუპველად იმოქმედებდა“.²⁰⁰

1864წ. თებერვალში რუსეთის ჯარის ნაწილებმა დაიწყეს კავკასიონის ქედის გადალახვა. ისინი შეტევას აწარმოებდნენ შავი ზღვის სანაპირო ზოლშიც. იმავდროულად, უბიხეთისა და ჯიქეთის სანაპიროს რუსეთის სამხედრო-საზღვაო ძალების ხომალდებიც მიადგნენ. თებერვალში დახოს რაზმმა გენერალ ვ.გეიმანის სარდლობით კავკასიონის ქედი გადალახა, მდ. ტუაფსეს ხეობაში გადავიდა და შავი ზღვის სანაპირო ზოლის გაწმენდას შეუდგა. გეიმანმა დაამარცხა შაფსუღები და უბიხები და 25 მარტს დაიკავა ყოფილი რუსული სიმაგრე ნავაგინსკი მდ. სოჩის შესართავთან.²⁰¹ 26 მარტს ვ.გეიმანთან გამოცხადდა ჯიქების ერთ-ერთი წინამძღოლი რეშიდ გეჩი და მორჩილება გამოუცხადა მას.²⁰²

1864 წლის მარტში კავკასიის მეფისნაცვალი, დიდი მთავარი მიხეილ რომანოვი (1862-1881) ალექსანდრე II-ს წერდა: „Будем действовать осматрительно, но и решительно чтобы окончательно очистить все Черноморское побережье. Надо ожидать, что большая часть горцев предпочитает выселиться в Турцию, чем перейти на назначенные для них места на Кубани. Дело окончательного покорения восточного берега Черного моря наиболее зависить от быстроты выселения туземцев“.²⁰³

რუსეთის ჯარის ნაწილების ბოლო ოპერაცია დასავლეთ კავკასიაში

(წიგნიდან Ю.К.Ефремов. Тропами горного Черноморья)

რაზმის მსვლელობის მარშრუტი

- - - - - პატარა-ლაბის რაზმი (გენერალ - მაიორი პ.გრაბე)

-- -- -- ფსხუს რაზმი (გენერალ - მაიორი პ.შატილოვი)

------- დახოს რაზმი (გენერალ - მაიორი ვ.გეიმანი)

. . . . . . . აჰჭიფსხუს რაზმი (გენერალ - ლეიტენანტი დ.სვიატოპოლკ - მირსკი)

აპრილს კავკასიის მეფისნაცვალი პირადად ჩავიდა საომარი მოქმედებების ზონაში და კავკასიელ მთიელთა - ჯიქების, უბიხებისა და სხვა ტომთა წარმომადგენლებს, რომელთაგანაც პირადად მიიღო მორჩილების პირობა, ულტიმატუმი წაუყენა - გადასახლებულიყვნენ ყუბანზე, ან თურქეთში წასულიყვნენ, მათი მიწები კი განსაზღვრული იყო რუსების დასასახლებლად. მიხეილ რომანოვმა მთიელებს ერთი თვე მისცა მოსაფიქრებლად, მაგრამ 19 აპრილს მთებში ასულ რუსებს აღარ დახვდათ უბიხები. ისინი ერთიანად დაძრულიყვნენ შავი ზღვის სანაპიროსაკენ.²⁰⁴ აპრილში უბიხები ერთიანად გადასახლდნენ თურქეთში.²⁰⁵ ამ დროს შავი ზღვის სანაპირო ზოლი ტამანის ნახევარკუნძულიდან ადლერამდე სავსე იყო კავკასიელი მთიელებით, რომლებიც გემებს ელოდნენ თურქეთში წასასვლელად.²⁰⁶ როგორც ა.ბარიატინსკის ბიოგრაფი, რუსი ოფიცერი ა.ზისერმანი აღნიშნავდა, „Вытесняемое шаг за шагом... полумиллионное население горцев перенесло все ужасы истребительной войны, страшные лишения, голод, повальные болезни, а очутившись на берегу - должно было искать спасения в переселении в Турцию“.²⁰⁷

ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიისა და შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს დაპყრობის შემდეგ რჩებოდა წინააღმდეგობის უკანასკნელი კერების ლიკვიდაცია, ჯიქების მთის თემების - აიბგა, აჰჭიფსხუ, ფსხუ, მდინარეების: მძიმთას, ფსოუს და ბზიფის ზემო წელში, - დამორჩილება. ამ მიზნით ოთხი სამხედრო კოლონა გაიგზავნა გენერლების: პ.შატილოვის, დ.სვიატოპოლკ-მირსკის, ვ.გეიმანის და პ.გრაბეს მეთაურობით. სასტიკ ბრძოლაში აიბგელები, რომლებიც ცხოვრობდნენ მდ. ფსოუს ქვაბულში, დამარცხდნენ და შავი ზღვის სანაპიროსაკენ დაიძრნენ, რათა თურქეთში გადასახლებულიყვნენ. ამის შემდეგ აჰჭიფსხუსა და ფსხუს წინააღმდეგობა უიმედო გახდა. 1864 წლის 20 მაისს რუსეთის ჯარის ოთხივე კოლონა შეერთდა მდ. მძიმთას ზემო წელში, აჰჭიფსხუს ცენტრში, აულ გუბაადვში (რუს. კბაადა, ამჟ. კრასნაია პოლიანა) და მთიელთა წინააღმდეგობის უკანასკნელი კერა დაიკავა. 21 მაისს, გუბაადვის ველობზე კოლონებად გამწკრივებულ რუსეთის ჯარის ნაწილებს მეფისნაცვალმა და ჯარების სარდალმა მიხეილ რომანოვმა მიულოცა კავკასიის ომის დამთავრება. შემდეგ გაიმართა საზეიმო აღლუმი.²⁰⁸

შამილი

მუჰამედ ემინი

ალექსანდრე ბარიატინსკი

მიხეილ რომანოვი

მიუხედავად იმისა, რომ კავკასიის მრავალწლიანი ომი დამთავრებულად გამოცხადდა, დას. კავკასიის მთის ხეობებში, სახელდობრ, მდ. ფსეზუაფსეს სათავეებში ჯერ კიდევ იყვნენ დარჩენილი მთიელთა მცირე ჯგუფები, რომლებიც წინააღმდეგობას არ წყვეტდნენ. მათ გასანადგურებლად შეიქმნა „მფრინავი რაზმები“, ხოლო შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე და მდინარეთა ხეობებში კავკასიის არმიის სახაზო ბატალიონები განლაგდნენ.209 ივლისში რუსეთის ჯარის ნაწილები ფსხუში შეიჭრნენ, ჩრდილოეთიდან, კავკასიონის ქედის მხრიდან სანჭაროს უღელტეხილით, და აფხაზეთიდან, დოუს უღელტეხილით. გადამწყვეტი ბრძოლა გაიმართა ბზიფის შენაკადის მდ. გრიბზას ნაპირებზე. ფსხუელები თავგანწირვით იბრძოდნენ, მაგრამ დამარცხდნენ. ბრძოლის შემდეგ ცოცხლად დარჩენილმა ფსხუელებმა ცეცხლი წაუკიდეს თავიანთ სახლებს და ხეობა დატოვეს.²¹⁰ ამრიგად, 1864წ. ივლისში რუსებმა ფსხუ დაიკავეს.²¹¹ ფსხუელთა ნაწილი, 105 ოჯახი (862 სული) ჩრდ. კავკასიაში, მდ. ყუმას ხეობაში გადასახლდა,²¹² ხოლო დიდი ნაწილი თურქეთში წავიდა. 1864 წლის ზაფხულში თურქეთში გადასახლდა 20 ათასი ჯიქი და 5 ათასი ფსხუელი.²¹³ ამის შედეგად თითქმის მთლიანად გაუკაცურდა მდ. მძიმთას ხეობა და მდ. ბზიფის ხეობის ზემო წელი.

ომის დამთავრების შემდეგ, „ახლადდაპყრობილი მხარე არაჩვეულებრივ სანახაობას წარმოადგენდა, - წერდა გენერალი დუხოვსკი, - მაისის ბოლოს, ივნისში და შემდეგ, გადაიხედავდი მაღალი მთიდან და ხედავდი შესანიშნავ ხეობებს, ქედებს, მთებს, მდინარეებსა და ნაკადულებს; ბაღებს შორის აქა იქ ჩანდა ნასახლარების კვალი, მაგრამ ყოველივე ეს უსიცოცხლო იყო, არსად სულიერის ჭაჭანება არ იყო. ზოგან ახალამოწვერილი ხორბალი ჯერ კიდევ მოწმობდა არცთუ დიდი ხნის წინ აქ მოსახლეობის არსებობას, მაგრამ სახნავი მინდვრები მეტწილად მიგდებული და მიყრუებული იყო და მხოლოდ შარშანდელი სიმინდის გადაჭრილი ღეროები მოწმობდა, რომ აქ ოდესღაც ცხოვრობდნენ და შრომობდნენ ადამიანები. არ გინდოდა დაგეჯერებინა, რომ ამ უზარმაზარ სივრცეში, რასაც მაღალი მთის თხემიდან თვალი წვდებოდა, სულიერი არ ჭაჭანებდა. მიუხედავად ამისა, ეს ასე იყო. მთელი ეს შესანიშნავი ხედები, ბუნების ეს შესანიშნავი ქმნილება უსიცოცხლო იყო და მნახველზე უფრო მძიმე და სევდიან შთაბეჭდილებას ახდენდა, ვიდრე სასიამოვნოს“.²¹⁴

ამრიგად, შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე და ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიაში მცხოვრები ადიღეელებისა და აბაზების მნიშვნელოვანი ნაწილი 1858-1864წწ. თურქეთში გადასახლდა. ზოგიერთი ტომი, მაგ. უბიხები - მთლიანად. გენერალ ნ.ევდოკიმოვის მიერ საომარი მოქმედებების შესახებ 1864წ. 21 ივლისს გაკეთებული ანგარიშის თანახმად, დასავლეთ კავკასიიდან თურქეთში გადასახლდა 418 ათასი სული, ხოლო ყუბანსა და ლაბაზე - დაახლ. 90 ათასი სული.²¹⁵ გადასახლების პროცესი გრძელდებოდა 1865 წელსაც. შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე თითქმის არ დარჩნენ ადიღეელები და აბაზები, მათი მცირე ნაწილი აულებად ჩაასახლეს ყუბანზე. სულ, ოფიციალური მონაცემებით, დასავლეთ კავკასიიდან თურქეთში თითქოს 470 ათასი ადამიანი გადასახლდა²¹⁶, თუმცა, საფიქრებელია, რომ ეს ციფრი გარკვეულწილად შემცირებულია.

კავკასიელ მთიელთა ძალდატანებით თურქეთში გადასახლების გამო ევროპაში დიდი ხმაური ატყდა. რუსეთის ხელისუფლება თავს იმართლებდა, რომ მთიელთა თურქეთში გადასახლება მათი ნება-სურვილით არ მომხდარა და ყოველივე მათი ჩარევის გარეშე მოხდა. როგორც ცნობილი პუბლიცისტი, გენერალი რ. ფადეევი აღნიშნავდა, კავკასიის ომში რუსეთის ხელისუფლების მიზანს წარმოადგენდა, „сдвинуть горцев с восточного берега Черного моря и заселить его русскими. Эта мера была совершенно необходима для безопасности наших владении“. მაგრამ როგორც იგი აღნიშნავდა ცინიზმით, არავითარ აუცილებლობას არ წარმოადგენდა ადგილობრივი მოსახლეობის თურქეთში განდევნა. რუსეთს საკმარისად ჰქონდა მიწები მდ. ყუბანის მარცხენა ნაპირზე მათ დასასახლებლად, მაგრამ ასევე არავითარი მიზეზი არ არსებობდა დაეკავებინათ ისინი მათი სურვილის წინააღმდეგ.²¹⁷

რ.ფადეევი, რომელიც ოფიციალურ აზრს გამოხატავდა, გულახდილად აღნიშნავდა, რომ რუსეთის სახელმწიფო ინტერესი მოითხოვდა „соблюсти при поселении покорившихся только одно условие: чтобы нигде они, не примыкали к морю, чтобы по крайней мере несколько десятков верст отделяли их от берега“.²¹⁸ რ. ფადეევი უფრო მეტ გულახდილობასაც იჩენს და აღნიშნავს, რომ „это земля нужна была государству“, ხოლო რაც შეეხება ადგილობრივ მოსახლეობას, მისი თქმით, „в них самих не было никакой надобности“.²¹⁹

კავკასიის ომის დამთავრების შემდეგ ცარიზმმა ვრცელი ტერიტორია მიიღო საკოლონიზაციოდ. 1861-1864წწ. დას. კავკასიაში კაზაკთა 111 სტანიცა (14239 ოჯახი, 85 ათასი სული) ჩაასახლეს.²²⁰ იმავდროულად, ამ მხარეში ასახლებდნენ რუსეთის შიდა გუბერნიებიდან გადმოსახლებულ რუსებს, უკრაინელებს, თურქეთიდან გადმოსახლებულ ბერძნებსა და სომხებს.²²¹

1866წ. ცარიზმმა დასავლეთ კავკასიის ადმინისტრაციული მოწყობის რეფორმა განახორციელა. ვრცელი მხარე მდ. ყუბანიდან კავკასიონის ქედამდე ყუბანის ოლქის, ხოლო შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთი სანაპირო - შავი ზღვის ოკრუგის შემადგენლობაში შევიდა.* ეს უკანასკნელი ყუბანის ოლქის უფროსს ექვემდებარებოდა. 1896 წ. იგი ყუბანის ოლქს გამოეყო და შავი ზღვის გუბერნიად გადაკეთდა.²²²

ამრიგად, ცარიზმმა მიაღწია მიზანს - დასავლეთ კავკასია იმპერიის ადმინისტრაციულ სისტემაში მოაქცია.

___________________

1. ამ მაგისტრალის მნიშვნელობაზე უფრო ადრე, იხ. Б.Н.Заходер, Каспийский свод о Восточной Европе, т.1, М., 1962, т. 2, М., 1967.

2. История России XIX - начала XX вв., გვ. 183.

3. Г.Н.Кушева, Народы Северного Кавказа..., გვ. 233; История Кабардино-Балкарской АССР, т.1, გვ. 112; В. Г.Мачарадзе, Некоторые вопросы..., გვ. 73.

4. С.К.Бушуев, Из истории..., გვ. 22-29.

5. Н.Смирнов, Политика России..., გვ. 48-55.

6. ივ.ჯავახიშვილი, დამოკიდებულება რუსეთსა და საქართველოს შორის..., გვ. 401, 426; С. К.Бушуев, Из истории..., გვ. 9-10; Н. Смирнов, Политика России..., გვ. 26.

* მოზდოკი, ყაბარდ. მაზდოგუ - „უღრანი ტყე“.

