„პოლიტიკა არ არის მეცნიერება... ის ხელოვნებაა“, თქვა კანცლერმა ბისმარკმა, სავარაუდოდ, გერმანიის რაიხსთაგის წინაშე. ხელოვნება, რომელსაც ბისმარკი გულისხმობდა, წარმოადგენდა მთავრობის ოსტატობას, კონტროლი მოეხდინა საზოგადოების ფარგლებში კოლექტიური გადაწყვეტილებების მიღებისა და განხორციელების გზით. შეიძლება ეს არის პოლიტიკის კლასიკური დეფინიცია, რომელიც განვითარდა ამ ტერმინის თავდაპირველი მნიშვნელობიდან ანტიკურ საბერძნეთში.

სიტყვა „პოლიტიკა“ მომდინარეობს პოლის⁽¹⁾-დან, რაც სიტყვასიტყვით ნიშნავს ქალაქ-სახელმწიფოს. ანტიკური საბერძნეთი დაყოფილი იყო დამოუკიდებელ ქალაქ-სახელმწიფოებად, თითოეულ მათგანს საკუთარი მმართველობის სისტემა ჰქონდა.

ამ ქალაქ-სახელმწიფოებს შორის ყველაზე დიდი და გავლენიანი ათენი იყო, რომელსაც ხშირად უწოდებდნენ დემოკრატიული მთავრობის აკვანს. ამ თვალსაზრისით, პოლიტიკა შეგვიძლია გავიგოთ პოლის-ს საქმეებთან დაკავშირებული „რაც პოლის-ს ეხება“. ამიტომ ამ დეფინიციის თანამედროვე ფორმაა „რაც შეეხება სახელმწიფოს“. წარმოდგენა პოლიტიკაზე აშკარად ნათელია ტერმინის ყოველდღიურ გამოყენებაში: ადამიანებზე ამბობენ, რომ ისინი „პოლიტიკაში“ არიან, როდესაც მათ უკავიათ მმართველი პოსტები, ან ამბობენ, რომ „შედიან პოლიტიკაში“, როდესაც ისინი მიილტვიან მისკენ. ეს აგრეთვე წარმოადგენს დეფინიციას, რომლის სამუდამოდ დაწესებას აკადემიურმა პოლიტიკურმა მეცნიერებამ შეუწყო ხელი.

ხელისუფლება

ხელისუფლების ყველაზე მარტივი ახსნაა „კანონიერი ძალაუფლება“. მაშინ, როდესაც ძალაუფლება არის შესაძლებლობა, გავლენა მოახდინოს სხვების ქცევაზე, ხელისუფლება წარმოადგენს ამის გაკეთების უფლებას. ამიტომ ხელისუფლება დაფუძნებულია ავტორიტარულ მოვალეობაზე, დაიმორჩილოს იძულებისა ან მანიპულაციის ნებისმიერ ფორმით. ამ თვალსაზრისით, ხელისუფლება არის კანონიერებასა ან მართლზომიერებაში შეფუთული ძალაუფლება. ვებერი განასხვავებდა ხელისუფლების სამ ტიპს. ისინი ეყრდნობოდნენ განსხვავებულ საფუძვლებს, რომელთა მიხედვითაც შეიძლება იყო დაქვემდებარებული: ტრადიციული ხელისუფლება ფესვებგადგმულია ისტორიაში; ქარიზმატული ხელისუფლება წარმოიქმნება პიროვნებისაგან და ლეგალურ-რაციონალური ხელისუფლება დასაბუთებულია ობიექტური ნორმებით.

ნიკოლო მაკიაველი (1469-1527)

იტალიელი პოლიტიკოსი და პუბლიცისტი. სამოქალაქო ადვოკატის შვილი, მაკიაველი ცხოვრობდა პოლიტიკურად არასტაბილურ ფლორენციაში, სადაც მიიღო ცოდნა საზოგადოებრივი ცხოვრების შესახებ. ის მსახურობდა მეორე კანცლერად (1498-1512) და მისიებით იმყოფებოდა საფრანგეთში, გერმანიასა და მთელს იტალიაში. მოკლევადიანი პატიმრობისა და მედიჩების მმართველობის აღდგენის შემდეგ, მაკიაველი ლიტერატურულ მოღვაწეობას შეუდგა. მისი ძირითადი ნაწარმოები „მთავარი“, რომელიც 1531 წელს გამოიცა, ძირითადად, ეფუძნება მის პირად დაკვირვებებს ცეზარე ბორჯიას სახელმწიფოს მართვის უნარსა და პოლიტიკურ ძალაუფლებაზე, რომელიც იმ პერიოდში დომინირებდა. ის სახელმძღვანელოს სახით დაიწერა გაერთიანებული იტალიის მომავალი პრინცისთვის. ზედსართავი სახელი „მაკიაველური“ შემდეგში აღნიშნავდა „ცბიერებას და ორპირობას“.

ბევრი თვალსაზრისით, შეხედულება, რომ პოლიტიკა ნიშნავს „რაც სახელმწიფოს შეეხება“, წარმოადგენს დისციპლინაზე ტრადიციულ შეხედულებას, რაც ასახულია აკადემიური სწავლების ტენდენციაში - ფოკუსირება მოახდინოს მთავრობის პერსონალსა და აპარატზე. პოლიტიკის შესწავლა თავისი არსით მმართველობის ფორმის შესწავლაა, ან უფრო ფართო გაგებით, უფლებამოსილებების განხორციელებაა. ეს შეხედულება განვითარებულია გავლენიანი ამერიკელი პოლიტოლოგის დევიდ ისტონის ნაშრომებში (1979, 1981), რომლებშიც პოლიტიკა განსაზღვრულია, როგორც „ღირებულებების ავტორიტეტული გადანაწილება“. ამით ის გულისხმობდა, რომ პოლიტიკა მოიცავს განსხვავებულ პროცესებს, რომელთა მეშვეობითაც მთავრობა პასუხობს ზეწოლას უფრო დიდი საზოგადოებიდან, განსაკუთრებით პრივილეგიების, ჯილდოების ან ჯარიმების ასიგნაციის გზით. მაშასადამე, „ავტორიტეტული ღირებულებები“ საზოგადოებაში ფართოდაა მიღებული და მოქალაქეები მასობრივად არიან ამასთან დაკავშირებული. ამ თვალსაზრისით, პოლიტიკური მრწამსი ასოცირებულია „პოლიტიკასთან“, ანუ ფორმალურად ავტორიტეტულ გადაწყვეტილებებთან, რომლებიც ქმნიან სამოქმედო გეგმას საზოგადოებისთვის.

თუმცა ამ დეფინიციაში საკვირველი ის არის, რომ იგი პოლიტიკაზე ძალიან შეზღუდულ წარმოდგენას გვთავაზობს. პოლიტიკა არის ის, რაც ხდება სახელმწიფოს⁽²⁾, სოციალური ორგანიზაციის სისტემის ფარგლებში და რაც კონცენტრირებულია მთავრობის აპარატზე. ამდენად, პოლიტიკა ხორციელდება კაბინეტებში, საკანონმდებლო პალატებში, მთავრობის დეპარტამენტებში და ა.შ. მასში ჩართულია ხალხის ლიმიტირებული და სპეციფიური ჯგუფი, განსაკუთრებით პოლიტიკოსები, სახელმწიფო მოსამსახურეები და ლობისტები. ეს იმას ნიშნავს, რომ ხალხის, საზოგადოებებისა და სოციალური აქტივობების უმეტესობა შეგვიძლია განვიხილოთ, როგორც პოლიტიკის „გარეთ“ მყოფი. ბიზნესი, სკოლები და სხვა საგანმანათლებლო ორგანიზაციები, საზოგადოებრივი ჯგუფები, ოჯახები და ა.შ., ამ თვალსაზრისით, „აპოლიტიკურია“, რადგან ისინი არ არიან ჩართულნი „ქვეყნის მართვაში“.

იმავდროულად, პოლიტიკის, როგორც არსებითად სახელმწიფოს მიერ მართული აქტივობის, აღსაწერად უნდა უგულებელვყოთ მზარდი მნიშვნელოვანი საერთაშორისო ან გლობალური გავლენები თანამედროვე ცხოვრებაზე, როგორიცაა ტრანსნაციონალური ტექნოლოგიისა და მულტინაციონალური კორპორაციების გავლენები. ამ თვალსაზრისით, პოლიტიკის ეს დეფინიცია არის იმ დღეების გადმონაშთი, როდესაც ერთი ეროვნების ხალხით დასახლებული დამოუკიდებელი სახელმწიფოები შეგვიძლია განვიხილოთ, როგორც დამოუკიდებელი აქტიორი მსოფლიოს საქმეებში. გარდა ამისა, უფრო და უფრო მეტ აღიარებას იმსახურებს ის საკითხი, რომ კომპლექსური საზოგადოებების მართვა აღარ უნდა იყოს მხოლოდ, მთავრობის საქმე და მასში ჩართული უნდა იქნას საჯარო და კერძო სექტორის უფრო ფართო სპექტრი. ეს აირეკლა იმ იდეაში, რომ მთავრობა შეიცვალა „მართვით“.

თუმცა ეს დეფინიცია შეიძლება კიდევ უფრო შემჭიდროვდეს. ეს აშკარად ჩანს ტენდენციაში, პოლიტიკა განიხილონ პარტიული პოლიტიკის ექვივალენტურად.

სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, „პოლიტიკური“ სფერო შეზღუდულია იმ სახელმწიფო აქტიორებზე, რომლებიც შეგნებულად არიან მოტივირებულნი იდეოლოგიური შეხედულებებით და რომლებიც ისწრაფვიან, განავითარონ ისინი ფორმალურ ორგანიზაციაში, კერძოდ პოლიტიკურ პარტიაში წევრობის მეშვეობით.

მართვა

მართვა მთავრობაზე უფრო ფართო მცნებაა. თუმცა მას ჯერ არა აქვს დამკვიდრებული ან შეთანხმებული დეფინიცია. ის, მისი ყველაზე ფართო თვალსაზრისით, შეეხება სხვადასხვა გზებს, რომელთა მეშვეობითაც ხდება სოციალური ცხოვრების კოორდინირება. ამიტომ მთავრობა შეგვიძლია განვიხილოთ, როგორც მართვაში ჩართული ერთ-ერთი ინსტიტუცია. შესაძლებელია არსებობდეს „მართვა მთავრობის გარეშე“ (როდესი, 1996). მართვის ძირითადი მეთოდებია ბაზრები, იერარქიები და ქსელები. ტერმინის უფრო ფართო გამოყენება ასახავს სახელმწიფო/საზოგადოების განსხვავებაში საზღვრის წაშლას, რაც გამომდინარეობს ცვლილებებიდან, როგორიცაა: საზოგადოებრივი მმართველობის ახალი ფორმების განვითარება, საჯარო-კერძო პარტნიორობის ზრდა, პოლიტიკური ქსელების მზარდი მნიშვნელობა და სუპრანაციონალური და სუბნაციონალური ორგანიზაციების დიდი გავლენა („მრავალშრიანი მართვა“).

მაშინ, როცა ზოგიერთი მართვას უკავშირებს ბრძანებისა და კონტროლის მექანიზმის კონსულტაციისა და მოლაპარაკებების წარმოებით შეცვლას, სხვები ასაბუთებენ, რომ ეს ნიშნავს „ნაკლებ მართვას“ და თავისუფალ ბაზარს.

ამ მოსაზრების მიხედვითაც პოლიტიკოსებს აღწერენ როგორც „პოლიტიკურს“ მაშინ, როცა სახელმწიფო მოხელეებს განიხილავენ როგორც „აპოლიტიკურს“, რა თქმა უნდა, მანამ, სანამ ისინი მოქმედებენ ნეიტრალურად და პროფესიონალურად. მსგავსად, მოსამართლეებს განიხილავენ „აპოლიტიკურ“ ფიგურებად იმ დროს, როცა ისინი კანონს განმარტავენ მიუკერძოებლად და არსებულ მტკიცებულებებთან შესაბამისობაში. მაგრამ მათ შეიძლება დასწამონ „პოლიტიკურობა“, თუ მათ მიერ გამოტანილ განაჩენზე გავლენას ახდენს პიროვნულად ვინმესთვის უპირატესობის მინიჭება ან წინასწარ შექმნილი აზრის რაიმე სხვა ფორმა.

არისტოტელე (ძ ველი წელთაღრიც ხვით 384-322)

ბერძენი ფილოსოფოსი. არისტოტელე იყო პლატონის მოსწავლე და ახალგაზრდა ალექსანდრე დიდის აღმზრდელი. ძველი წელთაღრიცხვით 335 წელს მან შექმნა საკუთარი ფილოსოფიის სკოლა ათენში, რომელსაც ეწოდა „პერიპათეტიკური სკოლა“. ეს დაკავშირებულია მის მიდრეკილებასთან საუბრის დროს წინ და უკან სიარულში. მისი 22 შემორჩენილი ტრაქტატი, რომლებიც თავმოყრილია ლექციებზე ჩანაწერებიდან, მოიცავენ ლოგიკას, ფიზიკას, მეტაფიზიკას, ასტრონომიას, მეტეოროლოგიას, ბიოლოგიას, ეთიკას და პოლიტიკას. შუა საუკუნეებში არისტოტელეს ნაშროებმა საფუძველი ჩაუყარა ისლამურ ფილოსოფიას, მოგვიანებით კი ჩართულ იქნა ქრისტიანულ თეოლოგიაში. მისი ყველაზე ცნობილი პოლიტიკური ნაშრომია პოლიტიკა - კვლევა იდეალური კონსტიტუციის შესახებ.

პოლიტიკასა და სახელმწიფო საქმეებს შორის კავშირი ასევე გვეხმარება ავხსნათ, თუ რატომ უკავშირდება პოლიტიკას ხშირად უარყოფითი და დამამცირებელი იმიჯები. ამის მიზეზი, პოპულარულ ენაზე რომ ვთქვათ, ის არის, რომ იგი ხშირად ასოცირებულია პოლიტიკოსების საქმიანობასთან. პოლიტიკოსებს ხშირად აღიქვამენ, როგორც ძალაუფლების მაძიებელ ფარისევლებს, რომლებიც პირად ამბიციებს მალავენ საჯარო სამსახურისა და იდეოლოგიური მრწამსის უკან. მართლაც, ეს აღქმა უფრო გავრცელდა თანამედროვე პერიოდში, როცა მედიის ინტენსიურმა გახსნილობამ დღის შუქზე გამოიტანა კორუფციისა და არაკეთილსინდისიერების მაგალითები და საფუძველი ჩაუყარა ანტიპოლიტიკის⁽³⁾ ფენომენს. კონვენციონალური პოლიტიკური ცხოვრების პერსონალისა და აპარატის მიუღებლობას ფესვები აქვს გადგმული პოლიტიკაზე, როგორც საკუთარ თავზე ორიენტირებული, ორპირი და უპრინციპო აქტივობის შეხედულებაში. ეს ნათლად ჩანს ისეთ დამამცირებელ ფრაზებში, როგორიცაა „ოფისის პოლიტიკა“ და „პოლიტიკანობა“. პოლიტიკის ამგვარ იმიჯს ზოგჯერ უკავშირებენ ნიკოლო მაკიაველის ნაწარმოებებს, რომელიც „მთავარში“ ([1531] 1961) ავითარებს მკაცრად რეალისტურ აღწერას და ყურადღებას ამახვილებს იმაზე, რომ პოლიტიკური ლიდერები მიმართავენ ცბიერებას, სისასტიკეს და მანიპულაციას.

პოლიტიკაზე ამგვარი უარყოფითი შეხედულება ასახავს არსებითად ლიბერალურ აღქმას იმისა, რომ ინდივიდები საკუთარ თავზე ორიენტირებულები არიან, პოლიტიკური ძალა-უფლება კორუმპირებულია, რადგან ის ხელს უწყობს „ძალაუფლების მქონე“ პირებს პიროვნული გამორჩენის მიზნით და სხვების ხარჯზე გამოიყენონ თავიანთი პოზიცია. ეს შესანიშნავადაა გამოხატული ლორდ აქტონის (1834-1902) აფორიზმში: „ძალაუფლება ხრწნის, ხოლო აბსოლუტური ძალაუფლება - ხრწნის აბსოლუტურად“. თუმცა იმ ადამიანებიდან, რომლებიც პოლიტიკას ასე აღიქვამენ, მხოლოდ ცოტას ეპარება ეჭვი, რომ პოლიტიკური აქტივობა სოციალური არსებობის გარდაუვალი და მუდმივი ატრიბუტია. მიუხედავად იმისა, რომ შეიძლება იყვნენ მექრთამე პოლიტიკოსები, უნდა ვაღიაროთ (თუნდაც ეს არ გვსიამოვნებდეს), რომ ისინი ყოველთვის ჩვენს გვერდით არიან. გარკვეული მექანიზმის გარეშე რომ მოვახდინოთ ავტორიტეტული ღირებულებების ასიგნაცია, საზოგადოება, უბრალოდ, სამოქალაქო ომში ჩაებმებოდა ყველაფრის წინააღმდეგ, როგორც ამას ასაბუთებდნენ სოციალური კონტრაქტის ადრინდელი თეორეტიკოსები. ამდენად, ამოცანა მდგომარეობს არა იმაში, რომ მოისპონ პოლიტიკოსები და დასრულდეს პოლიტიკა, არამედ იმის გარანტირებაში, რომ პოლიტიკა ხორციელდებოდეს შემოწმებებისა და შეზღუდვების ფარგლებში, რაც უზრუნველყოფს იმას, რომ ხელისუფლება ძალაუფლებას ბოროტად არ გამოიყენებს.

________________

1. Polis: (ბერძნული) ქალაქი-სახელმწიფო; კლასიკური გაგებით გულისხმობდა სოციალური ორგანიზაციის უმაღლეს ან ყველაზე სასურველ ფორმას.

2. სახელმწიფო: საზოგადოება, რომელიც ორგანიზებულია პოლიტიკური ძალაუფლების განხორციელების გზით; არისტოტელესათვის - ბევრი ადამიანის მართვა ყველას ინტერესების სასარგებლოდ.

3. ანტიპოლიტიკა: იმედის გაცრუება ფორმალური და ოფიციალური პოლიტიკური პროცესების გამო, რაც გამოიხატება პოლიტიკაში არმონაწილეობით, სისტემის მოწინააღმდეგე პარტიების მხარდაჭერით ან პირდაპირი მოქმედებით.

პოლიტიკის მეორე და უფრო ფართო კონცეფცია სცილდება მთავრობის ვიწრო არეალს და მოიაზრება, როგორც „საზოგადოებრივი ცხოვრება“ ან „საზოგადოებრივი ურთიერთობები“ (1979, 1981). სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, განსხვავება „პოლიტიკურსა“ და „აპოლიტიკურს“ შორის ემთხვევა დაყოფას ცხოვრების საზოგადოებრივ სფეროდ და იმად, რაც შეიძლება მოვიაზროთ „კერძო“ სფეროდ. პოლიტიკაზე ამგვარი შეხედულება ხშირად უკავშირდება განთქმული ბერძენი ფილოსოფოსის არისტოტელეს ნაშრომებს. არისტოტელემ თავის ნაშრომში „პოლიტიკა“ განაცხადა, რომ „ადამიანი თავისი ბუნებით პოლიტიკური ცხოველია“, რითაც გულისხმობდა, რომ ადამიანს მხოლოდ პოლიტიკური საზოგადოების შიგნით შეუძლია იცხოვროს „კარგი ცხოვრებით“. ამ თვალსაზრისით, პოლიტიკა წარმოადგენს ეთნიკურ აქტივობას, რომელიც ეხება „სამართლიანი“ საზოგადოების შექმნას. ამას უწოდებდა არისტოტელე “მთავარ მეცნიერებას“. თუმცა, სად უნდა გაივლოს ზღვარი “საზოგადოებრივ” ცხოვრებასა და „კერძო“ ცხოვრებას შორის? საზოგადოებრივ სფეროსა და კერძო სფეროს შორის ტრადიციული განსხვავება შეესატყვისება სახელმწიფოდ და სამოქალაქო საზოგადოებად დაყოფას. სახელმწიფოს ინსტიტუციები (მთავრობის აპარატები, სასამართლოები, პოლიცია, ჯარი, სოციალურ-უსაფრთხოების სისტემა და ა.შ.) შეგვიძლია განვიხილოთ როგორც „საზოგადოებრივი“, ვინაიდან ისინი პასუხისმგებელნი არიან საზოგადოებრივი ცხოვრების კოლექტიურ ორგანიზაციაზე. გარდა ამისა, ისინი ფინანსდებიან საზოგადოების ხარჯზე, გადასახადებიდან. ამისგან განსხვავებით, სამოქალაქო საზოგადოება შედგება „პატარა ოცეულებისგან“, როგორც მას ედმუნდ ბურკემ უწოდა, ე.ი. ინსტიტუციებისგან, როგორიცაა ოჯახი და ნათესაური ჯგუფები, კერძო ბიზნესი, სავაჭრო კავშირები, კლუბები, საზოგადოებრივი ჯგუფები და ა.შ. ისინი წარმოადგენენ „კერძოს“ იმ თვალსაზრისით, რომ შექმნილნი არიან ინდივიდუალური მოქალაქეებისგან, რათა დაიკმაყოფილონ უფრო საკუთარი ინტერესები, ვიდრე შედარებით დიდი საზოგადოების ინტერესები. „საზოგადოებრივად/კერძოდ“ დაყოფის საფუძველზე პოლიტიკა შეზღუდულია თვითონ სახელმწიფოს აქტივობებით და იმ პასუხისმგებლობებით, რომლებსაც შესაბამისად ახორციელებენ საზოგადოებრივი ორგანოები. ცხოვრების ის სფეროები, რომლებშიც ინდივიდებს შეუძლიათ იმოღვაწეონ დამოუკიდებლად, (ეკონომიკური, სოციალური, ოჯახური, პირადი, კულტურული და მხატვრული სფეროები და ა.შ.), აშკარად „აპოლიტიკურია“.

ძალაუფლება

მისი ყველაზე ფართო გაგებით, ძალაუფლება არის უნარი მიაღწიო სასურველ შედეგს და ეს ზოგჯერ „ძალაუფლების“ თვალსაზრისით მიმართულია რაღაცის კეთებისკენ. მოიცავს ყველაფერს, დაწყებული უნარიდან - შეინარჩუნოს სიცოცხლე და დამთავრებული მთავრობის უნარით - გააუმჯობესოს ეკონომიკური წინსვლა. თუმცა, პოლიტიკაში ძალაუფლება, ჩვეულებრივ, მოიაზრება, როგორც ურთიერთობა. ეს არის უნარი, გავლენა მოახდინო სხვების ქცევაზე იმგვარი მოქმედებით, რაც მათ არჩევანს არ შეესაბამება. ის მიმართულია იქითკენ, რომ ჰქონდეს „ძალაუფლება ხალხზე“. უფრო ვიწროდ რომ შევხედოთ, ძალაუფლება შეიძლება ასოცირდებოდეს უნართან - დასაჯოს ან დააჯილდოვოს. ეს უახლოვდება ძალას ან მანიპულაციას, „გავლენისაგან“ განსხვავებით, რომელიც ასევე მოიცავს რაციონალურ დარწმუნებას.

„საზოგადოებრივად/კერძოდ“ ალტერნატიული გაყოფა ზოგჯერ მოითხოვს უფრო ზუსტ დაყოფას „პოლიტიკურად“ და „პირადულად“ (იხილე ცხრილი 1.) თუმცა სამოქალაქო საზოგადოება შეიძლება განვასხვავოთ სახელმწიფოსგან. მიუხედავად ამისა, ის მოიცავს მთელ რიგ ინსტიტუციებს, რომლებიც საჯაროდ მოქმედებენ და რომლებიც ხელმისაწვდომია საზოგადოებისთვის. ამის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი იმპლიკაციაა ის ფაქტი, რომ იგი აფართოებს ჩვენს წარმოდგენას პოლიტიკის შესახებ, განსაკუთრებით კი, ეკონომიკა გადააქვს კერძოდან საზოგადოებრივ სფეროში. ამდენად, პოლიტიკის გარკვეული ფორმის პოვნა შესაძლებელია სამუშაო ადგილზე. ამასთან, მიუხედავად იმისა, რომ ეს თვალსაზრისი ბიზნეს ორგანიზაციებს, საზოგადოებრივ ჯგუფებს, კლუბებს და სავაჭრო კავშირებს აღიქვამს, როგორც „საჯაროს“, ეს მაინც შეზღუდული წარმოდგენაა პოლიტიკაზე. ამ პერსპექტივის მიხედვით, პოლიტიკა არ უნდა ჩაერიოს „კერძო“ საქმეებში და ორგანიზაციებში.

განსაკუთრებით ფემინისტმა მოაზროვნეებმა მიუთითეს, რომ ეფექტურია, პოლიტიკა გაჩერდეს კარის წინ. მას არა აქვს საქმე ოჯახში, ოჯახურ ცხოვრებაში, ან პიროვნულ ურთიერთობებში. პოლიტიკოსების ამ წარმოდგენას ასახავს ტენდენცია, ნათლად გაიმიჯნოს მათი პროფესიული მოქმედება და პირადი ოჯახური ქცევა. ვთქვათ, ისინი ატყუებენ თავიანთ პარტნიორებს ან ცუდად ექცევიან საკუთარ შვილებს, მათ შეუძლიათ, უარყონ ამ საქციელის პოლიტიკური მნიშვნელობა, რადგან ეს არ ეხება მათ მოქმედებას საზოგადოებრივ საქმეებთან მიმართებაში.

სამოქალაქო საზოგადოება

ტერმინი სამოქალაქო საზოგადოება სხვადასხვანაირადაა განსაზღვრული. თავდაპირველად ის ნიშნავდა „პოლიტიკურ საზოგადოებას“, საზოგადოებას, რომელსაც მართავდა კანონი, სახელმწიფოს ხელისუფლება. როგორც წესი, ის განსხვავებულია სახელმწიფოსგან და ტერმინი გამოიყენება „კერძო“ ინსტიტუციების აღსაწერად, რომლებიც დამოუკიდებელი არიან მთავრობაზე და ორგანიზებულნი არიან ინდივიდების მიერ საკუთარი მიზნების ძიებაში. ამიტომ „სამოქალაქო საზოგადოება“ ეხება ავტონომიური ჯგუფებისა და ასოციაციების სფეროს: ბიზნესებს, ინტერესთა ჯგუფებს, კლუბებს, ოჯახებსა და ა.შ. თუმცა, ჰეგელი ანსხვავებდა ოჯახსა და სამოქალაქო საზოგადოებას და უკანასკნელს განიხილავდა, როგორც ეგოიზმისა და თავკერძობის სფეროს.

ცხრილი 1. საჯაროდ/კერძოდ დაყოფის შესახებ ორი შეხედულება

პოლიტიკაზე, როგორც მნიშვნელოვან „ზოგადოებრივ“ აქტივობაზე წარმოდგენამ შექმნა მისი როგორც დადებითი, ასევე უარყოფითი იმიჯი. არისტოტელეს პერიოდის ტრადიციაში პოლიტიკა ზუსტად მისი „აზოგადოებრივი“ხასიათის გამო აღიქმებოდა, როგორც კეთილშობილური და საქმეში ჩახედული აქტივობა. ამ პოზიციას მტკიცედ იზიარებს ჰანა არენდტი, რომელიც თავის ნაშრომში „დამიანის არსებობის პირობები“ 1958) ამტკიცებდა, რომ პოლიტიკა წარმოადგენს ადამიანის აქტივობის ყველაზე მნიშვნელოვან ფორმას, რადგან ის მოიცავს ინტერაქციას თავისუფალ და თანასწორ მოქალაქეებს შორის. ამდენად, ეს ანიჭებს აზრს ცხოვრებას და ამტკიცებს ყოველი ინდივიდის უნიკალურობას. თეორეტიკოსები, როგორებიცაა ჟან-ჟაკ რუსო და ჯონ სტუარტ მილი (პოლიტიკური მონაწილეობას განიხილავდნენ, როგორც დადებით ფაქტს) იგივე დასკვნამდე მივიდნენ. რუსო ამტკიცებდა, რომ მხოლოდ ყველა მოქალაქის პირდაპირ და მუდმივ მონაწილეობას პოლიტიკურ ცხოვრებაში შეუძლია სახელმწიფო დააკავშიროს საერთო კეთილდღეობასთან, რასაც მან უწოდა „აერთო სურვილი“ მილის აზრით, „აზოგადოებრივ“ურთიერთობებში ჩაბმა საგანმანათლებლო ხასიათსაც ატარებს, რადგან ხელს უწყობს ინდივიდის პიროვნულ, მორალურ და ინტელექტუალურ განვითარებას. თუმცა ამის საპირისპიროდ პოლიტიკა, როგორც საზოგადოებრივი აქტივობა ასახულია, როგორც არასასურველი ჩარევის ფორმა. ლიბერალი თეორეტიკოსები განსაკუთრებით წარმოაჩენენ სამოქალაქო საზოგადოების უპირატესობას სახელმწიფოსთან მიმართებაში. ამის საფუძვლად მოყავთ ფაქტი, რომ არჩევანის სფეროა „პირადული“ ცხოვრება, პიროვნული თავისუფლება და ინდივიდუალური პასუხისმგებლობა. ეს განსაკუთრებით ნათლადაა ნაჩვენები „ოლიტიკური“ ფეროს შევიწროების მცდელობებით, რაც, ჩვეულებრივ, გამოხატულია სურვილით „არ დაუშვა“

ჰანა არენდტი (1906-1975)

გერმანელი პოლიტიკური თეორეტიკოსი და ფილოსოფოსი. ჰანა არენდტი გაიზარდა საშუალო ფენის ებრაულ ოჯახში. 1933 წელს ის გერმანიიდან ნაციზმს გაექცა და საბოლოოდ დაფუძნდა აშშ-ში, სადაც შეიქმნა მისი ძირითადი შრომები. მისი მრავალფეროვანი, იდიოსინკრეზულიც კი, ნაშრომები განიცდიან ჰაიდეგერის (1889-1976) და იასპერსის (1883-1969) ეგზისტენციალიზმის გავლენას; ის მას აღწერდა, როგორც „ფიქრს ბარიერების გარეშე“. მისი მთავარი ნაშრომებია: „ტოტალიტარიზმის წყაროები“ (1951), „ადამიანის არსებობის პირობები“ (1958), „რევოლუციის შესახებ“ (1963) და „აიხმანი იერუსალიმში“ (1963), რომელიც მან აღწერა როგორც კვლევა „ბოროტების ბანალურობის“ შესახებ.

პოლიტიკა პირადულ აქტივობებში - როგორიცაა ბიზნესი, სპორტი და ოჯახური ცხოვრება. ამ თვალსაზრისით, მარტივად რომ ვთქვათ, პოლიტიკა არასასურველია, რადგან ის ზღუდავს ხალხს, იმოქმედოს თავისი არჩევანით. მაგალითად, ის შეიძლება ჩაერიოს იმაში, თუ როგორ აწარმოებენ ფირმები ბიზნესს, როგორ და ვისთან ერთად ვართ დაკავებული სპორტით ან როგორ ვზრდით ჩვენს შვილებს.

პოლიტიკის მესამე კონცეფცია არსებითად არ უკავშირდება იმ ასპარეზს, რომლის ფარგლებში ხდება პოლიტიკის გატარება და იმ გზასთან, რომლის მეშვეობითაც იღებენ გადაწყვეტილებებს. პირველ რიგში, პოლიტიკა მოიაზრება როგორც კონფლიქტის მოგვარების განსაკუთრებული საშუალება: უფრო მეტად კომპრომისზე წასვლით, შერიგების ან მოლაპარაკებების გზით, ვიდრე ძალით ან შიშველი ძალმომრეობით. ეს იგულისხმება პოლიტიკის მნიშვნელობის გამოხატვაში ფრაზით - „ყველაფერი შესაძლებლის ხელოვნება“. მსგავსი დეფინიცია დამახასიათებელია ტერმინის ყოველდღიურ გამოყენებაში: მაგალითად, პრობლემის გადაჭრის აღწერა, როგორც „პოლიტიკური“ გადაჭრა, რაც გულისხმობს მშვიდობიან დებატებს და არბიტრაჟს. ამას უპირისპირდება ის, რასაც ხშირად უწოდებენ „სამხედრო გზით“ გადაჭრას. კიდევ ერთხელ რომ ვთქვათ, პოლიტიკის ეს ხედვა უკავშირდება არისტოტელეს ნაშრომებს და განსაკუთრებით მის რწმენას იმის შესახებ, რომ რასაც მან უწოდა „სახელმწიფო“. ის მთავრობის იდეალურ სისტემას წარმოადგენს, რადგან აერთიანებს არისტოკრატიულ და დემოკრატიულ მახასიათებლებს. ამ ხედვის ერთ-ერთ წამყვან, თანამედროვე მაგალითს წარმოადგენს ბერნარდ კრიკი. თავის კლასიკურ კვლევაში „პოლიტიკის დასაცავად“ კრიკმა შემოგვთავაზა შემდეგი განსაზღვრება:

„პოლიტიკა არის აქტივობა, რომლის დროსაც განსხვავებული ინტერესები წესის მოცემულ ერთეულში შეჯერებულია და ძალები გადანაწილებულია მთელი საზოგადოების კეთილდღეობისა და გადარჩენისათვის, მათი მნიშვნელობის პროპორციულად“ (კრიკი, [1962] 2000:21).