** კაზაკი - თურქ. წარმოშობის სიტყვაა და თავდაპირველად, ისევე როგორც რუსულში, თავისუფალ, უბატონო კაცს, თავზეხელაღებულს აღნიშნავდა. ესაა ადამიანი, რომელმაც კავშირი გაწყვიტა თავის სოციალურ გარემოსთან (XIV-XVIIსს.). რუსეთსა და უკრაინაში ამ „თავისუფალი ხალხისაგან“ განსხვავებული სოციალური წოდება ჩამოყალიბდა და სიტყვამაც უფრო კონკრეტული მნიშვნელობა მიიღო. XVს. ბოლოდან კაზაკები ეწოდებოდა რუსეთის სახელმწიფოს განაპირა მხარეების თავისუფალ მოსახლეობას. ბატონყმური ჩაგვრის გაძლიერებამ XV-XVIსს. გამოიწვია გლეხთა მასობრივი გაქცევა სახელმწიფოს საზღვრებს გარეთ, უპირატესად სამხრეთის აუთვისებელ მიწებზე - დონის, ვოლგის, იაიკის (ურალის) აუზებში. ასე წარმოიშვა კაზაკობა, როგორც გარკვეული სოციალური მოძრაობა. მეზობელი ფეოდალური სახელმწიფოებისა და მომთაბარეების წინააღმდეგ ბრძოლის აუცილებლობამ განაპირობა კაზაკების გაერთიანება სამხედრო ორგანიზაციებში. ასე წარმოიქმნა XVIს. II ნახევარში დონის, ვოლგის, დნეპრის, გრებენის და იაიკის კაზაკთა გასამხედროებული თემები. კაზაკ-რუსების ცხოვრების სახსარს ნადირობა, თევზჭერა და მესაქონლეობა შეადგენდა. მიწათმოქმედებას მათ შედარებით გვიან, XVIIს. II ნახევრიდან მიჰყვეს ხელი. შემოსავლის მნიშვნელოვანი წყარო იყო სამხედრო ნადავლი და მოგვიანებით, რუსეთის მთავრობის ჯამაგირი. რუსეთის ხელისუფლება ცდილობდა გამოეყენებინა კაზაკობა საზღვრების განსამტკიცებლად, ახალი ტერიტორიების დასაპყრობად, გარეშე მტრებთან ბრძოლაში. ამიტომ რუსეთის ხელისუფლება მათ სისტემატურად უგზავნიდა ჯამაგირს და იარაღს. კაზაკები მონაწილეობდნენ თავისუფალი ტერიტორიების ათვისებაში, მათ დიდი წვლილი შეიტანეს რუსეთის წინსვლაში ციმბირსა და შორეულ აღმოსავლეთში, ოსმალეთის აგრესიის წინააღმდეგ ბრძოლაში XVI-XVIIსს. (ამ მიზნით დნეპრისა და დონის კაზაკები არაერთხელ დაკავშირებიან ქართველ მეფე-მთავრებსაც, განსაკუთრებით XVII საუკუნეში). XVIIIს. დასაწყისში კაზაკთა თემები მათი საცხოვრისის მიხედვით კაზაკთა ჯარებად (ირეგულარული ჯარები) გააერთიანეს და სამხედრო უწყებას დაუმორჩილეს. XVIII-XIXსს. შეიქმნა კაზაკთა ჯარის ახალი სახეობა, რომელიც მთლიანად სამხედრო უწყებას დაექვემდებარა. მაღალი სამხედრო მომზადებისა და ტრადიციების მქონე კაზაკობა XVII-XIXსს. მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა რუსეთის ომებში. სამხედრო სამსახურში კაზაკი თავისი ცხენ-იარაღით უნდა გამოცხადებულიყო. სამხედრო სამსახურისათვის კაზაკთა სოფლებს - სტანიცებს თავ-თავისი ადგილ-მამულები უსასყიდლოდ ჰქონდათ მიკუთვნებული. ასე ჩამოყალიბდა XVIII-XIXსს. რუსეთში კაზაკობა სამხედრო ფენად. ქართულ ლიტერატურაში, ისევე როგორც ხალხურ პოეზიაში, რუსული „კაზაკის“ შესატყვისად ჩვეულებრივ „ყაზახი“ იყო გაბატონებული. ორივე ვარიანტი დასაშვებადაა მიჩნეული, თუმცა უპირატესობა „კაზაკს“ აქვს მინიჭებული, რისი ერთ-ერთი მიზეზიც გახდა XXს. 30-იან წლებში შუა აზიაში ფაქტობრივად ახალი ეროვნების - ყაზახების ჩამოყალიბება.

7. В.Г.Мачарадзе, Из истории русско-осетинских..., გვ. 518-523.

8. История СССР, т. IV, გვ. 393; Н.Смирнов, Политика России..., გვ. 107. კავკასიის ხაზის აგების შემდეგ, მისმა დასავლეთმა ნაწილმა აზოვის ზღვიდან მდ. უსტ-ლაბის შესართავამდე, შავი ზღვის კაზაკთა ჯარის ტერიტორია შეადგინა, ხოლო დანარჩენმა ნაწილმა კასპიის ზღვამდე და ჩრდილოეთით მანიჩამდე - კავკასიის ოლქი, რომელიც ზოგჯერ შედიოდა ასტრახანის გუბერნიის შემადგენლობაში, ზოგჯერ დამოუკიდებელ ადმინისტრაციულ ერთეულს წარმოადგენდა (С.Эсадзе, Историческая записка..., გვ. 165).

9. მ.დუმბაძე, ქართლ-კახეთის სახელმწიფოს გაუქმება, გვ. 825-827.

10. რ.ლომინაძე, რუსეთის ბატონობის დამყარება საქართველოში, გვ. 127.

11. იქვე.

12. მ.დუმბაძე, იმერეთის სახელმწიფოს გაუქმება..., გვ. 855-856.

13. Акты, т. III, № 918, გვ. 525-526.

14. მ.დუმბაძე, დასავლეთ საქართველო..., გვ. 204-208; მისივე, იმერეთის სახელმწიფოს გაუქმება..., გვ. 865-868.

15. Акты, т. IV, № 555, გვ. 414.

16. Акты, т. IV, № 575, გვ. 425; მ. დუმბაძე, დასავლეთ საქართველო..., გვ. 210-223; Очерки истории Абхазcкой АССР, ч.1, გვ. 140.

17. Очерки истории Абхазcкой АССР, ч.1, გვ. 140.

18. ბ.ხორავა, ოდიშ-აფხაზეთის ურთიერთობა..., გვ. 178.

19. ბ.ხორავა, ოდიშ-აფხაზეთის ურთიერთობა..., გვ. 178.

20. Г.А.Дзидзария, Присоединение Абхазии к России, გვ. 61.

21. Акты, т. IV, № 576, გვ. 425.

22. იქვე, № 578, გვ. 426; № 583, გვ. 429.

23. ჩრდილო კავკასიის ხალხთა..., II, გვ. 33.

24. Н.Смирнов, Политика России..., გვ. 175-176.

25. Внешняя политика России. Документы..., т. 6, გვ. 406-417; ნ. ქორთუა, საქართველო 1806-1812 წლების..., გვ. 397-424.

26. მ.დუმბაძე, იმერეთის…სახელმწიფოს გაუქმება..., გვ. 876-877.

27. Очерки истории Абхазской АССР, ч. 1, გვ. 140.

28. А.В.Фадеев, Россия и Кавказ..., გვ. 282; История СССР, т. IV, გვ. 393.

29. А.Л.Гизетти, Хроника Кавказских войск, გვ. 43. მოგვიანებით, 1819 წ. ცალკე ქართულ კორპუსს ცალკე კავკასიის კორპუსი ეწოდა (იქვე, გვ. 63).

 30. С.Эсадзе, Историческая записка..., გვ. 32; А.В.Фадеев, Антиколониальные движения..., გვ. 35. С. Эсадзе, Историческая записка..., გვ.

 32. ჩრდილო კავკასიის ხალხთა..., II, გვ. 44.

* მიურიდიზმი - რელიგიურ-მისტიკური მიმდინარეობა ისლამში. იგი ჩაისახა XIV საუკუნეში შუა აზიაში. XIX ს. 20-იან წლებში მიურიდიზმის იდეა გავრცელდა აღმოსავლეთ კავკასიაში. მიურიდიზმის პირველი მქადაგებელი დაღესტანში იყო მოლა მუჰამედ იარაგელი. ის იყო კავკასიაში ღაზავათის - მუსლიმანთა საღვთო ომის იდეური სულისჩამდგმელი, რომელმაც წამოაყენა ლოზუნგი „მუსლიმები არ შეიძლება ურწმუნოთა ხელისუფლების ქვეშ იყვნენ“. „ვინც თავს მუსლიმანად თვლის, - ქადაგებდა იგი, - მისთვის პირველი საქმეა ღაზავათი, შემდეგ კი შარიათის შესრულება“. მიურიდიზმის მიმდევარი არის მიურიდი („მორჩილი“), რომელიც მოვალეა უყოყმანოდ დაემორჩილოს შარიათის მასწავლებელს - მიურშიდს. მიურიდიზმის დროშით მოძრაობა კავკასიელ მთიელთა ანტიკოლონიური ბრძოლის ერთ-ერთი ფორმა იყო (ჩრდილო კავკასიის ხალხთა..., II, გვ. 45).

33. А.ВФадеев, Антиколониальные движения..., გვ. 40; ჩრდილო კავკასიის ხალხთა..., II, გვ. 45-46.

34. ჩრდილო კავკასიის ხალხთა..., II, გვ. 53.

35. ჟ.-ფ.გამბა, მოგზაურობა ამიერკავკასიაში, გვ. 81-82.

36. С.Званба, Зимние походы убыхов на Абхазию, გვ. 15-16.

37. ჟ.-ფ.გამბა, მოგზაურობა ამიერკავკასიაში, გვ. 81-82.

38. А.Н.Дьячков-Тарасов, Гагры..., გვ. 55.

39. იქვე.

40. ნ.ქორთუა, ამიერკავკასია რუსეთ-ირანის 1826-1828 წლების ომში, გვ. 245-263; ლ.შენგელია, ამიერკავკასია და რუსეთ-ირანის ურთიერთობა..., გვ. 18-72.

41. С.К.Бушуев, Из истории..., გვ. 21; მ. დუმბაძე, იმერეთის სახელმწიფოს გაუქმება..., გვ. 880.

42. მ.დუმბაძე, დასავლეთ საქართველო..., გვ. 247-248.

43. Очерки истории Карачаево-Черкесии, т. 1, გვ. 287.

44. იქვე.

45. Гр.Филипсон, Воспоминания, გვ. 95; Очерки истории Карачаево-Черкесии, т. 1, გვ. 288.

46. История дипломатии, т.1, გვ. 544; მ. დუმბაძე, იმერეთის სახელმწიფოს გაუქმება...,  გვ. 884.

47. А.В.Фадеев, Россия и Кавказ..., გვ. 339.

48. А.П.Щербатов, Генерал-фельдмаршал князь Паскевич-Эриванский, т. Ш. С. 229-230.

49. Утверждение наше в Абхазии, გვ. 59.

50. А.Н.Дьячков-Тарасов, Гагры..., გვ. 59.

51. А.В Фадеев, Убыхи..., გვ. 142-143.

52. Утверждение наше в Абхазии, გვ. 143-147; А.В.Фадеев, Убыхи ..., გვ. 142-143. А.В.Фадеев, Россия и Кавказ..., გვ. 340-341; Очерки истории Абхазской АССР, ч. 1, გვ. 177

53. Гр.Филипсон, Воспоминания, გვ. 120; А Н.Дьячков-Тарасов, Гагры..., გვ. 59.

54. Д.Афанасьев, К истории..., გვ. 427; А.Н.Дьячков-Тарасов, Гагры..., გვ. 59.

55. Утверждение наше в Абхазии, გვ. 143.

56. Ад.Берже, Выселение ..., „Русская статина“, т. XXXIII, 1882, январь, გვ. 163; С.Званба, О гагре и джигетах, გვ. 8-9; В.К.Гарданов, Общественный строй..., გვ. 24.

57. В.К.Гарданов, Общественный строй..., გვ. 22.

* აბაძეხები - გაჩერქეზებული აბაზური ტომი. მათი სახელწოდება ნიშნავს „ქვემო აბაზებს“.

58. А.Н.Дьячков-Тарасов, Мамхеги, გვ. 238; В. К. Гарданов, Общественный строй..., გვ. 24-26.

59. Макаров, Племя адыгэ, 1, „Кавказ“, 1862, № 29; Ад.Берже, Выселение..., „Русская страна,“ т. XXXIII, გვ. 163; В.Маевский, Кутаисская губерния ..., приложение, №20, გვ. 143.

60. В.К.Гарданов, Общественный строй..., გვ. 27.

61. იქვე, გვ. 42-44.

62. გ.გასვიანი, ნარკვევები შუა საუკუნეების სვანეთის ისტორიიდან, გვ. 19.

63. იქვე, გვ. 20.

64. იქვე, გვ. 20-26.

65. История народов Северного Кавказа, გვ. 132.

66. В. отто, Описание картин и биографические очерки..., გვ. 3.

67. Д. фанасьев, К истории..., გვ. 428-430; К. Мачавариани, Описательный путеводитель..., გვ. 261.

68. А.Н.Дьячков-Тарасов, Гагры..., გვ. 65-66.

69. В. Маевский, Кутаисская губерния, приложение № 1, გვ. 54; А.В.Фадеев, Убыхи..., გვ. 143.

70. Акты, т. VIII,  № 344, გვ. 457-459; Г.А.Дзидзария, Присоединение Абхазии к России, გვ. 63; Очерки истории Абхазской АССР, ч. 1, გვ. 180.

71. Акты, т. VIII, № 345, გვ. 459-461.

72. Военно-статистическое обозрение.., გვ. 32; С. К.Бушуев, Из истории.., გვ. 39.

73. М.Ф.Федоров, Походные записки ..., გვ. 125-169; Д.Афанасьев, К истории.., გვ. 428-429; А.Н.Дьячков - Тарасов, Гагры ..., გვ. 70-71.

74. „Кавказ“, 1868, № 44; Д.Афанасьев, К истории.., გვ. 429-430.

75. Акты, т. IX, № 404, გვ. 460-461; М. Ф. Федоров, Походные записки.., გვ. 167-168; А.В.Фадеев, Убыхи..., გვ. 143. შავი ზღვის სანაპირო ხაზის I განყოფილების უფროსად დაინიშნა კონტრ-ადმირალი ლ.მ.სერებრიაკოვი, ხოლო II განყოფილების უფროსად - გენერალ-მაიორი მ.მ.ოლშევსკი, რომელიც იმავდროულად იყო აფხაზეთის ჯარების სარდალი. შავი ზღვის სანაპირო ხაზის უფროსის რეზიდენცია ნოვოროსიისკში იყო. აქვე იყო 1 განყოფილების უფროსის ადგილსამყოფელი, ხოლო II განყოფილების უფროსის - სოხუმ-კალეში (М.Ф.Федоров, Походные записки ..., გვ. 167-168).

76. Военно-статистическое обозрение..., გვ. 36-37. შავი ზღვის სანაპირო ხაზის რეორგანიზაციის შემდეგ, 1 განყოფილების უფროსად დაინიშნა კონტრ-ადმირალი ლ.მ.სერებრიაკოვი: II განყოფილების უფროსად - გენერალ-მაიორი ა.კ.ოპერმანი; III განყოფილების უფროსად - პოლკოვნიკი ნ.ნ.მურავიოვი (М.Ф.Федоров, იქვე, გვ. 191).

77. М.Ф.Федоров, Походные записки..., გვ. 191; Г.А.Дзидзария, Присоединение Абхазии к России, გვ. 50.

78. А.В.Фадеев, Убыхи ..., გვ. 143.

79. სცსსა, ფ. 416, აღწ. 3, ს. 1014, ფურც. 9.

80. Н.Смирнов, Политика Россий…, გვ. 197.

81. М.Ф.Федоров, Походные записки..., გვ. 185-187; А.Юров, 1840, 1841 и 1842 годы на Кавказе, „Кавказский сборник“, т. х, გვ. 229-246.

82. Акты, т. IX, № 426, გვ. 492-493; С.Смоленский, Воспоминания кавказца. Экспедиция в Дал, გვ. 254; Очерки истории Абхазской АССР, ч. 1, გვ. 180.

83. Г. А. Дзидзария, Присоединение Абхазии к Роcсии, გვ. 63.

84. К. Д. Мачавариани, Описательный путеводитель ..., გვ. 268.

85. იხ. С. Лакоба, Очерки …, გვ. 17-18.

86. Гр.Филипсон, Воспоминания, გვ. 252-254; Очерки истории Абхазcкой АССР, ч.1, გვ. 181.

87. Акты, т. IX, №432, გვ. 496-497; И. Барсуков, Граф Муравьев-Амурский, кн. 1, გვ. 85; В. Маевский, Кутаисская губерния..., приложение № 1, გვ. 56; А. В. Фадеев, Убыхи ..., გვ. 153.

88. Н.А.Волконский, 1840, 1841 и 1842 годы на Кавказе, გვ. 374-375.

89. Г.А.Дзидзария, Махаджирство.., გვ. 373.

90. Н.А.Волконский, 1840,1841 и 1842 годы на Кавказе, გვ. 367-369.

91. Н.А.Волконский, 1840,1841 и 1842 годы на Кавказе, გვ. 375-377.

92. იქვე, გვ. 378.

93. Акты, т. IX, გვ. 492-493; Гр.Филипсон, Воспоминания, გვ. 241-242.

94. Н.А.Волконский, იქვე, გვ. 397; И. Барсуков, Граф Муравьев-Амурский, кн. 1, გვ. 96-97.

95. Н.А.Волконский, იქვე.

96. А.Н.Дьячков-Тарасов, Гагры..., გვ. 74.

97. Н.А.Волконский, 1840,1841 и 1842 годы на Кавказе, გვ. 421-422.

98. Очерки истории Абхазской АССР, ч.1, გვ. 182.

99. М.Ф.Федоров, Походные записки ..., გვ. 206-216; И.Барсуков, Граф Муравьев-Амурский, кн. 1, გვ. 104-109; А.Н.Дьячков-Тарасов, Гагры..., გვ. 75.

100. Г.А.Дзидзария, Махаджирство ..., გვ. 55, 69-70.

101. Очерки истории Абхазской АССР, ч.1, გვ. 183.

102. Акты, т. X, №256, გვ. 248.

103. Акты, т. VIII,  გვ. 449; № 338, გვ. 453; №339, გვ. 453; С.Эсадзе, Историческая записка..., გვ. 107; ბ. ხორავა, ოდიშ-აფხაზეთის ურთიერთობა..., გვ. 180.

104. С.Эсадзе, Историческая записка..., გვ. 108.

105. Акты, т. X, № 256, გვ. 249.

106. С.Эсадзе, Историческая записка..., გვ.134-135. აფხაზეთის მთავარი იმანაც გაანაწყენა, რომ 1847 წ. მაისში ხელისუფლებამ მას ჩამოართვა გუდავის, ოჩამჩირის, კელასურის პორტები, საიდანაც კონტრაბანდული ვაჭრობისაგან მნიშვნელოვანი შემოსავალი ჰქონდა. ეს პორტები საბაჟო უწყებას გადაეცა, ხოლო მთავარს სანაცვლოდ პენსია დაენიშნა - 12 ათასი მანეთი წელიწადში. მიხეილ შარვაშიძე ხედავდა, რომ ცარიზმი მის ხელისუფლებას ზღუდავდა, რამაც ის გააღიზიანა და გადადგომა ითხოვა (Акты, т. X, № 278, გვ. 268; ხელნაწერთა ინსტიტუტი, ე.ვეიდენბაუმის ფონდი. საბუთი № 1542, გვ. 24).

107. С.Эсадзе, Историческая записка..., გვ. 135-137.

108. С.Эсадзе, Историческая записка..., გვ. 41-42; А.В.Фадеев, Антиколониальные движения..., გვ. 42; ჩრდილო კავკასიის ხალხთა..., II, გვ. 57-63.

109. Н.Смирнов, Политика России..., გვ. 206; ჩრდილო კავკასიის ხალხთა..., II, გვ. 64.

110. Макаров, Племя адыгэ, II, „Кавказ“, 1862, № 30; С.К.Бушуев, Из истории..., გვ. 53-57; Н.Смирнов, Политика России..., გვ. 217.

111. И.Дроздов, Обзор военных действий..., გვ. 518-532; ჩრდილო კავკასიის ხალხთა..., II, გვ. 55.

112. С.К.Бушуев, Из истории..., გვ. 57.

113. Макаров, Племя адыгэ, II, „Кавказ“, 1862, № 30.

114. Макаров, Племя адыгэ, II, „Кавказ“, 1862, № 30; С. К. Бушуев, Из истории..., გვ. 53-57. Н. Смирнов Политика России..., გვ. 217.

115. Акты, т. X, № 340, გვ. 337; С. К. Бушуев, Из истории..., გვ. 57.

116. Очерки истории Абхазской АССР, ч. I, გვ. 187.

* „აღმოსავლეთის საკითხი“ - პირობითი სახელწოდება, რომელიც მიღებულია საისტორიო ლიტერატურაში XVIIIს. მიწურულსა და XXს. დასაწყისის იმ საერთაშორისო წინააღმდეგობათა აღსანიშნავად, რომელიც დაკავშირებულია ღრმა შინაგანი კრიზისით მოცული თურქეთის იმპერიის მოსალოდნელ დაშლასთან და დიდი სახელმწიფოების - ინგლისი, საფრანგეთი, რუსეთი, ავსტრია (1867 წლიდან ავსტრო-უნგრეთი), პრუსია (1871 წლიდან გერმანია), - ბრძოლასთან მისი სამფლობელოების გაყოფისათვის. „აღმოსავლეთის საკითხის“ წარმოშობა დაკავშირებულია ერთი მხრივ, თურქეთის იმპერიის კრიზისთან, რომლის ერთ-ერთ გამოვლინებას წარმოადგენდა ბალკანეთისა და იმპერიის სხვა არათურქი ხალხების ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა; მეორე მხრივ, ახლო აღმოსავლეთში ევროპის სახელმწიფოების კოლონიური ექსპანსიის გაძლიერებასთან მათში კაპიტალისტური ურთიერთობის განვითარებასთან დაკავშირებით. თვით ტერმინი „აღმოსავლეთის საკითხი“ პირველად გამოიყენეს 1822 წელს, საღვთო კავშირის ვერონის კონგრესზე, ბალკანეთში შექმნილი მდგომარეობის - თურქეთის წინააღმდეგ ბერძენთა ეროვნულ-განმათავისუფლებელი აჯანყების (1821-1829წწ.), - განხილვისას.

117. История дипломатии, т. 1, გვ. 642.

118. А.Дебидур, Дипломатическая..., გვ. 91-98; История дипломатии, т.1, გვ. 642-650; ვ.  დონაძე,  ბოსფორი და დარდანელი,  გვ. 89-91; История Россий XIX - начала XXвв., გვ. 171.

* ჰ.პალმერსტონი (1784-1865),  ინგლისელი პოლიტიკური მოღვაწე,  დიპლომატი. 1809-1829წწ. იყო ინგლისის სამხედრო საქმეთა მინისტრი, 1830-1841 და 1846-1851 წლებში - საგარეო საქმეთა მინისტრი, 1852-1855წწ. შინაგან საქმეთა მინისტრი; 1855 წ. თებერვლიდან 1865 წლამდე - პრემიერ-მინისტრი.

** XIXს. 1 ნახევარში ევროპულ ლიტერატურაში და თვით რუსეთშიც, ჩვეულებრივ, ჩერქეზებს უწოდებდნენ არამარტო აბაზებსა და ადიღეელებს, არამედ ჩრდ. კავკასიის ცენტრალური ნაწილისა და ჩრდილო-აღმოსავლეთ კავკასიის მთიელებს. შამილი ევროპულ პრესაში ფიგურირებდა, როგორც „ჩერქეზთა ბელადი“ (В. К. Гарданов, Общественный..., გვ. 17).

P. Guedalla, Palmerston, გვ. 360-361; История дипломатии, т.1, გვ. 656-664.

120. История России XIX - начала XX вв., გვ. 172-173.

121. История дипломатии, т. 1, გვ. 646-649; История России XIX - начала XX вв., გვ. 175.

122. Х.-М.Ибрагимбейли, Кавказ в Крымской войне..., გვ. 101.

123. Акты, т. X, № 282, გვ. 270, № 283, გვ. 271; № 286, გვ. 273-274; ე.ბურჭულაძე, ყირიმის ომი და საქართველო, გვ. 268-270.

124. ნ.თაკალანძე, მიხეილ შარვაშიძე და ყირიმის ომი, გვ. 113.

125. იქვე, გვ. 114-115.

126. Д.Афанасьев, К истории..., გვ. 639.

127. С.К.Бушуев, Из истории..., გვ. 79; Н. Смирнов, Политика России.., გვ. 217-218; История СССР, т. IV, გვ. 557.

128. Н. Н. Муравьев, Война за Кавказом, т. 1, გვ. 8; С. К. Бушуев, Борьба горцев..., გვ. 154-155; ჩრდილო კავკასიის ხალხთა..., II, გვ. 71.

129. Н.Н.Муравьев, Война за Кавказом, т. II, გვ. 2

130. История СССР, т. IV, გვ. 557.

131. Осман-бей, Воспоминания 1855 года, გვ. 206.

132. Осман-бей, Воспоминания 1855 года, გვ. 171.

133. ე.ბურჭულაძე, ყირიმის ომი და საქართველო, გვ. 270; Х.-М.Ибрагимбейли, Кавказ в Крымской войне..., გვ. 325-326.

134. იხ. კ.ბოროზდინი, სამეგრელო და სვანეთი, გვ. 43-46.

135. ე.ბურჭულაძე, ყირიმის ომი და საქართველო, გვ. 405-421; Очерки истории Абхазской АССР, ч. 1, გვ. 196.

136. Д.Нинуа, Некоторые вопросы.., გვ. 217

137. История России XIX - начала XX вв., გვ. 181.

138. А.Дебидур, Дипломатическая..., გვ. 135-136; С. К. Бушуев, Из истории..., გვ. 81; История дипломатии, т. 1, გვ. 669; Н. С. Киняпина, Внешняя политика России..., გვ. 263-264; M. S. Anderson, The Eastern Question…, გვ. 141.

139. ლ. დე ფური, საქართველო და საერთაშორისო უფლება, გვ. 141; გ.გვაზავა, საქართველოს საკითხი პარიზის კონგრესზე (1856 წ.), გვ. 167; ა.ჩხეიძე, ინგლისის პოლიტიკა კავკასიაში, გვ. 265-266.

140. С.К.Бушуев. Из истории..., გვ. 80-84; Н.С.Киняпина, М.М.Блиев, В.В.Дегоев, Кавказ и ..., გვ. 186-188; ვ. დონაძე, ბოსფორი და დარდანელი, გვ. 93-95.

141. Акты, т. XI, № 43, გვ. 54.

142. А.Л.Зиссерман, Фельдмаршал Барятинский, გვ. 89-92.

143. С.Эсадзе, Историческая записка..., გვ. 97-99.

144. А.Л.Гизетти, Хроника Кавказских войск, გვ. 114-119.

145. А.Л.Зиссерман, Фельдмаршал Барятинский, გვ. 33-35.

146. Акты, т. XI, № 223, გვ. 237; П.К.Услар Гурииский отряд в 1855 году, გვ. 258.

147. Акты, т. XII, ч. II, გვ. 776.

148. Акты, т. XII, ч. II, გვ. 792.

149. Макаров, Племя адыгэ, III, „Кавказ“, 1862, № 31.

150. იქვე.

151. С.Смоленский, Воспоминания кавказца. Экспедиция в Псхоу, „Военный сборник“, 1872, № 9, გვ. 165.

152. Макаров, Племя адыгэ, III, „Кавказ“», 1862, № 31; А.Л.Зиссерман, Фельдмаршал Барятинский, გვ. 316-318; С. Эсадзе, Покорение..., გვ. 97.

153. А.Л.Зиссерман, Фельдмаршал Барятинский, გვ. 293-294; Р.Фадеев, Шестьдесят лет Кавказской войны, გვ. 131-132; С. К.Бушуев, Борьба горцев..., გვ. 162.

154. Ад.Берже, Выселение горцев с Кавказа, „Русская старина“, т. XXXIII, 1882, февраль, გვ. 346; ჩრდილო კავკასიის ხალხთა..., II, გვ. 139.

155. И.Кануков, Горцы - переселенцы, გვ. 84; ჩრდილო-კავკასიის ხალხთა..., II, გვ. 139.

156. И.Кануков, Горцы - переселенцы, გვ. 84.

157. ჩრდილო კავკასიის ხალხთა..., II, გვ. 13.

158. Х.О.Лайпанов, К истории переселения горцев..., გვ.159-163.

159. ჩრდილო კავკასიის ხალხთა..., II, გვ. 139. თურქეთში გადასახლდნენ ის ხალხებიც, რომლებიც რუსების წინააღმდეგ არ იბრძოდნენ. ეს იყო თურქეთის ემისრების აგიტაციის პირდაპირი შედეგი და მათში ისლამის გავლენაზე მეტყველებდა (Н.Смирнов, Политика России..., გვ. 219).

160. Е.Вейденбаум, Мюридизм и Кавказская война, გვ. 207

161. Р.Фадеев, Шестьдесят лет Кавказской войны, გვ. 137-139; Р.Фадеев, Письма с Кавказа, გვ. 58; С.Эсадзе, Покорение..., გვ. 96-99.

162. А.Л.Зиссерман, Фельдмаршал Барятинский, გვ. 320.

163. Акты, т. XII, ч. II, № 705, გვ. 827-829; Р.Фадеев, Письма с Кавказа, გვ. 61.

164. Акты, т. XII, ч. II, № 723, გვ. 844; Макаров, Племя адыгэ, III, „Кавказ“, 1862, № 31; А. В. Фадеев, Убыхи..., გვ. 173.

165. Р.Фадеев, Письма с Кавказа, გვ. 91; С.Эсадзе, Покорение..., გვ. 110-111; А.В.Фадеев, Убыхи..., გვ. 173.

166. Акты, т. XII, ч. II, № 723, გვ. 844.

167. Акты, т. XII, ч. II, № 736, გვ. 857.

168. А.Л.Зиссерман, Фельдмаршал Барятинский, გვ. 346.

169. იქვე, გვ. 347.

170. Акты, т. XII, ч. II, № 737, გვ. 859-860; № 739. გვ. 861-865; С.Смоленский, Воспоминания кавказца, Экспедиция в Псхоу, გვ. 158-168; Очерки истории Абхазской АССР, ч. I, გვ. 188; Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ.185.

171. Акты, т. XII, ч. II, № 739, გვ. 865.

172. А.Л.Зиссерман, Фельдмаршал Барятинский, გვ. 347.

173. И.С.Кравцов, Кавказ и его военачальники, „Русская старина“, 1886, т. L, გვ.589-591; А.Л.Зиссерман, იქვე, გვ. 371.

174. Р.Фадеев, Письма с Кавказа, გვ. 76.

175. В.Линден, Высшие классы..., გვ. 50.

176. И.С.Кравцов, Кавказ и его военачальники, გვ. 585-592; В.Линден, Высшие клаccы..., გვ. 50-51.

177. И.С.Кравцов, იქვე, გვ. 590-592; А.Л.Зиссерман, Фельдмаршал Барятинский, გვ. 351-352, 371; С. Эсадзе, Покорение..., გვ. 109.

178. Ад.Берже, Выселение горцев с Кавказа, „Русская старина“, т. XXXIII, 1882, февраль, გვ. 337-338.

179. А.Л.Зиссерман, Фельдмаршал Барятинский, გვ. 371-374; Ад.Берже, Выселение горцев с Кавказа, „Русская старина“, т. XXXIII, 1882, февраль, გვ. 337-338.

180. Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 198.

181. Р.Фадеев, Письма с Кавказа, გვ. 97-100; А.Л.Зиссерман, Фельдмаршал Барятинский, გვ. 395-396.

182. С.Эсадзе, Историческая записка..., გვ. 49; С.К.Бушуев, Из истории..., გვ. 93; История СССР, т. IV, გვ. 436; ჩრდილო კავკასიის ხალხთა..., II, გვ. 80.

183. С.Эсадзе, Историческая записка..., გვ. 49; С.К.Бушуев, Из истории..., გვ. 94.

184. С.Эсадзе, Покорение..., გვ. 119; История СССР, т. IV, გვ. 437.

185. Р.Фадеев, Письма с Кавказа, გვ. 92-93.

186. იქვე, გვ. 96.

187. А.Л.Зиссерман, Фельдмаршал Барятинский, გვ. 388.

188. იქვე, გვ. 347-348.

189. С.Смоленский, Воспоминания кавказца. Бзыбский отряд в 1861 году, „Военный сборник“, 1874, № 5, გვ. 403.

190. იქვე, გვ. 404.

191. С.Эсадзе, Историческая записка..., გვ. 50.

192. А.Л.Зиссерман, Фельдмаршал Барятинский, გვ. 397; С.Эсадзе, Историческая записка..., გვ. 50.

193. С.Лакоба, Очерки..., გვ. 21.

194. Р.Фадеев, Письма с Кавказа, გვ. 124-126; А.Лилов, Последние годы борьбы..., „Кавказ“, 1867, № 18.

195. И.С.Кравцов, Кавказ и его военачальники, „Русская старина“, 1886, т. LI, გვ.121.

196. Н.В. Берг, Польское возстание в 1863-1864 гг., „Русская старина“, XI, СПб, 1897, გვ. 497.

197. Р.Фадеев, Письма с Кавказа, გვ. 128-130; А.Лилов, Последные годы борьбы..., „Кавказ“, 1867, № 18; С.Эсадзе, Покорение..., გვ. 156.

198. Р.Фадеев, Письма с Кавказа, გვ. 131.

199. Ад.Берже, Выселение горцев с Кавказа, „Русская старина“, т. XXXIII, 1882, февраль, გვ. 346.

200. А.Лилов, Последние годы борьбы..., „Кавказ“, 1867, № 19.

201. И.С.Кравцов, Кавказ и его военачальники, „Русская старина“, 1886, т. LI, გვ.121; С.Эсадзе, Покорение..., გვ. 160-163; Ю. К. Ефремов, Тропами горного Черноморья, გვ. 93.

202. С.Эсадзе, Покорение..., გვ. 163.

203. Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 283.