კონსენსუსი

ტერმინი კონსენსუსი აღნიშნავს ურთიერთშეთანხმებას. მაგრამ ის, ჩვეულებრივ, ეხება განსაკუთრებული ტიპის ურთიერთშეთანხმებას. პირველ რიგში, ის გულისხმობს ფართო ურთიერთშეთანხმებას, რომლის პირობები აღიარებულია ინდივიდებისა და ჯგუფების ფართო სპექტრის მიერ. მეორე, ის გულისხმობს ურთიერთშეთანხმებას ფუნდამენტური ან ძირითადი პრინციპების შესახებ, რაც განსხვავდება ზუსტი და აკურატული ურთიერთშეთანხმებისგან. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, კონსენსუსი უშვებს უთანხმოებას კონტურებისა და დეტალების საკითხების შესახებ. ტერმინი „პოლიტიკასთან დაკავშირებული კონსენსუსი“ გამოიყენება ორი თვალსაზრისით: პროცედურული კონსენსუსი არის გადაწყვეტილებების მიღებისათვის მზადყოფნა კონსულტაციებისა და მოლაპარაკებების წარმოების გზით, ან პოლიტიკურ პარტიებს ან მთავრობასა და ძირითად ინტერესებს შორის. მთავარი კონსენსუსი არის ორი ან მეტი პოლიტიკური პარტიის იდეოლოგიური პოზიციების ნაწილობრივ დამთხვევა, რაც ასახულია ურთიერთშეთანხმებაში ფუნდამენტური პოლიტიკური მიზნების შესახებ. ამის მაგალითებია გაერთიანებული სამეფოს სოციალ-დემოკრატიული კონსენსუსი 1945 წლის შემდეგ და გერმანიის კონსენსუსი სოციალური ბაზრის შესახებ.

ამ თვალსაზრისით, პოლიტიკის გასაღები არის ძალაუფლების გადანაწილება სხვადასხვა სფეროებზე. კონფლიქტის გარდაუვალობის შემთხვევაში, კრიკის მტკიცებით, თუ სოციალური ჯგუფები და ინტერესები ფლობენ ძალაუფლებას, ისინი კონსენსუსამდე უნდა მივიდნენ, წინააღმდეგ შემთხვევაში ერთ-ერთი მათგანი კრახს განიცდის. ამიტომ დაახასიათა მან პოლიტიკა, როგორც „პრობლემის გადაჭრა შერიგების, ვიდრე ძალადობის და იძულების გზით“. პოლიტიკაზე ამგვარი შეხედულება ასახავს ლიბერალურ-რაციონალისტური პრინციპების ერთგულებას. ის ეფუძნება დებატებისა და დისკუსიების ეფექტურობის ღრმა რწმენას, ასევე რწმენას, რომ საზოგადოებას ახასიათებს უფრო კონსენსუსი, ვიდრე შეურიგებელი კონფლიქტი. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, არსებული უთანხმოებები შესაძლებელია გადაიჭრას დაშინებისა და ძალადობის გარეშე. თუმცა, კრიტიკოსები აღნიშნავენ, რომ კრიკის კონცეფცია პოლიტიკის შესახებ ძალიან ტენდენციურია და პოლიტიკის იმ ფორმას შეესაბამება, რომელიც სახეზეა დასავლეთის პლურალისტურ დემოკრატიებში. სინამდვილეში, მან პოლიტიკა გაუთანაბრა არჩევნებს და პარტიებს შორის შეჯიბრებას. შედეგად, მისი მოდელი ბევრს ვერაფერს გვეტყვის, ვთქვათ, ერთპარტიულ სახელმწიფოებსა და სამხედრო რეჟიმებზე. პოლიტიკაზე აღნიშნულ შეხედულებას უდავოდ დადებითი ხასიათი აქვს. პოლიტიკა, რასაკვირველია, არ არის უტოპიური გადაწყვეტილება (კომპრომისი ნიშნავს ყველა მხარის დათმობაზე წასვლას, როცა და არც ერთი მხარე არ რჩება სრულად კმაყოფილი), მაგრამ ეს უდაოდ უკეთესია მის ალტერნატივაზე: სისხლისღვრასა და სისასტიკეზე. ამდენად, პოლიტიკა მოიაზრება, როგორც ცივილიზებული და ცივილიზატორული ძალა. ხალხი უნდა წაახალისო, რომ პატივი სცეს პოლიტიკას, როგორც აქტივობას და მოამზადო, ჩაერთოს საკუთარი საზოგადოების პოლიტიკურ ცხოვრებაში. თუმცა, კრიკი პოლიტიკას აღიქვამდა, როგორც საბრძოლველად მზადმყოფსა და ხშირად უგულვებელყოფილ აქტივობად. პოლიტიკის მთავარ მტრად მას მიაჩნდა „ნებისმიერ ფასად თავდაჯერებული ყოფნის სურვილი“. ის გვაფრთხილებდა, რომ ეს მრავალი ფორმითაა გამოხატული, მათ შორის: პოლიტიკური იდეოლოგების მაცდუნებელი გავლენა, დემოკრატიის ბრმა ნდობა, მძვინვარე ნაციონალიზმის გავლენა და მეცნიერების შეპირება, გამოააშკარაოს ობიექტური სიმართლე.

პოლიტიკის მეოთხე დეფინიცია ყველაზე ფართო და ყველაზე რადიკალურია. პოლიტიკის განსაზღვრულ სფეროში (მთავრობა, სახელმწიფო ან „საჯარო“ სფერო) შეზღუდვაზე მეტად, ამ შეხედულების მიხედვით, პოლიტიკა მოქმედებს ყველა სოციალურ აქტივობაში და ადამიანის არსებობის ყველა სიტუაციაში. ადრიან ლეფტვიჩმა ნაშრომში „რა არის პოლიტიკა? აქტივობა და მისი კვლევა“ (1984:64) აღნიშნა შემდეგი: „პოლიტიკა არის ყველა კოლექტიური სოციალური აქტივობის საფუძველში“ - ფორმალური და არაფორმალური, საჯარო და კერძო, ადამიანების ყველა ჯგუფში, დაწესებულებასა და საზოგადოებაში. ამ თვალსაზრისით, პოლიტიკას ადგილი აქვს სოციალური ინტერაქციის ყველა დონეზე; მას ვხვდებით როგორც ოჯახებში და მეგობრების მცირე ჯგუფებში, ისე მთელ ერში და გლობალურ სივრცეში. მაგრამ რა არის პოლიტიკური აქტივობისათვის დამახასიათებელი? რა მიჯნავს პოლიტიკას სოციალური ქცევის ნებისმიერი სხვა ფორმისგან?

ფართო თვალსაზრისით, პოლიტიკა ეხება სოციალური არსებობის მანძილზე რესურსების წარმოებას, დისტრიბუციასა და მოხმარებას. პოლიტიკა, ძირითადად, ძალაუფლებაა, უნარი - ნებისმიერი გზით მიაღწიო სასურველ შედეგს. ძალაუფლებაზე ეს შეხედულება ლაკონურადაა შეჯამებული ჰაროლდ ლასველის წიგნის სათაურში „პოლიტიკა: ვინ რას, როდის, როგორ აღწევს?“ (1936). ამ გადასახედიდან, პოლიტიკა არის მრავალფეროვნება და კონფლიქტი, მაგრამ მისი მნიშვნელოვანი შემადგენელი ნაწილია დეფიციტის არსებობა: ამის ნათელი მაგალითია ის, რომ ადამიანური მოთხოვნილებები და სურვილები უსასრულოა, ხოლო რესურსები მათ დასაკმაყოფილებლად ყოველთვის შეზღუდულია. აქედან გამომდინარე, პოლიტიკა შეიძლება მოიაზროს, როგორც ბრძოლა ამ რესურსებისთვის და ძალაუფლება - რისი მეშვეობითაც ხორციელდება ეს ბრძოლა.

ძალაუფლების შესახებ ამ მოსაზრების ადვოკატები არიან ფემინისტები და მარქსისტები. თანამედროვე ფემინისტებმა გამოხატეს განსაკუთრებული ინტერესი იდეასთან „პოლიტიკური“ დაკავშირებით. ეს ჩანს იმ ფაქტიდან, რომ პოლიტიკის საყოველთაოდ მიღებული დეფინიციები ქალებს პოლიტიკიდან გამორიცხავენ. ტრადიციულად, ქალების ცხოვრება შეზღუდული იყო არსებობის „პირადული“ სფეროთი და კონცენტრირებული იყო ოჯახზე და საოჯახო პასუხისმგებლობებზე. ამის საპირისპიროდ, კაცები ყოველთვის დომინირებდნენ კონვენციონალურ პოლიტიკაში და „საჯარო“ ცხოვრების სხვა სფეროებში. რადიკალური ფემინისტები ამიტომ თავს ესხმიან „საჯაროდ/კერძოდ“ დაყოფას და ამის ნაცვლად აცხადებენ, რომ „პირადი არის პოლიტიკური“. ეს სლოგანი ფაქიზად ათავსებს კაფსულაში რადიკალურ ფემინისტურ შეხედულებას, რომ რაც კი ხდება საოჯახო, ოჯახის და პირად ცხოვრებაში, ეს ძალიან პოლიტიკურია და, მართლაც, ეს არის მთელი პოლიტიკური ბრძოლების საფუძველი. ნათელია, ეს პოზიცია ხაზს უსვამს პოლიტიკის შესახებ უფრო რადიკალურ შეხედულებას. ეს მოსაზრება შეჯამებულია ქეით მილეტის ნაშრომში „სექსუალური პოლიტიკა“ (1969:23), რომელშიც ის პოლიტიკას განსაზღვრავს, როგორც „ძალაუფლებით მოწყობილ ურთიერთობებს, ღონისძიებებს, რისი მეშვეობითაც პიროვნებათა ერთი ჯგუფი კონტროლდება მეორე ჯგუფის მიერ“. შეიძლება ითქვას, რომ ფემინისტები ეხებიან „ყოველდღიური ცხოვრების პოლიტიკას“. მათი თვალთახედვით, ურთიერთობები ოჯახის შიგნით, მეუღლეებს შორის, მშობლებსა და შვილებს შორის ისეთივე პოლიტიკურია, როგორც ურთიერთობები დამქირავებლებსა და დაქირავებულებს, ან მთავრობებსა და მოქალაქეებს შორის. მარქსისტები ტერმინს „პოლიტიკა“ იყენებდნენ ორი მნიშვნელობით. ერთ დონეზე მარქსი (იხილე გვ.53) „პოლიტიკას“ იყენებდა საყოველთაოდ აღიარებული მნიშვნელობით, რაც ეხებოდა სახელმწიფოს აპარატს. ამგვარად, კომუნისტური პარტიის მანიფესტში ([1848] 1967) იგი პოლიტიკურ ძალაუფლებას მოიხსენიებდა, როგორც, უბრალოდ, ერთი კლასის ორგანიზებულ ძალაუფლებას მეორე კლასის შესავიწროვებლად“. მარქსისათვის პოლიტიკა სამართალთან და კულტურასთან ერთად „ზედნაშენის“ ნაწილია, რომელიც გამორჩეულია ეკონომიკური „საფუძვლისგან“, რაც წარმოადგენს სოციალური ცხოვრების რეალურ საძირკველს. თუმცა, ის არ აღიქვამდა ეკონომიკურ „საფუძველს“ და სამართლებლივ და პოლიტიკურ „ზედნაშენს“, როგორც მთლიანად დაცალკევებულს. მას სჯეროდა, რომ „ზედნაშენი“ ამოიზარდა ეკონომიკური „საძირკველიდან“ და მას ასახავდა. ამიტომ, უფრო ღრმა დონეზე ამ თვალთახედვით, პოლიტიკური ძალაუფლება ფესვგადგმულია კლასობრივ სისტემაში; როგორც ლენინმა აღნიშნა, „პოლიტიკა არის ეკონომიკის ყველაზე კონცენტრირებული ფორმა“. ეწინააღმდეგებოდნენ რა რწმენას, რომ პოლიტიკა შეიძლება შეზღუდული იყოს სახელმწიფოზე და ვიწრო საჯარო სფეროზე, მარქსისტებს, შეიძლება ითქვას, სჯეროდათ, რომ „ეკონომიკური არის პოლიტიკური“. ამ გადასახედიდან, სამოქალაქო საზოგადოება, რომელიც, მარქსისტების აზრით, კლასობრივი ბრძოლაა, წარმოადგენს პოლიტიკის დედაარსს.

ფოკუსირება...

ძალაუფლების „სახეებზე“

შეიძლება ვთქვათ, რომ ძალაუფლება ყოველთვის ხორციელდება, როდესაც A აკეთებინებს B-ს რაღაცას, რასაც ის სხვა შემთხვევაში არ გააკეთებდა. თუმცა, A-მ სხვადასხვა გზით შეიძლება მოახდინოს გავლენა B-ზე. ეს გვაძლევს საშუალებას, განვასხვაოთ ძალაუფლების „სახეების“ განსხვავებული განზომილებები.

ძალაუფლება, როგორც გადაწყვეტილების მიღების საშუალება: ძალაუფლების ეს სახე შედგება შეგნებული მოქმედებებისაგან, რომლებიც რაღაც გზით გავლენას ახდენენ გადაწყვეტილებების შინაარსზე. ამ ფორმის კლასიკური აღწერა მოცემულია რობერტ დალის ნაშრომში „ვინ მართავს? დემოკრატია და ძალაუფლება ამერიკულ ქალაქში“ (1961). ავტორი მსჯელობს იმის თაობაზე, თუ ვინ ფლობს ძალაუფლებას გადაწყვეტილებების ანალიზისას იმის გათვალისწინებით, თუ რას ანიჭებენ მონაწილე პირები უპირატესობას. მიუხედავად ამისა, მსგავს გადაწყვეტილებებზე სხვადასხვა გზით შეიძლება გავლენის მოხდენა. ქეიტ ბოულდინგი თავის ნაშრომში „ძალაუფლების სამი სახე“ (1989) ანსხვავებს: ძალის ან დაშინების (ჯოხი) გამოყენებას; პროდუქტიულ გაცვლას, რომელსაც ორივე მხარისათვის სარგებელი მოაქვს (შეთანხმება) და ვალდებულებებისა და ლოიალურობის შექმნას (კოცნა).

ძალაუფლება, როგორც დღის წესრიგის დადგენის გზა: ძალაუფლების მეორე სახე, რომელიც გვხვდება ბაჩრაჩთან და ბარაცთან (1962), წარმოადგენს უნარს, მოახდინოს გადაწყვეტილებების მიღების პრევენცია - რეალურად ეს არის ის, „რომელიც არ იღებს გადაწყვეტილებებს“. იგი მოიცავს უნარს, შეადგინოს ან გააკონტროლოს დღის წესრიგი და, ამდენად, ხელი შეუშალოს იმას, რომ პრობლემები და შეთავაზებები პირველ ადგილზე მოხვდეს. მაგალითად, კერძო ბიზნესს შეუძლია ძალაუფლების გამოვლენა როგორც კამპანიის წარმოებით, რომ დაამარცხოს მომხმარებელთა დაცვის შემოთავაზებული კანონმდებლობა (პირველი სახე), ისე ლობირების გაწევით პარტიებისა და პოლიტიკოსებისათვის, რომ ხელი შეუშალოს მომხმარებელთა უფლებების საკითხის საჯაროდ განხილვას (მეორე სახე).

პოლიტიკა, როგორც აზრის კონტროლი: ძალაუფლების მესამე სახე წარმოადგენს უნარს, გავლენა მოახდინოს სხვაზე აზრების, სურვილებისა თუ მოთხოვნილებების ჩამოყალიბებაში (ლუკესი, 1974). ეს ძალაუფლება გამოხატულია, როგორც ინდოქტრინაცია ან ფსიქოლოგიური კონტროლი. ამის მაგალითია სარეკლამო ინდუსტრიის უნარი, შეასუსტოს წნეხი მომხმარებელთა დაცვის უფრო მკაცრ კანონებზე იმგვარად, რომ დაარწმუნოს მომხმარებლები იმაში, რომ მათ ინტერესებზე უკვე ზრუნავს ბიზნესი (მაგ.„გარემოს მიმართ მეგობრული“ პროდუქტების ფორმით). პოლიტიკურ ცხოვრებაში ძალაუფლების ამ ფორმით განხორციელებას ხედავენ პროპაგანდის გამოყენებაში, უფრო ზოგადად, იდეოლოგიის გავლენაში.

ამგვარი თვალსაზრისები პოლიტიკას ახასიათებენ მეტად უარყოფითი ტერმინებით. მარტივად, პოლიტიკა ეხება შევიწროებას და დამორჩილებას. რადიკალური ფემინისტები მიიჩნევენ, რომ საზოგადოება პატრიარქალურია, რომელშიც ქალები სისტემატურად არიან დაქვემდებარებული და დამორჩილებული მამაკაცების ძალაუფლებაზე. ტრადიციულად, მარქსისტები ასაბუთებდნენ, რომ კაპიტალისტური საზოგადოების პოლიტიკის დამახასიათებელი ნიშანია ბურჟუაზიის მიერ პროლეტარიატის ექსპლუატაცია. ერთის მხრივ, ამ უარყოფით აზრებს აბალანსებს ის ფაქტი, რომ პოლიტიკა ასევე მოიაზრება როგორც საშუალება, რომლის მეშვეობითაც გამოწვევა შეიძლება წაუყენო უსამართლობასა და დომინანტობას. მაგალითად, მარქსმა განჭვრიტა, რომ კლასობრივ ექსპლუატაციას დაძლევდა პროლეტარული რევოლუცია და რადიკალური ფემინისტები აცხადებენ, რომ გენდერული ურთიერთობის მოთხოვნილება შეიცვალა სექსუალური რევოლუციის მეშვეობით. თუმცა ისიც ნათელია, რომ თუ პოლიტიკა ასახულია, როგორც ძალაუფლება და ბატონობა, მაშინ მას არ უნდა შევხედოთ, როგორც სოციალური არსებობის აუცილებელ მახასიათებელს. ფემინისტებს აინტერესებთ „სექსუალური პოლიტიკის“ ბოლო, რომელსაც მიაღწიეს არასექსისტი საზოგადოების ჩამოყალიბებით, სადაც ხალხს შეაფასებენ პიროვნული და არა გენდერული ღირებულების საფუძველზე. მარქსისტებს სჯერათ, რომ „კლასობრივი პოლიტიკა“ დასრულდება უკლასო, კომუნისტური საზოგადოების ჩამოყალიბებით. ეს, სავარაუდოდ, მიგვიყვანს სახელმწიფოს გამოფიტვამდე და ასევე - დაასრულებს პოლიტიკას მისი საყოველთაოდ მიღებული მნიშვნელობით.

პოლიტიკური აქტივობის ბუნების შესახებ უთანხმოებას ადარებენ კამათს - პოლიტიკის, როგორც აკადემიური დისციპლინის ბუნებაზე.

ინტელექტუალური გამოკითხვის ერთ-ერთი უძველესი სფერო, პოლიტიკა თავიდან მოიაზრებოდა, როგორც ფილოსოფიის, ისტორიის ან სამართლის იარაღი. მისი მთავარი მიზანი იყო იმ პრინციპების აღმოჩენა, რომლებზეც უნდა იყოს დაფუძნებული ადამიანების საზოგადოება. თუმცა, მე-19 საუკუნის ბოლოდან ეს ფილოსოფიური აქცენტი თანდათანობით შეიცვალა მცდელობით, პოლიტიკა გადაექციათ სამეცნიერო დისციპლინად. ამ განვითარებამ უმაღლეს წერტილს მიაღწია 1950-60-იან წლებში ადრინდელი ტრადიციის, როგორც უაზრო მეტაფიზიკის ღია უარყოფით. თუმცა, იმ პერიოდიდან მოიკლო ენთუზიაზმმა, განეხილათ პოლიტიკა, როგორც ზუსტი მეცნიერება და თავიდან აღიარეს პოლიტიკური ღირებულებებისა და ნორმატიული თეორიების დიდი აუცილებლობა. მაშინ, როცა ყველასათვის მისაღები უნივერსალური ღირებულებების „ტრადიციულ“ ძიებაზე, ძირითადად, უარი თქვეს, დაჟინებით საუბრობდნენ იმაზე, რომ მხოლოდ მეცნიერება უზრუნველყოფს სიმართლის დადგენის რესურსებით. აქედან გამომდინარე, დისციპლინა დღეს უფრო ნაყოფიერი და საინტერესოა სწორედ იმიტომ, რომ მთელ რიგ თეორიულ მიდგომებსა და ანალიზის მრავალ სკოლას მოიცავს.

პოლიტიკური ანალიზის სათავე უკავშირდება ძველ საბერძნეთს და ეს ტრადიცია ჩვეულებრივ ეხება „პოლიტიკურ ფილოსოფიას“. მთავარი საზრუნავი, ძირითადად, უკავშირდებოდა ეთიკურ, ინსტრუქციულ და ნორმატიულ⁽¹⁾ საკითხებს, რომელიც უფრო ასახავდა დამოკიდებულებას, თუ რა „შეუძლია“, რა „უნდა გააკეთოს“ ან რისი „გაკეთება ევალება“, ვიდრე იმასთან, თუ რა „არსებობს“.

პლატონი (427-347 წწ. ძველი წელთაღრიცხვით)

ბერძენი ფილოსოფოსი. პლატონი დაიბადა არისტროკრატულ ოჯახში. იგი სოკრატეს მიმდევარი იყო, რომელიც მისი ეთიკური და ფილოსოფიური დიალოგების მთავარ ფიგურას წარმოადგენს. სოკრატეს სიკვდილის შემდეგ 399 წელს ძველი წელთაღრიცხვით, პლატონმა დააარსა საკუთარი აკადემია ათენის ახალი მმართველი კლასის სწავლების მიზნით. პლატონი ფიქრობდა, რომ მატერიალური სამყარო შედგებოდა აბსტრაქტული და მუდმივი „იდეების“ არასრულყოფილი ასლებისგან. მისი პოლიტიკური ფილოსოფია, გადმოცემული ნაშრომებში „რესპუბლიკა“ და „კანონები“, წარმოადგენს იდეალური სახელმწიფოს აღწერის მცდელობას მართლმსაჯულების თეორიის ტერმინებით. პლატონის ნაშრომებმა დიდი გავლენა მოახდინა ქრისტიანობაზე და ზოგადად ევროპულ კულტურაზე.

პლატონს და არისტოტელეს ჩვეულებრივ უწოდებენ ამ ტრადიციის დამაარსებელ მამებს. მათი იდეები განმეორებულია შუა საუკუნეების ისეთი თეორეტიკოსების ნაშრომებში, როგორებიცაა ავგუსტინე (354-430) და აქვინელი (1225-74). პლატონის ნაშრომების ცენტრალური თემა, მაგალითად, იყო მცდელობა აღეწერა იდეალური საზოგადოების ბუნება, რომელსაც, მისი ხედვით, ჰქონდა მოწყალე დიქტატურის ფორმა და სადაც ბატონობდა ფილოსოფოსი მეფეების კლასი.

ამგვარმა ნაშრომებმა შექმნეს საფუძველი, რომელზეც ამოიზარდა პოლიტიკისადმი „ტრადიციული“ მიდგომა. ეს მოიცავს იდეებისა და დოქტრინების ანალიტიკურ კვლევას, რაც შეადგენდა პოლიტიკური აზროვნების მთავარ მომენტს. ჩვეულებრივ, ამან მიიღო პოლიტიკური აზროვნების ისტორიის ფორმა, რომელიც ფოკუსირებას ახდენს „მთავარი“ მოაზროვნეების კოლექციაზე (მაგალითად, რომელიც მოიცავს აზრებს პლატონიდან მარქსამდე) და „კლასიკური“ ტექსტების კრიტერიუმზე. ამ მიდგომას აქვს ლიტერატურული ანალიზის ხასიათი. პირველ რიგში, მისი ინტერესის საგანს შეადგენს იმის შემოწმება, თუ რა თქვეს მთავარმა მოაზროვნეებმა, როგორ განავითარეს ან გაამართლეს მათ თავიანთი მოსაზრებები და ინტელექტუალური კონტექსტი, რომლის ფარგლებშიც ისინი მუშაობდნენ. თუმცა მსგავსი ანალიზები შეიძლება შესრულდეს კრიტიკულად და სკურპულოზურად. ის ვერ იქნება ობიექტური⁽⁷⁾ ნებისმიერი მეცნიერული თვალსაზრისით, რადგან ეხება ისეთ ნორმატიულ საკითხებს, როგორიცაა - „რატომ უნდა დავემორჩილო სახელმწიფოს?“, „როგორ უნდა განაწილდეს გასამრჯელო?“ და „სად არის ინდივიდუალური თავისუფლების საზღვარი?“

_______________

1. ნორმატიული: მართვის ღირებულებებისა და სტანდარტების რეცეპტი; რა ჯობია, „რომ იყოს“ იმასთან შედარებით, რაც „არის“

2 ობიექტური: რაც დამკვირვებლის ცნობიერების გარეთ არსებობს, მტკიცებადი; არ არის შებღალული გრძნობებით, ღირებულებებითა და წინასწარ აკვიატებული უარყოფითი შეხედულებებით.

მიუხედავად იმისა, რომ აღწერილობითი ანუ ემპირიული ტრადიცია ნორმატიულ თეორიულ მსჯელობაზე ნაკლებად იყო ცნობილი, ის მაინც გვხვდება პოლიტიკური აზროვნების საწყის ეტაპზე. ეს ჩანს არისტოტელეს მცდელობაში, მოახდინოს კონსტიტუციების კლასიფიკაცია, მაკიაველის რეალისტურ მოსაზრებაში სახელმწიფოს მართვის უნართან დაკავშირებით და მონტესკიუს სოციოლოგიურ თეორიაში მთავრობისა და სამართლის შესახებ. სხვადასხვა მეთოდებით ეს ნაშრომები წარმოადგენს იმის საფუძველს, რასაც დღეს შედარებით მთავრობას უწოდებენ და რომელმაც განავითარა დისციპლინისადმი არსებითად ინსტიტუციონალური მიდგომა. ემპირიული მიდგომა პოლიტიკური ანალიზისადმი ხასიათდება მცდელობით, შესთავაზოს პოლიტიკური რეალობის მიუკერძოებელი და სამართლიანი შეფასება. მიდგომა არის აღწერილობითი, რადგან მისი მიზანია ანალიზი და ახსნა მაშინ, როცა ნორმატიული მიდგომა არის „დირექტივის მიმცემი“ იმ თვალსაზრისით, რომ იგი მსჯელობს და იძლევა რეკომენდაციებს.

აღწერილობითი პოლიტიკური ანალიზის ფილოსოფიური საძირკველი გამომდინარეობს დოქტრინიდან ემპირიზმის შესახებ, რომელიც გავრცელდა მე-17 საუკუნის ისეთი თეორეტიკოსების ნაშრომებიდან, როგორებიცაა ჯონ ლოკი და დევიდ ჰუმი (1711-1776). დოქტრინამ ემპირიზმის შესახებ განავითარა რწმენა, რომ გამოცდილება არის მხოლოდ ცოდნის საფუძველი და ამიტომ ყველა ჰიპოთეზა და თეორია უნდა გამოიცადოს დაკვირვების პროცესში. მე-19 საუკუნეში მსგავსი იდეები კიდევ უფრო განვითარდა და ჩამოყალიბდა ინტელექტუალური მოძრაობა „პოზიტივიზმის“ სახით, რომელიც განსაკუთრებით ასოცირდება ავგუსტ კომტის (1798-1857) ნაშრომებთან. ეს დოქტრინა აცხადებდა, რომ სოციალური მეცნიერებები, ამ შემთხვევაში ფილოსოფიური გამოკვლევის ყველა ფორმა, მკაცრად უნდა მიჰყვებოდეს საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების მეთოდებს. როგორც კი მეცნიერება განიხილეს, როგორც ერთადერთი სანდო საშუალება სიმართლის დასადგენად, დაუძლეველი გახდა ზეწოლა, რომ განვითარებულიყო პოლიტიკური მეცნიერება.

პირველი თეორეტიკოსი, რომელიც შეეცადა პოლიტიკა მეცნიერულად აეხსნა, იყო კარლ მარქსი. იყენებდა რა თავის ე.წ. ისტორიის მატერიალისტურ კონცეფციას, მარქსი ცდილობდა, გამოევლინა ისტორიული განვითარების მამოძრავებელი ძალა. ამან მისცა შესაძლებლობა, განეჭვრიტა მომავალი „კანონებზე“ დაყრდნობით, რომელთაც ისეთივე სტატუსი ჰქონდათ მტკიცების თვალსაზრისით, როგორიც საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების „კანონებს“. მეცნიერული ანალიზების პოპულარობამ ასევე მე-19 საუკუნეში აიღო სათავე ოქსფორდის, პარიზისა და კოლუმბიის უნივერსიტეტებში, ხოლო 1906 წლისათვის გამოიცა American Political Science Review. თუმცა, პოლიტიკური მეცნიერებების მიმართ ენთუზიაზმმა პიკს მიაღწია 1950-1960-იან წლებში, რადგან განსაკუთრებით აშშ-ში, გამოვლინდა პოლიტიკური ანალიზის ფორმა, რომელიც ძალიან უკავშირდებოდა ბიჰევიორალიზმს^(1). თავიდან ამან პოლიტიკას მისცა სანდო სამეცნიერო მანდატები, რისი ნაკლებობაც მანამდე შეინიშნებოდა: ობიექტური და რაოდენობრივი განსაზღვრისადმი დაქვემდებარებული მონაცემები, რომლებთან მიმართებაშიც შესაძლებელი იყო ჰოპოთეზების შემოწმება. პოლიტიკურმა ანალიტიკოსებმა, როგორიც იყო, მაგალითად, დევიდ ისტონი, გამოაცხადეს, რომ პოლიტიკას შეეძლო საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების მეთოდოლოგიის შეთვისება. ამან კი გაზარდა კვლევების გავრცელება იმ სფეროებში, რომლებიც ყველაზე მეტად შეესაბამებოდნენ რაოდენობრივი კვლევის ისეთი მეთოდების გამოყენებას, როგორიცაა: ელექტორატის ქცევა, კანონმდებლების ქცევა და მუნიციპალური პოლიტიკოსებისა და ლობისტების ქცევა.

თუმცა ბიჰევიორალიზმი 1960-იანი წლებიდან მზარდი წნეხის ქვეშ მოექცა. პირველ რიგში, გამოითქვა პრეტენზია, რომ ბიჰევიორალიზმი მნიშვნელოვნად ზღუდავდა პოლიტიკური ანალიზის კომპეტენციას, ხელს უშლიდა მას, გაერღვია საზღვრები, რაც აშკარად თვალშისაცემი იყო. მიუხედავად ამისაა, ბიჰევიორალური ანალიზი უდაოდ გააგრძელებს ფასდაუდებელ განჭვრეტას ისეთ სფეროებში, როგორიც ელექტორატთან დაკავშირებული კვლევებია. რაოდენობრივი მონაცემების განსაზღვრის ვიწრო აკვიატებული იდეა პოლიტიკის დისციპლინის მნიშვნელობას კიდევ უფრო შემცირებით ემუქრება.

უფრო მეტად დამაფიქრებელია ის ფაქტი, რომ პოლიტიკური მეცნიერების მთელმა თაობამ ზურგი შეაქცია ნორმატიული პოლიტიკური აზროვნების მთელ ტრადიციას. კონცეფციები, როგორებიცაა: „თავისუფლება“, „თანასწორობა“, „სამართლიანობა“ და „უფლებები“ ზოგჯერ უარყოფილია, როგორც უაზრო, რადგან ისინი არ იყვნენ ემპირიულად⁽²⁾ კონტროლირებადი ორგანიზმები. უკმაყოფილება ბიჰევიორალიზმთან დაკავშირებით 1970-იან წლებში გადაიზარდა ნორმატიული საკითხებისადმი ინტერესის გამოცოცხლებაში, რაც ასახულია თეორეტიკოსების - ჯონ როულის და რობერტ ნოზიკის ნაშრომებში.

გარდა ამისა, კითხვის ნიშნის ქვეშ დადგა ბიჰევიორალიზმის მეცნიერული თვისებები (როლი). მტკიცება, რომ ბიჰევიორალიზმი ობიექტური და უტყუარია, არის პრეტენზია იმისა, რომ ის „შეფასებითი განსჯისგან თავისუფალია“, ე.ი. ის არ არის შებღალული ეთიკური ან ნორმატიული შეხედულებებით. თუმცა თუ ანალიზი ფოკუსირებულია თვალსაჩინო ქცევაზე, მაშინ რთულია გააკეთო იმაზე მეტი, ვიდრე აღწერო არსებული პოლიტიკური შეთანხმებები, რაც ზუსტად იმას ნიშნავს, რომ სტატუს კვო დაკანონებულია. კონსერვატიულ ღირებულებასთან დაკავშირებული, წინასწარ შექმნილი უარყოფითი შეხედულებები გამოჩნდა იმ ფაქტით, რომ „დემოკრატიას“ საბოლოოდ შეუცვალეს განსაზღვრება კონტროლირებადი ქცევის თვალსაზრისით. ამგვარად, „პოპულარული თვითმმართველობის“ (სიტყვა-სიტყვით მართვა ხალხის მიერ) ნაცვლად დემოკრატია გაუტოლდა ელიტის კონკურენტ ფენებს შორის ბრძოლას ძალაუფლების მოსაპოვებლად - პოპულარული არჩევნების მექანიზმის მეშვეობით.

სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, დემოკრატია ნიშნავს იმას, თუ რა ხდება განვითარებული დასავლეთის ე.წ. დემოკრატიული პოლიტიკის სისტემებში.

________________

1. ბიჰევიორალიზმი: რწმენა, რომლის მიხედვით სოციალური თეორიები უნდა შეიქმნას მხოლოდ თვალსაჩინო ქცევის საფუძველზე, რომელიც უზრუნველყოფს რაოდენობრივი განსაზღვრებისადმი დაქვემდებარებული მონაცემებით კვლევისათვის.

2. ემპირიული: დაფუძნებული დაკვირვებასა და ექსპერიმენტზე; ემპირიული ცოდნა წარმოქმნილია შეგრძნებებთან დაკავშირებული მონაცემებიდან და გამოცდილებიდან.

პოლიტიკისადმი ბოლოდროინდელ თეორიულ მიდგომებს შორის არის ე.წ. ფორმალური პოლიტიკური თეორია, რომელიც ცნობილია „პოლიტიკური ეკონომიკის“, „საზოგადოებრივი არჩევანის თეორიის“ და „რაციონალური არჩევანის თეორიის“ სახელებით. ანალიზისადმი ასეთი მიდგომა განსაკუთრებით მიესადაგება ეკონომიკური თეორიის მაგალითს, რომელიც მოიცავს პროცედურულ წესებზე დაფუძნებული მოდელების შექმნას, რომლებიც შეეხება ინდივიდების რაციონალურ, თავის თავზე ორიენტირებულ ქცევას. ფორმალური პოლიტიკური თეორია, რომელიც ყველაზე უფრო მყარადაა ფესვგადგმული აშშ-ში და განსაკუთრებით ასოცირებულია ე.წ. ვირჯინიის სკოლასთან, უზრუნველყოფს სასარგებლო ანალიტიკური მექანიზმით, რაც საშუალებას იძლევა, ჩავიხედოთ ამომრჩევლების, ლობისტების, ბიუროკრატებისა და პოლიტიკოსების ქცევაში; ასევე სახელმწიფოს ქცევაში საერთაშორისო სისტემის ფარგლებში. ამ მიდგომამ დიდი გავლენა იქონია პოლიტიკურ ანალიზზე იმ ფორმით, რასაც უწოდებენ ინსტიტუციონალური საზოგადოებრივი არჩევანის თეორიას. მწერლების - ენტონი დოუნსის, მანკურ ოლსონის და უილიამ ნისკანენის მიერ - მსგავსი ტექნიკის გამოყენება პარტიებს შორის კონკურენციის, ინტერესთა ჯგუფების ქცევის და ბიუროკრატიაზე პოლიტიკის გავლენის შესახებ - განხილულია ბოლო თავებში. ეს მეთოდი ასევე გამოიყენეს თამაშების თეორიის ფორმით, რომელიც შემუშავდა უფრო მათემატიკის, ვიდრე ეკონომიკის სფეროსთვის. ამას მოსდევს პირველი პრინციპების გამოყენება ინდივიდუალური ქცევის თავსატეხების გასაანალიზებად. თამაშების თეორიაში ყველაზე ცნობილი მაგალითი არის „პატიმრების“ დილემა (იხილე გამოსახულება 2.).

თუმცა რაცონალური არჩევანის თეორიას არავითარ შემთხვევაში არა აქვს შეხება საყოველთაოდ აღიარებულ პოლიტიკურ ანალიზთან. მაშინ როცა მისი მომხრეები ამტკიცებენ, რომ მას დიდი სიზუსტე შემოაქვს პოლიტიკური ფენომენის განხილვაში, მისი კრიტიკოსები კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებენ მის ძირითად ვარაუდებს. მაგალითად, მან შეიძლება მეტისმეტად მაღალი შეფასება მისცეს ადამიანის რაციონალურობას, და უგულვებელყოს ფაქტი, რომ ხალხს იშვიათად აქვს პრივილეგირებული მიზნების ნათელი მიმართულება და იშვიათად იღებენ გადაწყვეტილებებს სრულყოფილი და ზუსტი ცოდნის საფუძველზე. გარდა ამისა, ინდივიდის აბსტრაქტული მოდელის საქციელიდან გამომდინარე რაციონალური არჩევანის თეორია არასაკმარის ყურადღებას უთმობს სოციალურ და ისტორიულ ფაქტორებს, სხვა საკითხების გარდა, ვერ ცნობს (აღიარებს) იმას, რომ ადამიანის ანგარება არა მარტო თანდაყოლილი, არამედ შეიძლება სოციალურად განპირობებულიც იყოს.. შედეგად, მიდგომების მთელი რიგი უნდა იქნას ადაპტირებული პოლიტიკის, როგორც აკადემიური დისციპლინის შესასწავლად.

ფოკუსირება...

პატიმრების დილემაზე

ცალ-ცალკე საკნებში მოთავსებული ორი დამნაშავე დგას არჩევანის წინაშე, „დააბეზღონ“ თუ „არ დააბეზღონ“ ერთმანეთი. თუ მხოლოდ ერთ-ერთი აღიარებს დანაშაულს, მაგრამ მოიტანს მტკიცებულებას იმისათვის, რომ მეორე ცნონ დამნაშავედ, მას ბრალის გარეშე გაათავისუფლებენ. მთელი პასუხისმგებლობა მის პარტნიორს დაეკისრება და მას ათი წლით თავისუფლების აღკვეთას მიუსჯიან. თუ ორივე დამნაშავე აღიარებს დანაშაულს, თითოეულს ექვსი წლით თავისუფლების აღკვეთა მიესჯება. თუ ორივე უარს იტყვის დანაშაულის აღიარებაზე, მათ უმნიშვნელო ბრალი წაეყენებათ და მხოლოდ თითო-თითო წლით მიესჯებათ თავისუფლების აღკვეთა. არჩევანის უფლება ნაჩვენებია გამოსახულებაში (2.) დილემის წარმოდგენით, რომლის წინაშეც დამნაშავეები დგანან, სავარაუდოა, რომ ორივე აღიარებს დანაშაულს იმის შიშით, რომ თავად თუ არ გააკეთებენ ამას, სხვა „დააბეზღებს“ მათ და ისინი მაქსიმალურ განაჩენს მიიღებენ.

ბედის ირონიაა, მაგრამ თამაში აჩვენებს, რომ რაციონალურ ქცევას შეიძლება მოჰყვეს ყველაზე ნაკლებად ხელსაყრელი შედეგი (პატიმრები მთლიანობაში 12 წელს გაატარებენ ციხეში). სინამდვილეში, ისინი ისჯებიან იმის გამო, რომ ერთმანეთთან ვერ თანამშრომლობენ ან არ ენდობიან ერთმანეთს. თუმცა, თუ თამაშს რამდენჯერმე გაიმეორებ, შესაძლებელია, დამნაშავეებმა ისწავლონ, რომ საკუთარი ინტერესის დაცვა თანამშრომლობის გზით შეიძლება იყოს წარმატებული. ეს გაამხნევებს ორივეს, უარი თქვან აღიარებით ჩვენებაზე.

გამოსახულება 2.

არჩევანის უფლება
პატიმრების დილემაში

პატიმარი B

პატიმარი B

აღიარებს დანაშაულს
არ აღიარებს დანაშაულს

ამან თანამედროვე პოლიტიკური ანალიზი გაამდიდრა და გაამრავალფეროვნა. ნორმატიულ, ინსტიტუციონალურ და ბიჰეივორულ მიდგომებს დაემატა არა მხოლოდ რაციონალური არჩევანის თეორია, არამედ უფრო ახალი იდეები და თემების ფართო სპექტრი. განსაკუთრებით 1970-იანი წლებიდან ფემინიზმმა აამაღლა ცნობიერება გენდერული განსხვავებებისა და პატრიარქალური სტრუქტურების მნიშვნელობის თაობაზე. ამ პროცესში მიმდინარე გამოკითხვებმა ჩამოაყალიბა მოსაზრებები „პოლიტიკურის“ შესახებ. „ახალმა ინსტიტუციონალიზმმა“ ინსტიტუციების⁽¹⁾ ფორმალური, სტრუქტურული ასპექტებიდან ყურადღება გადაიტანა მათ მნიშვნელობაზე უფრო ფართო კონტექსტში, მათ ფაქტიურ ქცევაზე და პოლიტიკური პროცესის შედეგებზე. მწვანე პოლიტიკამ ეჭვი შეიტანა პოლიტიკური და სოციალური საკითხების გაგებასთან დაკავშირებით ჩამოყალიბებული პოლიტიკური და სოციალური თეორიისა და დახელოვნებული გლობალური მიდგომების ანთროპოცენტრულ აქცენტებში (მნიშვნელობაში). კრიტიკულმა თეორიამ, რომელიც ფესვგადგმულია 1923 წელს დაფუძნებულ ფრანკფურტის სკოლის ნეომარქსიზმში, გააკრიტიკა ყველა სოციალური მეთოდი (მათ შორის ფროიდი და ვებერი), რომლებიც მოიცავს გავლენების ფართო სპექტრს. პოსტმოდერნიზმმა კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენა აბსოლუტური და უნივერსალური სიმართლის იდეა და საუბრის⁽²⁾ თეორიის მრავალ საკითხებს შორის რაციონალური მარცვლების ამორჩევის საშუალება მოგვცა. საბოლოოდ, მთავარი, მაგრამ მეტად მნიშვნელოვანი ცვლილებაა ის, რომ პოლიტიკურ ფილოსოფიასა და პოლიტიკურ მეცნიერებას დღეს ნაკლებად უყურებენ, როგორც გამოკითხვის (ცნობების შეკრების) გამორჩეულ მოდელებს, და კიდევ უფრო ნაკლებად, როგორც მეტოქეებს. ნაცვლად ამისა, მათ უბრალოდ აღიარებენ, როგორც პოლიტიკური ცოდნის გამოვლენის კონტრასტულ გზებს.

__________________

1. ინსტიტუციები: კარგად ჩამოყალიბებული ორგანო ფორმალური როლითა და სტატუსით; უფრო ფართოდ რომ განვიხილოთ, წესების ნაკრები, რომლებიც უზრუნველყოფს რეგულარულ და პროგნოზირებად ქცევას, „თამაშის წესებს“.

2. საუბარი: ინტერაქცია ადამიანებს შორის, განსაკუთრებით კომუნიკაცია; საუბარი შეიძლება ამჟღავნებდეს და განმარტავდეს ძალებს შორის ურთიერთობას.

მეცნიერება, სამეცნიერო მეთოდოლოგია

მეცნიერება (ლათინური სიტყვიდან სციენტია, რაც ნიშნავს ცოდნას) წარმოადგენს კვლევის სფეროს, რომლის მიზანია ფენომენების სარწმუნო ახსნის შემუშავება განმეორებადი ექსპერიმენტების, დაკვირვებისა და დედუქციის გზით. „სამეცნიერო მეთოდი“, რომლის დროსაც ამტკიცებენ ჰიპოთეზებს (ადასტურებენ მათ სიმართლეს), არსებულ მტკიცებულებასთან მიმართებაში მათი შემოწმების გზით, განიხილება, როგორც შეფასებითი განსჯისგან თავისუფალი და ობიექტური სიმართლის სააშკარაოზე გამოტანის საშუალება. თუმცა, კარლ პოპერმა (1902-1904) ივარაუდა, რომ მეცნიერებას მხოლოდ ჰიპოთეზების გაყალბება შეუძლია, მას შემდეგ რაც ყოველთვის შეიძლება, რომ „ფაქტები“ უარყოფილ იქნას მოგვიანებით ჩატარებული ექსპერიმენტებით. სამეცნიერო მეთოდოლოგია არის რწმენა, რომ სამეცნიერო მეთოდი სანდო ცოდნის ერთადერთი წყაროა და ამგვარად, ის ინტენსიურად უნდა იქნას გამოყენებული სფეროებში, როგორებიცაა: ფილოსოფია, ისტორია და პოლიტიკა, ასევე საბუნებისმეტყველო მეცნიერებები. დოქტრინები, როგორებიცაა: მარქსიზმი, უტილიტარიზმი და რასიზმი ამ გაგებით სამეცნიეროა.

მიუხედავად იმის საყოველთაოდ აღიარებისა, რომ პოლიტიკის სიზუსტისა და კრიტიკულობისათვის, მისი შესწავლა ფართო გაგებით მეცნიერული უნდა იყოს, ზოგიერთები მაინც კამათობენ, რომ ის უფრო მეტად მეცნიერული უნდა იყოს ამის მკაცრი მნიშვნელობით: ეს იმას ნიშნავს, რომ მან შეიძლება გამოიყენოს საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების მეთოდოლოგია. ეს მოთხოვნა განავითარეს მარქსისტებმა და სოციალური მეცნიერებების პოზიტივისტმა მეცნიერებმა და ეს იყო 1950-იანი წლების „ბიჰევიორული რევოლუციის“ ცენტრალური საკითხი. პოლიტიკურ მეცნიერებათა მიმზიდველობა გასაგებია. ის გვპირდება „სიმართლისა“ და „ტყუილის“ გარჩევის მიუკერძოებელ და საიმედო საშუალებას და, ამდენად, ჩვენთვის ხელმისაწვდომს ხდის პოლიტიკურ სამყაროზე ობიექტურ ცოდნას. ამის მიღწევისთვის საჭირო გასაღები ის არის, რომ გავარჩიოთ „ფაქტები“ (ემპირიული მტკიცებულება) და „ღირებულებები“ (ნორმატიული ან ეთიკური შეხედულებები). ფაქტები ობიექტურია იმ თვალსაზრისით, რომ შესაძლებელია მათი დამაჯერებელი და თანმიმდევრული დემონსტრირება; შესაძლებელია მათი დამტკიცება. ამის საწინააღმდეგოდ, ღირებულებები არსებითად სუბიექტურია და გემოვნების საგანია.

თუმცა პოლიტიკური მეცნიერების შექმნის ნებისმიერი მცდელობა აწყდება სამ სიძნელეს:

პირველი მონაცემებთან დაკავშირებული პრობლემაა. რაც უნდა ითქვას, ადამიანები არ არიან თავკომბალები, რომ წაიყვანო ლაბორატორიაში და დააკვირდე მიკროსკოპში. ჩვენ ვერ ჩავწვდებით ადამიანს და ვერ ჩავატარებთ განმეორებად ექსპერიმენტებს ადამიანის ქცევაზე. ამიტომ ის, რაც შეგვიძლია გავიგოთ ადამიანის ცალკეულ ქცევაზე, შეზღუდული და ზერელეა. ზუსტი მონაცემების არქონის გამო ჩვენ გვექნება არასანდო საშუალებები ჰიპოთეზების შესამოწმებლად. პრობლემის დაძლევის ერთადერთი გზაა მოაზროვნე სუბიექტის სრული უგულებელყოფა დეტერმინიზმის⁽¹⁾ შესახებ დოქტრინის მიმხრობის გზით. ამის ერთი მაგალითია ბიჰევიორიზმი (რაც დაპირისპირებულია ბიჰევიორალიზმთან). ეს არის ფსიქოლოგიური სკოლა, რომელიც ასოცირდება ჯობ ბ. ვატსონთან (1878-1958) და ბ. ფ. სკინერთან (1904-1990). ამ თეორიის მიხედვით, ადამიანის ქცევა საბოლოოდ შეიძლება აიხსნას პირობითი რეაქციებითა და რეფლექსებით. სხვა მაგალითს წარმოადგენს მარქსიზმის დაუმთავრებელი ფორმა „დიალექტიკური მატერიალიზმი“, რომელიც დომინირებდა სსრკ-ს ინტელექტუალურ გამოკითხვებში.

მეორე - არსებობს სირთულეები, რომლებიც დაკავშირებულია დაფარული ღირებულებების არსებობასთან. ძნელია, მარცხი არ განიცადოს იმ იდეამ, რომ პოლიტიკის შესახებ მოდელები და თეორიები მთლიანად თავისუფალია შეფასებითი განსჯისგან, თუ მათ უფრო დაწვრილებით შევისწავლით. ფაქტები და ღირებულებები ისე მჭიდროდაა ერთმანეთთან გადაჯაჭვული, რომ ხშირად შეუძლებელია მათი ცალ-ცალკე გამოკვლევა. ეს იმიტომაა, რომ თეორიები უცვლელადაა აგებული ადამიანის ბუნების, ადამიანთა საზოგადოების, სახელმწიფოს როლის და ა.შ. შესახებ ვარაუდებზე, რაც ფარავს პოლიტიკურ და იდეოლოგიურ იმპლიკაციებს. კონსერვატიულ ღირებულებებზე წინასწარ შექმნილი შეხედულებების⁽²⁾ იდენტიფიცირება შესაძლებელია ბიჰევიორალიზმში, რაციონალური არჩევანის თეორიასა და სისტემების თეორიაში. მსგავსად, ფემინისტური პოლიტიკური თეორიები დანერგილია გენდერული დაყოფის ბუნებასა და მნიშვნელობაზე ვარაუდებში.

მესამე - სოციალურ მეცნიერებებში არსებობს მითი ნეიტრალიტეტის შესახებ. იმის გათვალისწინებით, რომ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებს შეუძლიათ აწარმოონ კვლევები ობიექტურად და მიუკერძოებლად, არ გამოთქვან ვარაუდები იმის შესახებ, თუ რის აღმოჩენას აპირებენ, ამის მიღწევა რთული და, შეიძლება, შეუძლებელიცაა პოლიტიკაში. თუმცა პოლიტიკა გარკვეულია, ის ეხება საზოგადოების სტრუქტურასა და ფუნქციონირებას, რომელშიც ვცხოვრობთ და გავიზარდეთ. ოჯახური ტრადიცია, სოციალური გამოცდილება, ეკონომიკური პოზიცია, პირადი სიმპათიები და სხვა ერთმანეთთანაა შერწყმული და ქმნის წინასწარ აკვიატებული შეხედულებების ნაკრებს პოლიტიკასა და სამყაროზე ჩვენს ირგვლივ. ეს იმას ნიშნავს, რომ მეცნიერული ობიექტურობა აბსოლუტური მიუკერძოებლობის ან ნეიტრალიტეტის მნიშვნელობით ყოველთვის იქნება მიუღწეველი მიზანი პოლიტიკურ ანალიზში, რაც უნდა ზუსტი იყოს ჩვენი კვლევითი მეთოდები. შეიძლება სანდო ცოდნის აკუმულაციის ყველაზე დიდ საფრთხეს წარმოადგენს არა წინასწარ შექმნილი ცუდი აზრი, როგორც ასეთი, არამედ ის, რომ აღიარო ეს ცუდი აზრები, რომლებიც არეკლილია პოლიტიკური ნეიტრალიტეტის ყალბ მოთხოვნებში.

_____________

1. დეტერმინიზმი: რწმენა, რომლის მიხედვით ადამიანების მოქმედებები და არჩევანი მთლიანად განპირობებულია გარეგანი ფაქტორებით; დეტერმინიზმი გულისხმობს, რომ თავისუფალი ნება მითია.

2. წინასწარ შექმნილი შეხედულებები: სიმპათიები ან ცრუ შეხედულებები, რომლებიც (ხშირად შეუგნებლად) ახდენენ გავლენას ადამიანების დასკვნებზე; წინასწარ შექმნილი შეხედულებები გულისხმობენ დამახინჯებას.

კონცეფციები, მოდელები და თეორიები

კონცეფციები, მოდელები და თეორიები წარმოადგენენ პოლიტიკური ანალიზის ინსტრუმენტებს. თუმცა პოლიტიკასთან დაკავშირებული უმეტესი სხვა საკითხების მსგავსად, ანალიტიკური ინსტრუმენტებიც სიფრთხილით უნდა გამოიყენო. თავიდან, მოდით, განვიხილოთ კონცეფციები. კონცეფცია წარმოადგენს ზოგად იდეას რაღაც საკითხის შესახებ, რაც, ჩვეულებრივ, გამოხატულია ერთი სიტყვით ან მოკლე ფრაზით. კონცეფცია მეტია, ვიდრე შესაბამისი არსებითი სახელი ან რაღაც საგნის დასახელება. მაგალითად, ეს დაახლოებით ისეთი განსხვავებაა, რომ ილაპარაკო კატაზე (განსაკუთრებულ და უნიკალურ კატაზე) და გქონდეს კონცეფცია „კატის“ შესახებ (იდეა კატის შესახებ). კონცეფცია კატის შესახებ არ არის „საგანი“, ეს „იდეაა“, იდეა, რომელიც შედგება სხვადასხვა ატრიბუტებისაგან, რომლებიც კატას ანიჭებენ დამახასიათებელ თვისებებს: „ბეწვიანი“, „ძუძუმწოვარი“, „პატარა“, „მოშინაურებული“, „იჭერს ვირთხებს და თაგვებს“ და ა.შ. აქედან გამომდინარე, „თანასწორობის“ კონცეფცია წარმოადგენს პრინციპს ან იდეალს. ეს განსხვავდება ტერმინის გამოყენებისაგან, როცა ვამბობთ, რომ მორბენალი „გაუთანაბრდა“ მსოფლიო რეკორდს, ან რომ მემკვიდრეობა „თანაბრად“ უნდა განაწილდეს ორ ძმას შორის. ასევე „პრეზიდენტობის“ შესახებ წარმოდგენა ეხება არა ერთ სპეციფიურ პრეზიდენტს, არამედ იდეების ნაკრებს აღმასრულებელი ძალაუფლების ორგანიზაციის შესახებ.

რა წარმოადგენს კონცეფციების ღირებულებას? კონცეფციები წარმოადგენენ ინსტრუმენტებს, რომლებითაც ვფიქრობთ, ვაკრიტიკებთ, ვმსჯელობთ, ვხსნით და ანალიზს ვაკეთებთ. გარე სამყაროს უბრალოდ აღქმა არ გვაძლევს ცოდნას ამის შესახებ. მსოფლიო რომ აღვიქვათ, უნდა შევიქმნათ მასზე წარმოდგენა და ამას კონცეფციების შემუშავების გზით ვაკეთებთ. სრულიად მარტივია, რომ კატა, როგორც კატა ისე რომ აღვიქვათ, პირველ რიგში უნდა გვქონდეს წარმოდგენა, რა არის ის. კონცეფციები ასევე გვეხმარება ობიექტების კლასიფიკაციაში იმის აღქმით, რომ მათ მსგავსი ფორმები ან მსგავსი თვისებები აქვთ. მაგალითად, კატა არის „კატების“ ოჯახის წევრი. ამიტომ წარმოდგენები „ზოგადია“: ისინი შეიძლება ეხებოდეს ბევრ ობიექტს, ნამდვილად, ნებისმიერ ობიექტს, რომელსაც გააჩნია ძირითადი იდეის მახასიათებლები. არ არის გადაჭარბებით ნათქვამი, როცა ვამბობთ, რომ ჩვენი ცოდნა პოლიტიკური მსოფლიოს შესახებ აგებულია კონცეფციების შემუშავებისა და სრულყოფის მეშვეობით, რომლებიც გვეხმარებიან, შევიქმნათ შთაბეჭდილება მსოფლიოს შესახებ. ამ თვალსაზრისით, კონცეფციები ადამიანების ცოდნის ასაშენებელი ბლოკებია. თუმცა, კონცეფციები შეიძლება არასანდო ელემენტები იყოს. პირველ რიგში, პოლიტიკური რეალობა, რომლის გაგებაც გვსურს, მუდმივად იცვლება და ძალიან კომპლექსურია. არსებობს საშიშროება, რომ კონცეფციები, როგორებიცაა „დემოკრატია“, „ადამიანთა უფლებები“ და „კაპიტალიზმი“ უფრო თანმიმდევრული იქნება, ვიდრე ულამაზო ფაქტები, რომელთა აღწერაც სურთ. მაქს ვებერი ცდილობდა, გადაელახა ეს პრობლემა იმით, რომ შეეცნო „იდეალური ტიპები“. ეს წარმოდგენა გულისხმობს იმას, რომ კონცეფციები, რომლებსაც ვიყენებთ, აგებულია უდავო, ძირითადი და ცენტრალური მახასიათებლების გადარჩევის გზით, რაც იმას ნიშნავს, რომ სხვა მახასიათებლები სრულიად უგულებელყოფილია ან მათ ნაკლები ყურადღება ენიჭებათ. ამ თვალსაზრისით, კონცეფცია „რევოლუციის“ შესახებ შეიძლება განვიხილოთ, როგორც იდეალური ტიპი. ამ შემთხვევაში ყურადღება გამახვილებულია ფუნდამენტალური და ჩვეულებრივი ძალადობრივი პოლიტიკური ცვლილების პროცესზე. ამგვარად, ის გვეხმარება შევიქმნათ წარმოდგენა, მაგალითად, 1789 წლის საფრანგეთის რევოლუციაზე და 1989-1991 წლების რევოლუციაზე აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში მათ შორის მნიშვნელოვანი პარალელების გავლების გზით. მიუხედავად ამისა, კონცეფცია სიფრთხილით უნდა გამოვიყენოთ, რადგან ის ასევე შეიძლება ნიღბავდეს არსებით განსხვავებებს და ამიტომ დაამახინჯოს წარმოდგენა. ამ შემთხვევაში, მაგალითად, რევოლუციის იდეოლოგიური და სოციალური ხასიათის შესახებ. ამიტომ უმჯობესია, კონცეფციებზე ან იდეალურ ტიპებზე ვიფიქროთ არა როგორც „მართალზე“ ან „არასწორზე“, არამედ, უბრალოდ, როგორც მეტად ან ნაკლებად „სასარგებლოზე“.

იდეალური ტიპი

იდეალური ტიპი (ზოგჯერ „სუფთა“ ტიპი) წარმოადგენს მენტალურ კონსტრუქციას, რომლითაც ცდილობენ, სხვა შემთხვევაში თითქმის უსაზღვროდ რთული რეალობიდან გამომდინარე, შექმნან ლოგიკური წარმოდგენა უკიდურესობის ჩვენების გზით. იდეალური ტიპები პირველად ეკონომიკაში გამოიყენეს, მაგალითად, სრულყოფილი შეჯიბრების შესახებ წარმოდგენაში. მაქს ვებერმა სოციალურ მეცნიერებებში განავითარა ეს თემა და იდეალური ტიპები წარმოადგინა, როგორც განმარტებითი ინსტრუმენტები, და არა - როგორც რეალობის იგივეობები. ისინი არც მთლიანად „იყენებენ რეალობას“ და არც ეთიკურ იდეალს სთავაზობენ. ვებერისეული მაგალითები მოიცავენ ავტორიტარიზმისა და ბიუროკრატიის ტიპებს.

შემდგომი პრობლემა იმაში მდგომარეობს, რომ პოლიტიკური კონცეფციები ხშირად ღრმა იდეოლოგიური პაექრობის საგანს წარმოადგენს. პოლიტიკა ნაწილობრივ არის ბრძოლა ტერმინებისა და კონცეფციების კანონიერ მნიშვნელობაზე. მტრებმა შეიძლება იკამათონ, იბრძოლონ, ომიც კი წამოიწყონ და ამტკიცონ, რომ „იცავენ მშვიდობას“, „მხარში უდგანან დემოკრატიას“ ან „სამართლიანობა მათ მხარესაა“. პრობლემა იმაში მდგომარებს, რომ სიტყვებს, როგორებიცაა „მშვიდობა“, „დემოკრატია“ და „სამართლიანობა“ სხვადასხვა ადამიანებისათვის სხვადასხვა მნიშვნელობა აქვს. როგორ შეგვიძლია დავადგინოთ, თუ რა არის „ნამდვილი“ დემოკრატია, „ნამდვილი“ თავისუფლება და „ნამდვილი“ სამართლიანობა? ამის მარტივი პასუხია, რომ ეს არ შეგვიძლია. როგორც ზემოთ, „პოლიტიკის“ განსაზღვრის მცდელობისას, უნდა ვაღიაროთ, რომ იქაც გვაქვს ბევრი პოლიტიკური კონცეფციის სხვადასხვა ვერსიები. ასეთი კონცეფციები უმჯობესია განვიხილოთ, როგორც „არსებითად სადავო“ კონცეფციები (Gallie, 1955/56), რომლებშიც მათთან დაკავშირებული პაექრობა იმდენად შორს მიდის, რომ ვერასდროს შემუშავდება ნეიტრალური ან დამკვიდრებული დეფინიცია. სინამდვილეში, ცალკეული ტერმინი შეიძლება წარმოადგენდეს მთელ რიგ დაპირისპირებულ კონცეფციებს, რომელთაგანაც ვერც ერთს ვაღიარებთ, როგორც მის „სწორ“ მნიშვნელობას. მაგალითად, ერთნაირად კანონიერია პოლიტიკის განსაზღვრა, როგორც სახელმწიფოსთან კავშირში, ისე საზოგადოებრივი ცხოვრების წარმართვასთან მიმართებაში - როგორც დებატები და შერიგება და როგორც ძალაუფლებისა და რესურსების გადანაწილება.

გამოსახულება 3. პოლიტიკური სისტემა

მოდელები და თეორიები წარმოდგენებზე უფრო ფართოა. ისინი ცალკეული იდეის ნაცვლად იდეების მთელ რიგს მოიცავენ. ჩვეულებრივ მოდელი⁽¹⁾ რაღაცას გამოსახავს, ჩვეულებრივი მცირე მასშტაბით, მაგალითად, თოჯინის სახლი ან სათამაშო თვითმფრინავი. ამ თვალსაზრისით, მოდელის მიზანია შეძლებისდაგვარად ზუსტად იყოს მიმსგავსებული ობიექტის ორიგინალს. თუმცა, კონცეპტუალური მოდელებისთვის არ არის საჭირო, რომ მიმსგავსებული იყოს ორიგინალთან. მაგალითად, აბსურდული იქნებოდა იმის დაჟინებული მოთხოვნა, რომ ეკონომიკის კომპიუტერულ მოდელს თავად ეკონომიკასთან ფიზიკური მსგავსება ჰქონდეს. კონცეპტუალური მოდელები უფრო მეტად ანალიტიკურ ინსტრუმენტებს წარმოადგენენ; მათი ღირებულება ისაა, რომ ისინი წარმოადგენენ მექანიზმებს, რომელთა მეშვეობითაც მნიშვნელობა მიენიჭება იმას, რაც სხვა შემთხვევაში ფაქტების საგონებელში ჩამგდები და არაორგანიზებული კოლექცია იქნებოდა. უბრალო რეალობაა, რომ ფაქტები თვითონ არ გამოხატავენ თავის სათქმელს: საჭიროა მათი ინტერპრეტაცია და ორგანიზება. მოდელები გვეხმარება ამ ამოცანის შესრულებაში, ვინაიდან ისინი მოიცავენ ურთიერთობათა ქსელს, რომელიც წინა პლანზე წამოწევს შესაბამისი ემპირიული მონაცემების მნიშვნელობას და გამომსახველობას. ამის გაგების საუკეთესო გზაა შემდეგი მაგალითი: პოლიტიკური ანალიზის ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი მოდელია პოლიტიკური სისტემის მოდელი, რომელიც შეიმუშავა დევიდ ისტონმა (1979, 1981). მისი გამოსახვა შესაძლებელია დიაგრამით (იხილე გამოსახულება 3).