204. А.Лилов, Последние годы борьбы..., „Кавказ“, 1867, № 19; А.В.Фадеев, Убыхи..., გვ. 180.

205. А.В.Фадеев, Убыхи..., გვ. 180; Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 193.

206. С.Смоленский, Воспоминания кавказца..., „Военный сборник“, 1876, № 12, გვ. 220.

207. А.Л.Зиссерман, Фелдьмаршал Барятинский, გვ. 397.

208. Известия о последних военных действиях на Западном Кавказе, „Кавказ“, 1864, № 44; Ахчипсху, „Кавказ“, 1864, № 49; С.Эсадзе, Окончание Кавказской войны, „Кавказ“, 1902, № 240.

209. А.Лилов, Последние годы борьбы..., „Кавказ“, 1867, № 19.

210. И.Половнев, Страна Псху, გვ. 24; Н. Д. Бондарев, В горах Абхазии, გვ. 36.

211. Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 194.

212. სცსსა, ფ. 545, აღწ. 1, ს. 65, ფურც. 2,26,36; М.С.Тхайцухов, Расселение..., გვ. 33-34. მოგვიანებით, 1867 წ. გაზაფხულზე, მდ. ყუმას ხეობაში გადასახლებული ფსხუელები მდ. დიდი ზელენჩუკის ხეობაში გადასახლდნენ.

213. Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 195. ვ.მაევსკის მონაცემებით, 1864წ. ივლისში ბზიფის ხეობიდან სულ 3642 ფსხუელი გადასახლდა (В. Маевский, Кутаисская губерния..., приложение № 7, გვ. 90).

214. იხ. А.Лилов, Последние годы борьбы..., «Кавказ», 1867, № 19.

215. С.Эсадзе, Историческая записка..., გვ. 52.

216. Ад.Берже, Выселение горцев с Кавказа, „Русская старина“, т. XXXIII, 1882, январь, გვ. 165-167; В. Линден, Высшие классы..., გვ. 52; შდრ. Переселение горцев в Турцию, „Кавказ“, 1864, № 77.

217. Р.Фадеев, Письма с Кавказа, გვ. 146-147.

218. იქვე, გვ. 147.

219. Р.Фадеев, Письма с Кавказа, გვ. 147.

220. Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 208.

221. С.Смоленский, Воспоминания кавказца, „Военный сборник“, 1875, № 12, გვ. 222.

* 1870 წლამდე, ცემესის ყურიდან მდ. ტუაფსემდე ტერიტორია შედიოდა არა შავი ზღვის ოკრუგში, არამედ ყუბანის ოლქში (А.В.Верещагин, Путевые заметки..., გვ. 115).

222. Л.С.Личков, Очерки..., გვ. 83; В.Линден, Высшие классы..., გვ. 51.

დასავლეთ კავკასიის დაპყრობის შემდეგ, როდესაც კავკასიელ მთიელთა ნაწილი ბრძოლაში გაწყდა, ხოლო ნაწილი თურქეთში გადასახლდა, ცარიზმმა კავკასიაში თავი მყარად იგრძნო. უკვე არ არსებობდა აფხაზეთის სამთავროს შენარჩუნების აუცილებლობა და თვითმპყრობელობა დაპყრობილი მხარის სამხედრო-ადმინისტრაციული მოწყობისა და კოლონიზაციისათვის ზრუნვას შეუდგა. ჯერ კიდევ კავკასიის ომის დამთავრებამდე, როცა აფხაზეთის ბედი უკვე გადაწყვეტილი იყო, მეფისნაცვალმა მიხეილ რომანოვმა სამხედრო მინისტრის დ. მილიუტინისადმი 1864 წლის 27 მარტს გაგზავნილ წერილში სამთავროს გაუქმების საკითხი აღძრა. მისი აზრით, ეს ღონისძიება საჭირო იყო იმისათვის, რომ შესრულებულიყო უმაღლესი მთავრობის მიერ მოწონებული პროექტი შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროზე, მდ. ყუბანის შესართავიდან მდ. ბზიფამდე კაზაკთა სტანიცების მოწყობის შესახებ.¹ მეფისნაცვალმა ამის თაობაზე პრაქტიკული წინადადებები წამოაყენა:

1. „Владетеля и наследника его склонить отказаться от права владения.

2. Назначить владетелю и наследникам его содержание, их обеспечивающее.

3. Из Абхазии образовать военный округ, который вместе с Цебельдой подчинить особому военному начальнику на правах начальников отделов в областях, с подчинением Кутаисскому генерал - губернатору.

4. Если количество свободных земель дозволит, то водворить вдоль берега (Черного моря - ბ.ხ.) до устья Ингури казачьи поселения, которые вместе с поселениями по р. Бзыби, могли бы составить Абхазское казачье войско под управлением начальника Абхазского военного округа.

5. Границею между Кубанским и Абхазским войском назначить хребет, замыкающий Гагринскую теснину и отделяющий теперь Абхазию от земли Джигетов“.²

ამრიგად, ხელისუფლებამ აფხაზეთის მიმართ სპეციალური გეგმა შეიმუშავა, რომელიც ითვალისწინებდა შავი ზღვის აფხაზეთის სანაპიროზე კაზაკების დასახლებას. ისევე, როგორც თერგისა და ყუბანის ოლქებში, აქ დასახლებულ კაზაკებს უნდა შეექმნათ აფხაზეთის კაზაკთა ჯარი. ამ მიზნის მიღწევისათვის აფხაზეთის მთავრის ხელისუფლებისა და მემამულური მიწისმფლობელობის არსებობა დიდ დაბრკოლებას წარმოადგენდა, რადგან ასეთ პირობებში აფხაზეთის კოლონიზაციის გეგმას ცარიზმი ვერ განახორციელებდა. მხარის კოლონიზაციისათვის თავისუფალი მიწები არ არსებობდა, ამიტომ ჯერ საჭირო იყო მკვიდრი მოსახლეობისაგან ამ მიწა-წყლის „გაწმენდა“.

1864 წლის აპრილში ალექსანდრე II-მ მოიწონა კავკასიის მეფისნაცვლის მიერ წარმოდგენილი წინადადებები. მაისში მიხეილ ნიკოლოზის ძეს გაეგზავნა შესაბამისი მითითებები, რომელთა რეალიზაცია მან ქუთაისის გენერალ-გუბერნატორს დ. სვიატოპოლკ-მირსკის და აფხაზეთის ჯარების სარდალს, გენერალ პ.შატილოვს დაავალა. 24 ივნისს მეფისნაცვალმა ოფიციალურად აუწყა მიხეილ შარვაშიძეს იმპერატორის ბრძანება აფხაზეთის მთავრის მოვალეობისაგან მისი განთავისუფლებისა და აფხაზეთში რუსული მმართველობის შემოღების შესახებ.³

რუსეთის ხელისუფლების წარმომადგენლებს უკვე მზად ჰქონდათ წინადადებები აფხაზეთის სამთავროს გაუქმების შემდეგ მისი მიწა-წყლის მკვიდრი მოსახლეობისაგან გათავისუფლების შესახებ. დ.სვიატოპოლკ-მირსკი კავკასიის არმიის მთავარი შტაბის უფროსს, გენერალ ა.კარცოვს 1864 წლის 27 ივნისს წერდა: „თუ აფხაზების ნაწილი სამთავროს გაუქმების შემდეგ თურქეთში გადასახლებას მოისურვებს, ვფიქრობ, ჩვენ ამას ხელი არ უნდა შევუშალოთ“.⁴

ხელისუფლებას სურდა, რაც შეიძლება ჩქარა შედგომოდა აფხაზეთის კოლონიზაციას. „თუ შევიძენდით მთავრის მამულებს, რომლებიც მეტად ვრცელია და მნიშვნელოვანი, ჩვენ ახლავე შეგვეძლო შევდგომოდით აფხაზეთის კოლონიზაციას კაზაკ-რუსების მეშვეობით“,⁵ - აღნიშნავდა ქუთაისის გენერალ-გუბერნატორი. მისი წინადადებით ყუბანის ოლქსა და ქუთაისის გუბერნიას შორის საზღვრად უნდა დადგენილიყო გაგრის ქედი და ესეც მხოლოდ ერთი მიზნით: „თუ ჩვენ ხელთ იქნება ცარიელი ადგილები ბზიფის ორსავე მხარეს, - წერდა დ. სვიატოპოლკ-მირსკი 1864 წლის 6 ივნისის წერილში გენერალ ა.კარცოვს, - შევძლებთ საფუძველი ჩავუყაროთ რუსულ მოსახლეობას აფხაზეთში“.⁶

1864 წლის 12 ივლისს ცარიზმმა აფხაზეთის სამთავრო გააუქმა და რუსული მმართველობა შემოიღო. შეიქმნა სოხუმის სამხედრო განყოფილება, რომელიც ქუთაისის გენერალ-გუბერნატორს ექვემდებარებოდა. იგი შედგებოდა ბზიფის, სოხუმის, აბჟუის ოლქებისაგან (округ). მასში შევიდა წებელდის საბოქაულოც. სოხუმის სამხედრო განყოფილების (აფხაზეთი) უფროსად დაინიშნა აფხაზეთის ჯარების უფროსი, გენერალი პ. შატილოვი.⁷ ამრიგად, აფხაზეთის სამთავროს გაუქმებისა და რუსული მმართველობის შემოღებით ამ მხარეში კოლონიური პოლიტიკური რეჟიმი მკვიდრდება.⁸

1865 წლის სტატისტიკური მონაცემებით, აფხაზეთის მოსახლეობის რაოდენობა ოლქების მიხედვით ასეთი იყო:

округ Сухумский2 826 дворов16 475 душ

„-----„ Бзыбский3 72620 090

„-----„ Абживский5 04932 182

пристав. Цебельдинское1 43610 443

всего1303779 190*

1866 წელს ცარიზმმა სოხუმის სამხედრო განყოფილებაში საგლეხო რეფორმის გატარებისათვის მზადება დაიწყო, მაგრამ აფხაზეთის სოციალურ-საზოგადოებრივი წყობის თავისებურებების გაუთვალისწინებლობამ, ჩინოვნიკური აპარატის უხეშმა ჩარევამ აფხაზთა ცხოვრების წესში, ეკონომიკურმა სიდუხჭირემ, ადგილობრივი მოსახლეობისათვის მიუღებელმა ადმინისტრაციულმა რეფორმამ და თავისი ხასიათით ბატონყმური რეფორმისათვის ნიადაგის მომზადებამ აფხაზეთის მოსახლეობის მასობრივი უკმაყოფილება გამოიწვია, რომელიც სახალხო აჯანყებაში გადაიზარდა. აჯანყება დაიწყო 1866 წლის 26 ივლისს სოფ. ლიხნში და მალე თითქმის მთელი აფხაზეთი მოიცვა, რითაც საგრძნობლად შეაშფოთა კავკასიის რუსული ადმინისტრაცია. ცარიზმმა აფხაზეთში სასწრაფოდ გადაისროლა ჯარის ნაწილები და აგვისტოში აჯანყება ჩაახშეს.⁹

აჯანყების ჩახშობის შემდეგ ცარიზმი მხარის ადმინისტრაციული მოწყობის რეფორმის მომზადებას შეუდგა, რომელიც მიზნად ისახავდა ხელისუფლების მხრიდან ადმინისტრაციული კონტროლის გაძლიერებას. 1866 წლის 11 აგვისტოს დებულების თანახმად სოხუმის სამხედრო განყოფილება (აფხაზეთი) ბიჭვინთის, დრანდის, წებელდის, ოქუმის ოლქებად (округ) დაიყო. ცალკე ადმინისტრაციული ერთეულის სახით შევიდა მასში ქ.სოხუმი. სოხუმის სამხედრო განყოფილების უფროსს სამხედრო გუბერნატორის უფლება მიენიჭა, თუმცა ნომინალურად ის ქუთაისის გენერალ-გუბერნატორს ექვემდებარებოდა¹⁰.

იმის გამო, რომ ცარიზმს გადაწყვეტილი ჰქონდა მდ. ბზიფიდან მდ. ენგურამდე შავი ზღვის სანაპიროს კოლონიზაცია კაზაკ-რუსებით, სამურზაყანო (ოქუმის ოლქი) აფხაზეთს შეუერთეს.

1866 წლის აჯანყების შემდეგ გაჩნდა აფხაზთა თურქეთში გადასახლების გეგმის პირველი დასაბუთება, რომელიც მოცემულია ქუთაისის გენერალ-გუბერნატორის დ. სვიატოპოლკ-მირსკის 1866 წლის 27 ოქტომბრის მიმართვაში კავკასიის მთიელთა სამმართველოს უფროსის დ.სტაროსელსკისადმი. მასში ნათქვამია: „არსებობს მხოლოდ ერთი რადიკალური საშუალება სოხუმის განყოფილების მხრიდან ყოველგვარი საშიშროების აღმოსაფხვრელად, ესაა აფხაზეთის მოსახლეობის თურქეთში გადასახლება“.¹¹ დ.სვიატოპოლკ-მირსკის აზრით, თუ ამ ნაბიჯზე წავიდოდნენ, ყველა სხვა საშუალება ზედმეტი იქნებოდა და საკითხი ერთხელ და სამუდამოდ გადაწყდებოდა. ამასთან, იგი ამ ღონისძიებას იმ სისტემის დაგვირგვინებად მიიჩნევდა, რაც მიღებულ იქნა დას. კავკასიის მთიელ ტომთა მიმართ.¹² კავკასიის ადმინისტრაციის წარმომადგენლები აფხაზთა გადასახლებას მეტად მნიშვნელოვან ღონისძიებად მიიჩნევდნენ, რამდენადაც აფხაზეთი და წებელდა გეოგრაფიული მდებარეობის გამო დიდ როლს ასრულებდნენ კავკასიის ომის დროს და, მათი აზრით, კვლავაც ექნებოდათ დიდი მნიშვნელობა კავკასიაში ყოველგვარი საომარი მოქმედების დროს. ამიტომ ამ მხარის მუსლიმანი მოსახლეობის შემცირება მათი თურქეთში გადასახლების გზით, ხელს შეუწყობდა პოლიტიკური სიმშვიდის უზრუნველყოფას და, შესაბამისად, მეფის ხელისუფლების განმტკიცებას ამ მხარეში.¹³ მეფისნაცვალი მიხეილ რომანოვი პირდაპირ აღნიშნავდა, რომ „აფხაზთა გადასახლების მთავარ ამოცანად მიაჩნია რუსეთის იმპერიის საზღვრებიდან მოსახლეობის იმ ნაწილის მოშორება, რომელიც ხელისუფლებისადმი ყველაზე უფრო მტრულად არის განწყობილი“.¹⁴

1866 წლის ნოემბერში ალექსანდრე II დათანხმდა პირველივე შესაძლებლობისთანავე გაესახლებინათ აფხაზეთისა და წებელდის მუსლიმანი მოსახლეობა თურქეთში. იმპერატორისაგან თანხმობის მიღების შემდეგ, მეფისნაცვალმა მიხეილ რომანოვმა კავკასიის ჯარების შტაბის უფროსს, გენერალ ა. კარცოვს უბრძანა, დაუყოვნებლივ შედგომოდა ამ გადაწყვეტილების შესრულებას.¹⁵ თავის მხრივ, მუსლიმანი აფხაზებიც დაჟინებით მოითხოვდნენ თურქეთში გადასახლებას, ამიტომ რუსეთის ხელისუფლებამ თავის ელჩს თურქეთში, გრაფ ნ.იგნატიევს დაავალა ამის თაობაზე მოლაპარაკება გაემართა პორტასთან. მალე, რუსეთის ელჩი შეუთანხმდა თურქეთის საგარეო-საქმეთა მინისტრს ალი ფაშას აფხაზთა გადასახლების შესახებ. შეთანხმება მოხდა იმაზეც, რომ თურქეთის ხელისუფლებას მუჰაჯირები რუსეთის საზღვრისპირა ადგილებში არ დაესახლებინა.¹⁶

კავკასიის ადმინისტრაცია თვლიდა, რომ იმჟამად ხელისუფლებისათვის უმთავრესი აფხაზთა გადასახლების საკითხი იყო. ამასთან, ხელისუფლება აღიარებდა, რომ თუ აფხაზეთის მთელი მუსლიმანი მოსახლეობა მოისურვებდა გადასახლებას, გარკვეულ სირთულესა და უხერხულობას შექმნიდა. ამიტომ, მათი აზრით, ეს პროცესი უნდა დაერეგულირებინათ. რეკომენდირებული იყო ასევე, რომ გადასახლებულთათვის უკან დაბრუნების ნება არ დაერთოთ.¹⁷