ეს ამბიციური მოდელი მიზნად ისახავს, ახსნას როგორც მთელი პოლიტიკური პროცესი, ისე მთავარი პოლიტიკური აქტიორების ფუნქცია იმის მეშვეობით, რასაც სისტემების ანალიზს უწოდებენ. სისტემა წარმოადგენს ორგანიზებულ ან კომპლექსურ მთლიანობას, ურთიერთდაკავშირებული და ურთიერთდამოკიდებული ელემენტების ერთობლიობას, რაც აყალიბებს კოლექტიურ ორგანიზმს. პოლიტიკური სისტემის შემთხვევაში კავშირი არსებობს, როგორც ისტონი უწოდებს, „დანახარჯებს“ და „გამოშვებას“ შორის. დანახარჯები პოლიტიკურ სისტემაში შედგება მოთხოვნებისგან და მხარდაჭერებისგან ძირითადი საზოგადოების მხრიდან. მოთხოვნები შეიძლება მერყეობდეს ზეწოლის გამო, რათა გაიზარდოს ცხოვრების სტანდარტები, გაუმჯობესდეს დასაქმების პერსპექტივები, გაიზარდოს სახელმწიფო დაფინანსება უმცირესობებისა და ადამიანთა უფლებების უფრო მეტად დასაცავად. მეორეს მხრივ, მხარდაჭერები წარმოადგენს გზას, რომლის მეშვეობითაც საზოგადოება ხელს უწყობს პოლიტიკურ სისტემას გადასახადების გადახდით, სამართლებლივი ნორმების შესრულებით, საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მონაწილეობისათვის მზადყოფნით.

„სარგებელი“ შედგება მთავრობის გადაწყვეტილებებისგან და მოქმედებებისგან, რაც მოიცავს პოლიტიკის კეთებას, კანონების მიღებას, გადასახადების დაწესებას და სახელმწიფოს ფულადი სახსრების განაწილებას. გასაგებია, რომ ეს „სარგებელი“ ქმნის „უკუკავშირს“, რომელიც საპირისპიროდ ქმნის შემდგომ მოთხოვნებსა და მხარდაჭერებს. ისტონის მიერ შემოთავაზებული მოდელი, ძირითადად, იმას გვიჩვენებს, რომ პოლიტიკური სისტემა ტენდირებს გრძელვადიანი წონასწორობისკენ ან პოლიტიკური სტაბილურობისკენ, რადგან მისი გადარჩენა დამოკიდებულია „სარგებელი“, რაც დაკავშირებულია „ხარჯებთან“.

პარადიგმა

ზოგადი თვალსაზრისით პარადიგმა წარმოადგენს ნიმუშს ან მოდელს, რომელიც ასახავს განსაკუთრებული ფემომენის მნიშვნელოვან მახასიათებლებს, უფრო მეტად იდეალური ტიპის მსგავსად. თუმცა, როგორც ეს კუნმა (1962) გამოიყენა, ის შეეხება ინტელექტუალურ სტრუქტურას, რომელიც მოიცავს ურთიერთდაკავშირებულ ღირებულებებს, თეორიებსა და ვარაუდებს, რომელთა ფარგლებშიც მიმდინარეობს ცოდნის ძიება. ამიტომ, „ნორმალური“ მეცნიერება ყალიბდება ინტელექტუალური სტრუქტურის ფარგლებში. „რევოლუციურ“ მეცნიერებაში ადგილი აქვს ძველი პარადიგმის ახლით ჩანაცვლების მცდელობას. ამ თეორიის რადიკალური იმპლიკაციის მიხედვით, შუძლებელია საბოლოოდ „სიმართლისა“ და „სიცრუის“ დამტკიცება. აღიარებული პარადიგმის შიგნით მოქმედებენ მხოლოდ წინასწარი შეხედულებები, რომლებიც შეიძლება შეიცვალოს.

ამასთან, მნიშვნელოვანია, გვახსოვდეს, რომ კონცეპტუალური მოდელები საუკეთესო შემთხვევაში წარმოადგენენ იმ რეალობის გამარტივებას, რისი ახსნაც სურთ. ისინი, უბრალოდ, გაგებისთვის საჭირო მექანიზმებია; სანდო ცოდნას ისინი არ ფლობენ. მაგალითად, ისტონის მოდელის შემთხვევაში პოლიტიკური პარტიები და ინტერესთა ჯგუფები წარმოდგენილია როგორც „დაცვა“, რომლის მთავარი ფუნქციაა ხარჯების დინების რეგულირება პოლიტიკურ სისტემაში.

თუმცა, ეს შეიძლება, მათი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფუნქციათაგანი იყოს. პარტიები და ინტერესთა ჯგუფები ასევე მართავენ საზოგადოებრივ აღქმას და ხელს უწყობენ საზოგადოებრივი მოთხოვნების ხასიათის ჩამოყალიბებას. მოკლედ რომ ვთქვათ, სინამდვილეში არსებობს უფრო საინტერესო და უფრო კომპლექსური ინსტიტუციები, ვიდრე ამას გვთავაზობს სისტემის მოდელი. მსგავსად, ისტონის მოდელი უფრო ეფექტურია იმის ახსნისას, თუ როგორ და რატომ პასუხობენ პოლიტიკური სისტემები პოპულარულ ზეწოლებს, ვიდრე ეს მოცემულია განმარტებებში, თუ რატომ იყენებენ ისინი რეპრესიებს და იძულებას, რასაც მეტ-ნაკლებად ყველა ახორციელებს.

გამოსახულება 4. კონცეპტუალური ანალიზის დონეები

ტერმინები თეორია⁽²⁾ და მოდელი პოლიტიკაში ხშირად ერთმანეთს ენაცვლება და გამოიყენება როგორც პოლიტიკური ანალიზის ინსტრუმენტები. თეორიები და მოდელები კონცეპტუალური კონსტრუქციებია, რომლებიც გამოიყენება პოლიტიკური ანალიზის ინსტრუმენტად. თუმცა, უფრო მკაცრად რომ ვთქვათ, თეორია რაღაცის მტკიცებაა. ის გვთავაზობს ემპირიული მონაცემის მთავარი ნაწილის სისტემურ ახსნას. ამის საპირისპიროდ, მოდელი უბრალოდ განმარტებითი მექანიზმია; ის უფრო ჰიპოთეზაა, რომელიც ჯერ უნდა გამოიცადოს. ამ თვალსაზრისით, პოლიტიკაში თუ თეორიებზე ამბობენ, რომ ისინი მეტად ან ნაკლებად „მართალია“, მოდელებზე შეიძლება ვთქვათ, რომ ისინი მეტად ან ნაკლებად „სასარგებლოა“. თუმცა გასაგებია, რომ თეორიები და მოდელები ხშირად გადაჯაჭვულია: ფართო პოლიტიკური თეორიები შეიძლება აიხსნას მოდელების სერიის მეშვეობით. მაგალითად, პლურალიზმის თეორია მოიცავს სახელმწიფოს მოდელს, საარჩევნო კონკურსის მოდელს, ჯგუფების პოლიტიკის მოდელს და ა.შ. თუმცა ვირტუალურად ყველა კონცეპტუალური მექანიზმი, თეორია და მოდელი შეიცავს ნაგულისხმევი ვარაუდების დაფარულ ღირებულებებს. ამიტომაცაა რთული მთლიანად ემპირიული თეორიების შექმნა: ღირებულებები და ნორმატიული რწმენები უცვლელად მკვიდრდება. კონცეფციების შემთხვევაში, ეს ჩანს ხალხის ტენდენციურობაში, გამოიყენონ ტერმინები, როგორც „ვაშა-სიტყვები“ (მაგალითად, „დემოკრატია“, „თავისუფლება“ და „სამართლიანობა“) ან - „ფუჰ, სიტყვები“ (მაგალითად, „კონფლიქტი“, „ანარქია“, „იდეოლოგია“ და თვით „პოლიტიკაც“ კი). მოდელები და თეორიები ასევე „გადატვირთულია“ იმ თვალსაზრისით, რომ ისინი შეიცავენ მთელ რიგ წინასწარ შექმნილ უარყოფით შეხედულებებს. მაგალითად, რთულია აღიარო მტკიცება, რომ თეორიები რაციონალური არჩევანის შესახებ (განხილულია ზემოთ) ღირებულებებისადმი ნეიტრალურია. ვინაიდან ისინი დაფუძნებულია ვარაუდზე, რომ ადამიანები ძირითადად ეგოისტები და თავის თავზე ორიენტირებულები არიან, შეიძლება არ არის გასაკვირი, რომ ისინი ხშირად იმოწმებენ პოლიტიკურ დასკვნებს, რომლებიც პოლიტიკურად კონსერვატიულია. მსგავსად, მარქსისტების მიერ შემუშავებული პოლიტიკის კლასობრივი თეორია დაფუძნებულია ფუნდამენტურ თეორიებზე ისტორიისა და საზოგადოების შესახებ და მართლაც, საბოლოო ჯამში, ეყრდნობა სოციალური ფილოსოფიის საფუძვლებს. ამიტომ არსებობს აზრი, რომლის მიხედვითაც ანალიტიკური მექანიზმები, როგორებიცაა მოდელები და მიკროთეორიები შექმნილია ფართო მაკროთეორიების საფუძველზე. პოლიტიკური ანალიზის ეს მთავარი თეორიული ინსტრუმენტები იხილავენ ძალაუფლების საკითხებს და სახელმწიფოს როლს: პლურალიზმი, ელიტიზმი, კლასობრივი ანალიზი და ა.შ. თუმცა, უფრო დაბალ დონეზე ბევრი ასეთი მაკროთეორია ასახავს ამა თუ იმ მთავარი იდეოლოგიური ტრადიციის ვარაუდებს და რწმენებს. ეს ტრადიციები მუშაობს უფრო იმის მსგავსად, რასაც თომას კუნმა პარადიგმა უწოდა ნაშრომში „სამეცნიერო რევოლუციების სტრუქტურა“ (1962). პარადიგმა წარმოადგენს პრინციპების, დოქტრინებისა და თეორიების ურთიერთდაკავშირებულ ნაკრებს, რომელიც გვეხმარება ინტელექტუალური გამოკითხვის პროცესის სტრუქტურის ჩამოყალიბებაში. სინამდვილეში პარადიგმა აყალიბებს სტრუქტურას, რომლის ფარგლებში მიმდინარეობს ცოდნის ძიება. ეკონომიკაში ეს შეიმჩნევა კეინსიანიზმის მონეტარიზმით შეცვლაში (და შეიძლება ველოდოთ ცვლილებას უკან ნეოკეინსიანიზმისკენ). ტრანსპორტის პოლიტიკაში ეს ჩანს მწვანე იდეების წარმოქმნაში. კუნის მიხედვით, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებზე ყოველთვის ერთადერთი პარადიგმა დომინირებს; მეცნიერება ვითარდება „რევოლუციების“ სერიის მეშვეობით, რომელშიც ძველ პარადიგმას ახალი ცვლის. თუმცა პოლიტიკური და სოციალური გამოკითხვები განსხვავებულია, სადაც სახეზეა კამათისა და დაპირისპირებული პარადიგმების ბრძოლის ველი. ეს პარადიგმები იღებენ ფართო სოციალური ფილოსოფიების ფორმას, რასაც ჩვეულებრივ პოლიტიკურ იდეოლოგიებს უწოდებენ: ლიბერალიზმს, კონსერვატიზმს, ფაშიზმს, ფემინიზმს და ა.შ. თითოეული წარმოადგენს სოციალური არსებობის შესახებ საკუთარ მოსაზრებას, თითოეული მათგანი გვთავაზობს განსაკუთრებულ შეხედულებას სამყაროზე. ამ იდეოლოგიების, როგორც პარადიგმების გამოსახვა, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს, რომ უმეტესობა, თუ არა ყველა პოლიტიკური ანალიზი ვიწრო იდეოლოგიურია იმ თვალსაზრისით, რომ ის ავითარებს განსაკუთრებული ჯგუფის ან კლასის ინტერესებს. უფრო მეტად, ეს უბრალოდ აღიარებს (შეიცნობს), რომ პოლიტიკური ანალიზი ჩვეულებრივ ხორციელდება განსაკუთრებული იდეოლოგიური ტრადიციის საფუძველზე. მაგალითად, აკადემიური პოლიტიკური მეცნიერების დიდი ნაწილი შეიქმნა ლიბერალურ-რაციონალისტური ვარაუდების შესაბამისად და ამიტომ ეტყობა ლიბერალური მემკვიდრეობის კვალი.

______________

1. მოდელი: ემპირიული მონაცემების თეორიული წარმოდგენა, რომლის მიზანია საკითხზე ნათელი წარმოდგენის გაუმჯობესება. ის ხაზს უსვამს ურთიერთობასა და ინტერაციას.

2. თეორია: ემპირიული მონაცემების სისტემატიური ახსნა, ჩვეულებრივ (ჰიპოთეზებისაგან განსხვავებით) წარმოდგენილია, როგორც საიმედო ცოდნა.

Ball, A. and B. Guy Peters „თანამედროვე პოლიტიკა და მთავრობა“ (მე-5 გამოცემა) (Basingstoke: Palgrave and New York: Chatham House Publishers Inc., 2000). პოპულარული მოკლე შესავალი პოლიტიკაში, რომელიც მოიცავს თემებისა და საკითხების ფართო სპექტრს;

Crick, B. „პოლიტიკის დასაცავად“ (შესწორებული გამოცემა) (Harmondsworth and New York: Penguin, 2000). დამაფიქრებელი და მასტიმულირებელი მცდელობა პოლიტიკის გასამართლებლად (გაგებული აშკარა ლიბერალური თვალსაზრისით) მისი მტრების წინააღმდეგ;

Heywood, A. „კონცეფციები პოლიტიკაში“ (Basingstoke: Palgrave, 2000). პოლიტიკურ ანალიზთან დაკავშირებული ძირითადი იდეებისა და კონცეფციების ნათელი და ხელმისაწვდომი მეგზური;

Leftwich, A. (ed.) „რა არის პოლიტიკა? აქტივობა და მისი შესწავლა“ (Oxford and New York: Blackwell, 1984). ესსეების ძალიან სასარგებლო კრებული, რომელიც განიხილავს პოლიტიკის განსხვავებულ კონცეფციებს და განსხვავებულ მოსაზრებებს დისციპლინის შესახებ;

Marsh, D. and G. Stoker (eds) „თეორია და მეთოდები პოლიტიკურ მეცნიერებაში“ (მე-2 გამოცემა) (Basingstoke: Palgrave, 2002). პოლიტოლოგიის დისციპლინის ბუნებისა და თვალსაწიერის ხელმისაწვდომი, ამას გარდა, ამომწურავი და დახვეწილი გამოკვლევა.

პირველი პრობლემა იდეოლოგიის ბუნების განხილვის გზაზე ის არის, რომ არ არსებობს ამ ტერმინის რამდენადმე დადგენილი ან შეთანხმების საფუძველზე მიღებული დეფინიცია. არსებობს მხოლოდ ურთიერთსაწინააღმდეგო დეფინიციები. დევიდ მაკლელანის (1995) განმარტებით, „იდეოლოგია სოციალურ მეცნიერებათა მთელ სისტემაში ყველლა მოუხელთებელი ცნებაა“. ცოტა პოლიტიკურ ტერმინს თუ გამოუწვევია ასეთი ღრმა და მძაფრი წინააღმდეგობა. ამას ორი მიზეზი აქვს. პირველ რიგში, რამდენადაც იდეოლოგიის ყველა ცნება თეორიისა და პრაქტიკის კავშირს აღიარებს, ეს ტერმინი წარმოაჩენს წინა ქვეთავში მოხსენიებული უაღრესად მწვავე დებატების არსებობას პოლიტიკაში იდეათა როლისა და ერთი მხრივ, მრწამსებსა და თეორიებს, ხოლო მეორე მხრივ, მატერიალურ ცხოვრებას ან პოლიტიკურ ქცევას შორის ურთიერთმიმართების შესახებ. მეორე რიგში, შეუძლებელია იდეოლოგიის ცნების გამოყენება პოლიტიკურ იდეოლოგიათა შორის გაჩაღებული ბრძოლისგან. თითქმის მთელი თავისი არსებობის მანძილზე ტერმინი „იდეოლოგია“ პოლიტიკური იარაღის როლს ასრულებდა, მოქიშპე იდეათა ან მრწამსთა ერთობლიობების კრიტიკის ან გმობის მექანიზმი იყო. მხოლოდ მეოცე საუკუნის მეორე ნახევარში დაინერგა ფართოდ იდეოლოგიის გარკვეულწილად ნეიტრალური და აშკარად ობიექტური კონცეფცია, მაგრამ უთანხმოება იდეოლოგიის სოციალური როლისა და პოლიტიკური მნიშვნელობის ირგვლივ მას შემდეგაც გრძელდებოდა. აი ზოგიერთი იმ მნიშვნელობათაგანი, რომელთაც იდეოლოგიას მიაწერდნენ:

პოლიტიკურ იდეათა აბსტრაქტული და უაღრესად სისტემური წყება.

ყოველივეს მიუხედავად, ამ ტერმინის წარმომავლობა ნათელია. სიტყვა იდეოლოგია საფრანგეთის რევოლუციის დროს გამოიგონა ანტონ დესტა დე ტრესიმ (1754-1836), საჯაროდ კი ის პირველად 1796 წელს გამოიყენეს. დე ტრესისათვის idéologie ნიშნავდა ახალ „მეცნიერებას იდეათა შესახებ“, სიტყვასიტყვით, იდეაოლოგიას. განმანათლებლობისათვის დამახასიათებელი რაციონალისტური გატაცებით, მას სწამდა, რომ შესაძლებელი იყო იდეათა წარმომავლობის ობიექტური ახსნა, და აცხადებდა, რომ ეს ახალი მეცნიერება იმავე სტატუსს დაიმკვიდრებდა, როგორც ტრადიციულ მეცნიერებებს, მაგალითად, ბილოგიას ან ზოოლოგიას, ჰქონდა. დე ტრესი კიდევ უფრო შორს მიდიოდა: რაკი ყველა კვლევა იდეებს ემყარება, იდეოლოგია საბოლოოდ მეცნიერებათა დედოფლად უნდა ეცნოთ. მაგრამ, ამ ამაღლებული მოლოდინის მიუხედავად, ტერმინის პირველად მნიშვნელობას მის შემდგომდროინდელ გამოყენებაზე მნიშვნელოვანი გავლენა არ მოუხდენია.

მთავარი პოლიტიკური ტერმინის სახით იდეოლოგიის წარმატებული გავრცელების სათავეს კარლ მარქსის შრომებიდან იღებს. მნიშვნელოვანწილად სწორედ მარქსისა და მარქსისტ მოაზროვნეთა მომდევნო თაობების ამ ტერმინით დაინტერესებით აიხსნება ის პოპულარობა, რომლითაც იდეოლოგია თანამედროვე სოციალურ და პოლიტიკურ აზროვნებაში სარგებლობს. და მაინც, მნიშ[ნელობა, რომელსაც ამ ცნებას მარქსი ანიჭებდა, ძალზე განსხვავდება იმ მნიშვნელობისაგან, რომელსაც მას პოლიტიკური ანალიზის ძირითად მიმართულებაში მიაწერენ. მარქსმა ეს ტერმინი თავისი ადრეული ნაშრომის სათაურში გერმანული იდეოლოგია (The German Ideology, [1846] 1970) გამოიყენა, რომელიც გაუყრელ თანამოაზრე ფრიდრიხ ენგელსთან (1820-95) ერთად დაწერა. ამ ნაშრომში ყველაზე კარგად ჩანს, როგორ ესმის მარქსს იდეოლოგია:

მმართველი კლასის იდეები ყველა ეპოქაში წარმმართველი იდეებია, ე.ი. კლასი, რომელიც საზოგადოების მმართველი მატერიალური ძალაა, იმავდროულად წარმმართველი ინტელექტუალური ძალაცაა. კლასი, რომლის ხელთაცაა მატერიალური წარმოების საშუალებები, იმავდროულად სულიერ პროდუქციასაც აკონტროლებს, ისე რომ, აქედან გამომდინარე, ზოგადად რომ ვთქვათ, იმათი იდეები, ვისაც სულიერი წარმოების საკმარისი საშუალებები არა აქვს, მას ემორჩილება. (Marx and Engels, 1970, გვ.64)

იდეოლოგიის მარქსისეულ კონცეფციას რამდენიმე საკვანძო ნიშანი აქვს. ჯერ ერთი, იდეოლოგია ილუზიასა და მისტიფიკაციას შეეხება; ის სამყაროს შესახებ ყალბ ან მცდარ შეხედულებას აყალიბებს, რომელსაც ენგელსი მოგვიანებით „ყალბ/მცდარ თვითშეგნებას“ უწოდებს. მარქსი იდეოლოგიას კრიტიკულ ცნებად იყენებდა, რომლის მიზანიც მეთოდური მისტიფიკაციის პროცესისათვის ფარდის ახდაა. საკუთარ იდეებს ის მეცნიერულის რანგში განიხილავდა, რადგან საგულდაგულოდ გააზრებულად მიაჩნდა ისტორიისა და საზოგადოების ზემოქმედების როლის წარმოსაჩენად. ამდენად, იმ მნიშვნელობისათვის, რომელსაც მარქსი ამ ტერმინში დებს, გადამწყვეტია კონტრასტი იდეოლოგიასა და მეცნიერებას შორის, სიყალბესა და ჭეშმარიტებას შორის. მეორეც, იდეოლოგია კავშირშია კლასობრივ სისტემასთან. მარქსის რწმეით, სიყალბეს რომელიც იდეოლოგიაში იმალება, ის განაპირობებს, რომ იდეოლოგია საზოგადოების მიმართ მმართველი კლასის ინტერესებსა და პერსპექტივას ასახავს. მმართველ კლასს არ სურს, საკუთარი თავი მჩაგვრელად შეარიგოს. ამგვარად კლასობრივი სისტემა თავდაყირაა წარმოდგენილი. ეს ცნება მარქსმა ცამერა ობსცურა-ს სახით შემოიტანა, რაც ობიექტივით გადაღებულ ან თვალით დანახულ შებრუნებუ გამოსახულებას ნიშნავს. ლიბერალიზმი, რომელიც ისეთ უფლებებს აღწერს,

რომლეითაც მხოლოდ შეძლებულნი და პრივილეგირებულნი შეიძლება სარგებლობდნენ, როგორც საყოველთაო უფლებამოსილებებით, შესაბამისად, იდეოლოგიის კლასიკური მაგალითია.

მესამეც, იდეოლოგია ძალაუფლების გამოხატულებაა. იმ წინააღმდეგობათა დაფარვით, რომლებსაც ეფუძნება კაპიტალიზმი ყველა სხვა კლასობრივი საზოგადოების მსგავსად, იდეოლოგია მიმართულია, ექსპლუატირებული პროლეტარიატის წინაშე შენიღბოს საკუთარი ექსპლუატატორობის ფაქტი, რითაც საფუძველს უმაგრებს უთანასწორო კლასობრივი ძალაუფლების სისტემას. იდეოლოგია, სინამდვილეში, მოცემული პერიოდის “მმართველ” იდეებს წარმოადგენს. და ბოლოს, მარქსი იდეოლოგიას განიხილავდა როგორც დროებით მოვლენას. ის მხოლოდ იქამდე გასტანს, სანამ მისი წარმომშობი კლასობრივი სისტემა იარსებებს. პროლეტარიატის, მარქსისავე სიტყვებით - კაპიტალიზმის „სამარის მთხრელის“, დანიშნულბაა არა კლასობრივი საზოგადოების ახალი ფორმის ჩამოყალიბება, არამედ -მატერიალურ ფასეულობებზე კოლექტიური საკუთრების შემოღებით კლასობრივი უთანასწორობის საერთოდ გაუქმება. ამგვარად, პროლეტარიატის ინტერესები მთელი საზოგადოების ინტერესებს ემთხვევა. მოკლედ, პროლეტარიატი არ საჭიროებს იდეოლოგიას, რადგან ის ერთადერთი კლასია, რომელსაც ილუზიები არ სჭირდება.

მარქსისტთა შემდგომმა თაობებმა იდეოლოგიისადმი, ვგონებ, უფრო დიდი ინტერესი გამოამჟღავნეს, ვიდრე თავად მარქსმა. ამის მიზეზი მნიშვნელოვანწილად ისაა, რომ მარქსის თავდაჯერებული წინასწარმეტყველება კაპიტალიზმის ბედის შესახებ ერთობ ოპტიმისტური გამოდგა; ამან მარქსისტთა მომდევნო თაობებს გზა გაუხსნა, მთელი ყურადღება იდეოლოგიაზე მიემართათ როგორც ერთ-ერთ ფაქტორზე, რომელიც წარმოების კაპიტალისტური ფორმის უჩვეულო მოქნილობას ხსნის. თუმცა ამ ტერმინმა, მნიშვნელობის თვალსაზრისით, საგრძნობი ცვლილებებიც განიცადა. ყველაზე საყურადღებო ისაა, რომ იდეოლოგია ყველა კლასის მახასიათებლად განიხილებოდა. ლენინი თავის წიგნში რა ვაკეთოთ? ([1902] 1988) პროლეტარიატის იდეებს აღწერდა როგორც „სოციალისტურ იდეოლოგიას“, ან „მარქსისტულ იდეოლოგიას“ - ასეთი გამოთქმები მარქსს აბსურდულად მოეჩვენებოდა. ლენინისა და მეოცე საუკუნის მარქსისტთა უმეტესობის შეფასებით, იდეოლოგია კონკრეტული სოციალური კლასისათვის დამახასიათებელ იდეებს აღნიშნავდა, იდეებს, რომლებიც მის ინტერესებს წინა პლანზე აყენებდა, მიუხედავად კლასობრივი მდგომარეობისა. მიუხედავად იმისა, რომ, ყველა სხვა კლასის მსგავსად, პროლეტარიატს, ასევე როგორც ბურჟუაზიას, გარკვეული იდეოლოგია აქვს, ამ ტერმინს უარყოფითი თუ დამამცირებელი კონოტაციეი ჩამოყალიბებული ჰქონდა. იდეოლოგია აღარ გულისმობდა აუცილებელ სიყალბესა და მისტიფიკაციას, აღარც მეცნიერებას უპირისპირდებოდა; „მეცნიერული სოციალიზმი“ (მარქსიზმი) პროლეტარული იდეოლოგიის ფორმად იქნა აღიარებული. მიუხედავად იმისა, რომ იდეოლოგიის ლენინისეული კონცეფცია არსებითად ნეიტრალური იყო, ლენინს კარგად ესმოდა, რა როლს თამაშობდა იდეოლოგია კაპიტალისტური სისტემის შენარჩუნებაში. ლენინის აზრით, „ბურჟუაზიული იდეოლოგიის“ მიერ დამონებული პროლეტაარიატი კლასობრივი ცნობიერების ჩამოყალიბებას დამოუკიდებლად ვერასოდეს შეძლებდა. ამიტომ ლენინი მიუთითებდა „ავანგარდული“ პარტიის აუცილებლობაზე, რომელიც სათავეში ჩაუდგებოდა მუშათა მასებს მათი რევოლურიური პოტენციალის განხორციელების გზაზე.

ალბათ, არ შევცდებით, იდეოლოგიის მარქსისტული თეორიის შემდგომ განვითარებას ანტონიო გრამშის სახელს თუ დავუკავშირებთ. გრამშის ([1935] 1971) აზრით, კაპიტალისტური კლასობრივი სისტემა, უბრალოდ უთანასწორო ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ძალაუფლრბას კი არ ემყარება, არამედ, გრამშისავე განმარტებით, - ბუჟუაზიულ იდეათა და თეორიათა „ჰეგემონიას“. ჰეგემონია ლიდერობას ან ბატონობას ნიშნავს, იდეოლოგიური ჰეგემონიის მნიშვნელობით ის გამოხატავს ბურჟუაზიული იდეების უნარს, განდევნოს საპირისპირო აზრები და, საბოლოო ჯამში, თავისი პერიოდის საყოველთაოდ გავრცელებულ საღ აზრად იქცეს. გრამშიმ აჩვენა, თუ რამდენადაა იდეოლოგია გამჯდარი საზოგადოებაში ყველა დონეზე: ხელოვნებასა და ლიტერატურაში, განათლების სისტემასა და მასმედიაში, ყოველდღიურ მეტყველებასა და ხალხურ კულტურაში. გრამშის მტკიცებით, ბურჟუაზიულ ჰეგემონიასთან დაპირისპირება მხოლოდ პოლიტიკურ და ინტელექტუალურ დონეზე, ანუ სოციალისტურ პრინციპებზე , ღირებულებებსა და თეორიებზე დამყარებული მოწინააღმდეგე „პროლეტარული ჰეგემონიის“ ჩამოყალიბებით თუ შეიძლება.

კაპიტალიზმის უნარს, რომელიც ლეგიტიმურობის შექმნით სტაბილურობის მიღწევას გულისხმობს, განსაკუთრებული ყურადღებით სწავლობდა ფრანკფურტის სკოლაც - უპირატესად გერმანული წარმოშობის ნეომარქსისტთა ჯგუფი, რომელიც ნაცისტური გერმანიიდან გაქცევის შემდეგ ამერიკის შეერთებულ შტატებში დამკვიდრდა. ამ ჯგუფის საყოველთაოდ ცნობილი წევრი ჰერბერტ მარკუზე (იხ.: გვ. 155) თავის ნაშრომში ერთგანზომილებიანი ადამიანი (Marcuse, One Dimensional Man, 1964) ამტკიცებს, რომ განვითარებულმა ინდუსტრიულმა საზოგადოებამ საკუთარი იდეოლოგიის უნარის - მართოს აზროვნება და არ ცნოს ოპოზიციური შეხედულებების გამოხატვის უფლება-ძირითად გამოვლენად „ტოტალიტარულობა“ დაადგინა.

ყალბი მოთხოვნილებების შექმნითა და ადამიანის ხარბ მომხმარებლებად გადაქცევით თანამედროვე საზოგადოებებს ძალუძთ, საყოველთაო და „გამანადგურებელი“ სიუხვის გავრცელების გზით კრიტიციზმის პარალიზება მოახდინონ. მარკუზეს მიხედვით, ლიბერალური კაპიტალიზმის აშკარა შემწყნარებლობაც კი რეპრესიულ მიზანს ემსახურება, რადგან აზრთა თავისუფალი გაცვლა-გამოცვლისა და კამათის შთაბეჭდილების შექმნით მალავს, თუ რა მასშტაბებს აღწევს იდეოლოგიური დამუშავება და იდეოლოგიური კონტროლი.

ანტონიო გრამში (Antonio Gramsci, 1891-1937)

იტალიელი მარქსისტი და სოციალური თეორიტიკოსი. დაბალი რანგის სახელმწიფო მოხელის ვაჟი, გრამში სოციალისტურ პარტიაში 1913 წელს შევიდა, 1921 წელს კი ახლად ჩამოყალიბებული იტალიის კომუნისტური პარტიის გენერალური მდივანი გახდა. 1924 წელს მას იტალიის პარლამენტის წევრად ირჩევენ, მაგრამ 1926 წელს მუსოლინიმ დააპატიმრა. გრამშიმ სიცოცხლის დარჩენილი წლები ციხეში გაატარა.

1929-1935 წლებში დაწერილ ციხის ჩანაწერებში (Prison Notebooks) (Gramsci, 1971), გრამშიმ სცადა, ორთოდოქსული მარქსიზმის წიაღში აქცენტი ეკონომიკურ ან მატერიალურ ფაქტორებზე გადაეტანა. ის უარყოფდა „მეცნიერული“ დეტერმინიზმის ნებისმიერ ფორმას და ჰეგემონიის თეორიის ბაზაზე პოლიტიკური და ინტელექტუალური ბრძოლის მნიშვნელობას გამოკვეთდა. ცხოვრების ბოლომდე გრამში ლენინისტად და რევოლუციონერად დარჩა. რევოლუციის იდეებისადმი მისმა განსაკუთრებულმა ერთგულებამ და „ნების ოპტიმიზმმა“ გრამში ახალ მემარცხენე მოძრაობასაც აზიარა.

იდეოლოგიის არამარქსისტულ კონცეფციის კონსტრუირების ერთ ერთი ადრეული მცდელობა ეკუთვნნის გერმანელ სოციოლოგ კარლ მანჰაიმს (1893-1947). მარქსის არ იყოს, მასაც მიაჩნდა, რომ ადამიანთა იდეები მათ სოციალურ გარემო-პირობებში ყალიბდება, მაგრამ, მარქსისაგან განსხვავებით, იგი ისწრაფოდა, იდეოლოგია მისი ნეგატიური ქვეტექსტებისაგან გაეთავისუფლებინა. თავის ნაშრომში იდეოლოგია და utopia (Mannheim, Ideology and Utopia, [1929] 1960) მანჰაიმი იდეოლოგიებს აღწერდა როგორც აზროვნების სისტემებს, რომლებიც კონკრეტული სოციალური წყობის დაცვას ემსახურებიან და რომლებიც ფართოდ გამოხატავენ მმართველი ან გაბატონებული ჯგუფების ინტერესებს. მეორე მხრივ, უტოპიები მომავლის იდეალიზებული განსახიერებებია, რომლებიც ჩაგრული ან დაქვემდებარებული ჯგუფების ინტერესების. მეორე მხრივ, უტოპიები მომავლის იდეალიზებული განსახიერებებია, რომლებიც ჩაგრული ან დაქვემდებარებული ჯგუფების ინტერესების განუხრელ სამსახურში მყოფ რადიკალურ სოციალურ ცვლილებებს გულისხმობს. მან ერთმანეთისაგან გამიჯნა ასევე იდეოლოგიის „კონკრეტული“ და „ტოტალური“ გაგებები. „კონკრეტული“იდეოლოგიები განსაკუთრებული ინდივიდების, ჯგუფების ან პარტიების მრწამსი და იდეებია, „ტოტალური“ იდეოლოგიები კი სოციალური კლასის, საზოგადოების ან სულაც ისტორიული პერიოდის მთელ Weltanschauug-ს, ანუ „მსოფლმხედვლობას“ მოიცავს. ამ თვალსაზრისით, მარქსიზმი, ლიბერალური კაპიტალიზმი და ისლამური ფუნდამენტალიზმი „ტოტალურ“ იდეოლოგიებად შეიძლება ჩაითვალოს. და მაინც, მანჰაიმს მიაჩნდა, რომ ყველა იდეოლოგიური სისტემა, უტოპიათა ჩათვლით, გამრუდებულ-დამახინჯებულია, რადგან თითოეული მათგანი სოციალური რეალობის ნაწილობრივ და უცილობლად საკუთარ ინტერესებზე დამყარებულ ხედვას გვთავაზობს. თუმცა, იმასაც ამბობდა, რომ ობიექტური ჭეშმარიტების პოვნის მცდელობაზე ბოლომდე უარი არ უნდა ვთქვათ. მანჰაიმის მიხედვით, ობიექტურობა, მკაცრი აზრით ნაკრძალია „სოციალურად თავისუფალი ინტელიგენციისა“, ინტელექტუალთა კლასისა, რომელიც ერთადერთია, ვისაც შეუძლია დისციპლინირებული და მიუკერძოებელი კვლევა აწარმოოს, რადგან საკუთარი ეკონომიკური ინტერესები არ გააჩნია.

იდეოლოგიის ცნების შემდგომ განვითარებაზე ღრმა კვალი დაამჩნია ომთაშორის პერიოდში წარმოშობილმე ტოტალიტარულმა დიქტატორულმა რეჟიმებმა და XX ს-ის 50-60-იანი წლების ცივი ომის უაღრესად დაძაბულმა იდეოლოგიურმა უთანხმოებებმა. სახელდობრ, ლიბერალი თეორიტიკოსები ფაშისტური იტალიის, ნაცისტური გერმანიისა და სტალინისტური რუსეთის რეჟიმებს ახასიათებდნენ როგორც მმართველობის ინსტორიულად ახალ და განსაკუთრებულად მჩაგვრელ სისტემებს; წარმოაჩენდნენ როლს, რომელსაც „ოფიციალური“ იდეოლოგიები თამაშობდნენ როგორც დებატებისა და კრიტიციზმის შეზღუდვაში, ისე ორგანიზებული მორჩილების განმტკიცებაში. სრულიად განსხვავებული პოზიციების ავტორები, ისეთები როგორებიც არიან კარლ პოპერი (1902-94), ჰანა არენდტი (1906-75), ჯ.ლ. ტელმონი და ბერნარდ ქრიკი, ასევე „იდეოლოგიის აღსასრულის“ თეორეტიკოსები, რომლებსაც მე-11 თავში განვიხილავთ, ტერმინ „იდეოლოგიის“ მნიშვნელობის დავიწროებამდე მივიდნენ, მის მთავარ მაგალითებად ფაშიზმსა და კომუნიზმს ასახელებდნენ. ასეთი მნიშვნელობით, იდეოლოგიები აზროვნების „ჩაკეტილი“ სისტემებია, რომლებიც ჭეშმარიტებაზე მონოპოლიის პრეზენტაციით მოწინააღმდეგე იდეათა და რწმენათა შემწყნარებლობაზე უარს ამბობს. ამგვარად, იდეოლოგიები „საერო რელიგიებია“; მათ „გაერთმთლიანების“ ბუნება აქვს და წარმოადგენს სოციალური კონტროლის ინსტრუმენტებს, რაც უზრუნველყოფს მორჩილებასა და დაქვემდებარებას. ამ კრიტერიუმით, ყველა პოლიტიკური მრწამსი როდია იდეოლოგია. მაგალითად, ლიბერალიზმი, რომლის ამოსავალი პრინციპები თავისუფლებისადმი ღრმა ერთგულება, შემწყნარებლობა და მრავალფეროვნებაა, აზროვნების „ღია“ სისტემის ნათელი მაგალითია (პოპერი, 1945.)

ასევე შესაძლებელია იდეოლოგიის ნიშანდობლივად კონსერვატიული ცნების დადგენაც. მისი წყარო აბსტრაქტულ პრინციპთა და ფილოსოფიათა მიმართ ხანგრძლივი კონსერვატიული უნდობლობაა, რომელიც რაციონალიზმისა და პროგრესისადმი სკეპტიკური დამოკიდებულებიდან მომდინარეობს. ასეთი ხედვით, სამყარო უსასრულოდ რთული და ადამიანის გონებისათვის თითქმის მიუწვდომელია. ამ მიმართულებით ყველაზე თვალსაჩინო თანამედროვე წარმომადგენელი ბრიტანელი პოლიტიკური ფილოსოფოსი მაიკლ ოუკშოთია (1901-90). თავის წიგნში რაციონალიზმი პოლიტიკა (Oakeshott, Rationalism in Politics, 1962), ოუკშოთი ამბობს: „პოლიტიკური აქტიურობა უკიდეგანო და უძირო ზღვაში ცურვას ჰგავს“. ამ თვალთახედვით, იდეოლოგიები აზროვნების აბსტრაქტულ სისტემებად აღიქმება, ისეთ იდეებად, რომლების ცოსიალური რეალობის გამარტივებისა და დამახინჯებისკენაა მიმართული, რადგან ამის ახსნის პრეტენზია აქვთ, რაც აშკარად, ყოვლად გაუგებარია. ამგვარად, იდეოლოგია დოგმატიზმთან-რეალური სამყაროს სირთულეთაგან გათავისუფლებულ მუდმივ ან სქოლასტიკურ დოქტრინებთანაა გათანაბრებული. კონსერვატორებმა უარყვეს პოლიტიკის „იდეოლოგიური“ სტილი, რომელიც მსოფლიოს აბსტრაქტული პრინციპებისა თუ წინასწარ ჩამოყალიბებული თეორიების შესაბამისად გარდაქმნის მცდელობებს ეფუძვნება. ვიდრე ახალი მემარჯვენე მოძრაობის ეგზომ იდეოლოგიური პოლიტიკის გავლენის ქვეშ მოექცეოდნენ, კონსერვატორები, ოუკშოთს თუ დავესესხებით, „ტრადიციონალისტურ პოზიციას“ არჩევდნენ, რომელიც იდეოლოგიას უარყოფს, პრაგმატიზმს ემხრობა და გამოცდილებასა და ისტორიას ადამიანური ქცევის ყველაზე სანდო ორიენტირად სახავს.

თუმცა, 1960-იანი წლებიდან მოყოლებული, ტრადიციული სოციალური და პოლიტიკური ანალიზის მოთხოვნების შესაბამისად, ტერმინ „იდეოლოგიის სახეცვლამ მისი უფრო ფართოდ გავრცელება განაპირობა. იდეოლოგია ნეიტრალურ და ობიექტურ ცნებად დამკვიდრდა, მას ჩამოსცილდა ის პოლიტიკური დატვირთვა, რომელიც წინათ მიეწერებოდა. ასე, მაგალითად, მარტინ სელინჯერი (1976) იდეოლოგიას განმარტავს როგორც „იდეათა სისტემას, რომლის საშუალებითაც ადამიანები აყალიბებენ, ხსნიან და ასაბუთებენ ორგანიზებული სოციალური ქმედების მიზნებსა და საშუალებებს, სულერთია, რისკენაა მიმართული ასეთი ქმედება - მოცემული სოციალური წყობის შენარჩუნების, გაუმჯობესების, აღმოფხვრისა თუ ხელახალი შენებისაკენ“. აქედან გამომდინარე, იდეოლოგია ქმედებაზე ორიენტირებული აზროვნების სისტემაა. ამგვარი განსაზღვრის შემდეგ ის აღარაა კარგი ან ცუდი, ჭეშმარიტი ან მცდარი, ღია ან ჩაკეტილი, გამათავისუფლებელი ან მჩაგვრელი - იდეოლოგია ყველაფერი შეიძლება იყოს.

პრაგმატიზმი

პრაგმატიზმი, საზოგადოდ, პრაქტიკული გარემოებების კვლევას უფრო გულისხმობს, ვიდრე თეორიული დოქტრინებისას, ანუ გულისხმობს იმის კვლევას, თუ რისი მიღწევა შეიძლება რეალურ სამყაროში, განსხვავებით იმისაგან, რის მიღწევასაც იდეალური სამყარო გვავალდებულებს. როგორც ფილოსოფიური დოქტრინა (დაკავშირებული, როგორც წესი, ისეთ ფილოსოფიათა სახელებთან, როგორებიცაა უილიამ ჯეიმსი (1842-1910) და ჯონ დიუი (1859-1952)), პრაგმატიზმი გვასწავლის, რომ რწმენათა მნიშვნელობისა და მოტივაციის შეფასება მათი პრაქტიკული შედეგებით უნდა მოხდეს. თუმცა დეფინიციის მიხედვით, პოლიტიკის პრაგმატული სტილი არაიდეოლოგიურია, მისი გაიგივება უპრინციპო ოპორტუნიზმთან არ შეიძლება. პრაგმატიზმი ცვლილებისადმი ფრთხილ დამოკიდებულებას გულისხმობს; იგი უარყოფს რადიკალურ რეფორმებსა და რევოლუციას, როგორც უცნობში შეღწევას; ნაცვლად ამისა, აქტიურ დარეგულირებასა და, სავარაუდოდ, ევოლუციურ პროგრესსაც უჭერს მხარს.

ამ სოციალურ-მეცნიერული ცნების ჭეშმარიტი ღირებულება ისაა, რომ ინკლუზიურია, რადგან ყველა „იზმს“ შეიძლება მიესადაგოს: ლიბერალიზმსაც და მარქსიზმსაც, კონსერვატიზმსაც და ფაშიზმსაც და ა.შ. იდეოლოგიის ნეგატიურ ცნებათა ნაკლი კი მათი შეზღუდვითობაა. მარქსი ლიბერალურ და კონსერვატიულ იდეებს იდეოლოგიურს უწოდებდა, ხოლო საკუთარ იდეებს მეცნიერულად მიიჩნევდა; ლიბერალები კომუნიზმსა და ფაშიზმს იდეოლოგიათა რანგში განიხილავენ, მაგრამ ლიბერალიზმს ასეთად არ თვლიან; ტრადიციული კონსერვატორები, ლიბერალიზმს, მარქსიზმსა და ფაშიზმს, როგორც იდეოლოგიურს, გმობენ, კონსერვატიზმს კი უბრალოდ „განწყობად“ გვიხატავენ. და მაინც, იდეოლოგიის ნებისმიერ ნეიტრალურ ცნებასაც ახლავს საშიშროებები. კერძოდ, პოლიტიკური დატვირთვის თავიდან მოცილებით ამ ტერმინმა იმდენად შემოარავი და განზოგადებული სახე შეიძლება მიიღოს, რომ კრიტიკული სიმძაფრე სრულიად დაკარგოს. თუკი იდეოლოგია ტოლფასია ისეთი ტერმინებისა, როგორიცაა „რწმენითი სისტემა“, „მსოფლმხედველობა“, „დოქტრინა“ ან „პოლიტიკური ფილოსოფია“, განა თვალთმაქცობა არაა, კიდევ ვამტკიცოთ, რომ მას საკუთარი და განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს? ამ მხრივ ორ საკითხს საგანგებოდ გამოვყოფდი: რა მიმართულებებია იდეოლოგიასა და ჭეშმარიტებას შორის და როგორ შეიძლება იდეოლოგია იყოს ძალაუფლების ფორმა?

იდეოლოგიის რაიმეგვარი მოკლე ან ერთ წინადადებაში მოქცეული განმარტება პასუხებზე უფრო მეტ კითხვას წარმოშობს. და მაინც, ის სასარგებლო და დაუცილებელი ამოსავალი წერტილი იქნება. ამ წიგნში იდეოლოგია შემდეგნაირად არის გაგებული:

იდეოლოგია იდეათა მეტ-ნაკლებად მწყობრი სისტემაა, რომელიც საფუძვლს უქმნის ორგანიზებულ პოლიტიკურ ქმედებას, სულერთია რა მიზანს ემსახურება ის: არსებული სისტემის ან ძალაუფლების შენარჩუნებას, სახეცვლასა თუ დამხობას. ამდენად ყველა იდეოლოგია გვთავაზობს: (ა) არსებული წყობის შეფასებას, ჩვეულებრივ, „მსოფლმხედველობის“ სახით, (ბ) სასურველი მომავლის მოდელს - „კარგი საზოგადოების“ ხედვას, და (გ) გეგმას, თუ როგორ შეიძლება და უნდა განხორციელდეს პოლიტიკური ცვლილება - როგორ მივიდეთ (ა)-დან (ბ)-მდე.

ეს დეფინიცია არც ორიგინალურია და არც ნოვატორული და ამ ტერმინის სოციალურ მეცნიერულ მნიშვნელობასთან სრულ შესაბამისობაშია. და მაინც, იდეოლოგიის ფენომენის ზოგიერთ მნიშვნელოვან და დამახასიათებელ ნიშანზე მიგვითითებს. კერძოდ, წარმოაჩენს, რომ იდეოლოგიის პრობლემურობა დესკრიციულ საზღვრებს შორის მერყეობიდან მომდინარეობს. ერთი სიტყვით, იდეოლოგია ორი სახის სინთეზს წარმოშობს: ერთი მხრივ, აერთიანებს გაგებასა და ვალდებულებას, ხოლო მეორე მხრივ - აზროვნებასა და ქმედებას.

პირველი სახის სინთეზთან, ანუ გაგებისა და ვალდებულების შერწყმასთან დაკავშირებით იდეოლოგია აბუნდოვანებს განსხვავებას იმათ შორის, რაც „არის“ და რაც „უნდა იყოს“. იდეოლოგიების დესკრიფციულობა იმას ნიშნავს, რომ ისინი, სინამდვილეში, ცალკეულ ადამიანებსა და ჯგუფებს სთავაზობენ მათი საზოგადოების ფუნქციონირების ერთგვარ ინტელექტუალურ გეგმას და, კიდევ უფრო ვრცლად, სამყაროს ზოგად ხედვას. ეს, მაგალითად, გვეხმარება იდეოლოგიის ინტეგრირების მნიშვნელოვანი უნარის ახნაში, უნარისა, რომელიც ადამიანების კონკრეტულ სოციალურ გარემოში „მოთავსებას“ გულისხმობს. ასეთი დესკრიფციული გაგება ღრმადაა გამჯდარი როგორც არსებული სოციალური მოწყობის შესატყვისობის, ისე ალტერნატიული ან მომავალი საზოგადოების ბუნების შესახებ ნორმატიულ ან პრესკრიფციულ რწმენათა სისტემაში. ამდენად, იდეოლოგია ძლიერი ემოციური ბუნებისაა: ის იმედებისა და შიშების, კეთილგანწყობისა და სიძულვილის, მრწამსთა და გაგების გამოხატვის საშუალებაა.

რამდენადაც (ა) და (ბ) მომენტები ურთიერთდაკავშირებულია, „ფაქტები“ იდეოლოგიებში გარდაუვლად მიდრეკილია „ღირებულებებთან“ შერწმისა და აღრიცხვისაკენ. ამას ისიც მოწმობს, რომ შეუძლებელია იდეოლოგისა და მეცნიერების რაიმეგვარი მკაფიო გამიჯვნა. ამ მხრივ, კარგი იქნებოდა, თუ იდეოლოგიებს პარადიგმებად განვიხილავდით, როგორც ამას აკეთებს თომას კუნი თავის წიგნში მეცნიერული რევოლუციების სტრუქტურა (The Structure of Scientific Revolutions, 1962). ასეთ შემთხვევაში იდეოლოგია შეიძება აღვიქვათ იმ პრინციპითა, დოქტრინათა და თეორიათა ერთობლიობად, რომლებიც ინტელექტუალური კვლევის პროცესის სტრუქტურირებაში გვეხმარება. სინამდვილეში იგი ქმნის ჩარჩოს, რომლის შიგნითაც პოლიტიკური ცოდნის - პოლიტიკური დისკურსის ენის - ძიება მიმდინარეობს. მაგალითად, აკადემიური პოლიტიკური მეცნიერებისა და, კიდევ უფრო აშკარად - ეკონომიკურ მეცნიერებათა ინდივიდუალისტური და რაციონალისტური ვარაუდები, უდავოდ, ლიბერალური წარმომავლობისაა. იდეოლოგიის როგორც ინტელექტუალური ჩარჩოს ან პოლიტიკური ენის გაგება, ასევე მნიშვნელოვანია, რადგან ის წარმოაჩენს სიღრმეს, რომლითაც იდეოლოგია ადამიანური გაგების სტრუქტურირებას ახდენს. საკუთარ რწმენათა იდეოლოგიურობის უარყოფის ტენდენცია (მაშინ როცა სხვებს ხშირად ზუსტად იმავე ცოდვის ჩადენის გამო ვკიცხავთ) იმით შეიძლება ავხსნათ, რომ სწორედ იმ კონცეფციათა შემოთავაზებებით, რომლებიც სამყაროს გასაგებს ხდის, ჩვენი იდეოლოგია ეფექტურად ინიღბება (უჩინარდება). ვერ ვამჩნევთ, ან არ გვინდა შევამჩნიოთ, რომ სამყაროს აღვიქვამთ ისეთს, როგორადაც მას აჩენს ჩვენსავე თეორიებისა და ვარაუდების რიდე, და ამის მიხედვით ვანიჭებთ მას (სამყაროს) მნიშვნელობას.

მეორე სახის სინთეზი, აზროვნებისა და ქმედების ნაზავი, რომელიც (ბ) და (გ) მომენტთა კავშირით გამოიხატება, არანაკლებ მნიშვნელოვანია. ამაზე ყურადღებას ამახვილებდა სელიჯერი (1976) იდეოლოგიის, მისსავე ტერმინებს თუ ვიხმართ, „ფუნდამენტურ“ და „ოპერატიულ“ დონეებზე საუბრისას. ფუნდამენტურ დონეზე იდეოლოგიები პოლიტიკურ ფილოსოფიებს ჰგავს, რადგან აბსტრაქტულ იდეებსა და თეორიებს ეხება. რაც შეეხება ამ იდეოლოგიების მხარდამჭერებს, მათი გამოკვლევები ზოგჯერ შემართებას მოკლებულად შეიძლება მოგვეჩვენოს. ტერმინს „იდეოლოგუე“ ხშირად კონკრეტულ იდეოლოგიათა დაუღვინებელი ან მორიდებული მხარდამჭერების დასახასიათებლად იყენებენ, თუმცა, იდეოლოგიური ტრადიციის განვითარებაში წვლილი ისეთ პატივცემულ პოლიტიკურ ფილოსოფიებსაც მიუძღვით, როგორებიც არიან ჯონ ლოკი (იხ.გვ.45), ჯონ სტიუარტ მილი (იხ.გვ. 34) და ფრიდრიხ ჰეიეკი (იხ.გვ. 108). ოპერატიულ დონეზე კი იდეოლოგიები ფართო პოლიტიკურ მოძრაობათა ფორმას იღებს და ხალხის მობილიზაციასა და ძალაუფლებისათვის ბრძოლაში ერთვება. ასეთი იერსახით იდეოლოგია შეიძლება გამოისახოს მოწოდებებში, პოლიტიკურ რიტორიკაში, პარტიის მანიფესტებსა და მთავრობის პოლიტიკურ კურსში. იდეოლოგიები, როგორც იდეებზე, ასევე ქმედებებზე ზედმიწევნით ორიენტირებული უნდა იყოს, მაგრამ ზოგიერთი იდეოლოგია, უდავოდ, ერთ დონეზე უფრო ძლიერი, ვიდრე - მეორეზე. მაგალითად ფაშიზმი ყოველთვის ოპერატიულ მიზნებს, გნებავთ, საქმის პოლიტიკას, უსვამდა ხაზს. ანარქიზმი კი, განსაკუთრებით მეოცე საუკუნის შუაწლებიდან მოყოლებული, მნიშვნელოვანწილად, ფუნდამენტურ ან ფილოსოფიურ დონეზეა შემორჩენილი.

და მაინც, იდეოლოგიებს პოლიტიკური ფილოსოფიებისათვის დამახასიათებელი მკაფიოდ ჩამოყალიბებული ფორმა და შინაგანი კონსისტენცია არა აქვს; ისინი მხოლოდ მეტ-ნაკლებადაა თანმიმდევრული. ეს აშკარა უფორმობა ნაწილობრივ იმის შედეგია, რომ იდეოლოგიები აზროვნების ჰერმეტულად დახშული სისტემები არაა; როგორც წესი, ისინი უფრო მუდმივად ცვალებადი იდეათა სისტემებია, რომლებიც სხვა იდეოლოგიებთან ურთიერთქმედებენ და ურთიერთმონაცვლეობენ, რაც იდეოლოგიათა განვითარებას უწყობს ხელს და ისეთი ჰიბრიდული იდეოლოგიების აღმოცენებასაც, როგორიცაა ლიბერალური კონსერვატიზმი, სოციალისტური ფემინიზმი და კონსერვატიული ნაციონალიზმი. ყოველი იდეოლოგია განსხვავებულ, მეტიც - დაპირისპირებულ ტრადიციათა და თვალსაზრისთა სპექტრსაც კი შეიცავს. არცთუ იშვიათად ერთი და იმავე იდეოლოგიის მომხრეთა შორის აზრთა გაცვლა - გამოცვლა უფრო ცხარე და გააფთრებულია, ვიდრე - მოწინააღმდეგე იდეოლოგიათა მომხრეებთან კამათი, რადგან დავა იდეოლოგიის ჭეშმარიტ ბუნებას შეეხება: რას ნიშნავს “ჭეშმარიტი” სოციალიზმი, „ჭეშმარიტი“ ლიბერალიზმი ან “ჭეშმარიტი” ანარქიზმი? იდეოლოგიურ ტრადიციათა შიგნითა და გარეთ მიმდინარე დავას კიდევ უფრო ართულებს ის გარემოება, რომ მასში ხშირად ერთი და იგივე პოლიტიკური ტერმინები მონაწილეობს. ისეთ ცნებებს, როგორიცაა „თავისუფლება“, „დემოკრატია“, „სამართლიანობა“ და „თანასწორობა“ მოკამათე მხარეები მათი შეხედულებებისათვის დამახასიათებელი მნიშვნელობით იყენებენ. აქ მივადექით პრობლემას, რომელიც უილ. ბ. გელიმ (Gallie, 1955- 6) ასეთი სახელი მოუძებნა: „არსებითად საკამათო ცნებები“. ეს არის ცნებები, რომელთა შესახებაც პოლემიკა იმდენად ღრმაა, რომ რაიმე მისაღებ დეფინიციაზე შეთანხმება შეუძლებელია. ამ მხრივ, იდეოლოგიის ცნება, რა თქმა უნდა, „არსებითად საკამათოა“, ისევე, როგორც სხვა ტერმინები, განხილული ჩანართებში “თვალსაზრისები... შესახებ“.

თუმცა, აშკარაა, რომ იდეოლოგიის არათანმიმდევრულობასა და უფორმობას ზღვარი უნდა ჰქონდეს. უნდა არსებობდეს მიჯნა, სადაც იდეოლოგია, რომელიც განსაკუთრებით სათაყვანებელ პრინციპზე უარის თქმით, ან ადრე არასერიოზულად მიჩნეული თეორიის გაზიარებით, საკუთარ თვითმყოფადობას კარგავს ან, შესაძლოა მოწინააღმდეგე იდეოლოგიაში ჩაინთქმება. დარჩება ლიბერალიზმი ლიბერალიზმად, თუკი თავისუფლებისადმი ერთგულებაზე უარს იტყვის? დარჩება სოციალიზმი სოციალიზმად, ძლადობისა და ომის მიდრეკილებებს თუ განავითარებს? მაიკლ ფრიდენის (Freeden, 1996) თანახმად, ამ პრობლემის გადაწყვეტის ერთი გზა, ამოსავალ ცნებებთან დაკავშირებით, იდეოლოგიის მორფოლოგიის, ფორმისა და სტრუქტურის წარმოჩენაა, სწორედ ისე, როგორც ოთახში ავეჯის განლაგება გვკარნახობს, რომელია სამზარეულო, საძინებელი, სასტუმრო ოთახი და ა.შ. ყოველი იდეოლოგია, ამდენად, ცენტრალური, მომიჯნავე და პერიფერიული ცნებების ნაკრებისაგან შედგება, რომელთაგან უკლებლივ ყველა არსებობა აუცილებელი არ არის, რათა თეორია ან დოქტრინა ამ იდეოლოგიის ნაწილად ვაღიაროთ. მაგალითად, სამზარეულო სამზარეულოდ დარჩება, მასში ნიჟარა და გაზქურაც რომ არ იყოს, ვერც ჭურჭლის სარეცხი მანქანიებისა და მიკროტალღოვანუ ღუმელების დანერგვა შეუცვლის მას კარგა ხანს იერსახეს. ინდივიდუალიზმი, თავისუფლება და ადამიანური რაციონალობა, მაგალითად, ლიბერალიზმის ცენტრალურ ცნებათა ჯაჭვად შეიძლება მივიჩნიოთ. ერთ-ერთის გამოკლება დოქტრინის ლიბერალურ პრინციპებს კითხვის ქვეშ არ დააყენებს, მაგრამ, თუ ამ ჯაჭვს ორი ცნება გამოაკლდება, ეს უკვე ახალი იდეოლოგიური ფორმის წარმოქმნის მანიშნებელი იქნება.

თვალსაზრისები...
იდეოლოგიის შესახებ

ლიბერალები, განსაკუთრებით ცივი ომის წლებში იდეოლოგიას განიხილავდნენ როგორც ოფიციალურად სანქცირებულ რწმენით სისტემას, რომელსაც ჭეშმარიტებაზე მონოპოლიის პრეტენზია აქვს, ხშირად ვითომდა მეცნიერულობაზე დამყარებულიც. ამდენად, იდეოლოგია შინაგანი ბუნებით რეპრესიულია, ტოტალიტარულიც კი; მისი ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითებია: კომუნიზმი და ფაშიზმი.

კონსერვატორები იდეოლოგიას, ტრადიციულად, რაციონალიზმის თვითდაჯერებულობის გამოხატულებად განიხილავდნენ. იდეოლოგიები აზროვნების დახვეწილი სისტემებია, საშიში და არასაიმედო. ისინი, რეალობისაგან მოწყვეტით, ისეთ პრონცოპებსა და ამოცანებს სახავენ, რომელთაც რეპრესიებამდე მივყავართ ან უბრალოდ განუხორციელებელია. ამ მხრივ, სოციალიზმი და ლიბერალიზმი აშკარად იდეოლოგიურია.

სოციალისტები, მარქსის მიხედვით, იდეოლოგიას აფასებენ როგორც იდეათა ერთიანობას, რომელიც კლასობრივი საზოგადოების წინააღმდეგობებს ნიღბავს, რითაც დამორჩილებულ კლასებში ყალბ ცნობიერებასა და პოლიტიკურ პასიურობას ავითარებს. ლიბერალიზმი მმართველი კლასის იდეოლოგიის კლასიკური ნიმუშია. მოგვიანებით მარქსისტებმა იდეოლოგიის ნეიტრალური კონცეფცია მიიღეს და მას განიხილავდნენ როგორც იდეებს, რომლებიც დამახასიათებელია ნებისმიერი სოციალური კლასისათვის, მათ შორის მუშათა კლასისთვისაც.

ფაშისტები იდეოლოგიას ხშირად უარყოფენ როგორც პოლიტიკური აზროვნების ზედმეტად მეთოდურ, მშრალ და ინტელექტუალიზებულ ფორმას, რომელიც მხოლოდ გონებრივ ანალიზს ემყარება და არა ენთუზიაზმს ან ნებას. მაცისტები ამჯობინებდნენ, საკუთარი იდეები გამოესახათ როგორც Waltanschauung, ანუ “მსოფლმხედველობა” და არა როგორც სისტემაში მოყვანილი ფილოსოფია.

ეკოლოგისტები, ჩვეულებრივ, ყველა ტრადიციულ პოლიტიკურ დოქტრინას ინდუსტრიალიზმის ზეიდეოლოგიის ნაწილად თვლიან. ამგვარად, მათი აზრით, იდეოლოგია შერყვნილია ქედმაღლურ ჰუმანიზმთან და ზრდაზე ორიენტირებულ ეკონომიკასთან კავშირით - ლიბერალიზმი და სოციალიზმი ამის ნათელი მაგალითებია.

რელიგიური ფუნდამენტალისტები იდეოლოგიად განიხილავენ მთავარ რელიგიურ ტექსტებს, რადგან ღვთით გამჟღავნებული სიტყვის გამოხატვით ისინი საფუძვლიანი სოციალური რეკონსტრუქციის პროგრამას გვთავაზობენ. საერო რელიგიები, ამდენად, უარყოფილია, რადგან რელიგიურ პრინციპებს არ ეფუძვნება და ზნეობრივ არსს მოკლებულია.

რას გვეუბნება ყოველივე ეს იდეოლოგიისა და ჭეშმარიტების ურთიერთმიმართებასთან დაკავშირებით? მარქსი, როგორც ვნახეთ, იდეოლოგიაში ჭეშმარიტების უწყალო მტერს ხედავდა. მისი აზრით, იდეოლოგია სიყალბეს გულისხმობს, მას მმართველი კლასი ქმნის ექსპლუატაციისა და ჩაგვრის შესანიღბად. როგორც მანჰაიმმა შენიშნა, აღიარო მარქსის კვალდაკვალ, რომ პროლეტარიატს ილუზია და იდეოლოგია არ სჭირდება, ერთობ რომანტიზებული შეხედულებაა მუშათა მასებზე, როგორც კაცობრიობის გამათავისუფლებლებზე. თუმცა, არც ამ პრობლემის თავად მაინჰაიმისეულ გადაწყვეტას-თავისუფალი ინტელექტუალებისადმი რწმენას - მივყავართ საჭირო პასუხამდე. ცნობიერად თუ არაცნობიერად, ადამიანთა შეხედულებებს სოციალური და კულტურული ფაქტორები განსაზღვრავს; და რამდენადაც განათლება ეხმარება მათ ამ შეხედულებათა უფრო მკაფიოდ და დამაჯერებლად ჩამოყალიბებაში, იმდენადვე საეჭვოა, იგივე განათკლება ამ შეხედულებებს ოდნავ მაინც ნაკლებად სუბიექტურს ან ცოტათი მეტად მიუკერძოებელს ხდიდეს.

ეს იმას ნიშნავს, რომ არ არსებობს ჭეშმარიტების რაიმე ობიექტური კრიტერიუმი, რომელთან მიმათებაშიც შეგვიძლია იდეოლოგიები განვიხილოთ. მართლაც, იდეოლოგიების მხოლოდ ჭეშმარიტად ან მცდარად შეფასებით მხედველობის მიღმა რჩება ის უმთავრესი მომენტი, რომ ისინი თავის თავში ღირებულებებს, ოცნებებსა და მისწრაფებებს აერთიანებენ, რომლებიც, სწორად მათი ბუნებიდან გამომდინარე, მეცნიერულ ანალიზს არ ექვემდებარება. არავის შეუძლია „ამტკიცოს“, რომ სამართლიანობის ეღტი თეორია მეორეზე უკეთესია, ისევე როგორც შეუძლებელია, ადამიანის ბუნების შესახებ არსებული ურთიერთსაწინააღმდეგო კონცეფციები ქირურგიული ჩარევით შემოწმდეს - ამ გზით ერთხელ და სამუდამოდ ნაჩვენები იქნას, რომ ადამიანებს უფლება აქვთ, რომ თავისუფლება მათი განუყოფელი უფლებაა, რომ ბუნებით ისინი ან თავკერძანი არიან ან ზნექველნი. იდეოლოგიებს გავლენა აქვთ არა იმიტომ, რომ ისინი სიმწყობრესა და ლოგიკურ ანალიზს ექვემდებაარებიან, არამედ იმიტომ, რომ ცალკეულ ადამიანებს, ჯგუფებსა და საზოგადოებებს ეხმარებიან, საზრისი დაინახონ სამყაროში, რომელშიც ცხოვრობენ. ენდრიუ ვინსენტისა არ იყოს (Vincent, 1995), „იდეოლოგიას თანამგზავრის პოზიციიდან ვუჭვრეტთ და არა ნეიტრალური დამკვირვებლისა“.