რუსეთის ხელისუფლებამ წინასწარ განსაზღვრა ემიგრანტთა რიცხვი. ნავარაუდევი იყო აფხაზთა 4500 ოჯახის გასახლება. თავის მხრივ, პორტა მზადყოფნას გამოთქვამდა აფხაზეთიდან 4000 ოჯახი მიეღო.¹⁸

1867 წლის 13 თებერვალს მეფისნაცვალი მიხეილ რომანოვი ალექსანდრე II-ს წერდა, რომ კავკასიის ადმინისტრაციამ გადაწყვიტა ძალით არ განდევნოს აფხაზები თურქეთში, მაგრამ ყოველმხრივ შეუწყოს ხელი მათ გადასახლებას. ამასთან, ხელისუფლებას გადაწყვეტილი ჰქონდა პირველ რიგში გაესახლებინა წებელდა-დალის მუსლიმანი მოსახლეობა ამ მხარის სტრატეგიული მნიშვნელობის გამო. ხელისუფლება ითვალისწინებდა, რომ ამ თემების მოსახლეობა ცხოვრობდა მთის ძნელად მისადგომ ადგილებში და კავკასიონის ქედის უღელტეხილებით კავშირი ჰქონდა ყარაჩაელებთან და ყაბარდოელებთან. ამასთან, ხელისუფლება მათ რეფორმის წინააღმდეგ გამოსვლაშიც სდებდა ბრალს და მისი სურვილი იყო პირველ რიგში იმ ხალხის გადასახლება, რომელიც მეტნაკლებად დაკავშირებული იყო აჯანყებასთან.¹⁹

თურქეთისაგან თანხმობის მიღების შემდეგ მეფისნაცვალმა განკარგულება გასცა აპრილის ბოლოდან დაწყებულიყო აფხაზთა გადასახლების პროცესი. სოხუმსა და აფხაზეთის სხვა ადგილებში კვლავ გადაისროლეს ჯარები.²⁰ ჯერ კიდევ გადასახლების დაწყებამდე, 1867 წლის 6 აპრილს, სოფ. ფსირცხადან მუჰაჯირთა პირველი ნაკადი სამი ხომალდით წავიდა ბათუმში, რომელიც მაშინ თურქეთის იმპერიის შემადგენლობაში შედიოდა. ესენი იყვნენ ჯიქები და ფსხუელები (49 ოჯახი, 218 სული), რომლებიც სოფ. ფსირცხაში 1864 წლიდან ცხოვრობდნენ.²¹

1867 წლის აპრილის ბოლოს მუჰაჯირობის ორგანიზებული პროცესი დაიწყო. აფხაზთა გადასახლება ძირითადად ძალდატანებით ხასიათს ატარებდა, რაც აშკარად ჩანს იმდროინდელი დოკუმენტებიდან. 1867 წ. 31 მარტს მეფისნაცვალი იმპერატორს წერდა, რომ ბიჭვინთის ოლქის მცხოვრებთ არ სურდათ თურქეთში წასვლა. აფხაზები ნებაყოფლობით ქრისტიანობასაც იღებდნენ, რომ დარჩენა მოეხერხებინათ.²² 1867წ. ივნისში გაზ. „დროება“ იუწყებოდა: „აფხაზები ძლიერ დაჯავრიანებულნი არიან... სამურზაყანოში კანკალებენ შიშით, ვაითუ ჩვენც გადაგვასახლონო... აქაურებს და აფხაზებს დიდი ნათესაობა აქვთ. წებელდელები, დალელები და გუფუელები წავიდნენ. აბჟუის მაზრიდანაც მრავალი წავიდა. ჭილოუელები და ჯგერდელები გამორეკეს თავიანთი ბინიდან. მათ საშინელი გულით არ უნდათ წასვლა. აფხაზები დიდად აქებენ ბზუფუს მაზრის უფროსს დიმიტრი ჭავჭავაძეს. მან მამობრივი მზრუნველობით აუხსნა მათ, რომ რუსის მმართველობის ქვეშ ყოფნა სჯობს ოსმალეთში გადასახლებას“.²³

მიუხედავად იმ შიშისა, რომელიც სამურზაყანოელებს ჰქონდათ, მუჰაჯირობა მათ არ შეხებია, რაც იმით იყო გამოწვეული, რომ მოსახლეობა ძირითადად ქართული იყო, ხოლო აფხაზები, ვინც აქ ცხოვრობდნენ, ქრისტიანები იყვნენ.

ცნობილი საეკლესიო მოღვაწის, ამბროსი ხელაიას* ცნობით, მუჰაჯირობის დროს აფხაზეთის ეპისკოპოსთან, ყოვლადსამღვდელო ალექსანდრე ოქროპირიძესთან (1862-1869), რომელიც დიდი სიყვარულითა და პატივისცემით სარგებლობდა აფხაზებში, მოსულა მაჰმადიანი აფხაზი, სახელად ურუსი, 12 წლის შვილთან ერთად. მან მღვდელმთავარს აუხსნა მოსვლის მიზეზი - შენთან მოვედი კეთილო მწყემსო, მე ოსმალეთში მივდივარ, სამშობლოს სამუდამოდ ვეთხოვები და ჩემი ვაჟი მინდა დავტოვო შენთან. ცოლი და სხვა შვილები ადრე დავკარგე, არ ვიცი რა მომელის უცხო მხარეში, მაგრამ მაინც ვტოვებ სამშობლოს. არ მინდა ჩემი უბედურება ჩემს ერთადერთ შვილს გავუზიარო და შენთან მოვიყვანე. ვიცი მიიღებ, აღზრდი ქრისტიანულად და ბედნიერი იქნებაო. თვალცრემლიანი მამა დაემშვიდობა შვილს, რომელიც ეპისკოპოსმა ალექსანდრემ აღზარდა, მღვდელი გახდა და დიდი სარგებლობა მოუტანა ქრისტიანობას აფხაზეთში.**

კავკასიის არმიის მთავარი შტაბის უფროსი, გენერალი ა. კარცოვი აღნიშნავდა, რომ აფხაზთა გადასახლების ხელშემწყობი გარემოება იყო „აფხაზური საგვარეულოების ნათესაური თუ მეგობრული კავშირები თურქეთში წასულ აფხაზურ თუ დასავლეთ კავკასიის მთიელებთან“.²⁴ აღსანიშნავია, რომ დას. კავკასიის მთიელთა გადასახლებამ დიდი გავლენა იქონია ამ მოძრაობის დაწყებაზე აფხაზეთში. იგივე გენერალი ა.კარცოვი ხაზს უსვამდა, რომ აფხაზეთის მოსახლეობის მნიშვნელოვან ნაწილს, განსაკუთრებით საზოგადოების ზედაფენებს არაერთხელ გამოუთქვამთ სურვილი, მიებაძათ ერთმორწმუნე დას. კავკასიის მთიელებისათვის და წასულიყვნენ თურქეთში.²⁵ ამასთან უნდა აღინიშნოს, რომ აფხაზი მემამულეები დაშინებული იყვნენ საგლეხო რეფორმით. ისინი ხედავდნენ, რომ აფხაზეთის სამთავროს გაუქმებისა და 1866 წლის აჯანყების შემდეგ, ხელისუფლების დამოკიდებულება მათ მიმართ შეიცვალა. ცარიზმს ადგილობრივი თავადაზნაურობა უკვე არ მიაჩნდა თავის დასაყრდენად, რაც იმაში გამოიხატა, რომ არ ცნო მათი უფლებები გლეხთა მიწებზე. ამაში მჟღავნდებოდა ცარიზმის სურვილი, თავის განკარგულებაში მიეღო მიწების მნიშვნელოვანი ფონდი შემდგომი კოლონიზაციისათვის.²⁶ ამის გამო აფხაზმა თავადაზნაურობამ გადაწყვიტა თურქეთში წაეყვანა დამოკიდებული გლეხობაც და მათ ხარჯზე აეგო თავისი ბედნიერება უცხოეთში.²⁷ სოხუმის სამხედრო განყოფილების უფროსი, გენერალი მ.ტოლსტოი 1867წ. 16 მარტს ქუთაისის გენერალ-გუბერნატორს წერდა, რომ დაახლ. 40 წებელდელ თავადს 1 მაისიდან განზრახული ჰქონდა თურქეთში გადასახლება გლეხთა 2170 ოჯახთან ერთად.²⁸ გლეხები უნდა წაყოლოდნენ თავიანთ მემამულეებს, თუნდაც ამისი სურვილი არ ჰქონოდათ. ამას განაპირობებდა გლეხების ტრადიციული ურთიერთობა და, მათ შორის, ნათესაური დამოკიდებულება თავად-აზნაურებთან.

აღსანიშნავია, რომ ზოგიერთი აფხაზი ფეოდალი ცარიზმის მოსყიდული იყო. ასე, მაგალითად, დალელმა თავადმა მიხეილ (ნათლობამდე ალმახსიტ) მარშანმა დიდი დახმარება გაუწია ხელისუფლებას მტრულად განწყობილი წებელდელებისა და დალელების, მათ შორის, მასზე დამოკიდებული გლეხების გადასახლებაში.²⁹ მიხეილ მარშანისა და მისი ძმის ხრიფსის გლეხებს მათ გარეშე არ სურდათ გადასახლება. წებელდა-დალიდან გადასახლების პროცესი რომ არ შეფერხებულიყო, დალელების დაყოლიების მიზნით გადაწყდა ხრიფს მარშანიც წასულიყო თურქეთში გლეხებთან ერთად, თუმცა მას გამოეყო 400მან. და საიდუმლოდ მიეცა უცხოეთის პასპორტი, რომ დაბრუნება შეძლებოდა.³⁰ რადგან მიხეილ და ხრიფს მარშანები, როგორც აფხაზები, ვალდებულნი იყვნენ გადასახლებულიყვნენ დალიდან, სანაცვლოდ მათ გამოუყვეს მიწები სოფ. ჯგერდაში და დაუნიშნეს პენსია. მიხეილს პორუჩიკის ჩინიც ებოძა.³¹ მიხეილ მარშანი ადრიდანვე გამოირჩეოდა რუსეთის ხელისუფლებისადმი ერთგულებით. მისი გავლენით დალელებმა 1866წ. აჯანყებაში არ მიიღეს მონაწილეობა. ამასთან, ის და მისი ძმა, თავიანთ მომხრეებთან ერთად, 1866წ. აჯანყების დროს წებელდის გარნიზონს დაეხმარნენ სიმაგრის დაცვაში.³²

აღსანიშნავია, რომ წებელდა-დალიდან გადასახლებულთა შორის იყვნენ 1866 წლის აჯანყების აქტიური მონაწილეები: კვაჯ ზურაბ-იფა მარშანი, თათლასთან თენგიზ-იფა მარშანი, ფსხუბეი სასტანღაზ-იფა მარშანი, ყიზილბეკ მარშანი, შირინბეი მარშანი და სხვები.³³

როცა გადასახლების პროცესმა მნიშვნელოვანი გაქანება მიიღო, ხელისუფლება შეეცადა შეეზღუდა იგი, რასაც მიაღწია კიდეც. 1867წ. ივნისის დასაწყისში გადასახლების პროცესი დასრულდა. თურქეთის ხელისუფლებამ, შეთანხმებისამებრ, მუჰაჯირები რუსეთის იმპერიის საზღვრებიდან შორს დაასახლა - ნაწილი ანატოლიაში, ხოლო ნაწილი ბალკანეთში, ძირითადად ბულგარეთში.³⁴

გადასახლების პროცესში დგებოდა მუჰაჯირთა სიები სოფლების მიხედვით, ოჯახების რაოდენობის, ოჯახის თავკაცების სახელისა და გვარის მითითებით, ოჯახის წევრთა (ქალები, კაცები) რაოდენობის ჩვენებით. ამ სიების მიხედვით, სოფ. ფსირცხადან გადასახლდა 51 ოჯახი (210 სული), სოფ. ფოქვეშიდან - 10 (69 სული. აქედან 9 ოჯახი ფაჩულია - 65 სული, 1 ოჯახი ჯინჯია - 4 სული), სოფ. ჭლოუდან - 125 (539 სული), სოფ. ათარიდან - 7 (43 სული) და ა.შ. ბიჭვინთის ოლქიდან გადასახლდა 226 ოჯახი (1357 სული), დრანდის ოლქიდან - 629 ოჯახი (3245 სული), წებელდის ოლქიდან - 2503 ოჯახი (14740 სული). ამრიგად, აფხაზეთიდან, წებელდა-დალთან ერთად, გადასახლდა არა დაგეგმილი 4500, არამედ 3358 ოჯახი, 19342 სული.³⁵

1867წ. აგვისტო-სექტემბერში სოხუმის ოლქის უფროსმა, გენერალ-მაიორმა ვ.გეიმანმა შემოიარა მისდამი რწმუნებული მხარე. 26-28 სექტემბერს ის იყო წებელდასა და დალში. მხარე თითქმის მთლიანად იყო „გაწმენდილი“ ადგილობრივი მოსახლეობისაგან. ვ.გეიმანმა ნება დართო მიხეილ მარშანს 17 ოჯახთან ერთად, რომლებმაც კოდორის ადიდების გამო ვერ მოახერხეს თურქეთში წასვლა, გაზაფხულამდე დარჩენილიყვნენ აქ.³⁶

კავკასიის მთიელთა სამმართველოს ცნობით,³⁷ 1867წ. ნოემბრისათვის სოხუმის სამხედრო განყოფილების (აფხაზეთი) მოსახლეობა ოლქების (округ) მიხედვით ასეთი იყო:

თითქმის მთლიანად „გაიწმინდა“ წებელდა და დალი, რაც გამოწვეული იყო ამ მხარის სტრატეგიული მნიშვნელობით. ამ თემების თითქმის 15 ათასიანი მოსახლეობა თავიანთი სამკვიდროდან აყარეს და უცხოეთში გადაასახლეს. 1868 წლის მონაცემებით, წებელდაში სულ 13 ოჯახი ცხოვრობდა, ხოლო დალში - არცერთი.38 აფხაზთა 1867 წლის მუჰაჯირობის შემდეგ სულ მალე, 1874 წელს კავკასიაში ჩამოვიდა ინგლისელი მოგზაური გროვე. იგი ყარაჩაიდან გადმოვიდა კოდორის ხეობაში. ინგლისელი მოგზაური მოიხიბლა კოდორის ხეობით: „ძნელია ნახო უფრო დიდებული და მშვენიერი ადგილი, ვიდრე მდელოთი დაფარული სივრცე და ტყეები, რომელზეც კოდორი მიედინება“, - აღფრთოვანებით წერს იგი. მაგრამ მოგზაურს სევდა და ნაღველი იპყრობს როცა ხედავს,  რომ აქ ადამიანის ყოფნის არავითარი კვალი არ ჩანს - „ხეობის ზემო წელი სრულიად უკაცრიელი იყო“, - აღნიშნავს იგი.³⁹

1867 წელს აფხაზთა მუჰაჯირობის გამო დაცარიელებული მიწა-წყლის დასახლებისა და სოხუმის სამხედრო განყოფილების მმართველობის შემდგომი ცენტრალიზაციის აუცილებლობამ დღის წესრიგში დააყენა ახალი ადმინისტრაციული რეფორმის გატარება, რომელიც 1868 წლის მაისში განხორციელდა. გამსხვილდა ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულები. შეიქმნა ორი ოლქი (округ) - ბიჭვინთის ოლქი, რომელიც შედგებოდა გუდაუთისა და გუმისთის უბნებისაგან, და ოჩამჩირის ოლქი, რომელიც შედგებოდა კოდორისა და სამურზაყანოს უბნებისაგან. წებელდაში, რომელიც განსაზღვრული იყო მთლიანად კოლონიზაციისათვის, დასახლებათა მზრუნველობა (попечительство) შეიქმნა.⁴⁰ ასეთმა ადმინისტრაციულმა დაყოფამ 1883 წლამდე იარსება.

სოხუმის სამხედრო განყოფილების (აფხაზეთი) ჩრდილო-დასავლეთი საზღვარი მდ. ბეგერეფსთაზე (ხოლოდნაია რეჩკა) გადიოდა, სადაც მას ყუბანის ოლქის შავი ზღვის ოკრუგი ესაზღვრებოდა;⁴¹ სამხრეთ-აღმოსავლეთით - მდ. ენგურზე, ხოლო ჩრდილოეთით - კავკასიონის ქედზე.

___________________

1. სცსსა, ფ. 5, აღწ. 1, ს. 7506, ფურც. 41.

2. იქვე, ფურც. 47-48.

3. სცსსა, ფ. 416, აღწ. 3, ს. 177, ფურც. 48; Г. А. Дзидзария, махаджирство..., გვ. 250-252.

4. ს.ჯანაშია, გიორგი შარვაშიძე, გვ. 7.

5. იქვე.

6. იქვე. აღსანიშნავია, რომ რუსეთის ხელისუფლებას სურდა კაზაკებით არამარტო შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროსა და აფხაზეთის, არამედ სამეგრელო-გურია-იმერეთის დასახლებაც. სათანადო პროექტი 1865 წ. შედგა კავკასიის არმიის შტაბში, საიდანაც შესაბამისი მოხსენება გაეგზავნა ხელისუფლებას. მასში ნათქვამია: „... прилегающие (к) Черному морю области Мингрелия, Имеретия, Гурия, в которых русские никогда не вели войны с народом, но явились освободителями сначала от иго турок, потом от самовластия владетелей и, наконец, от крепостной зависимости, - исповедуют одну и ту же веру и имеют искренные симпатии к России. Поэтому, правительство встретит здесь полную готовность слиться с Россией, и, несмотря на различие языка подобно Бретани, Провансу и др. провинциям Франции, составит русские области, которые будут гордиться именем русского. Обращение Гурии, Мингрелии, Имеретии в русские области стоит того, чтобы о нем позаботиться, тем более, что с ожидаемим разрешением крестьянского вопроса наступает самое благоприятное для него время. Но для этого, - имея пример Грузии (აღმ. საქართველო, - ბ.ხ.), Абхазии и др. областей Кавказа, которые были некогда в таких благоприятных условиях, не должны искусственно возвыщать туземный элемент в ущерб русскому, но, напротив, должны быть приняты самые решительные меры к обрусению этих областей“ (ტრ. ხუნდაძე, ცარიზმის საკოლონიზაციო..., გვ.160).

შავი ზღვის აღმ. სანაპიროს - აფხაზეთს, სამეგრელოს, გურიასა და იმერეთის, б- კაზაკებით დასახლების განზრახვა მაშინ ვერ შესრულდა. რუსული კოლონიზაცია კავკასიაში მხოლოდ იქ გახდა შესაძლებელი, სადაც ხანგრძლივი ომის შედეგად მოსახლეობა გაჟლიტეს, ან თავიანთი სამკვიდროდან აყარეს და გადაასახლეს (შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთი სანაპირო, ადიღე, ბარის ჩეჩნეთი). საქართველოს კოლონიზაცია რუსეთმა ვერ შეძლო, რადგან აქ ომით დაპყრობას ადგილი არ ჰქონია და ვერც მოსახლეობის აყრა და გადასახლება მოახერხა.

7. სცსსა, ფ. 416, აღწ. 3, ს. 177, ფურც. 78; Очерки истории Абхазской АССР, ч. 1, გვ. 199-201; Г. А. Дзидзария, Присоединение Абхазии к России, გვ. 67. აფხაზეთის მთავარი მიხეილ შარვაშიძე, რომელიც მაშინ ავადმყოფობდა და ითხოვდა საცხოვრებლად საქართველოში, კერძოდ, ქუთაისში დატოვებას, 1864 წ. ნოემბერში ვორონეჟში გადაასახლეს, სადაც 1866 წ. 16 აპრილს გარდაიცვალა. მაისის თვეში მისი ნეშტი ჩამოასვენეს და მოქვის ტაძარში დაკრძალეს („Кавказ“, 1866, № 68).

8. История Абхазии, გვ. 87.

* Ив. Аверкиев, С северо-восточного прибрежья Черного моря, V, „Кавказ“, 1866, № 76

9. Г. А. Дзидзария, Восстание 1866 года в Абхазии, Сухуми, 1955.

10. „Кавказ“, 1866, № 76; В. Маевский, Кутаисская губерния..., გვ. 66; С.Эсадзе, историческая записка..., გვ. 275; Очерки истории Абхазской АССР, ч. 1, გვ. 199-201; история Абхазии, გვ. 89; Г.А.Дзидзария, Присоединение..., გვ. 63-70.

11. სცსსა, ფ. 545, აღწ. 1, ს. 91, ფურც. 21; Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 283.

12. სცსსა, ფ. 545, აღწ. 1, ს. 91, ფურც. 21.

13. Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 284.

14. სცსსა, ფ. 545, აღწ. 1, ს. 91, ფურც. 74; Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 284.

15. სცსსა, ფ. 545, აღწ. 1, ს. 91, ფურც. 19; Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 284.

16. Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 285.

17. Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 284-285.

18. სცსსა, ფ. 545, აღწ. 1, ს. 91, ფურც. 4-6; Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 283.

19. Г. А. Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 285-286.

20. იქვე, გვ. 286.

21. სცსსა, ფ. 545, აღწ. I, ს. 91, ფურც. 115; Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 286.

22. Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 288.

23. გაზ. „დროება“, 1867, №23. აღსანიშნავია, რომ ბიჭვინთის ოლქის მცხოვრებლებმა 1868 წ. თხოვნით მიმართეს სოხუმის სამხედრო განყოფილების უფროსს გენერალ ვ.გეიმანს, ოლქის უფროსად მაიორ დ. ჭავჭავაძის დატოვების შესახებ, რომელსაც ძალიან ემადლიერებოდნენ, განსაკუთრებით, 1867 წლის მუჰაჯირობის დროს დაკავებული პოზიციის გამო (სცსსა, ფ. 545, აღწ. 1, ს. 324, ფურც. 5-11).

* ამბროსი ხელაია (1866-1927), საეკლესიო და საზოგადო მოღვაწე. XIX ს. მიწურულს მღვდლად იყო სოხუმში; შემდეგ სოხუმის, ახალი ათონისა და ლიხნის საეკლესიო-სამრევლო სკოლების ზედამხედველი და ქართული ენის მასწავლებელი. ებრძოდა ცარიზმის რუსიფიკატორულ და შოვინისტურ პოლიტიკას აფხაზეთში. 1919-1921 წწ. იყო ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტი, 1921-1927 წწ. საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი.

** ზ.ჭიჭინაძე, სიტყვები და წერილები ყოვლად სამღვდელო ალექსანდრეზე, გვ. 12.

სცსსა, ფ. 545, აღწ. 1, ს. 91, ფურც. 27; Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 282.

25. სცსსა, ფ. 545, აღწ. 1, ს. 91, ფურც. 28.

26. Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 279-280.

27. იქვე, გვ. 280.

28. სცსსა, ფ. 545, აღწ. 1, ს. 91, ფურც. 1; Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 281.

29. სცსსა, ფ. 545, აღწ. 1, ს. 301, ფურც. 1-6.

30. იქვე, ფურც. 63.

31. სცსსა, ფ. 545, აღწ. 1, ს. 301, ფურც. 58.

32. იქვე, ფურც. 5; Ш.Чхетия, Документы..., т. 1, ч.1, გვ. 75.

33. იხ. Ш.Чхетия, Документы..., იქვე, გვ. 118-119. აღსანიშნავია, რომ ყიზილბეკ ხრიფს-იფა მარშანი იყო აფხაზური მილიციის ოფიცერი. მთიელთა წინააღმდეგ ბრძოლაში თავის გამოჩენისათვის 1863 წ. თებერვალში მას პოდპორუჩიკის ჩინი ებოძა („Кавказ“, 1863, № 20).

34. Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 287-289. თურქეთში გადასახლებული აფხაზები თავდაპირველად კომპაქტურად დასახლდნენ და თავიანთ დასახლებებს ის სახელები შეარქვეს, საიდანაც იყვნენ გადმოსახლებულები. ასე გაჩნდა თურქეთში სოფლები: ააცი, ანხუა, გუფ, ჯგერდა, ჭლოუ, დალ, აჭანდარა, უარჩა, ეშერა, აბჟაყვა, გუმა, წაბალ, აკაფა და სხვ.. სოფლების მთელი რიგი სახელები დაკავშირებული იყო აფხაზურ საგვარეულო სახელებთან: ცგუაა (ცგუას გვარის სოფელი), ტვანიქითა (ტვანბების სოფელი), აუბლაარქითა (აუბლას გვარის სოფელი), აშვიქითა (აშუბას გვარის სოფელი) და სხვ. სოფლების სახელები დაკავშირებული იყო აგრეთვე საკუთარ სახელებთან: თაფშიქითა (თაფშის სოფელი), კადირიქითა (კადირის სოფელი) და სხვა (С.Басариа, Абхазия..., გვ. 107; Ш.Д.Инал-ипа, Зарубежные абхазы, გვ. 40-44). აფხაზთა კომპაქტური დასახლება თურქეთის ხელისუფლებას მრავალ პრობლემას უქმნიდა და ხელს უშლიდა მუჰაჯირთა გათურქების პროცესს, ამიტომ თურქეთის ხელისუფლებამ შემდეგ უკვე მუჰაჯირები გაფანტულად დაასახლა. მართალია, თურქეთში ამჟამად ოფიციალურად არ არის აფხაზური ტოპონიმები, მაგრამ მუჰაჯირთა შთამომავლები თავიანთი განსახლების ადგილებს კვლავაც აფხაზურ სახელებს უწოდებენ (Ш.Д.Инал-ипа, Зарубежные абхазы, გვ. 43-44).

35. სცსსა, ფ. 545, აღწ. 1, ს. 191, ფურც. 191, 195, 197, 199, 203, 205, 250.

36. სცსსა, ფ. 545, აღწ. 1, ს. 252, ფურც. 2.

37. Сборник статистических сведений о Кавказе, т. 1, отд. II, გვ. 39.

38. იქვე.

39. Грове, Холодный Кавказ, გვ. 212.

40. С.Эсадзе, историческая записка..., გვ. 279; История Абхазии, გვ. 89-90; С.Лакоба, Очерки..., გვ. 32.

41. А.Н.Дьячков - Тарасов, Гагры..., გვ. 83.

აფხაზეთის სამთავროს გაუქმებისა და აფხაზთა 1867 წლის მუჰაჯირობის შემდეგ ცარიზმმა ვრცელი ტერიტორია მიიღო საკოლონიზაციოდ. აფხაზეთის კოლონიზაცია რუსეთის სახელმწიფოს ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ინტერესებში შედიოდა. ამიტომ ცარიზმი ამ ამოცანის რეალიზაციისათვის ზრუნვას ენერგიულად შეუდგა. მაგრამ ამ პერიოდში რუსეთის ხელისუფლების საფიქრალს წარმოადგენდა არა მარტო აფხაზეთის, არამედ შავი ზღვის მთელი ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს კოლონიზაცია. კავკასიის ომის დამთავრების შემდეგ (1864წ. მაისი) რამდენიმე წლის განმავლობაში ეს მხარე სრულიად დაცარიელებული იყო. შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროს კოლონიზაციის იდეოლოგი ა.ვერეშჩაგინი მაშინ წერდა: „В обоих бассейнах как Псоу, так и Мзымты, уже несколько лет не было никаких признаков жизни“.¹ შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს გაუკაცრიელებასა და გაპარტახებაზე, ამ მოვლენების თანამედროვე, მეტყევეთა კორპუსის პოდპოლკოვნიკი, გრაფი ა. ვარგას დე ბედემარი წერდა: „Черноморский берег в настоящее время совершенно освобожден от горцев. Последние остатки населения, искавшие убежища в горах, вытеснены оттуда несколькими колоннами наших войск: в 1865 году аулы их разорены частью самими горцами, частью войском при преследовании горцев. Во многих местах вырублены фруктовые деревья, сорваны и срублены выноградные лозы... поля при сильной растительности края, стали зарастать разными кустарниками, и в скором времени если все будет идти таким же порядком, не останется никаких следов прежней культуры“.²

ადგილობრივ მკვიდრთა გადასახლების შემდეგ რუსეთის ხელისუფლების წინაშე იდგა ამოცანა, კვლავ დაესახლებინა ბუნებით უხვად დაჯილდოებული მაგრამ გაუკაცრიელებული მხარე; ეს მხარე ყაჩაღებისა და კონტრაბანდისტების თავშესაფარი არ უნდა გამხდარიყო, ამასთან მისი ბუნებრივი სიმდიდრე - ვრცელი ტყეები და ნაყოფიერი მიწები - აეთვისებინა, განევითარებინა მეღვინეობა, მეაბრეშუმეობა, მეთამბაქოეობა, მებაღეობა, მეფუტკრეობა, რისთვისაც აქ შესანიშნავი ბუნებრივ-კლიმატური პირობები არსებობდა. მაგრამ უმთავრესი იყო მხარის მოსახლეობის საკითხი. ხელისუფლებას სურდა „имет на этой приморской окраине население вполне благонадежное в политическом отношении“.³ ამ ამოცანების რეალიზაციის მიზნით შემუშავდა „დებულება შავი ზღვის ოკრუგის დასახლებისა და მისი მართვის შესახებ“, რომელიც იმპერატორმა 1866წ. 10 მარტს დაამტკიცა. დებულებით გათვალისწინებული ღონისძიებების განხორციელების მიზნით შეიქმნა შავი ზღვის ოკრუგი, რომელიც მოიცავდა შავი ზღვის სანაპირო ტერიტორიას მდ. ტუაფსედან მდ. ბეგერეფსთამდე.⁴

1866წ. 10 მარტის დებულების თანახმად შავი ზღვის სანაპირო ზოლი განსაზღვრული იყო რუს მოახალშენეთა „სანაპირო სასოფლო დასახლებების“ შესაქმნელად. გადმოსახლებულებისათვის განსაზღვრული იყო მთელი რიგი შეღავათები: ნადელები - ოჯახზე 30 დესეტინა, ერთდროული ფულადი დახმარება (50 მან.), გადასახადებისაგან განთავისუფლება 15 წლით, სარეკრუტო ვალდებულებისაგან განთავისუფლება და სხვა. მაგრამ, პირველ ხანებში, შავი ზღვის ოკრუგში გადმოსახლებული რუსების რიცხვი მაინც მცირე იყო. რუსეთის შიდა გუბერნიების მკვიდრთ უჭირდათ ადგილიდან დაძვრა, აშინებდათ გადასახლების სირთულე, ჰავის საკითხი. ამასთან, მათ ძირითადად აინტერესებდათ პური, ხოლო შავი ზღვის ოკრუგში სახნავი მიწები მცირე იყო და პურს აქ მეორეხარისხოვანი როლი ჰქონდა. ამიტომ ხელისუფლებამ გადაწყვიტა გადმოსახლებაზე უარი არ ეთქვა ქრისტიანებისათვის ამიერკავკასიიდან და ანატოლიიდან, სლავებისათვის, მოლდაველებისათვის და სხვა. ასეთი პოლიტიკის წყალობით, ანაპასა და ნოვოროსიისკს შორის რუსების გარდა დასახლდნენ ჩეხები, ბულგარელები, ბერძნები.⁵ შავი ზღვის ოკრუგის საუკეთესო მიწები დაისაკუთრეს იმპერატორმა და მისმა ნათესავებმა, კავკასიის მეფისნაცვალმა, დიდმა სამხედრო და სამოქალაქო ჩინოვნიკებმა. იმპერატორს ეკუთვნოდა მამული შავი ზღვის სანაპიროზე, მდ. ფსახასა და მდ. დაგომისს შორის. ეს იყო შესანიშნავი ადგილი ბუნებრივ-კლიმატური პირობებით, ამასთან კულტივირებული, სადაც დიდი ყურადღება მიექცა მებაღეობისა და მეღვინეობის განვითარებას. აქ მოეწყო ვაზის სანაშენე, სადაც ვაზის 26 სახეობა გამოჰყავდათ. იმპერატორის მამულს უშუალოდ ემიჯნებოდა კავკასიის მეფისნაცვლის, დიდი მთავრის მიხეილ რომანოვის მამული ვარდანე, რომელიც გადაჭიმული იყო მდ. დაგომისსა და მდ. ხოჟიეფსს შორის, ზღვიდან მთამდე, 8 ათას დესეტინაზე. აქვე ჰქონდა მამული გენერალ-ადიუტანტ მ. ლორის-მელიქოვს, შავი ზღვის ოკრუგის უფროსს დ.პილენკოს, სოხუმის სამხედრო განყოფილების უფროსს ვ.გეიმანს. ჯიქების ყოფილ სოფელ მიქელრიფშში, მდ. ფსოუს მარცხენა ნაპირზე,

შარვაშიძეების სასახლე ლიხნში

(გადაწვა დ. სვიატოპოლკ - მირსკიმ 1866 წლის აგვისტოში)