ასე, რომ იდეოლოგიებს უდავოდ აქვს ჭეშმარიტების დადგენის პრეტენზია; ამ გაგებით, მათ „ჭეშმარიტების რეჟიმები“ შეიძლება ვუწოდოთ. იდეოლოგიები გვთავაზობენ პოლიტიკური დისკურსის ენას, მოსაზრებებსა და ვარაუდებს იმის შესახებ, თუ როგორ ფუნქციონირებს და როგორ უნდა ფუნქციონირებდეს საზოგადოება; ამდენად ისინი განსაზღვრავენ როგორც ჩვენს აზროვნებას, ისე - ქმედებასაც. როგორც „ჭეშმარიტების რეჟიმი“, იდეოლოგია ყოველთვის კავშირშია ძალაუფლებასთან. დაპირისპირებული ჭეშმარიტებების, ღირებულებებისა და თეორიების სამყაროში იდეოლოგიები გარკვეული ღირებულებების სხვაზე პრიორიტეტულად აღიარებისაკენ და კონკრეტული თეორიებისა თუ მნიშვნელობათა სისტემებისათვის ლეგიტიმურობის მინიჭებისკენაა მიმართული. მეტიც, იდეოლოგიები სოციალური სამყაროს ინტელექტუალური რუკებით გვამარაგებენ და ამით უზრუნველყოფენ, ერთი მხრივ, ცალკეულ ადამიანებსა და ადამიანთა ჯგუფებს, ხოლო მეორე მხრივ, ძალაუფლების უფრო ფართო სტრუქტურას შორის ურთიერთობის დამყარებას. ამდენად, იდეოლოგიები გადამწყვეტ როლს თამაშობენ როგორც გაბატონებული ძალაუფლებრივი სტრუქტურის შენარჩუნებაში, განიხილავენ რა მას როგორც სამართლიანს, ბუნებრივს, კანონიერს და ა.შ, ისე მის დასუსტებასა და მის მიმართ ეჭვის გაღვივებაში, როდესაც მის უსამართლობებს ან უკანონობებს წაარმოაჩენენ და ყურადღებას ალტერნატიული ძალაუფლებრივი სტრუქტურებისაკენ მიმართავენ.

მსოფლიო წესრიგი მნიშვნელოვნად შეცვალა ცივი ომის დამთავრებამ, რაც, თავის მხრივ, 1989-91 წლების აღმოსავლეთ ევროპის რევოლუციების სახით კომუნიზმის მარცხის, შედარებით ახლახან კი გლობალური ტერორიზმის „მოსვლის“ (იხ.გვ. 351) შედეგია. „ხანგრძლივი“ ცივი ომის -ან როგორც ჰობსბაუმი (Hobsbawm, 1994) იტყოდა, „მოკლე“ მეოცე საუკუნის, 1914-91 მთავარი მახასიათებელი იყო იდეოლოგიური ბრძოლა კაპიტალიზმსა და კომუნიზმს შორის, რომელიც კიდევ უფრო გაამძაფრა მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდში ამერიკის შეერთებული შტატებისა და საბჭოთა კავშირის ზესახელმწიფოთა სახით დაპირისპირებამ. კომუნიზმის კრახმა მრავალმხრივი და ღრმა იდეოლოგიური კვალი დატოვა, რომელიც როდესაც მსჯელობის საგანია. ერთ-ერთი პირველი და ყველაზე მნიშვნელოვანი ინტერპრეტაციით, კომუნიზმის პოლიტიკური ასპარეზიდან გასვლის შემდეგ მსოფლიოში ერთადერთ სიცოცხლისუნარიან იდეოლოგიურ მოდელად დასავლური ყაიდის, კერძოდ, ამერიკული ლიბერალური დემოკრატია შემოგვრჩა. ამ შეხედულების ასახვაა ე.წ. „ისტორიის დასასრულის“ თეზისი, რომელსაც მე-11 თავში გავაანალიზებთ. მსგავსმა შედეგებმა, რასაკვირველია, ძლიერი დარტყმა მიაყენა სოციალიზმს. რევოლუციური, განსაკუთრებით საბჭოური, მარქსისტულ-ლენინური სტილის სოციალიზმი გაცვეთილ ძალად იქცა როგორც განვითარებად სამყაროში, ისე პოსტკომუნისტურ ქვეყნებშიც. დაზარალდა დემოკრატიული სოციალიზმიც; ზოგიერთის აზრით, ის დასამარების საფრთხის წინაშე დადგა. კერძოდ, ცენტრალური დაგეგმვის იდეის მარცხმა სახელმწიფოს „ზევიდან ქვევით“ მართვის შედარებით მოკრძალებულ ფორმათა მიმართაც კი შეასუსტა რწმენა და დემოკრატი სოციალისტები იქამდე მიიყვანა, რომ მათ ბაზარი სიმდიდრის შექმნის ერთადერთ საიმედო საშუალებად აღიარეს. ამ ძვრებს დაწვრილებით მე-4 თავში განვიხილავთ.

ცივმა ომმა კვალი არა მხოლოდ სოციალისტურ იდეოლოგიას დაამჩნია. უნივერსალური ლიბერალიზმიც შორსაა გამარჯვებისაგან; კომუნიზმის კრახმა ახალი იდეოლოგიური ძალები წარმოშვა. მათგან უმთავრესი იდეოლოგიური მიმართულებებია ნაციონალიზმი, განსაკუთრებით ეთნიკური ნაციონალიზმი, რომელმაც, როგორც მოწინავე იდეოლოგიამ, მრავალ პოსტკომუნისტურ ქვეყანაში შეცვალა მარქსიზმ-ლენინიზმი; და რელიგიური ფუნდამენტალიზმი, რომელიც, თავის მხრივ, მრავალსახოვანია და სულ უფრო მეტი გავლენა აქვს განვითარებად სამყაროში. მეტიც, ზიანი მიადგა, ზოგჯერ მნიშვნელოვანიც, იმ იდეოლოგიებსაც კი, რომელთათვისაც „სოციალიზმის გარდაცვალებას“ სარგებელი უნდა მოეტანა, განსაკუთრებით - ლიბერალიზმსა და კონსერვატიზმს. მეოცე საუკუნეში ლიბერალიზმისა და კონსერვატიზმისათვის დამახასიათებელ ავტორიტეტსა და სიმწყობრეს, გარკვეულწილად, ის გარემოება განაპირობებდა, რომ ისინი სოციალისტური თუ კომუნისტური „მტრისადმი“ დაპირისპირებულობის კონტექსტსში განისაზღვრებოდნენ. ასე მაგალითად, მეოცე საუკუნის ბოლოს ახალი მემარჯვენე მოძრაობის გამოჩენა „შემპარავი“ (creeping) სოციალიზმისადმი” ზოგადი ანტიპათიისა და საბჭოთა კომუნიზმისადმი განსაკუთრებული მტრული დამოკიდებულების გამოხატულება იყო. ტრადიციული მტრის დამარცხება ან მისთვის ფრთების შეკვეცა იმის ნიშანია, რომ ოცდამეერთე საუკუნეში ლიბერალიზმიცა და კონსერვატიზმიც სულ უფრო დაკარგავს ფორმის მთლიანობას და დანაწევრდება.

2001 წლის 11 სექტემბერი, ნიუ იურკსა და ვაშინგტონზე შემაძრწუნებელი ტერორისტული თავდასხმების დღე, ფართოდ გაიაზრებოდა და როგორც „დღე, როდესაც მსოფლიო შეიცვალა“. მაგრამ მთლად ნათელი არ არის, როგორ შეიცვალა იგი; არც ის არის ნათელი, რა მნიშვნელობა აქვს ან შეიძლება ჰქონდეს ამას მთავარი იდეოლოგიებისათვის. გლობალური ტერორიზმის ტალღას, ეჭვს გარეშეა, უდიდესი საერთაშორისო და ნაციონალური შედეგები მოჰყვა. საერთაშორისო დონეზე ჯორჯ უ. ბუშის „ტერორიზმთან ომის“ ეგიდით ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა უკიდურესად შემტევი და, გარკვეული თვალსაზრისით, ცალმხრივი საგარეო პოლიტიკური კურსი აირჩია. ამის მაგალითებია თალიბანის რეჟიმის დამხობა ავღანეთში და ომი სადამ ჰუსეინის წინააღმდეგ ერაყში. და მაინც, რთულია ასეთ ქმედებათა იდეოლოგიური შედეგების წინასწარ გათვლა. ერთი მხრივ, თუ „ტერორიზმთან ომი“ შეძლებს შეზღუდოს ან აღმოფხვრას ანტიდასავლური რელიგიური ამხედრება და მოსპოს ისინი, ვინც ამ შემართებას მხარს უჭერენ, მაშინ მან ლიბერალურ-დემოკრატიული ღირებულებები და ინსტიტუტები ხანგრძლივი დროით საყოველთაო შეიძლება გახადოს. მეორე მხრივ, სემუელ ჰანტინგტონის (Huntington, 1993) ცივილიზაციათა შეჯახების თეზისის თანახმად, მან შეიძლება კიდევ უფრო მწვავე ანტიამერიკული და ანტიდასავლური საპასუხო ტალღა წარმოიშვას და ფუნდამენტალიზმი კიდევ უფრო გააძლიეროს. ნაციონალურ დონეზე გლობალური ტერორიზმი, საზოგადოდ, სახელწიფოს პოზიციებს იცავდა, კონკრეტულად კი, მიმართული იყო იმისკენ, რომ სახელმწიფო ხელისუფლება მყარად დაეფუძნებინა მის უნარზე, რაც მოქალაქეთა დაცვასა და უსაფრთხოების უზრუნველყოფაში გამოიხატებოდა. ფილიპ ბობიტი კი თავის წიგნში აქილევსის ფარი (Philip Bobbit, The Shield of Achilles, 2002) ამბობს, რომ სახელმწიფო, არსებითად, „ომისმქნელი ინსტიტუტია“. რამდენადაც ტერორიზმის საფრთხე სამოქალაქო თავისუფლებებსა და ინდივიდუალურ უფლებებზე უფრო მაღლა წესრიგსა და სახელმწიფო უსაფრთხოებას აყენებს, ის კონსერვატიზმისკენ გადახრასა და ლიბერალურ შეხედულებათა ეროზიას შეიძლება დავუკავშიროთ.

პოლიტიკურ იდეოლოგიათა გაჩენა იმ პროცესებიდან იწყება, რომლებმაც თანამედროვე სამყაროს არსებობას დაუდო სათავე. მოდერნიზაციის პროცესი სოციალური, პოლიტიკური და კულტურული მახასიათებლებით იზომება. სოციალური თვალსაზრისით, ის ბაზარზე ძლიერ ორიენტირებული კაპიტალისტური ეკონომიკების წარმოშობას უკავშირდება, რომლებშიც მთავარი ძალა ახალი სოციალური კლასები - საშუალო ფენა და მუშათა კლასი იყო. პოლიტიკური თვალსაზრისით, იგი მონარქიული აბსოლუტიზმის კონსტიტუციური და, საჭიროებებისამებრ, დემოკრატიული მმართველობით ჩანაცვლებას გულისხმობდა. კულტურული თვალსაზრისით, ეს განმანათლებლობის იდეებისა და შეხედულებების გავრცელებაში გამოიხატა, რომლებიც გონებისა და პროგრესისადმი ერთგულების პრინციპზე დამყარებულ რელიგიის, პოლიტიკისა და, საზოგადოდ, სწავლის ტრადიციულ დოქტრინებს უპირისპირდება. „ძირეული“ პოლიტიკური იდეოლოგიები - ლიბერალიზმი, კონსერვატიზმი და სოციალიზმი - რომელთაგანაც მათი საპირისპირო შემდგომი იდეოლოგიები წარმოიქმნა და განვითარდა, მოდერნიზაციის პროცესის საწინააღმდეგო რეაქციას ასახავდა.

თუ უმთავრესი პოლიტიკური იდეოლოგიები, თავისებურად, მოდერნიზაციის პროდუქტია, მათი როლისა და ბუნებისათვის შეუძლებელია უდიდესი მნიშვნელობა არ ჰქონდეს თანამედროვედან პოსტმოდერნულ საზოგადოებაზე გადასვლას. თუ მოდერნული საზოგადოებები ინდუსტრიალიზაციისა და კლასობრივი შეკავშირებულობის შედეგია, პოსტმოდერნული საზოგადოებები სულ უფრო დანაწევრებული და პლურალისტური „ინფორმაციული საზოგადოებებია“, რომლებშიც ადამიანები მწარმოებლებიდან მომხმარებლებად გარდაიქმნებიან; ინდივიდუალიზმი კლასის, რელიგიისა და ეთნოსისადმი ერთგულებას ენაცვლება. პოსტმოდერნი, რომელსაც ზოგჯერ გვიან მოდერნს უწოდებენ, სწრაფად ავითარებს ახალ იდეოლოგიურ მოძრაობებს და, ამასთან, უკვე დამკვიდრებულ იდეოლოგიებსაც უცვლის სახეს. ეს უკანასკნელი ტენდენცია აისახა ისეთი საკითხების წინა პლანზე წამოწევაში, როგორიცაა ე.წ. „ცხოვრების სტილი“ და „იდენტობა“; ორივე მათგანი პოსტმატერიალურ მგრძნობელობათა გამახვილებასა და იმ კლასობრივი უნარის დაქვეითებას უკავშირდება, რომელიც სოციალური იდენტობის გრძნობას წარმოშობს. ეს ტენდენცია XX ს-ის 60-იანი წლებიდან გამოიკვეთა ახალ სოციალურ მოძრაობაში, როგორებიცაა: მშვიდობის მოძრაობა, ქალთა მოძრაობა, ჰომოსექსუალთა მოძრაობა, მწვანეთა მოძრაობა, აგრეთვე ახალ იდეოლოგიურ ტრადიციებში, სახელდობრ, რადიკალურ ფემინიზმსა და ეკოლოგიზმში. ახალ იდეოლოგიურ აზროვნებას ბიძგი მისცა არსებულ იდეოლოგიურ ტრადიციებთან პოსტმოდერნიზმის (იხ.გვ.373) იდეების შერწყმის მცდელობებმაც. ამან კი მრავალი „პოსტ-იზმი“ წარმოშვა, მაგალითად, „ჰოსტლიბერალიზმი“, „პოსტმარქსიზმი“, „პოსტფემინიზმი“. თითოეულს შესაბამის თავში განვიხილავთ. პოსტმოდერნიზმის პერსპექტივებზე - ჩაენაცვლოს ტრადიციულ იდეოლოგიურ აზროვნებას, მე-11 თავში ვისაუბრებთ.

გლობალიზაცია არასაიმედო ოდა არაპირდაპირი ცნებაა. მისი მთავარი თემა, გნებავთ, ტენდენცია კინჩი ომეს (Ohmae, 1989) სიტყვებით, „უსაზღვრებო მსოფლიოს“ წარმოშობაა; ეს ტენდენცია გულისხმობს, რომ ტრადიციული პოლიტიკური საზღვრები, რომლებიც ეროვნულ და სახელმწიფოებრივ საზღვრებს ემთხვევა, ამჟამად შეღწევადი ხდება. ამდენად, გლობალიზაცია სახეს უცვლის სოციალურ სივრცეს: ის ტერიტორიულ საკითხებს ნაკლებ მნიშვნელობას ანიჭებს, რადგან მუდმივად გაფართოებად კავშირებს „მსოფლიო მომცველი“ (ტრანსწორლდ) ან „საზღვრების გადამლახავი“ ბუნება გააჩნია. აი, რამდენიმე თვალნათლივი მაგალითი ამისა: ტრანსნაციონალური კორპორაციებისათვის სირთულეს აღარ წარმოადგენს პროდუქციისა და ინვესტიციების გადაადგილება, ფინანსური ბაზრები თითქმის მომენტალუად რეაგირებს მსოფლიოს ნებისმიერ წერტილში მომხდარ ეკონომიკურ ცვლილებებზე, წარმოიშვა, ე.წ. გლობალური საქონელი, როგორიცაა: მთელ მსოფლიოში გავრცელებული კოკა-კოლა, მაკდონალდსის ბიფბურგერები, ნაიკის სპორტული ფეხსაცმელი თუ სტარბაკსის ყავის სახლები.

გლობალიზაცია პოლიტიკურ იდეოლოგიებზე სხვადასხვაგვარად ზემოქმედებს. უპირველესად, დიდია მისი გავლენა ნაციონალიზმსა და სხვა იდეოლოგიურ პროექტებზე, რომელთა ბალავარს ერი წარმოადგენს. მაგალითად, ეროვნულ თვითგამორკვევასთან დაკავშირებული პოლიტიკური ნაციონალიზმი შესაძლოა უადგილო აღმოჩნდეს. სამყაროში, სადაც ეროვნული სახელმწიფოები „პოსტსუვერენულ“ პირობებში ფუნქციონირებენ, მეორე მხრივ, კულტურული, ეთნიკური და რელიგიური ნაციონალიზმის ფორმები შეიძლება გაძლიერდეს კიდეც იმ ფაქტორის ზეგავლენით, რომ სახელწიფო კარგავს უნარს, დანერგოს პოლიტიკური და სამოქალაქო ლოიალობა. თანამედროვე ლიბერალიზმსა და სოციალურ დემოკრატიას საფრთხის წინაშე აყენებს ისეთი ნაციონალური ეკონომიკური სტრატეგიების ცხოველუნარიანობის შესუსტება, როგორიცაა, მაგალითად, კეინზისეული მოთხოვნის მენეჯმენტი, კონსერვატიზმს კი ტრადიციისა და ეროვნული იდენტობის შესუსტებით გამოხატულ გლობალიზაციის ტენდენციასთან უხდება ჭიდილი. მეორეც, გლობალიზაცია სულაც არ არის ნეიტრალური იდეოლოგიური ძალა. შეიძლება ითქვას, ის მჭიდრო კავშირშია ნეოლიბერალიზმთან, რადგან სახელმწიფოს ხარჯზე ბაზრის გაძლიერების მომხრეა. მესამეც, გლობალიზაციამ რიგი ოპოზიციური ძალა წარმოშვა. მან ხელი შეუწყო რელიგიური ფუნდამენტალიზმის გაძლიერებას განვითარებად სამყაროში, სადაც გლობალიზაციას ხშირად განიხილავენ როგორც დასავლური, უფრო კონკრეტულად - ამერიკული იმპერიალიზმის ფორმას; და ანტიგლობალიზაციას, ანუ ანტიკაპიტალისტურ მოძრაობას განვითარებად სამყაროში, რომლის სათავეც, სხვადასხვა სახით, სოციალისტური, ანარქისტული, ფემინისტური და ეკოლოგისტური იდეებია. გლობალიზაცია, როგორც იდეოლოგია, მე-11 თავშია განხილული.

Eagleton, T. Ideology: An introduction (London and New Yourk, 1991). წარმოდგენილია იდეოლოგიის განსხვავებული დეფინიციები, ამომწურავადაა განხილული იდეები მარქსიზმის მთავარი მოაზროვნეებით დაწყებული, მრავალი პოსტსტრუქტურალისტის ჩათვლით.

Freeden, M., Ideologies and Political Theory: A Conceptual Approach (Oxford: Clarendon Press, 1996). განხილულია უმთავრესი იდეოლოგიები, განსაკუთრებული ყურადრება ეთმობა მათ კონცეპტუალურ აგებულებას.

Journal of Political Ideologies (Abingdon, UK and Cambridge, Mass,. USA: Carfax Publishing). ჟურნალი გამოდის 1996 წლიდან, მასში მოცემულია პოლიტიკური იდეოლოგიის ბუნების ანალიზი და ცალკეულ იდეოლოგიურ ტრადიციათა განხილვა; ვიწრო-სპეციალურია, მაგრამ ამავდროულად მასშტაბური და ავტორიტეტული.

McLellan, D., Ideology (Milton Keynes: Open University Press, 2nd edn 1995). გვთავაზობს იდეოლოგიის ძნელადმოსახელთებელი ცნების ნათელ და მოკლე, ამავდროულად ამომწურავ განხილვას.

Schwartzmantel, J. The age of Ideology: Political Ideologies from the American Revolution to Post-Modern Times (Basingstoke: Macmillan, 1998). მრავლისმომცველი ანალიზია იმისა, როგორ პასუხობს უდიდესი იდეოლოგიური ტრადიციები პოსტმოდერნული საზოგადოების გამოწვევას.

Seliger, M., Ideology and Politics (London: Allen & Unwin, 1976). იდეოლოგიის კარგად გააზრებული შეფასება, ზოგიერთის აზრით - ამ საკითხის კლასიკური ანალიზი.

Thompson, J. B., Studies in the Theory of Ideology (Cambridge: Polity Press, 1984). კარგი შესავალი დისკუსიისთვის იდეოლოგიის ბუნებისა და მნიშვნელობის შესახებ.

ყველაზე შემზღუდველი პოლიტიკური ფორმა არის ტოტალიტარიზმი - პოლიტიკური სისტემა, რომელიც ადამიანების ცხოვრებას ფართოდ არეგულირებს. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი ტოტალიტარული მთავრობა აცხადებს, თითქოს, ხალხის ნებას წარმოადგენს, უმრავლესობა ცდილობს, ხალხი მთვრობის ნებას დაუმორჩილოს. როგორც თავად ტერმინი გულისხმობს, ასეთი მთავრობები ძალაუფლების ტოტალურ კონცენტრაციას წარმოადგენს და ნებისმიერი სახის ორგანიზებულ ოპოზიციას კრძალავს. უარყოფენ რა - მოსახლეობის პოლიტიკური მიზნებისთვის შეკრების უფლებას და აკონტროლებენ ინფორმაციის ხელმისაწვდომობას, ასეთი მთავრობები ვითარდება შიშის და სოციალური ატომიზაციის გარემოცვაში. ტოტალიტარულ საზოგადოებებში სოციალიზაცია ინტენსიურად პოლიტიკურია, სისტემისადმი არა მხოლოდ გარე დათმობებს, არამედ შინაგან ვალდებულებებს ეძებს. ჩრდილოეთ კორეაში ლიდერების სურათები და პოლიტიკური მესიჯები საჯარო ცხოვრების ჩვეულებრივი, კარგად ცნობილი ელემენტებია, რაც მოქალაქეებს ახსენებს, რომ ისინი ვალდებულნი არიან, იყვნენ სახელმწიფოს ერთგულნი. მთავრობის მიერ გაკონტროლებული სკოლები და მასმედია მხოლოდ მოვლენების ოფიციალურად ასახვის საშუალებას წარმოადგენს.

მთავრობის მითითებები განსაკუთრებით მკაცრია მაშინ, როდესაც პოლიტიკურ ტოტალიტარულ საზოგადოებაში ოპოზიცია გამოჩნდება. მაგალითად, ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკაში 1989 წლის პრო-დემოკრატიული მოძრაობის შედეგად, ხელისუფლების წარმომადგენლები ითხოვდნენ, რომ მოქალაქეებს ყველა „არაპატრიოტული“ ადამიანის შესახებ განეცხადებინათ, დაესმინათ - საკუთარი ოჯახის წევრებიც კი. გარდა ამისა, ჩინეთის ლიდერებმა პეკინის უნივერსიტეტებში ყველა სტუდენტი დაავალდებულეს გაევლოთ პოლიტიკური „გადამზადების“ კურსები. ტოტალიტარული მთავრობები შორეული მარჯვენა მხრიდან (მათ შორის ნაცისტური გერმანია) შორეულ მარცხენამდე (ჩრდილოეთ კორეა) პოლიტიკურ სპექტრს მოიცავს.

ზოგიერთი ხელისუფლება საკუთარ ხალხს პოლიტიკაში ხმის მიცემის ნაკლებ უფლებას აძლევს. ავტორიტარიზმი იყენებს პოლიტიკურ სისტემას, რომელიც უარყოფს საყოველთაო მონაწილეობას მთავრობაში. ავტორიტარული მთავრობა ადამიანების მოთხოვნილებებისადმი არა მხოლოდ გულგრილია, არამედ მას თანამდებობიდან ლიდერების გადაყენების კანონიერი საშუალებებიც კი არ აქვს და ხალხს საკუთარი შეხედულებების მხოლოდ შეზღუდულად გამოხატვის უფლებას თუ აძლევს, თუკი საერთოდ შეიძლება ასეთ უფლებაზე ვისაუბროთ. პოლონელმა სოციოლოგმა ვლოდზიმიერზ ვესოლოვსკიმ ავტორიტარიზმი ამგვარად დაახასიათა: „ავტორიტარული ფილოსოფია ამტკიცებს სახელმწიფოს ორგანიზებული სოციალური აქტივობის უზენაესობას“ (1990:435). აბსოლუტური მონარქიები საუდის არაბეთსა და ქუვეითში საკმაოდ ავტორიტარულია, ისევე როგორც სამხედრო ხუნტები კონგოსა და ეთიოპიაში, სადაც პოლიტიკური უკმაყოფილება ფართოდ არის გავრცელებული (არსებობს გამონაკლისებიც: როგორც ჭორლდ ჭატცჰ-ის ჩანართი ცხადყოფს „რბილი ავტორიტარიზმის“ შემთხვევებს სინგაპურის მცირე აზიურ ერში).

„რბილი ავტორიტარიზმი“ თუ დაგეგმილი კეთილდღეობა?

ანგარიში სინგაპურიდან

სინგაპური, პატარა ერი მალაიზიის ნახევარკუნძულის ნაპირზე 3 მილიონზე მეტი მოსახლეობით, ბევრისთვის აზიურ სამოთხედ მიიჩნევა. ღარიბი საზოგადოებით, სწრაფად მზარდი მოსახლეობით, დანაშაულის მაღალი დონის მქონე ღატაკი, ჭუჭყიანი ქალაქებით გარემოცული სინგაპურის სიმდიდრე, სისუფთავე და უსაფრთხოება ევროპელ სტუმარს უფრო დასასვენებელი პარკის ასოციაციას უჩენს, ვიდრე ქვეყანის.

ფაქტობრივად, 1965 წელს მალაიზიისაგან დამოუკიდებლობის მიღების შემდეგ, სინგაპურმა მსოფლიო გააოცა ეკონომიკური განვითარებით; დღეს ეკონომიკა სწრაფად ფართოვდება და ერთ სულ მოსახლეზე შემოსავლით კონკურენციას ამერიკის შეერთებულ შტატებს უწევს. თუმცა, ევროპის ან ამერიკის შეერთებული შტატებისგან განსხვავებით, სინგაპურს საეჭვოა, ჰქონდეს ისეთი სოციალური პრობლემები, როგორიცაა დანაშაული, ჯურღმულები, უმუშევრობა ან სიღარიბეში მცხოვრები ბავშვები.

სინგაპურის მოწესრიგებული გარემოს გასაღები ხელისუფლების ყველგანმყოფი ხელია, რომელიც აქტიურად უწყობს ხელს ტრადიციულ მორალს და არეგულირებს ყველაფერს. სახელმწიფო განკარგავს და ხელმძღვანელობს ქვეყნის მოსახლეობის ბინით უზრუნველყოფას, საბინაო მშენებლობას და აქვს აქციები ბევრ ბიზნესში. ის უზრუნველყოფს საგადასახადო წახალისებას ოჯახის დასაგეგმავად და სკოლაში ყოფნის პერიოდის გასახანგრძლივებლად. ტრანსპორტის გასაკონტროლებლად ხელისუფლება დიდ საურავს, ჯარიმებს აწესებს მანქანებზე, ზრდის 25,000 გირვანქა სტერლინგის ფასის მქონე სალონის მანქანების ფასს.

სინგაპურმა საერთაშორისო ყურადღება მიიპყრო 1994 წელს - მას შემდეგ, რაც ხელისუფლებამ მაიკლ ფეი (ამერიკის შეერთებული შტატებიდან) ვანდალიზმში დაადანაშაულა და სასჯელის სახით ჯოხით ცემა შეუფარდა, რაც არალეგალური ჯარიმაა დასავლეთის ქვეყნების უმრავლესობაში. სინგაპურის კანონები პოლიციას ნებას რთავს დააკავოს და პატიმრობაში ამყოფოს დანაშაულში ეჭვმიტანილები გამოსასყიდის ან სასამართლოს გარეშე და სიკვდილით დასჯა შეუფარდოს ჩამოხრჩობის სახით ნარკოსაქმიანობისთვის. მთავრობამ ზოგიერთი რელიგიური ჯგუფი (მათ შორის იეღოვას მოწმეები) ქვეყნიდან გააძევა და პორნოგრაფიას მთლიანად კრძალავს. საჯაროდ მოწევაც კი მძიმე ჯარიმას ითვალისწინებს. ქალაქის ქუჩებში სისუფთავის უზრუნველსაყოფად სახელმწიფო კრძალავს კვებას მეტროში, დანაგვიანებისთვის დიდ ჯარიმებს აწესებს და საღეჭი რეზინის გაყიდვას დევნის.

ეკონომიკური თვალსაზრისით, მთავრობის კონტროლი ბიზნესის ანგარიშებზე, მათ შორის ტელეკომპანიებზე, სატელეფონო მომსახურებაზე, ავიახაზებსა და ტაქსზე, სოციალისტურად მოჩანს. თუმცა, სოციალისტური საწარმოებისგან განსხვავებით, ეს ბიზნესები ეფექტურად და ძალიან მომგებიანად მუშაობს. უფრო მეტიც, სინგაპურის კაპიტალისტური კულტურა ეკონომიკურ ზრდას აღნიშნავს (თუმცა, ხელისუფლება მუდამ აფრთხილებს თავის ხალხს გადაჭარბებული მატერიალიზმის ბოროტებაზე) და ეს ქვეყანა არის ასობით მრავალეროვნული კორპორაციის სახლი.

სინგაპურის პოლიტიკური კლიმატი ისეთივე უჩვეულოა, როგორც მისი ეკონომიკა. ამ საზოგადოების წევრები ხელისუფლების ხელს ბევრად უფრო ნაკლებად გრძნობენ, ვიდრე მათი კოლეგები ევროპაში. ერთი პოლიტიკური ორგანიზაცია - სახალხო მოქმედების პარტია (People's Action party) სინგაპურს მართავს ოპოზიციის გარეშე 30 წლის წინ ქვეყნის მიერ დამოუკიდებლობის მოპოვებიდან დღემდე.

ცხადია, სინგაპური არ არის პოლიტიკურად დემოკრატიული ქვეყანა. მაგრამ ადამიანების უმრავლესობა ამ აყვავებულ ქვეყანაში კმაყოფილია, მეტიც, საკუთარ ცხოვრებას ენთუზიაზმით სავსედ მიიჩნევს. ის, რასაც სინგაპურის პოლიტიკური სისტემა სთავაზობთ მათ, მარტივი გარიგებაა: ხელისუფლება მოსახლეობის მხრიდან მტკიცე ლოიალურობას მოითხოვს. სანაცვლოდ, მათ უზრუნველყოფს მაღალი ხარისხის უსაფრთხოებითა და კეთილდღეობით. კრიტიკოსები ამბობენ, რომ ეს სისტემა „რბილ ავტორიტარიზმს“ წარმოადგენს, რომელიც განსხვავებულ აზრს ახშობს და ხელისუფლება ადამიანების ცხოვრებაზე არაკანონიერ კონტროლს აწესებს. სინგაპურის მოსახლეობის უმეტესობა კარგად იცნობს საარსებო პირობებისთვის ბრძოლას სხვა ქვეყნებში და ამ გარიგებას - კომპრომისს ხელისუფლებასთან მისაღებად აღიქვამს.

წყარო: ადაპტირებულია Branegan (1993).