მარშანიების სასახლე ლათაში (დალი)

სამხედრო დასახლება მოეწყო. აქ ჩაასახლეს 2 ასეული და დაოჯახებული ჯარისკაცების 25 ოჯახი; მდ. ცანდრიფშიდან 2 ვერსზე მოლდაველების დასახლება მოეწყო, რომელსაც შავი ზღვის ოკრუგის უფროსის დ. პილენკოს პატივსაცემად 1870წ. პილენკოვო (1948 წლიდან დაბა განთიადი) ეწოდა; ჯიქების იმ აულში, სადაც ადრე რეშიდ გეჩი ცხოვრობდა მდ. ფსოუს მარჯვენა ნაპირზე, რუსები ჩასახლდნენ და მას ვესიოლოე ეწოდა. მდ. ფსეზუაფსეზე და მდ. კუდეფსთაზე ადიღეელების ორი აული მოეწყო. ეს ადიღეელები მუჰაჯირობის დროს მთებს შეეფარნენ და გადარჩნენ. შემდეგ ისინი მთებიდან ჩამოიყვანეს და რუსული სამხედრო ნაწილების შტაბებთან ჩაასახლეს.⁶

აფხაზეთის კოლონიზაცია იმავე პრინციპებით უნდა განხორციელებულიყო, როგორც შავი ზღვის ოკრუგის კოლონიზაცია. აფხაზეთის სამთავროს გაუქმების შემდეგ, ცარიზმმა ყოფილი მთავრისა და სამთავრო სახლის წევრთა ვრცელი სამფლობელოების კონფისკაცია მოახდინა. 1867 წლის მუჰაჯირობის შემდეგ აფხაზეთში მრავალი „თავისუფალი მიწა“ გაჩნდა. ეს მიწები შევიდა სახაზინო მიწების ფონდში, რომელსაც კავკასიის მთიელთა სამმართველო განაგებდა.⁷ სახაზინო მიწების ფონდში შევიდა აგრეთვე მოსახლეობისაგან სრულიად განთავისუფლებული წებელდა, რომელსაც ასევე კავკასიის მთიელთა სამმართველო განაგებდა. წებელდის ოლქის ნაცვლად შეიქმნა წებელდის დასახლებათა „მზრუნველობა“. პირველ მზრუნველად რუსი ოფიცერი ნ.ა.იაჩკოვ-ტარასოვი დაინიშნა. მის მოვალეობას შეადგენდა მხარის გაწმენდა ადგილობრივი მოსახლეობისაგან, რომლებიც თავს აფარებდნენ ხეობის მიუვალ ადგილებს, განსაკუთრებით მდ. საკენის ხეობას; მას უნდა შეერჩია ადგილები მომავალი დასახლებების მოსაწყობად, წარმოედგინა მათი დაწვრილებითი აღწერა და დასაბუთება, რამ გამოიწვია ამ ადგილის არჩევა.⁸ ხელისუფლება თვლიდა, რომ წებელდის სტრატეგიული მნიშვნელობიდან გამომდინარე, ეს მხარე პოლიტიკური თვალსაზრისით სანდო ხალხით უნდა დასახლებულიყო. ნ.დიაჩკოვ-ტარასოვის აზრით, წებელდის კოლონიზაცია საჭირო იყო ამ მხარეში მეურნეობისა და მრეწველობის განვითარებისათვის, რომელიც აფხაზთა ხელში „საცოდავ დღეში იყო“.⁹ იმავე ნ. დიაჩკოვ-ტარასოვის აზრით, მხარის ბუნებრივ-გეოგრაფიული პირობების გათვალისწინებით, აქ უნდა განევითარებინათ მებაღეობა, მეხილეობა, მეღვინეობა, მეფუტკრეობა, მესაქონლეობა; რადგან პურის მოყვანა აქ არ იქნებოდა მიზანშეწონილი, უნდა დაენერგათ სიმინდი. მრეწველობის განვითარებისათვის აქ იყო სამშენებლო ხე-ტყე, სპილენძის, რკინის, ტყვიის მადნები.¹⁰ წებელდა თავისუფალი იყო მალარიისაგან, რაც აგრერიგად იყო გავრცელებული აფხაზეთის სანაპირო ზოლში, გამოირჩეოდა ჯანსაღი ჰავით, რბილი კლიმატით, ნაყოფიერი ნიადაგით, ამიტომ წებელდის დასახლებათა მზრუნველის აზრით, პრობლემა არ უნდა გამხდარიყო აქ მოსახლეობის მოზიდვა. ამდენად, წებელდა შეიძლებოდა გამხდარიყო აყვავებული მხარე - შესანიშნავი ვენახებითა და ხეხილის ბაღებით, სამთამადნო წარმოებით, ოღონდ ამისათვის საჭირო იყო კიდევ ერთი და მთავარი პირობა - გზების გაყვანა.¹¹

1867წ. წებელდაში 6 პუნქტი გამოიყო დასახლებისათვის: მიხაილოვსკოე - მდ. ამტყელის სანაპიროზე, ოლგინსკოე - აღმ. მაჭარის სათავესთან, ალექსანდროვსკოე - მდ. კელასურზე, ანასტასიევსკოე და ნიკოლაევსკოე - აფიანჩას მთასთან, მდ. ნაუშზე, ყოფილი სოფლის ნაუშის ტერიტორიაზე, გეორგიევსკოე - სოფ. ჯამფალის ტერიტორიაზე.¹² ხელისუფლებას სურდა წებელდაში აუცილებლად რუსები ჩაესახლებინა, მაგრამ ისინი პირველ ხანებში ხალისით არ მოდიოდნენ. ამასთან, მიწის სიმწირე-სივიწროვით სულშეხუთული ქართველები დას. საქართველოდან მოიწევდნენ აქ დასასახლებლად, რაც ხელისუფლების შეშფოთებას იწვევდა. ასეთ პირობებში, მთავრობამ არჩევანი უცხოელებზე შეაჩერა, უფრო სანდოდ ანატოლიელი ბერძნები და ბულგარელები მიიჩნია. სოხუმის სამხედრო განყოფილების უფროსის, გენერალ ვ.გეიმანის ბრძანებით თურქეთიდან გადმოსახლებული პირველი ბერძენი კოლონისტები 1869წ. თებერვალ-მაისში სამ სოფელში - ალექსანდროვსკოე, გეორგიევსკოე, ოლგინსკოე - ჩაასახლეს. 1869წ. ივნისში სოხუმში ჩამოვიდა 1800-იანი წლების დასაწყისიდან ტირასპოლის გუბერნიაში მცხოვრები ბულგარელების 62 ოჯახი, რომლებიც ანასტასიევსკოესა და ნიკოლაევსკოეში ჩაასახლეს.¹³

იმავდროულად, ხელისუფლებამ ვრცელი მიწა-წყალი უბოძა რუს ჩინოვნიკებს - სამხედრო და სამოქალაქო პირებს, მაგრამ მათთვის შეუძლებელი აღმოჩნდა სამსახურის პარალელურად მეურნეობის გაძღოლა, მიწების იჯარით გადაცემის შესაძლებლობაც არ ჰქონდათ, რადგან მსურველები არ ჩანდნენ. ამის გამო მიწების დიდი ნაწილი გამოუყენებელი იყო.¹⁴ ასე თუ ისე აწყობილი მეურნეობა კოლონისტების მხოლოდ 8-10%25-ს ჰქონდა. ჩინოვნიკთა დასახლებები არ ვითარდებოდა, მიწები დაუმუშავებლად იყო მიგდებული.¹⁵

1872 წლიდან აფხაზეთში მიმდინარეობდა ე.წ. „საკურორტო“ კოლონიზაცია. ერთიდან სამ დესეტინამდე მიწა, ე.წ. „სანიტარული ნაკვეთები“ სოხუმსა და მის შემოგარენში შეღავათიანი პირობებით ეძლეოდათ რუს ჩინოვნიკებსა და ოფიცრებს, მაგრამ 70-იან წლებში არც ამას მოჰყოლია დიდი წარმატებები.¹⁶

1864 წლის ივლისში ფსხუელების გადასახლების შემდეგ, ხელისუფლება ამ მხარის დასახლებას შეეცადა. ამ მიზნით აქ 21-ე სახაზო ბატალიონის შტაბი და 2 ასეული განათავსეს, რომლებიც 1874 წლამდე დარჩნენ. ამ დროიდან ბზიფის ხეობის ზემო წელი სრულიად დაცარიელდა. აფხაზებს, მათი პოლიტიკური არასაიმედოობის გამო, ისევე როგორც წებელდაში, ფსხუში დასახლება ეკრძალებოდათ.¹⁷

1877 წლის აპრილში რუსეთ-თურქეთის ახალი ომი დაიწყო, რომლის ასპარეზი კავკასიაც გახდა. ომის დასაწყისიდანვე რთული ვითარება შეიქმნა აფხაზეთში. ცარიზმის კოლონიური რეჟიმით გამოწვეულმა უკმაყოფილებამ ამ დროისათვის კულმინაციას მიაღწია და აჯანყებამ იფეთქა. ასეთ რთულ და დაძაბულ ვითარებაში, 29 აპრილს გუდაუთასთან თურქეთის დესანტი გადმოსხდა, რომელიც ძირითადად აფხაზი მუჰაჯირებისაგან შედგებოდა. სოხუმის გარნიზონის უფროსმა, გენერალმა პ.კრავჩენკომ, რომელიც იმავდროულად სოხუმის სამხედრო განყოფილების უფროსიც იყო, ვერ გაბედა შედარებით ძლიერ მტერთან შებმა, სოხუმი დატოვა და მდ. კოდორისაკენ დაიხია. აპრილ-მაისში თურქებმა თითქმის მთელი აფხაზეთი დაიკავეს. იმავდროულად, აჯანყებული აფხაზები თურქთა დესანტს შეუერთდნენ. რუსეთის წინააღმდეგ აჯანყება დაიწყო ჩეჩნეთსა და დაღესტანში. ბრწყინვალე პორტას იმედი მიეცა, რომ რუსეთის წინააღმდეგ კავკასიის მთელ მაჰმადიანურ მოსახლეობას აამხედრებდა, მაგრამ რუსეთის ჯარების წარმატებებმა კავკასიის ფრონტზე და განსაკუთრებით ბალკანეთში, იმედები გაუცრუა. ივლისში რუსეთის ჯარის ნაწილები შეტევაზე გადავიდნენ აფხაზეთში და უკვე აგვისტოში მთელი მხარე გაწმინდეს ოკუპანტებისაგან.¹⁸ აფხაზეთიდან გაქცევისას თურქებს აფხაზთა ნაწილიც გაჰყვა. მაგრამ მათი მეტი ნაწილი, აგრეთვე მცირე რაოდენობით ქრისტიანი ქართველები (მეგრელები) და ბერძნები ძალით წაიყვანეს.¹⁹

1877წ. აფხაზეთიდან მუჰაჯირობაში წასულთა რიცხვის გაანგარიშება შესაძლებელია 1878 წ. ბოლოს სოხუმის სამხედრო განყოფილების უფროსის პოლკოვნივ პ.არაკინის მასალების მიხედვით.²⁰ დოკუმენტურობის შენარჩუნების მიზნით, მასალა მოგვყავს ისე, როგორც გამოქვეყნებულია.

ამრიგად, 1878 წელს სოხუმის სამხედრო განყოფილების ოჩამჩირის ოლქის სამურზაყანოს უბანში (9 სასოფლო თემი) 24 461 სული ცხოვრობდა. სამურზაყანოს მუჰაჯირობის პროცესი ამჯერადაც არ შეხებია. ოჩამჩირის ოლქის კოდორის უბანში (9 სასოფლო თემი) 3 935 ოჯახი ცხოვრობდა. აქედან 1 071 ოჯახი გადასახლდა. „კავკაზსკი კალენდრის“ რედაქციას საჭიროდ მიუჩნევია კოდორის უბნის მოსახლეობის სულადობრივი გაანგარიშება, რისთვისაც ამოსავლად აუღია გუმისთისა და გუდაუთის უბნების კომლობრივ-სულადობრივი მონაცემები. კერძოდ, თითოეული კომლის წევრთა საშუალო ოდენობის განმსაზღვრელად, არგუმენტირებული ვარაუდით, ოთხნახევარი სული მიუჩნევიათ. ასეთი გაანგარიშებით თურქეთში გადასახლებამდე კოდორის უბანში მოსახლეობის ოდენობა დაახლ. 17 707 სული უნდა ყოფილიყო, საიდანაც თურქეთში დაახლ. 4 819 სული გადასახლდა, ხოლო დაახლ. 12 888 ადგილზე დარჩა. ბიჭვინთის ოლქის გუმისთის უბნიდან (8 სასოფლო თემი), სადაც 2 221 ოჯახი (9 985 სული) ცხოვრობდა, ყველა გადასახლდა. გუდაუთის უბნის (17 სასოფლო თემი) 5 293 ოჯახიდან (23 545 სული) 17 160 მცხოვრები (3 775 ოჯახი) გადასახლდა, ხოლო 6 385 სული ადგილზე დარჩა.

ამრიგად, 1877 წელს მუჰაჯირობაში აფხაზეთის დაახლ. 31 964 მცხოვრები წავიდა. თუ 1867წ. მუჰაჯირობის შედეგად მთლიანად დაიცალა კოდორის ხეობის ზემო წელი - წებელდა და დალი, 1877 წლის მუჰაჯირობის შედეგად თითქმის დაცარიელდა აფხაზეთის სანაპირო ზოლი. მუჰაჯირობის შემდეგ გაუკაცურებული აფხაზეთი დამთრგუნველი სანახავი იყო. როგორც ნ. მარი აღნიშნავდა: „Абхазия была обездолена в своей даже центральной этнографической части... остались одни одичалые дворы с фруктовымы деревьями, ни души абхазской, ни звука абхазского.“²¹

ცარიზმმა ვრცელი მიწა-წყალი მიიღო საკოლონიზაციოდ, ამჯერად აფხაზეთის სანაპირო ზოლში, და მის წინაშე კვლავ დადგა საკითხი, ვინ დაესახლებინა აფხაზეთში. მაშინ, ცხელ კვალზე, 1877 წლის 27 სექტემბერს, გაზეთი „ტიფლისსკი ვესტნიკი“ წერდა: „Нынешняя война, между другими многочисленными последствиями, повлекла за собою и тот результат, что один из замечательных уголков нашей окраины вдруг сделался совершенно безлюдним, будучи покинут почти всеми своими жителями. Мы говорим об Абхазии и ее жителях, оставивших свою родину и переселившихся в Турцию. Переселение это, без всякого сомнения, не временное, а безвозвратное: Абхазия никогда больше не увидит своих сынов. Обстоятельство это ставит на очередь вопрос: кем заселить страну, навсегда покинутую ее обитателями?“

1878წ. გაზაფხულიდან ხელისუფლება აფხაზეთის კოლონიზაციისათვის პრაქტიკული ღონისძიებების განხორციელებას შეუდგა. 1878წ. 1 მაისს ბიჭვინთის ოლქის მმართველობამ გამოაქვეყნა განცხადება სოფ. ანუხვის ვენახებისა და ხეხილის ბაღების ერთი წლის ვადით იჯარით გაცემის შესახებ. იმავე წლის 25 მაისს გამოცხადდა მდ. გუმისთიდან მდ. კოდორამდე ტერიტორიაზე არსებული ხეხილის ბაღებისა და ვენახების ერთი წლის ვადით იჯარით გაცემის შესახებ. 5 ოქტომბერს სოხუმის სამხედრო განყოფილების სახელით გამოცხადდა მდ. მაჭარასა და მდ. კოდორს შორის ტერიტორიიდან გადასახლებული აფხაზების მიწების იჯარით გაცემის თაობაზე. გარდა მოიჯარეთა მოწვევისა, ბიჭვინთის ოლქში სამი ნაკვეთი გამოიყო რუსი კოლონისტებისათვის სამუდამო მფლობელობაში გადასაცემად.²²

1879წ. ბიჭვინთის ოლქში რუსი გლეხების 137 ოჯახი ჩაასახლეს, მაგრამ უკვე 1881წ. მათგან მხოლოდ 99 ოჯახი იყო დარჩენილი. აქ ვერც გერმანელი კოლონისტები დამკვიდრდნენ. 24 გერმანელი კოლონისტის ოჯახიდან 1883 წლისთვის აფხაზეთში მხოლოდ 3 ოჯახი იყო დარჩენილი.²³