მონარქია პოლიტიკური სისტემაა, რომელშიც ერთი ოჯახი მართავს ქვეყანას თაობიდან თაობამდე. დღევანდელი ბრიტანული მონარქიის საგვარეულო დაახლოებით 1000 წელს ითვლის. შუა საუკუნეების ეპოქაში აბსოლუტური მონარქია, სადაც მემკვიდრეობითი მმართველები აცხადებდნენ ღვთაებრივ უფლებაზე დაფუძნებული ძალაუფლების ფაქტობრივ მონოპოლიას - აყვავდა, გაძლიერდა ინგლისიდან ჩინეთამდე და ამერიკის კონტინენტზე. ზოგიერთ ქვეყანაში მონარქი, ფაქტობრივად, დღესაც აბსოლუტურად აკონტროლებს საკუთარ ხალხს. ასეთი სისტემა ტრადიციით არის დაკანონებული.

სანამ დემოკრატიული სახელმწიფოები და ეგალიტარიზმი მსოფლიოს მრავალ ნაწილში ვრცელდება, მონარქები არჩეული ოფიციალური პირების სასარგებლოდ თანდათანობით გადიან სცენიდან. ევროპის დარჩენილი მონარქები - დიდ ბრიტანეთში, ესპანეთში, ნორვეგიაში, შვედეთში, ბელგიაში, დანიასა და ნიდერლანდებში - კონსტიტუციურ მონარქიებს უდგანან სათავეში. ისინი მსახურობენ როგორც სახელმწიფოს სიმბოლური მეთაურები, ხოლო ფაქტობრივ მმართველობას არჩეული პოლიტიკოსები ახორციელებენ: მონარქს ფორმალურად შეუძლია მეფობა, თუმცა ქვეყანას რეალურად არჩეული ოფიციალური პირები მართავენ. 2003 წელს, დაახლოებით 30 ქვეყანაში იყო პოლიტიკური მონარქია, სადაც ოჯახები ძალაუფლებას თაობიდან თაობას გადასცემდნენ.

ისტორიული ტენდენციის მიხედვით თანამედროვე მსოფლიოში კეთილგანწყობაა დემოკრატიის მიმართ. ეს არის პოლიტიკური სისტემა, რომელშიც ძალაუფლება ხალხის, როგორც მთლიანის, მიერ ხორციელდება, თუმცა, ყოველთვის რჩება ძირითადი პრობლემა - როგორ უნდა განხორციელდეს ეს ძალაუფლება. დემოკრატიული საზოგადოების წევრები იშვიათად მონაწილეობენ უშუალოდ გადაწყვეტილებების მიღებაში; წარმომადგენლობითი დემოკრატია ძალაფლებას არჩეულ ლიდერებს აძლევს, რომლებიც ანგარიშვალდებულნი არიან ამომრჩევლების წინაშე (დემოკრატიის პროცესში ჩართულობის ფარგლებში ადამიანები ასრულებენ თავიანთ როლს და იღებენ საკუთარ გადაწყვეტილებებს). სისტემა რაციონალური სამართლებრივი ხელისუფლების მიერაა უფლებამოსილი და რაციონალური საარჩევნო პროცესი კანონით რეგულირებულ თანამდებობებზე ნიშნავს ლიდერებს.

დემოკრატია და მისი პრობლემები

დემოკრატიული პოლიტიკური სისტემები გაცილებით მეტს გულისხმობს, ვიდრე მხოლოდ ლიდერებსა და მის მიმდევრებს; ისინი ხშირად ფართო ბიუროკრატიასა და ეკონომიკურ ძალაუფლებაზეა აგებული. დიდი ფორმალური ორგანიზაცია აუცილებელია დემოკრატიული საზოგადოების მიერ მთავრობის გაფართოებული სპექტრის საქმიანობის განსახორციელებლად. მისი ზრდის კვალდაკვალ, ხელისუფლება თანდათანობით აღწევს საკუთარ წარმატებას და ავლენს ჩვეულ დაპირისპირებას დემოკრატიასა და ბიუროკრატიას შორის. მაგალითად, შეერთებული შტატების ფედერალურ მთავრობაში 3 მილიონზე მეტი ადამიანია დასაქმებული (გარდა შეიარაღებული ძალებისა), რაც ერთ-ერთ ყველაზე დიდ ბიუროკრატიას წარმოადგენს მსოფლიოში. 15 მილიონი ადამიანი ადგილობრივი ხელისუფლების 80,000 უწყებაში მუშაობს. დიდ ბრიტანეთში, მარტო ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ 2.6 მილიონი ადამიანია დასაქმებული.

ამ მოხელეთა დიდი უმრავლესობა არასოდეს არჩეულა და უცნობი არიან ფართო საზოგადოებისთვის, რომელთაც ისინი ემსახურებიან. მათი არჩევა, როგორც ჩანს, არაპრაქტიკულია, მათი მრავალრიცხოვნობის და სპეციალიზებული ტრენინგის საჭიროების გამო. გასაოცარია, რომ სანამ ხალხი მცირე რაოდენობის არჩეულ ლიდერებზე ამახვილებს ყურადღებას, ყოველდღიური გადაწყვეტილების მიღება, უმეტესწილად, საკუთარ კარიერაზე მზრუნავი საჯარო მოხელეების მიერ ხორციელდება, რომლებიც უშუალოდ ადამიანების წინაშე არ არიან ანგარიშვალდებულნი (Scaff, 1981; Edwards, 1985; Etzioni-Halevy, 1985).

დემოკრატია და თავისუფლება: კონტრასტული მიდგომები

მიუხედავად გამორჩეული ისტორიისა და კულტურული მრავალფეროვნებისა, პრაქტიკულად, მსოფლიოს ყველა ინდუსტრიული ქვეყანა აცხადებს, რომ არის დემოკრატიული და პოლიტიკურად თავისუფალი. 2003 წლის ბოლომდე, „თავისუფლების სახლის“ მიხედვით (ნიუ-იორკში დაფუძნებული ორგანიზაცია, რომელიც გლობალურ პოლიტიკურ ტენდენციებს ადევნებს თვალს), პირველად მსოფლიო ისტორიაში უფრო მეტი ადამიანი იყო „თავისუფალი“, ვიდრე „არათავისუფალი“. 2007 წელს მათ მიერ ჩატარებულმა ბოლო მსოფლიო პოლიტიკურმა კვლევამ გვაჩვენა, რომ „თავისუფლად“ მიჩნეული ქვეყნების პროცენტული მაჩვენებელი უმნიშვნელო დარჩა. რეგრესს თავისუფლების მისაღწევად აზია-წყნარი ოკეანის რეგიონის მთელ რიგ ქვეყნებში ჰქონდა ადგილი, ნაკლები უკუსვლა აღინიშნა აფრიკაში, ხოლო ავტორიტარული მმართველობის გამყარება მოხდა ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნების უმრავლესობაში. ზოგიერთი ქვეყანა - გაიანა, ჰაიტი და ნეპალი - მეტად თავისუფალი გახდა, ხოლო ტაილანდი და კონგო (ბრაზავილი) - ნაკლებად თავისუფალი.

„თავისუფლების“ შეფასება ყოველთვის პრობლემაა: იგი განისაზღვრება პოლიტიკური უფლებებისა და სამოქალაქო თავისუფლებების ეროვნული შეფასების თვალსაზრისით - და ვინაიდან ქვეყნები ამ ტერმინში სხვადასხვა რამეს გულისხმობენ, მისი შეფასება ძალიან რთულია. ასე რომ მათი დასკვნები, როგორც ყოველთვის, უფრო ზომიერია და სიფრთხილით გაჯერებული. თუმცა, როგორც ჩანს, საერთო ჯამში, არსებობს მსოფლიო მოძრაობა დემოკრატიზაციისკენ. დაბოლოს, ჩვენ მაინც ფრთხილად უნდა ვიყოთ და, უბრალოდ, ვიკითხოთ, თუ რას გულისხმობს პოლიტიკური თავისუფლება.

დასავლეთის პოლიტიკურ ცხოვრებას საფუძვლად უდევს კაპიტალიზმის თავისუფალი ბაზრის ეკონომიკური პრინციპები. მხარდამჭერები ამტკიცებენ, რომ საბაზრო სისტემის ოპერაციები ინდივიდებს პირადი თავისუფლების შესაძლებლობას აძლევს. ასე, რომ კამათი გრძელდება - კაპიტალისტური მიდგომა პოლიტიკურ თავისუფლებამდე მოიაზრება, როგორც პიროვნული თავისუფლება - ერთი სასურველი ლიდერისთვის ხმის მიცემის თავისუფლება ან, წინააღმდეგ შემთხვევაში, მოქმედება მთავრობის მინიმალური ჩარევით.

გარდა ამისა, კაპიტალისტური საზოგადოებებისთვის სიმდიდრის გასაოცარი უთანასწორობაა დამახასიათებელი. კრიტიკოსები ამბობენ, რომ ასეთი ეკონომიკური უთანასწორობა ზოგიერთ ადამიანს ბევრად მეტ არჩევანს და შესაძლებლობებს აძლევს. ამდენად, კაპიტალიზმი გამოიყურება არადემოკრატიულად, რამდენადაც ასეთი სისტემა მხოლოდ მდიდართა საჭიროებებზე ამახვილებს ყურადღებას და დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს არჩევანს, რაც შეიძლება, ღარიბი და ნაკლებად შეძლებული ადამიანებისთვის არ იყოს ხელმისაწვდომი.

სოციალისტური ეკონომიკური სისტემის მხარდამჭერები კი, პირიქით, მიუთითებენ, რომ სოციალისტური პოლიტიკა ყველა მოქალაქის საცხოვრებელი, სასწავლო, სამუშაო და სამედიცინო მომსახურების ძირითადი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებას ცდილობს. ასე, რომ სოციალისტური მიდგომა პოლიტიკური თავისუფლებისადმი თავისუფლებას ძირითადი მოთხოვნილებისგან განაცალკავებს. მაგალითად, ნაკლებია შიმშილი და უსახლკარობა (რასაც ჩვენ ვაკავშირებთ ამერიკის შეერთებული შტატების კაპიტალიზმთან) ისეთ სოციალისტურ ქვეყნებში, როგორიცაა ნორვეგია და შვედეთი. სკანდინავიურ ქვეყნებში ბევრი საკუთარ სისტემას უფრო მეტად თავისუფალ სისტემად მიიჩნევს სწორედ ამის გამო.

მაგრამ სოციალიზმის კრიტიკოსებს კონტრარგუმენტები აქვთ. მათი აზრით, ასეთი სისტემები ხალხის მოთხოვნილებებისადმი და მისწრაფებებისადმი უყურადღებოა და ულმობელი რომელიმე პოლიტიკური ოპოზიციის ჩახშობაში. მაგალითად, ბოლო ათწლეულის განმავლობაში, აღმოსავლეთ ევროპაში სოციალისტური მთავრობების მმართველობის პირობებში მცხოვრებმა ადამიანებმა ეს სისტემა თავისუფალი ბაზრის სასარგებლოდ დაამხეს, რაც, სავარაუდოდ, პოლიტიკურ რეპრესიებს შეამცირებდა (და, სავარაუდოდ, ცხოვრების დონეს აამაღლებდა, რაც ამჟამად უკვე ეჭვს იწვევს).

თავისუფლების შესახებ ეს წინააღმდეგობრივი შეხედულებები მნიშვნელოვან კითხვას წამოსწევენ: თავსებადია თუ არა ეკონომიკური თანასწორობა და პოლიტიკური თავისუფლება? ეკონომიკური თანასწორობის ხელშესაწყობად, სოციალიზმი, როგორც წესი, ხელს უშლის ინდივიდუალურ ინიციატივას. კაპიტალიზმი, მეორე მხრივ, ფართო პოლიტიკურ თავისუფლებას უზრუნველყოფს, რაც, პრაქტიკულად, ღარიბი ადამიანებისთვის ნაკლებს ნიშნავს.

ევროპის ბევრი ქვეყანა შესაძლოა, ზოგადად, სახარბიელო მდგომარეობაში ჩანდეს, რასაც შეიძლება, „სოციალ-დემოკრატიული“ ეწოდოს. ეს კაპიტალისტური და სოციალისტური/ შეძლებული მეურნეობის და პოლიტიკის ნაზავია. სკანდინავიური ქვეყნები იხდიან მაღალ გადასახადებს და აქვთ სოციალური დაცვის მძლავრი სისტემა; ცენტრალურ ევროპულ ქვეყნებს უფრო ნაკლები ვალდებულებები გააჩნია; სამხრეთ ევროპის სისტემები ნაკლებად სრულყოფილია, ხოლო დიდი ბრიტანეთის სისტემა პირველ ადგილზე აყენებს კეთილდღეობას და სოციალურ სამსახურებს, რომელსაც საფუძვლად უდევს საკმაოდ მაღალი გადასახადი, მაგრამ ასევე - აქვს საშემოსავლო შეღავათებიც.

ყველა ევროპული ქვეყანა დიდი ცვლილების ზღურბლზე დგას. მათ აქვთ როგორც საკუთარი (როგორც წესი, ხანგრძლივი) პოლიტიკური სისტემა, ასევე ეროვნული სახელმწიფო. ევროპის ქვეყნები დამოუკიდებელი სახელმწიფოებია - საკუთარი ტერიტორიებით, სამხედრო ძალებით, ეროვნული თვითშეგნების გრძნობით და მოქალაქეობის და მთავრობის ფორმებით, როგორიც არის პარლამენტი - გაერთიანებულ სამეფოში და ბუნდესტაგი და ბუნდესრატი - გერმანიაში.

მაგრამ სულ უფრო მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ მრავალი ქვეყანა ევროკავშირის წევრი გახდა (მთავარი გამონაკლისია ნორვეგია და შვეიცარია), რომელთაც გაგზავნილი ჰყავთ არჩეული წარმომადგენლები ევროპარლამენტში სტრასბურგში. ევროპის მთელი რიგი ქვეყნები სულ ცოტა ხნის წინ ევროკავშირს შეუერთდა და არის სხვა ქვეყნებიც, რომლებიც მზად არიან, მას შეურთდნენ. ახალ ევროპარლამენტში (არჩეული 2004 წლის ივნისში) შემდეგი მთავარი პოლიტიკური პარტიებია: ცენტრისტული მემარჯვენე ევროპის სახალხო პარტია (EPP) ყველაზე მეტი ძალაუფლების მქონე ჯგუფად რჩება 2004-09 წლების ევროპის პარლამენტში, ევროპის პარლამენტის 723 წევრიდან 276 წევრი მას ეკუთვნის; სოციალ-დემოკრატებს (PES) 200 მანდატი აქვთ (ფრანგი და ესპანელი სოციალისტები წინა - ცნობილ გერმანიის დელეგაციას დაეწივნენ); ლიბერალურ ELDR ჯგუფს 66 ადგილი აქვს (დიდი ბრიტანეთის ლიბერალ დემოკრატებთან ერთად ყველაზე დიდ დელეგაციას წარმოადგენს - 12 ადამიანს); მეოთხე ადგილზე არიან მწვანეები, რომლებიც სულ უფრო ცნობილები ხდებიან (ამ ინფორმაციის წერის დროს ციფრები ბოლომდე არ არის გარკვეული, რადგანაც საპარლამენტო წესების თანახმად, ახალ ჯგუფებს საჭიროა, ჰყავდეთ არანაკლებ 19 წევრისა ხუთი სხვადასხვა წევრი ქვეყნიდან).

2004 წლის ივნისის არჩევნებში აპათია და საპროტესტო საარჩევნო ხმები გავრცელდა. ამომრჩევლები ხშირად აძლევენ ხმას ნაკლებად მარგინალურ პარტიებს და საკუთარი მთავრობის მოწინააღმდეგე პარტიებს (მაგალითად, ბრიტანეთის ლეიბორისტული პარტია ცუდად მოიქცა, როცა ჩაება ამერიკის შეერთებულ შტატებთან ერთად ერაყის ომში). ათ ახალ წევრს, რომელიც 2004 წლის მაისში შეურთდა, ამომრჩეველთა ძალიან დაბალი აქტივობა ჰქონდა (20 პროცენტი სლოვაკეთში და 21 პროცენტი პოლონეთში), მაგრამ ხმის მიცემის მაჩვენებელი უმეტეს ქვეყანაში დაბალი იყო.

სოციალური მოძრაობები არსებობს სოციალური ცვლილებებისთვის ხელშესაწყობად ან წინააღმდეგობის გასაწევად. ზოგჯერ, როცა წარსული სოციალური მოძრაობების წარმატებებს გადავხედავთ, კანონზომიერად მივიჩნევთ ცვლილებებს, რომლის მოსაპოვებლადაც ხალხი ასე გულმოდგინედ იბრძოდა. მაგალითად, მუშათა მოძრაობები ათწლეულების განმავლობაში იბრძოდა ქარხნებში ბავშვთა შრომის აღსაკვეთად, სამუშაო საათების შესამცირებლად, სამუშაო ადგილის უსაფრთხოებისთვის და დამსაქმებლებთან კოლექტიური მოლაპარაკების უფლების მოსაპოვებლად. გარემოს დაცვითი კანონმდებლობა ასევე მთელი მეოცე საუკუნის წარმატებული სოციალური მოძრაობების პროდუქტია. ქალთა მოძრაობას ჯერ არ მიუღწევია სქესთა შორის სრული სოციალური თანასწორობისთვის, მაგრამ მან მნიშვნელოვნად გააფართოვა ქალთა კანონიერი უფლებები და ეკონომიკური შესაძლებლობები. ახალგაზრდებს შეიძლება გაუკვირდეთ ის გარემოება, რომ ადრეულ მე-20 საუკუნეში შემოსავლისათვის ძალიან ცოტა ქალი მუშაობდა და არჩევნებში ხმის მიცემის უფლება არც ერთს არ ჰქონდა.

წარსულმა სოციალურმა მოძრაობებმა ისეთი საზოგადოება ჩამოაყალიბა, რომელიც ყოველივე ამას კანონზომიერად მიიჩნევს. როგორც კი მოძრაობები ცვლილებას იწვევს, თვით ცვლილება სოციალურ მოძრაობებს აჩაღებს. ახალი სოციალური მოძრაობები ყალიბდება არსებული პოლიტიკური სისტემებით და დავებით გამოწვეული ფართოდ გავრცელებული უკმაყოფილების შედეგად. ისინი წარმოშობენ ახალ საკითხებს (განსაკუთრებით გარემოს, სქესის, მშვიდობის, სქესობრივ, რასობრივ, მსოფლიო განვითარებასთან დაკავშირებულ საკითხებს) და თავისუფალი პოლიტიკის უფრო ზოგადი კონცეფცია ხშირად შლის არსებულ მკვეთრ განსხვავებას საჯაროსა და კერძოს შორის. როგორც წამყვანი გერმანელი სოციოლოგი კლაუს ოფი ამბობს, „მოწინავე ინდუსტრიული საზოგადოების კონფლიქტები და წინააღმდეგობები სახელმწიფოს ან მზარდი ბიუროკრატიის მიერ ვეღარ გვარდება“ (Offe, 1985). გამოსავალი ახალ სოციალურ მოძრაობებშია.

ამ ფართო ხედვას მთავარ დასკვნამდე მივყავართ: ჩვენ შეგვიძლია პირდაპირი კავშირი ვაჩვენოთ სოციალურ მოძრაობებსა და ცვლილებებს შორის. ერთის მხრივ, ისეთმა სოციალურმა ტრანსფორმაციებმა, როგორიცაა სამრეწველო რევოლუცია და კაპიტალიზმის ზრდა, სხვადასხვა სოციალური მოძრაობების აღმოცენება გამოიწვია. მეორეს მხრივ, მუშების, ქალების, რასობრივი და ეთნიკური უმცირესობების და ჰომოსექსუალების მცდელობამ ცვლილებების ტალღა გამოიწვია მთელ სამრეწველო საზოგადოებებში. ამდენად, სოციალური ცვლილებები სოციალური მოძრაობების როგორც მიზეზს, ასევე შედეგს წარმოადგენს.

სოციალური მოძრაობები გლობალიზებული პოსტსამრეწველო ცხოვრების სულ უფრო მზარდი დამახასიათებელი თვისება გახდა. სოციალური მოძრაობების დიაპაზონი, სავარაუდოდ, ორი მიზეზის გამო იზრდება. პირველი, საინფორმაციო ტექნოლოგიების რევოლუციამ მსოფლიო იმაზე მეტად დაახლოვა, ვიდრე ვინმე წარმოიდგენდა. დღეს ყველა, ვისაც სატელიტური თეფში, პერსონალური კომპიუტერი ან ფაქსის აპარატი აქვს, ვერ დარჩება პოლიტიკური მოვლენების მიღმა. მეორე, როგორც ახალი ტექნოლოგიები და გლობალური ეკონომიკის აღმოცენება, ასევე სოციალური მოძრაობები ადამიანებს მთელ მსოფლიოში აერთიანებს. ბევრი პრობლემა თავისი მასშტაბით გლობალურია და ისინი შეიძლება ეფექტურად მხოლოდ საერთაშორისო დონეზე გადაიჭრას.

მიუხედავად იმისა, რომ „მოქალაქეებისა და უფლებების“ შესახებ ჩვენ ყველგან შეგვიძლია საუბარი თანამედროვე პოლიტიკაში, მასთან დაკავშირებით მთელი რიგი პრობლემები ვლინდება.

პირველი - ეს არის უნივერსალიზმთან დაკავშირებული პრეტენზიები. როდესაც ადამიანის უფლებათა შესახებ კლასიკური საყოველთაო დეკლარაცია იქნა მიღებული, მესამე მსოფლიოს ან დაბალი შემოსავლის მქონე საზოგადოებების უმეტესობა ჯერ კიდევ კოლონიური მმართველობის ქვეშ იმყოფებოდა და დღესაც რჩება ბევრი მათგანი. „ადამიანის უფლებები“ ადვილად შეიძლება გახდეს ევფემიზმი დასავლური ინტერვენციისთვის სხვა ქვეყნებში. ეს ხშირად პრივილეგირებული უნივერსალურობაა. უფლებების უმრავლესობა მსოფლიოს დიდ ნაწილში სიმართლეს არ ასახავს. მაგალითად, ანაზღაურებადი შვებულების უფლებას მსოფლიოს დიდ ნაწილში, სადაც მძიმე სამუშაო პირობებია, არა აქვს აზრი; და ქალთა უფლებები სერიოზული პრობლემა ხდება, როცა ოჯახის და გენდერის ირგვლივ კულტურული და რელიგიური მოლოდინების მნიშვნელოვანი წინააღმდეგობა არსებობს;

მეორე - თუნდაც არსებობდეს შეთანხმება, უფლებათა შესახებ პრეტენზიების უმეტესობის დაკმაყოფილება თითქმის მთლიანად პრაგმატულად შეუძლებელია. ამის მაგალითები აქვთ ისეთ საერთაშორისო ორგანიზაციებს, როგორიცაა საერთაშორისო ამნისტია და ადამიანის უფლებათა დამცველი ორგანიზაცია, ეს „უფლებები“ მთელ მსოფლიოში მუდმივად ირღვევა. მაგალითად, განმათავისუფლებელ ომებში ზოგი აწყდება უხეშ დაღვევებს, ძალადობას როგორც მჩაგვრელთა, ასევე განმათავისუფლებელთა მხრიდან. უფლებათა რეჟიმები ხშირად იმდენად კერძოა, რომ ისინი არაეფექტურნი ხდებიან კეთილი ნების არსებობის პირობებშიც კი.

დაბოლოს, უფლებების უმრავლესობის განხილვა ინდივიდუალურ საფუძველზეა დამყარებული. ჯგუფის უფლებებისგან განსხვავებით, აქცენტი, ძირითადად, ინდივიდუალურ უფლებებზე კეთდება. ადამიანის კოლექტიური უფლებები ინდივიდუალური უფლებებისგან განსხვავდება. ადამიანის უფლებების თეორია ტრადიციულად ყურადღებას ამახვილებს ინდივიდუალური, დამოუკიდებელი სოციალური დაჯგუფებების უფლებებზე. ინდივიდუალური ადამიანის უფლებების დამცველები ცდილობენ შესწორებების შეტანას, ძირითადად, ეროვნული სახელმწიფო სისტემის ან მთავრობათაშორისი სტრუქტურების საშუალებით, როგორიცაა გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია. მეორეს მხრივ, ადამიანის უფლებები აქცენტს სოციალური ჯგუფების უფლებებზე ამახვილებენ და დამცველები ცდილობენ ერი-სახელმწიფოებისგან დამოუკიდებელი ინოვაციური სტრუქტურის შექმნას ამ უფლებების გაღრმავების და დაცვის მიზნით.

ადამიანის უფლებათა შესახებ კანონები და აქტები

ადამიანის უფლებათა აქტი, 1998 წელი.

ეს აქტი გაერთიანებულ სამეფოში 2000 წლის 2 ოქტომბერს შევიდა ძალაში. ეს იყო პირველი შემთხვევა, როცა დიდ ბრიტანეთს შეეძლო ოფიციალურად დაეცვა ადამიანის უფლებები. ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციიდან გამომდინარე, აქტი ამჟამად იმას ნიშნავს, რომ ძველ, ზოგად კანონს დიდ ბრიტანეთში მოუწევს შეცვლა, თუკი იგი პატივს არ სცემს კონვენციაში დაცულ უფლებებს, და რომ კანონმდებლობა მთლიანად უნდა შეესაბამებოდეს ამ უფლებებს. ძირითადი უფლებები ასე გამოიყურება:

მუხლი

2. სიცოცხლის უფლება.*

3. თავისუფლება წამების, არაადამიანური და ღირსების შემლახავი მოპყრობისგან.

4. თავისუფლება მონობისგან.

5. თავისუფლება თვითნებური დაპატიმრებისა და დაკავებისგან.

6. სამართლიანი სასამართლოს უფლება.

7. წარსული ჯარიმებისგან გათავისუფლება.

8. კონფიდენციალურობის და ოჯახური ცხოვრების უფლება.

9. რელიგიის თავისუფლება.

10. გამოხატვის თავისუფლება.

11. შეკრებისა და გაერთიანების უფლება.

12. ქორწინების და ოჯახის შექმნის უფლება.

13. დისკრიმინაციის აკრძალვა.

14. უცხოელთა პოლიტიკური საქმიანობის შეზღუდვები.

15 უფლებების ბოროტად გამოყენების აკრძალვა.

16. უფლებებთან დაკავშირებული აკრძალვების გამოყენების შეზღუდვა.

გარდა ამისა, სხვა საკითხებთან ერთად, აქტი ითვალისწინებს:

_______________

* მუხლი 1 არ არის მოყვანილი, რადგან ის არ არის მითითებული, როგორც უფლება.

სრული ტექსტი შეგიძლიათ იხილოთ შემდეგ ვერ გვერდზე: http://www.direct.gov.uk.

სხვა კანონები და აქტები, რომლებიც სასარგებლოა:

კანონი უფლებების შესახებ, 1689 წ. | http://www.constitution.org/eng

მოქალაქის უფლებათა დეკლარაცია, დამტკიცებული საფრანგეთის ფრანგული ასამბლეის მიერ, 1789 წლის 26 აგვისტოს | http://www.hrcr.docs/index.html

შეერთებული შტატების კანონი უფლებების შესახებ, 1791 წ. | http://www.usconstitution.net

გაეროს ადამიანის უფლებათა უნივერსალური დეკლარაცია | http://www.un.org/rights

იხილეთ: ადამიანის და კონსტიტუციურ უფლებათა დოკუმენტები შემდეგ ვებ-გვერდზე: http://www.hrcr.docs/index.html.

1. პოლიტიკა ძირითადი სოციალური ინსტიტუტია, რომლითაც საზოგადოება ძალაუფლებას ავრცელებს და გადაწყვეტილების მიღებას უწევს ორგანიზებას. მაქს ვებერმა განმარტა, რომ იძულებითი ძალაუფლების ლეგიტიმურ მმართველობად გარდაქმნის სამი გზა არსებობს: ტრადიციის, რაციონალურად ქმედითი წესების და რეგულაციების საშუალებით, ასევე ლიდერის პირადი ქარიზმის მეშვეობით;

2 შეიძლება გამოიკვეთოს მმართველობის ოთხი ფორმა. მონარქია ტრადიციულ ხელისუფლებას ემყარება და ჩვეულებრივ წინაინდუსტრიული სამრეწველო საზოგადოებისთვისაა დამახასიათებელი. მიუხედავად იმისა, რომ კონსტიტუციური მონარქია ჯერ კიდევ არსებობს ზოგიერთ სამრეწველო ქვეყანაში, ინდუსტრიალიზაცია მხარს უჭერს რაციონალურ სამართლებრივ მმართველობას და ფართო ბიუროკრატიაზე დამყარებულ დემოკრატიას. ავტორიტარული პოლიტიკური რეჟიმები უარყოფენ საყოველთაო მონაწილეობას მთავრობაში. ტოტალიტარული პოლიტიკური სისტემები კიდევ უფრო შორს მიდიან, მჭიდროდ არეგულირებენ რა ხალხის ყოველდღიურ ცხოვრებას;

3. მსოფლიო დაყოფილი რჩება 190 და 200 პოლიტიკურად დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ. გლობალური პოლიტიკური სისტემის განზომილება მრავალეროვნული კორპორაციების ძალა და მზარდი სიმდიდრეა. გარდა ამისა, ინფორმაციულ რევოლუციასთან დაკავშირებული ახალი ტექნოლოგიები ნიშნავს, რომ ნაციონალურ მთავრობებს აღარ შეუძლიათ ინფორმაციის ნაკადის კონტროლი ეროვნულ საზღვრებს მიღმა;

4. ბოლო ორი საუკუნის განმავლობაში დემოკრატიული სახელმწიფოების მნიშვნელოვანი ზრდა ევროპის დიდ ნაწილში ბევრად სცილდება არსებული მოსახლეობის ზრდას. იგი ასახავს ხელისუფლების ფართო ჩართულობას ეკონომიკასა და მთელს საზოგადოებაში;

5. ტრადიციული მემარცხენეები (სოციალისტები) და მემარჯვენეები (კონსერვატორები) ეკონომიკურ და სოციალური საკითხებში სხვადასხვა პოზიციებს იკავებენ. მემარცხენეები მოუწოდებენ ეკონომიკის სახელისუფლებო რეგულირებისაკენ და ეკონომიკური თანასწორობის უზრუნველსაყოფად ქმედებებისაკენ. კონსერვატორები თვლიან, რომ მთავრობა არ უნდა ჩაერიოს ამ სფეროებში. კონსერვატორები არ უჭერენ მხარს მთავრობის მიერ რეგულირებას ისეთ საკითხებში, როგორიცაა აბორტი, ხოლო, მემარცხენეები ლიბერალებთან ერთად ამტკიცებენ, რომ ხელისუფლება არ უნდა ჩაერიოს სინდისის საკითხებში;

6. პლურალისტური მოდელი მიიჩნევს, რომ პოლიტიკური ძალაუფლება გაფანტულია. მმართველი ელიტის მოდელი საწინაამდეგო მოსაზრებას ემხრობა, რომელიც ამტკიცებს, რომ ძალაუფლება კონცენტრირებულია მოსახლეობის პატარა, მდიდარი სეგმენტის ხელში. მარქსისტული ან მმართველი კლასის მოდელი ამტკიცებს, რომ ეს ელიტა, ფაქტობრივად, ეკონომიკური კლასია;

7. რევოლუცია, ტერორიზმი და ომი ძალაუფლებას პოლიტიკური წესრიგის ნორმალური მუშაობის ფარგლებს მიღმა იღებს. რევოლუციის მიზანია რადიკალურად გარდაქმნას პოლიტიკური სისტემა. ტერორიზმი ძალადობას იყენებს პოლიტიკური მიზნებისთვის. სახელმწიფოები, ისევე როგორც კერძო პირები, ტერორიზმში არიან ჩაბმულნი. ომი მთავრობების მიერ მართული შეიარაღებული კონფლიქტია. ბირთვული იარაღის განვითარებამ და გავრცელებამ გლობალური კატასტროფის საფრთხე გაზარდა. მსოფლიო მშვიდობის ზრდა, საბოლოო ჯამში, იმ დაძაბულობის და კონფლიქტების მოგვარებაზეა დამოკიდებული, რაც მილიტარიზმს აღვივებს;

8. საზოგადოებრივი მოძრაობა აწონ-დაწონილ, ფრთხილ საქმიანობას გულისხმობს, რომელიც მიზნად ისახავს ცვლილების ხელშეწყობას ან ცვლილებაზე უარის თქმას. სოციალური მოძრაობები იმ ადამიანების მიხედვით განსხვავდება, რომელთა ჩაბმასაც ცდილობენ ამ მოძრაობაში იმ ზომით, რა ზომითაც ისინი საზოგადოებრივ ცვლილებას შეძლებენ. ტიპური საზოგადოებრივი მოძრაობა თანმიმდევრულ ეტაპებს გაივლის: წარმოქმნა (განსაზღვრავს საჯარო საკითხს), გაერთიანება (შეაბიჯებს საჯარო ასპარეზზე), ბიუროკრატიზაცია (ხდება ფორმალურად ორგანიზებული) და კლება (მოტანილი ან მარცხით ან, ზოგჯერ, წარმატებით);

9. ოცდამეერთე საუკუნის დასაწყისში „ადამიანის უფლებების“ გლობალური საკითხი მყარად დგას პოლიტიკური დღის წესრიგში.