ამდენად, 60-70-იან წლებში კოლონიზაციის წარმატებები აფხაზეთში უმნიშვნელო იყო.²⁴ მიუხედავად ცარიზმის დიდი მონდომებისა, აფხაზეთის კოლონიზაცია გაჭიანურდა. რუსები ვერ ეგუებოდნენ აფხაზეთის ბუნებრივ-პირობებს - ნოტიო ჰავა, ტყიანი, მთიანი ქვეყანა, ჭაობიანი სანაპირო ზოლი; პური არ მოდიოდა, მარცვლეული კულტურებიდან სიმინდი მოდიოდა, რაც მიუჩვეველი იყო რუსებისათვის.²⁵ სანაპირო ზოლში ციებიანი ჰავა მუსრს ავლებდა კოლონისტებს; წებელდისა და დალის მაღალმთიანი პირობები შეუჩვეველი იყო რუსეთის შიდა გუბერნიებიდან გადმოსახლებული გლეხებისათვის. მიუხედავად იმისა, რომ აფხაზეთის მიწები რუს ჩინოვნიკებს დაურიგეს, ქვეყანა კვლავ დაუსახლებელი იყო, მიწები კი უპატრონოდ მიგდებული. წებელდაში მიწებს 24, ხოლო დალში 23 მემამულე ფლობდა. ისინი რამდენიმე წელიწადში ერთხელ თუ აკითხავდნენ თავიანთ მამულებს.²⁶ დალში, სადაც 1867 წლის მუჰაჯირობამდე 5 ათასამდე მცხოვრები იყო, XIXს. მიწურულსაც კი არავინ ცხოვრობდა. ცნობილი ქართველი მოღვაწე პეტრე ჭარაია 1897წ. დალის ხეობის შესახებ გულისტკივილით წერდა: „დიდი ხანი არ არის მას აქეთ, რაც დალი გაჭედილი იყო აფხაზებითა... ძველათ იქაურ მცხოვრებთა ვაჟკაცობით განთქმული ქვეყანა დღეს გავერანებულია ისე, რომ შიგ არავინ ცხოვრობს“.²⁷

ცარიზმის პოლიტიკა აფხაზეთში მიმართული იყო აფხაზთა და ქართველთა წინააღმდეგ. 1877-1878წწ. რუსეთ-თურქეთის ომის შემდეგ აფხაზები „დამნაშავე მოსახლეობად“ გამოაცხადეს. მათ აეკრძალათ სოხუმიდან 20კმ-ზე და სანაპირო ზოლში - მდ. კოდორსა და მდ. ფსირცხას შორის დასახლება.²⁸ აფხაზთა მუჰაჯირობის შემდეგ, როდესაც აფხაზეთის დიდი ნაწილი გაუკაცურდა და გავერანდა, ხოლო რუსები და უცხოელები ხალისით სულაც არ მოდიოდნენ აქ დასასახლებლად, დას. საქართველოდან - იმერეთიდან და სამეგრელოდან მიწის სიმცირითა და სიმწირით შევიწროებული გლეხობა გადმოდიოდა და მკვიდრდებოდა აფხაზეთში, აშრობდა ჭაობებს, კაფავდა ბუჩქნარებს, ნარ-ეკალს და მეურნეობას მისდევდა. ცნობილი საზოგადო მოღვაწე ანთიმოზ ჯუღელი იმხანად წერდა: „ახლა აფხაზეთში ყველაზე მნიშვნელოვანი საკითხია აქაური უდაბური ადგილების დასახლება. უკანასკნელი ომის (1877-1878წწ. ომი, - ბ.ხ.) შემდეგ უმაღლესი განკარგულება იყო, რომ მდ. კოდორსა და ფსირცხას შუა მდებარე ადგილებზე აფხაზები არ დასახლებულიყვნენ. მათ გარდა ყველას ეძლეოდა ნება აქ დასახლებისა. ქვეყანას მილეთის ხალხი მოაწყდა, მაგრამ აქაურობას ვერავინ შეეთვისა გარდა იმერელ-მეგრელებისა და ბერძნებისა. ამჟამად სოხუმის გარშემო შვიდი-რვა მეგრელების სოფელია და სამი თუ ოთხი ბერძნებისა“.²⁹

დას. საქართველოდან გლეხების გადასვლამ და აფხაზეთში დამკვიდრებამ ხელისუფლება შეაშფოთა. გაზეთი „ჩერნომორსკი ვესტნიკი“ მაშინ წერდა: „აუცილებელია ჩქარა დავასახლოთ რუსები შავი ზღვის სანაპიროზე, თორემ მეგრელები დაღუპავენ ამ წმიდა საქმესო“.³⁰ ცარიზმის მოხელეები თვლიდნენ, რომ წლების განმავლობაში ხელისუფლებას აფხაზეთის კოლონიზაცია „საჭირო სისტემურობის გარეშე უწარმოებია, რადგან რუსებს აქ ფეხი ისე ვერ მოუკიდებიათ, როგორც საჭირო იყო“.³¹ შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროს კოლონიზაციის იდეოლოგი ა.ვერეშჩაგინი 1878წ. 19 იანვარს ამის თაობაზე აღნიშნავდა: „...на Черноморском побережьи Кавказа, как на окрайне государства, стоющей так много русской крови и денег, по праву должны господствовать церковь русская, язык русский, грамота русская. Разноплеменность населения вызывает необходимость основания школ, т. к. только школою это разноплеменное население в будущем может сделаться русским“.³²

1892 წელს ექსპედიციამ რუსეთის მიწათმოქმედებისა და სახელმწიფო ქონების მინისტრის ა.ს.ერმოლოვის მეთაურობით მოიარა სოხუმის ოლქი (აფხაზეთი). ექსპედიციის წევრებს სოხუმში ოლქის უფროსმა, პოლკოვნიკმა ვ.ბრაკერმა სადილი გაუმართა, სადაც სიტყვით გამოვიდა ექსპედიციის წევრი ს. შარაპოვი, რომელმაც გულახდილად ილაპარაკა რუსეთის ზრახვებზე აფხაზეთში. კერძოდ, მან თქვა: „მთელი თავისი ხანგრძლივი ისტორიული ბრძოლისას, მიისწრაფვის რა სამხრეთისაკენ, თბილი ცისა და თბილი ზღვისაკენ, რუსი ხალხი იღებს მსხვერპლს და, აი, ბოლოს მას აქვს ეს ცაც და ეს ზღვაც. აქ ფრიალებს რუსული დროშა, დალივლივებს რუსული არწივი. მაგრამ რატომაა, რომ რუსი კაცი აქ ლაღად ვერ გრძნობს თავს, რატომაა რომ ის აქ შევიწროებულია, სულშეხუთულია? რატომაა უცხო ის ამ თბილ ნაპირზე, ამ კაშკაშა მზის ქვეშ? ვფიქრობ იმიტომ, რომ რუსული სიკეთის წყალობით აქ, ამ მიწაზე, რომელიც რუსული სისხლითაა მოპოვებული, მოკალათდა ყოველგვარი უცხოტომელი, განსახლდა საუკეთესო ადგილებზე და არა მარტო ავიწროებს რუს ადამიანს, არამედ დასცინის მას. მაგრამ ეს დიდხანს არ გაგრძელდება. ჩვენი სახელმწიფოებრივი ამოცანები მოითხოვენ, რომ ეს მხარე არა მარტო სახელით მხოლოდ, არამედ მართლაც იქცეს მალე რუსულ მხარედ, რომ აქ მხარდაჭერილი, გაძლიერებული და დაიმედებული იყოს რუსი კაცი. ვისურვოთ ბატონებო, რომ ეს მოხდეს ჩქარა, რომ მძლავრ რუსულ მუცელში მალე მოიხარშოს მთელი აქაური სხვადასხვატომობრივი და სხვადასხვაეროვანი ნარევი და რომ ეს ცა და ეს ზღვა ნამდვილად რუსული იყოს“.³³

1881 წლიდან რუსეთის იმპერიაში მკაცრი პოლიტიკური რეაქციის ხანა დადგა. ეს პერიოდი კავკასიაში ეროვნული ჩაგვრისა და რუსიფიკატორული პოლიტიკის მკვეთრი გაძლიერებით აღინიშნა. ცარიზმმა კავკასიაში მეფისნაცვლობა გააუქმა და მთავარმართებლობა აღადგინა. 1882წ. მთავარმართებლის პოსტზე რეაქციონერი ა. დონდუკოვ-კორსაკოვი (1882-1890) დაინიშნა. მას გვერდში ედგნენ შოვინისტები - კავკასიის სასწავლო ოლქის მზრუნველი 1878-1901წწ. კ.იანოვსკი, ეგზარქოსი პავლე (1882-1887) და სხვ.. ცარიზმმა უპირველეს ყოვლისა ეროვნულ ენებსა და კულტურას შეუტია, გააქტიურდა კოლონიზაციის პროცესი. 1896წ. კავკასიის მთავარმართებლად დაინიშნა უკიდურესი რეაქციონერი გრ. გოლიცინი (1896-1905), რომელიც განსაკუთრებული ენერგიით შეუდგა მხარის რუსიფიკაციას. ცნობილი სახელმწიფო მოღვაწე ს.ვიტე* აღნიშნავდა, რომ იგი კავკასიაში „მისი რუსიფიკაციის პროგრამით“ ჩამოვიდა.³⁴

მას შემდეგ, რაც კლიმატური პირობებისა თუ სხვა მიზეზების გამო აფხაზეთის კოლონიზაცია გაჭიანურდა, ხოლო XIXს. II ნახევრიდან ქართულმა ეროვნულ-განმათავისუფლებელმა მოძრაობამ იმპერიისათვის საშიში გაქანება და მიმართულება მიიღო, ცარიზმი პოზიციების განმტკიცებას აფხაზეთში სხვა გზებით შეეცადა. ხელისუფლების პოლიტიკა აფხაზების მიმართ, დაახლ. 80-90-იანი წლებიდან შედარებით ლმობიერი გახდა. ამის შესახებ ცნობილი საზოგადო მოღვაწე ნ.ჯანაშია წერდა: „...აქამდი თუ აფხაზებს ერეკებოდნენ და გაიძახოდნენ, „მოგვშორდით თავიდანო“, ეხლა ვითომ მათს ულოლიოვებენ, ეალერსებიან, და ესეც მხოლოდ იმიტომ, რომ ბოლო მოუღონ და მოსპონ ის მცირეოდენი ნაშთი ისტორიული კავშირისა, რომელიც მრავალი საუკუნის განმავლობაში აერთიანებდა აფხაზთა და ქართველთა.“³⁵ ცარიზმი შეუდგა ზრუნვას აფხაზეთში რუსული ორიენტაციის ინტელიგენციის ჩამოყალიბებისათვის. აფხაზთა შორის ხელოვნურად ნერგავდნენ ანტიქართულ განწყობილებას. დაუნდობელი ბრძოლა გამოეცხადა ქართველ-აფხაზთა კულტურულ-ისტორიულ ერთობასა და ამ ერთობის საფუძველს ქართულ ენას. ამ მიზანს ემსახურებოდა აფხაზეთის ეკლესიებში ღვთისმსახურების საეკლესიო-სლავურზე გადაყვანა და რუსული ანბანის საფუძველზე აფხაზური დამწერლობის შემოღება. აფხაზური დამწერლობის შექმნა ემსახურებოდა არა კულტურულ, არამედ პოლიტიკურ მიზნებს, რის შესახებაც დაუფარავად წერდა მეფისნაცვლის საბჭოს წევრი ე.ვეიდენბაუმი: „აფხაზური ენა, რომელსაც არ გააჩნია დამწერლობა და ლიტერატურა, რა თქმა უნდა განწირულია გასაქრობად, ასე თუ ისე ახლო მომავალში. საკითხი ისაა, რომელი ენა შეცვლის მას? ალბათ, მოსახლეობაში კულტურული იდეებისა და ცნებების გამტარებლის როლი უნდა შეასრულოს არა ქართულმა, არამედ რუსულმა ენამ. ამიტომ მე მიმაჩნია, რომ აფხაზური დამწერლობის დამკვიდრება თვითმიზანი კი არ უნდა იყოს, არამედ ეკლესიისა და სკოლის მეშვეობით ქართული ენის ხმარების დასუსტებისა და სახელმწიფო ენით მისი თანდათან შეცვლის საშუალება“.³⁶

ასე ცდილობდა ცარიზმი ქართველებისაგან აფხაზთა ჩამოცილებისა და „რუსული აფხაზეთის“ შექმნის იდეის განხორციელებას.

_________________

1. А.В.Верещагин, Путевые заметки..., გვ. 66.

2. А.Варгас де Бедемар, Записка..., გვ. 9.

3. А.В.Верещагин, Черноморское прибрежье..., გვ. 7-16.

4. А.В.Верещагин, Черноморское прибрежье..., გვ. 7-11; А.В.Верещагин, Путевые заметки..., გვ. 24.

5. А.В.Верещагин, Черноморское прибрежье..., გვ. 16-17; А. В. Верещагин, Путевые заметки..., გვ. 20.

6. А.В.Верещагин, Путевые заметки..., გვ. 70-95.

7. А.Н.дьячков-тарасов, Абхазия..., გვ. 191; Г. А. Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 431.

8. А.Н.дьячков-тарасов, Абхазия..., გვ. 194;

9. Н.А.Дьячков-Тарасов, Несколько слов о заселении Цебельды, „Кавказ“

10. Н.А.Дьячков-Тарасов, Несколько слов о заселении Цебельды, „Кавказ“, 1868, № 129.

11. А.Н.Дьячков-тарасов, Абхазия..., გვ. 196.

12. იქვე.

13. იქვე, გვ. 196-199.

14. Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 432.

15. А.А.Олонецкий, Колонизация Абхазии..., გვ. 78.

16. იქვე, გვ. 79.

17. В.Маевский, Кутаисская губерния..., приложение № 7, გვ. 90.

18. Ш.В.Мегрелидзе, Грузия в русско-турецкой войне 1877-1878 гг., გვ.77-84; შ.მეგრელიძე, საქართველო აღმოსავლეთის ომებში, გვ. 74.

19. А.Н.Дьячков-Тарасов, Абхазия..., გვ. 206-208; Г.А.Дзидзария, Махаджирство..., გვ. 356-369.

20. Кавказский календарь на 1879 год, გვ. 330-331.

21. Н Я.Марр, О языке и истории абхазов, gv. 177.

22. А.А.Олонецкий, Колонизация Абхазии..., გვ. 79.

23. იქვე, გვ. 79.

24. იქვე, გვ. 78.

25. ს. მესხი, აფხაზეთის დასახლება, გაზ, „დროება“, 1878, № 24.

26. Г.А.Рыбинский, Сухумский округ, გვ. 10.

27. პ.ჭარაია, მიწათ-მფლობელობა აფხაზეთში, გაზ. „კვალი“, 1897, № 13, გვ. 268.

28. С.Лакоба, Очерки..., გვ. 35.

29. გაზ. „დროება“, 1883,№ 240.

30. გაზ. „ცნობის ფურცელი“, 1905, № 2821.

31. Ф.Гершельман, Причины неурядиц на Кавказе, გვ. 21.

32. А.В.Верещагин, Черноморское прибрежье..., გვ. 22.

33. ს.ყაუხჩიშვილი, ბერძნების დასახლების ისტორია საქართველოში, გვ. 134-135.

* ს.ი.ვიტე (1849-1915), რუსი სახელმწიფო მოღვაწე. დაიბადა თბილისში, მსხვილი ჩინოვნიკის ოჯახში. დაამთავრა თბილისის კლასიკური გიმნაზია. 1892 წლიდან იყო ჯერ გზათა, შემდეგ კი ფინანსთა მინისტრი. აქტიურად მონაწილეობდა რუსეთის მთავრობის საქმიანობაში და დიდ გავლენას ახდენდა საშინაო და საგარეო პოლიტიკაზე. 1905-06 წწ. იყო მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე. 1906 წ. 16 აპრილს თავმჯდომარის პოსტიდან გადადგომის შემდეგ დარჩა სახელმწიფო საბჭოს წევრად. 1907-12 წწ. გამოქვეყნდა მისი „მოგონებები“, რომელიც მნიშვნელოვანი წყაროა ცარიზმის პოლიტიკის შესასწავლად.

34. С.Ю.Витте, Воспоминания, გვ. 207.

35. ჰამუთ-ბეი (ნ.ჯანაშია), ჭრელი შენიშვნები აფხაზთა და აფხაზეთის შესახებ, მეხუთე წერილი, გაზ. „დროება“, 1909, № 22.

36. З.В.Анчабадзе, Очерк этнической истории абхазского народа, გვ. 96.