ერი როგორც პოლიტიკური გაერთიანება გულისხმობს მოქალაქეთა ერთობლიობას, მათი რასისა და ეთნიკური წარმომავლობის მიუხედავად. ერის ამგვარი ხედვა გვხვდება ჟან-ჟაკ რუსოს (Jean-Jacques Rousseau) ნაშრომებში. ზოგიერთი მას თანამედროვე ნაციონალიზმის „მამად“ მიიჩნევს. მიუხედავად იმისა, რომ რუსო კონკრეტულად ერის საკითხს არ ეხება და არც ნაციონალიზმის ფენომენს განიხილავს, ის საუბრობს ხალხის სუვერენიტეტზე, რომელიც გამოხატულია როგორც „საერთო ნება“ (როგორც საზოგადოების საერთო კეთილდღეობა). ამ მოსაზრებამ საფუძველი ჩაუყარა ნაციონალისტური დოქტრინების აღმოცენებას 1789 წლის საფრანგეთის რევოლუციის პერიოდში. მოწოდებაში, რომ სახელმწიფო უნდა ეფუძნებოდეს საერთო ნებას, რუსომ მკაცრად გააკრიტიკა მონარქიული მმართველობა და არისტოკრატული პრივილეგიები. საფრანგეთის რევოლუციის დროს რადიკალური დემოკრატიის ეს თეორია შემდეგნაირად გამომჟღავნდა: ფრანგი ხალხი „მოქალაქეები“ იყვნენ, რომელთაც განუყრელი უფლებები და თავისუფლებები ჰქონდათ და არა უბრალოდ გვირგვინის „სუბიექტები“. შესაბამისად, სუვერენული ძალაუფლება „ფრანგ ერშია“. ამიტომ, საფრანგეთის რევოლუციის საფუძველზე განვითარებული ნაციონალიზმი ხალხის ანუ ერის, როგორც თვითმართვადის ხედვას გვთავაზობს და უკავშირებს მას თავისუფლების, თანასწორობისა და ძმობის პრინციპებს.

მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ ერი არის პოლიტიკური და არა კულტურული ერთობლიობა, ნაციონალიზმის შესახებ მრავალი თეორია ამყარებს. მაგალითად, ერიკ ჰობსბაუმის (Eric Hobsbawm, 1983) მიხედვით, ერი ეს არის „გამოგონილი ტრადიციები“. იგი უარყოფს ფაქტს, თითქოს თანამედროვე ერები წარმოიშვნენ მრავალსაუკუნოვანი ეთნიკური ერთობების საფუძველზე. მისი აზრით, ისტორიული მოვლენების თანამიმდევრობა და კულტურული სიწმინდე მხოლოდ მითია და შექმნილია თვით ნაციონალიზმის მიერ. ამ თვალსაზრისის მიხედვით, ნაციონალიზმი წარმოშობს ერებს. ეროვნულობის შესახებ ფართოდ გავრცელებული შეხედულება (ხანდახან მას ხალხურ ნაციონალიზმსაც უწოდებენ) მხოლოდ მეცხრამეტე საუკუნის მიწურულს ჩამოყალიბდა, როცა შეიქმნა ეროვნული ჰიმნები, ეროვნული დროშები და დადგა დაწყებითი განათლების აუცილებლობის საკითხი. რასაკვირველია, „მშობლიური ენის“ იდეა თაობიდან თაობას მანამდეც გადაეცემოდა, თუმცა, მისი გაიგივება ეროვნულ კულტურასთან კითხვის ნიშნის ქვეშ დგება. სინამდვილეში, ენა ცოცხლობს და ვითარდება იმის მიხედვით, თუ როგორც ადაპტირდება ყოველი მომდევნო თაობა მასთან, თავისი სპეციფიური მოთხოვნილებებისა და მდგომარეობის გათვალისწინებით. მეტიც, შესაძლოა დავამტკიცოთ, რომ ცნება „ეროვნული“ ენა აბსურდია, რადგან მე-19 საუკუნის ბოლო ხანებამდე, ადამიანთა უმეტესობას არ შეეძლო წერა-კითხვა საკუთარ ენაზე. მათი საუბარი კუთხური დიალექტებით ხასიათდებოდა, რასაც თითქმის არ ჰქონდა კავშირი განათლებული ელიტის ენასთან.

ბენედიქტ ანდერსონმა (Benedict Anderson, 1983) დაახასიათა თანამედროვე ერი, როგორც არტეფაქტი, „წარმოსახვითი ერთობა“. მან აღნიშნა, რომ ერი უფრო გონებრივი ხატია, ვიდრე რეალური ერთობა, რომელიც მოითხოვს პირისპირ ურთიერთქმედების გარკვეულ ხარისხს საერთო იდენტობის შესანარჩუნებლად. ერის ფარგლებში ინდივიდები იშვიათად ხვდებიან მათ ვისთანაც ზიარი ეროვნული იდენტობა აქვთ. ერი, როგორც წარმოსახული რეალობა ემყარება განათლებას, მასობრივი მედიისა და პოლიტიკური სოციალიზაციის პროცესს. მაშინ, როდესაც ერის რუსოსეული ხედვას აცოცხლებს დემოკრატიისა და პოლიტიკური თავისუფლების იდეა, ერს როგორც „გამოგონილსა“ და „წარმოსახვით“ ერთობას მეტი საერთო აქვს მარქსისტულ შეხედულებასთან იმის შესახებ, რომ ნაციონალიზმი ბურჟუაზიული იდეოლოგიაა. ორთოდოქსული მარქსიზმის გადმოსახედიდან, ნაციონალიზმი არის ის ინსტრუმენტი, რომლითაც მმართველი კლასი საზღვრავს სოციალური რევოლუციის საფრთხის ხარისხს, უზრუნველყოფს რა, რომ ეროვნული ერთგულება აღემატებოდეს კლასობრივ სოლიდარობას და, შესაბამისად, მუშათა კლასის „მიბმას“ ძალაუფლების არსებულ სტრუქტურასთან.

მიუხედავად იმისა, ერების წარმოქმნა განპირობებულია თავისუფლებისა და დემოკრატიის სურვილით, თუ პოლიტიკური ელიტის ცბიერებით, ზოგიერთი ერი უტყუარი პოლიტიკური ნიშნის მატარებელია. მაინეკეს აზრით, ეს ერები შეგვიძლია დავახასიათოთ, როგორც „პოლიტიკური ერი“. „პოლიტიკურია“ ერი, რომელშიც მოქალაქეობას უფრო დიდი პოლიტიკური მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე ეთნიკურ იდენტობას. პოლიტიკური ერები, რა თქმა უნდა, მოიცავენ რიგ ეთნიკურ ჯგუფებს და ხასიათდებიან კულტურული ჰეტეროგენურობით. სწორედ ამის გამო, დიდი ბრიტანეთი, ამერიკის შეერთებული შტატები და საფრანგეთი ხშირად გვესახება პოლიტიკური ერის კლასიკურ მაგალითად. დიდი ბრიტანეთი აერთიანებს ოთხ „კულტურულ“ ერს: ინგლისურ, შოტლანდიურ, უელსისა და ჩრდილოეთ ირლანდიის (ეს უკანასკნელი შეგვიძლია დავყოთ კიდევ ორ ერად: პროტესტანტ უნიონისტებად და კათოლიკ რესპუბლიკელებად). რამდენადაც არსებობს გამოკვეთილი ბრიტანული ეროვნული იდენტობა, ის ეფუძნება ისეთ პოლიტიკურ ფაქტორებს, როგორიცაა გვირგვინისადმი საყოველთაო ერთგულება, ვესტმინსტერის პარლამენტის პატივისცემა და ბრიტანელი ხალხის ისტორიული უფლებებისა და თავისუფლებებისადმი რწმენა. ამერიკის შეერთებული შტატები, როგორც „ემიგრანტების ქვეყანა“, ხასიათდება მულტიეთნიკურ და მულტიკულტურულ ერად, რაც გამორიცხავს ეროვნული იდენტობის კულტურულ და ისტორიულ საწყისებზე დაფუძნებას. მიუხედავად ამისა, ამერიკული ეროვნულობის გრძნობა სულ უფრო და უფრო ვითარდება საგანმანათლებლო სისტემის მეშვეობით და საზოგადო, განსაკუთრებით, დამოუკიდებლობის დეკლარაციასა და შეერთებული შტატების კონსტიტუციაში ხაზგასმული ღირებულებების პატივისცემის კულტივაციით. ამის მსგავსად, ფრანგული ეროვნული იდენტობა მჭიდროდ უკავშირდება 1789 წლის საფრანგეთის რევოლუციის ტრადიციებსა და პრინციპებს.

ამ ერებს ის აერთიანებთ, რომ თეორიულად, ისინი არსებული კულტურული იდენტობისაგან განსხვავებით პრინციპებისა და მიზნების საერთო ნაკრების ნებაყოფლობითი აღიარების საფუძველზე შეიქმნა. ზოგიერთის აზრით, ასეთ საზოგადოებებში განვითარებული ნაციონალიზმი, როგორც წესი, ტოლერანტული და დემოკრატიულია. თუ ერი, პირველ რიგში, პოლიტიკური ერთობაა, ის ინკლუზიური ჯგუფია, რომლის წევრობაც არ არის შეზღუდული ენით, რელიგიით, ეთნიკური წარმომავლობითა და სხვა მსგავსი კრიტერიუმებით. კლასიკური მაგალითებია ამერიკის შეერთებული შტატები, როგორც „სადნობ ქვაბში“ შექმნილი ერისა და „ახალი“ სამხრეთ აფრიკა „ცისარტყელა საზოგადოების“ იმიჯით. მეორე მხრივ, პოლიტიკურმა ერებმა შეიძლება ვერ შეძლონ ორგანული ერთობისა და ისტორიული ფესვების განცდა, რაც დამახასიათებელია კულტურული ერებისთვის. შესაძლოა, სწორედ ამან განაპირობა შედარებით სუსტი ბრიტანული ნაციონალიზმი დიდ ბრიტანეთში, განსხვავებით შოტლანდიური და უელსის ნაციონალიზმებისგან და ინგლისური ნაციონალიზმის ჩაკეტილი ფორმა, რომელსაც ხანდახან „პატარა ინგლისურ“ ნაციონალიზმსაც უწოდებენ.

განვითარებადი სამყაროს სახელმწიფოები მთელი რიგი სირთულეების წინაშე დგანან ეროვნული იდენტობის მიღწევის თვალსაზრისით. ასეთი ერებს შეგვიძლია „პოლიტიკური“ ვუწოდოთ. უმეტეს შემთხვევაში, მათ მოიპოვეს სახელმწიფოს სტატუსი მხოლოდ კოლონიური მმართველობის წინააღმდეგ ბრძოლის შედეგად. ამიტომ, ერის ეროვნული იდენტობას მნიშვნელოვნად განაპირობებს ეროვნული თავისუფლებისადმი საერთო სწრაფვა. შესაბამისად, მესამე სამყაროს ნაციონალიზმს მკვეთრად ანტიკოლონიალური ხასიათი აქვს. ასეთი ქვეყნები ხშირად იმ ტერიტორიის საზღვრებში შეიქმნა, რომელიც მემკვიდრეობით ერგოთ ყოფილი კოლონიზატორი მმართველებისგან. ეს განსაკუთრებით ეხება აფრიკის ქვეყნებს. აფრიკული „ერები“ ხშირად მოიცავს ეთნიკური, რელიგიური და რეგიონული ჯგუფების ფართო სპექტრს, რომლებიც საერთო კოლონიურ წარსულზე მეტი სხვა თითქოს არც კი აერთიანებთ. კლასიკური ევროპული კულტურული ერების შექმნის საპირისპიროდ, რომელთა სახელმწიფოებრიობა უკვე არსებულ ეროვნულ იდენტობას ეფუძნება, აფრიკაში „ერების“ შექმნა არსებული სახელმწიფოების საფუძველზე სცადეს. თუმცა, სწორედ პოლიტიკური და ეთნიკური იდენტობების შეუსაბამობამ დაუდო საფუძველი არეულობების რეციდივებს ნიგერიაში, სუდანში, რუანდასა და ბურუნდიში. ასეთი კონფლიქტები სხვა არაფერია, თუ არა ანტიკური „ტრაიბალიზმის“ ნათელი გამოვლინება. ასევე მნიშვნელოვანწილად, კოლონიურ წარსულში გამეფებული „გაყავი და იბატონე“ პოლიტიკის შედეგი.

ლიბერალური ნაციონალიზმი ევროპული ნაციონალიზმის კლასიკური ფორმაა; იგი საფრანგეთის რევოლუციის პერიოდში ჩამოყალიბდა და ბევრ მისეულ ღირებულებას იზიარებს. მეტიც, კონტინენტალური ევროპისთვის მე-19 საუკუნის შუა ხანებში ნაციონალისტობა იგივე ლიბერალობა იყო, და პირიქით. მაგალითად, 1848 წლის რევოლუციებში იბრძოდნენ ეროვნული დამოუკიდებლობისთვის და მოითხოვდნენ შეზღუდული, კონსტიტუციური მთავრობის არსებობას. ყველაზე ნათლად ეს იტალიის ნაციონალისტურ მოძრაობა „რისორგიმენტო“ (აღორძინების) ნაციონალიზმში ჩანს, განსაკუთრებით კი, ამას იტალიური გაერთიანების „წინასწარმეტყველი“ ჯუზეპე მაზინი (Guiseppe Mazzini) გამოხატავდა. ასეთივე პრინციპებს იზიარებდა საიმონ ბოლივარიც (Simon Bolivar, 1783-1830), რომელიც სათავეში ედგა ლათინური ამერიკის დამოუკიდებლობისთვის მოძრაობას მე-19 საუკუნის პირველ ხანებში. მისი დახმარებით გამოაძევეს ესპანელები ესპანური (Hispanic) ამერიკიდან. შესაძლოა ლიბერალური ნაციონალიზმის ყველაზე წმინდა გამოვლინება სწორად შეერთებული შტატების პრეზიდენტ ვუდრო ვილსონის (Woodrow Wilson) „თოთხმეტ პუნქტში“ ვიპოვნოთ. 1918 წელს შექმნილი ეს დოკუმენტი შეთავაზებული იყო როგორც ევროპის რეკონსტრუქციის გეგმა პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ და ვერსალის შეთანხმების (1919) მიხედვით განხორციელებულ ფართომასშტაბიან ტერიტორიულ ცვლილებების ჩაუყარა საფუძველი.

ქსენოფობია:
შიში ან სიძულვილი უცხოელების მიმართ, პათოლოგიური ეთნოცენტრიზმი.

ჯუზეპე მაზინი (Guiseppe Mazzini, 1805-1872)
იტალიელი ნაციონალისტი და ლიბერალური რესპუბლიკანიზმის მოციქული. მაზინი დაიბადა გენოაში, იტალია, ექიმის ოჯახში. რევოლუციურ პოლიტიკოსებთან ურთიერთობა დაიწყო როგორც პატრიოტული საიდუმლო ორგანიზაციის „კარბონარის“ წევრმა. ამას მოჰყვა მისი დაპატიმრება და საფრანგეთში გაძევება, საიდანაც იგი ბრიტანეთში განდევნეს. მაზინი მალევე დაბრუნდა იტალიაში 1848 წლის რევოლუციის დროს და მონაწილეობა მიიღო მილანის გათავისუფლებაში. ამის შემდეგ, სათავეში ჩაუდგა რომის რესპუბლიკას, რომელიც მცირე დროის მანძილზე არსებობდა. იგი ცდილობდა იტალიის გაერთიანებას. თავდადებული რესპუბლიკელის მაზინის გავლენა ამის შემდეგ თანდათან შესუსტდა სხვა ნაციონალისტი ლიდერების, მათ შორის, გარიბალდის (Garibaldi, 1807-1882) მიერ სავოის დინასტიის საშუალებით იტალიის გაერთიანების მცდელობის კვალობაზე. მიუხედავად იმისა, რომ იტალიაში ოფიციალურად აღარ დაბრუნებულა, მაზინის ლიბერალურმა ნაციონალიზმმა დიდი გავლენა იქონია მთლიანად ევროპაზე და შეერთებულ შტატებში ემიგრანტთა ჯგუფებზე. ერები და ნაციონალიზმი

ნაციონალიზმების სხვა ფორმების მსგავსად, ლიბერალური ნაციონალიზმიც ეფუძნება ვარაუდს, რომ კაცობრიობა ბუნებრივად არის დაყოფილი განსხვავებული იდენტობის მქონე ერებად. შესაბამისად, ერი ნამდვილი ან ორგანული ერთობაა და არა პოლიტიკური ლიდერების ან მმართველი კლასების მიერ ხელოვნურად შექმნილი. მიუხედავად ამისა, ლიბერალური ნაციონალიზმის მთავარი დამახასიათებელი თავისებურება ის არის, რომ ერის იდეას სახალხო სუვერენიტეტის რწმენას უკავშირებს, რომელსაც რუსომ ჩაუყარა საფუძველი. ეს კავშირი იმის გამო გაჩნდა, რომ მულტიეროვნული იმპერიები, რომელთა წინააღმდეგ მე-19 საუკუნის ევროპელი ნაციონალისტები იბრძოდნენ, ასევე ავტოკრატული და ტირანული იყო. მაგალითად, მაზინის არა მხოლოდ იტალიური სახელმწიფოების გაერთიანება, არამედ ავტოკრატული ავსტრიის გავლენისგან განთავისუფლებაც სურდა. ამდენად, ნაციონალიზმის ამ ფორმის მთავარი თემა ეროვნული თვითგამორკვევის პრინციპია. მისი მიზანი ერი-სახელმწიფოს ჩამოყალიბებაა, რაც გულისხმობს სახელმწიფოს, რომლის მთავრობისა და ეროვნულობის საზღვრები მაქსიმალურად ემთხვევა ერთმანეთს. ჯ.ს. მილის (J.S. Mill [1861] 1951:392) სიტყვებით:

„როცა ეროვნულობის გრძნობა ნებისმიერ ძალაშია, გვაქვს საკმარისი მტკიცებულება იმისა, რატომ ერთიანდება ერის ყველა წევრი ერთი მთავრობის ირგვლივ, ხოლო მთავრობა შორდება მათ. ეს მხოლოდ იმას მიანიშნებს, რომ ხელისუფლების საკითხი თვით ხალხმა (ანუ იმათ, ვისაც მთავრობა მართავს) უნდა გადაწყვიტოს“.

ლიბერალური ნაციონალიზმი, უპირველეს ყოვლისა, პრინციპული ნაციონალიზმის ფორმაა. ის არ იცავს ერთი ერის ინტერესებს სხვა ერის საზიანოდ; ის აღიარებს, რომ ყოველ ერს აქვს თავისუფლებისა და თვითგამორკვევის უფლება; ამ თვალსაზრისით, ყველა ერი თანასწორია. ლიბერალური ნაციონალიზმის საბოლოო მიზანია მსოფლიო, სადაც ყველა ერი სუვერენული ერი-სახელმწიფო იქნება. სწორედ ერთიანი იტალიის მხარდაჭერის მიზნით ჩამოაყალიბა მაზინიმ იატაკქვეშა ორგანიზაცია „ახალგაზრდა იტალია“. მან ასევე ჩაუყარა საფუძველი „ახალგაზრდა ევროპას“ იმ იმედით, რომ ნაციონალისტურ იდეებს გაავრცელებდა მთელი კონტინენტის მასშტაბით. ამის მსგავსად, პარიზის მშვიდობის კონფერენციაზე, სადაც ვერსალის საზავო ხელშეკრულება შეიქმნა, ვუდრო ვილსონმა წინ წამოსწია თვითგამორკვევის პრინციპი არა მარტო იმიტომ, რომ მას შეერთებული შტატების ეროვნული ინტერესების გამო სურდა ევროპული იმპერიების დაშლა, არამედ იმიტომაც, რომ სწამდა - პოლონელებს, ჩეხებს, იუგოსლაველებსა და უნგრელებს პოლიტიკური დამოუკიდებლობის ისეთივე უფლება ჰქონდათ, როგორითაც ამერიკელები სარგებლობდნენ.

ამ თვალსაზრისით, ნაციონალიზმი არა მარტო პოლიტიკური თავისუფლების გაფართოების საშუალებაა, არამედ მსოფლიო წესრიგის მშვიდობიანი და სტაბილური დაცვის მექანიზმიც. ვილსონს მიაჩნდა, რომ პირველი მსოფლიო ომის გამომწვევი მიზეზი „ძველი წესრიგი“ იყო - ავტოკრატული და მილიტარისტული იმპერიების არსებობა, რომლებიც ექსპანსიონიზმსა (სხვისი ტერიტორიების დაპყრობის მცდელობას) და ომებს ესწრაფოდნენ. ამ შეხედულების მიხედვით, დემოკრატიული ერი-სახელმწიფოები, წესით, განსაკუთრებით მშვიდობიანები უნდა იყვნენ, რადგან კულტურული და პოლიტიკური ერთობის გამო, მათ არ აქვთ ომის წარმოებისა და სხვა ქვეყნების დაპყრობის სტიმული. ამ კონტექსტში, ნაციონალიზმი არ განიხილება უნდობლობის, ეჭვისა და მეტოქეობის წყაროდ. პირიქით, ნაციონალიზმი ის ძალაა, რომელსაც შეუძლია ხელი შეუწყოს ერთიანობას ყოველი ერის შიგნით და ერთა შორის მეგობრობას ეროვნული უფლებებისა და მახასიათებლების ურთიერთპატივისცემის საფუძველზე.

ეროვნული თვითგამორკვევა: პრინციპი, რომლის მიხედვითაც ერი არის სუვერენული ერთობა; თვითგამორკვევა გულისხმობს, როგორც ეროვნულ დამოუკიდებლობას, ისე დემოკრატიულ მმართველობას.

ადამიანთა უფლებები: უფლებები, რომლებიც აქვს ადამიანს იმის გამო, რომ იგი არის ადამიანი; უნივერსალური და ძირითადი უფლებები.

ტრაიბალიზმი: ჯგუფური ქცევა, რომელიც ხასიათდება ჩაკეტილობითა და ექსკლუზიურობით, როგორც წესი, ხასიათდება სხვა ჯგუფების მიმართ მტრობით.

კოსმოპოლიტიზმი: კოსმოპოლისის, ანუ „მსოფლიო სახელმწიფოს“ რწმენა. მოიცავს ეროვნული იდენტობის დავიწყებასა და საერთო პოლიტიკური ალიანსის ჩამოყალიბებას, რომელიც ყველა ადამიანს გააერთიანებდა. თუმცა, როგორც წესი, ეს ტერმინი გამოიყენება უფრო მოკრძალებული მნიშვნელობით და გულისხმობს მშვიდობისა და ჰარმონიის მიღწევას ერებს შორის.

ზოგ ასპექტში, ლიბერალიზმი სცილდება ერთი ერის საზღვრებს. ეს ორი მიზეზით ხდება: პირველ რიგში, ლიბერალიზმის მიხედვით, თითოეული ადამიანი მიუხედავად რასისა, სოციალური წარმომავლობისა, ენისა თუ სარწმუნოებისა - მორალურად თანასწორია. ლიბერალიზმი ქადაგებს უნივერსალიზმს; ყოველ ინდივიდს, სადაც არ უნდა იყოს იგი, გააჩნია თანასწორი სტატუსი და უფლებები. დღეს ამას ადამიანის უფლებებს ვუწოდებთ. იმის გამო, რომ ცალკეული ინდივიდი ერზე მაღლა დგას, ეროვნულ სუვერენიტეტს საფრთხე ექმნება. ამის ნათელი მაგალითია სამხრეთ აფრიკის „თეთრი“ რეჟიმის წინააღმდეგ მიმართული საერთაშორისო კამპანია, რომლის მიზანიც აპარტეიდის (რასობრივი იზოლაციის) დამხობაა. მეორე, ლიბერალები ხედავენ იმის საფრთხეს, რომ შესაძლოა მოხდეს სუვერენული ერი-სახელმწიფოებისაგან შემდგარი მსოფლიოს დეგრადაცია ერთ საერთაშორისო „ბუნებრივ სახელმწიფოდ“. როგორც შეუზღუდავი თავისუფლება აძლევს უფლებას ინდივიდებს ცუდად მოეპყრან ან დაიმონონ ერთმანეთი, ასევე ეროვნული სუვერენიტეტი შეიძლება გამოყენებულ იქნას ექსპანციონიზმისა და დაპყრობის იარაღად. თავისუფლების საკითხს ყოველთვის კანონი უნდა არეგულირებდეს, ეს ეხება როგორც ინდივიდებს, ასევე ერებს. შედეგად ლიბერალებმა, ისეთი ზენაციონალური ორგანოების ზედამხედველობის ქვეშ, როგორებიცაა ერთა ლიგა, გაერთიანებული ერები და ევროკავშირი, შექმნეს საერთაშორისო კანონი. ამ მოსაზრებიდან გამომდინარე, არ უნდა დავუშვათ, რომ ნაციონალიზმი გახდეს ჩაკეტილი და ექსკლუზიური, მასში დაბალანსებული უნდა იყოს კოსმოპოლიტიზმი.

ლიბერალური ნაციონალიზმის კრიტიკა, როგორც წესი, ორ კატეგორიას მოიცავს: 1) მიიჩნევა, რომ ლიბერალი ნაციონალისტები გულუბრყვილოები და რომანტიკულები არიან. ისინი ხედავენ ნაციონალიზმის მხოლოდ პროგრესულ და თავისუფალ მხარეს; მათი ნაციონალიზმი ტოლერანტული და რაციონალურია. ისინი უგულებელყოფენ ნაციონალიზმის ბნელ მხარეს: ეს არის ტრაიბალიზმის ირაციონალური კავშირები, რომელიც მიჯნავს „ჩვენ“-ს უცხო და საშიში „ისინი“-სგან. ლიბერალები ნაციონალიზმს უნივერსალურ პრინციპად მიიჩნევენ, თუმცა მათ ნაკლებად ესმით ნაციონალიზმის ემოციური ძალის. ამ ძალას შეუძლია ადამიანს გადააწყვეტინოს ომში წასვლა, მკვლელობა და სიკვდილი „საკუთარი“ ქვეყნისთვის, ამ ქვეყნის პოზიციის მიუხედავად. როგორც ამბობენ: „მართალია თუ მცდარი, მაინც ჩემი ქვეყანაა“.

მეორე, ლიბერალური ნაციონალიზმის მიზანი (ერი-სახელმწიფოებისგან შემდგარი მსოფლიოს ჩამოყალიბება) შესაძლოა საფუძველშივე არასწორი იყოს. უილსონისეული ნაციონალიზმის შეცდომა მდგომარეობდა იმაში, რომ მისი აზრით, ერები ცხოვრობდნენ მათთვის მოსახერხებელ გეოგრაფიულ ზონებში, და რომ სახელმწიფოს საზღვრები შესაძლებელია ამ გეოგრაფიული ტერიტორიებს დაემთხვეს. სინამდვილეში კი, ყველა ე. წ. „ერი-სახელმწიფო“ მოიცავს მთელ რიგ ლინგვისტურ, რელიგიურ, ეთნიკურ და რეგიონულ ჯგუფებს, რომელთაგან ზოგიერთმა შესაძლოა საკუთარი თავი „ერად“ მიიჩნიოს. ეს ყველაზე ნათლად ყოფილ იუგოსლავიაში დავინახეთ, ქვეყანაში, რომელსაც ვერსალის მშვიდობისმყოფელები „სლავების ქვეყანად“ მიიჩნევდნენ. სინამდვილეში, ის მრავალი ეთნიკური, რელიგიური, ენობრივი და ისტორიული წარსულის მქონე ჯგუფისაგან შედგებოდა. მეტიც, როდესაც 1990-იანი წლების დასაწყისში იუგოსლავია დაიშალა, მისი შემადგენელი ყველა რესპუბლიკა ცალკეული ეთნიკური გაერთანება იყო. ჯერ ნაცისტებმა, ხოლო შემდეგ კი ბოსნიელმა სერბებმა აღიარეს, რომ პოლიტიკურად ერთიანი და კულტურულად ჰომოგენური ერი-სახელმწიფოს შექმნის ერთადერთი გზა ეთნიკური წმენდის პროგრამა იყო.

ისტორიულად, კონსერვატიული ნაციონალიზმი გაცილებით გვიან ჩამოყალიბდა, ვიდრე ლიბერალური ნაციონალიზმი. მე-19 საუკუნის ბოლო ხანებამდე, კონსერვატორი პოლიტიკოსები ნაციონალიზმს დივერსიულ და რევოლუციურ კრედოდ მიიჩნევდნენ. თანდათანობით კონსერვატიზმსა და ნაციონალიზმს შორის კავშირი უფრო ცხადი ხდებოდა, მაგალითად, დისრაელისეული (Disraeli) „ერთი ერის“ იდეალი, ბისმარკის მზაობა გამოეყენებინა გერმანული ნაციონალიზმი პრუსიის გაძლიერება-გაფართოებისათვის და რუსეთის მეფე ალექსანდრე მესამის მიერ პან-სლავური ნაციონალიზმის აღიარება. თანამედროვე პოლიტიკაში, კონსერვატორთა უმრავლესობისათვის (თუ არა ყველასთვის), ნაციონალიზმი რწმენის სიმბოლოდ იქცა. დიდ ბრიტანეთში ამის მკაფიო დადასტურება იყო მარგარეტ ტეტჩერის ტრიუმფალური რეაქცია 1982 წლის ფოლკლენდის ომში გამარჯვების გამო, ასევე მემარჯვენე კონსერვატიზმის ღრმა „ევროსკეპტიციზმი“, განსაკუთრებით, მისი მორეციდივე საფრთხობელა „ფედერალური ევროპა“. ნაციონალიზმის მსგავსი ფორმის რეანიმაცია მოხდა ამერიკის შეერთებულ შტატებში უფრო მტკიცე საგარეო პოლიტიკის განხორციელების შედეგად: რეიგანის ხელისუფლების დროს გრენადაში შეჭრა და ლიბიის დაბომბვა და ბუშის ხელისუფლების შეიჭრა პანამაში და 1991 წელს ომი სპარსეთის ყურეში.

კონსერვატიულ ნაციონალიზმს ნაკლებად აღელვებს პრინციპული ნაციონალიზმისთვის უნივერსალური თვითგამორკვევა, მას უფრო მეტად სოციალური ერთობისა და საზოგადოებრივი წესრიგის დაპირება აინტერესებს, რომელსაც ნაციონალური პატრიოტიზმის გრძნობა უდევს საფუძვლად. პირველ ყოვლისა, კონსერვატორები ერს ორგანულ ერთეულად განიხილავენ, რომელსაც საფუძვლად უდევს ადამიანისთვის დამახასიათებელი ძირითადი სურვილი - გაერთიანდეს მსგავსი შეხედულებების, ჩვევების, ცხოვრების სტილის და გარეგნობის მქონეებთან. მოკლედ რომ ვთქვათ, ადამიანი ესწრაფვის უსაფრთხოებას და იდენტობას ეროვნული ერთობის წევრობის საფუძველზე. აქედან გამომდინარე, პატრიოტული ლოიალურობისა და ეროვნული ცნობიერების საფუძველი არის საერთო წარსული, რაც ნაციონალიზმს გარდაქმნის ისტორიულად აღიარებული ღირებულებებისა და ინსტიტუტების დამცველად. ამრიგად, ნაციონალიზმი ტრადიციონალიზმის ფორმა ხდება. ეს კი კონსერვატიულ ნაციონალიზმს უაღრესად ნოსტალგიურ და რეტროსპექტულ ხასიათს სძენს. შეერთებულ შტატებში ეს გამოხატულია აქცენტით „პილიგრიმ მამებზე“, დამოუკიდებლობისთვის ომით, „ფილადელფიის კონვენციით“, და ა.შ. ბრიტანული (უფრო ზუსტად, ინგლისური) ნაციონალიზმის შემთხვევაში, ეროვნული პატრიოტიზმი ეყრდნობა მონარქიის ინსტიტუტთან მჭიდროდ დაკავშირებულ სიმბოლოებს. დიდ ბრიტანეთში ეროვნული ჰიმნი „ღმერთო, დაიფარე დედოფალი“ და სამეფო ოჯახი მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ეროვნულ დღესასწაულებში, როგორიცაა, მაგალითად, „დაზავების დღე“ და ასევე სახელმწიფო ღონისძიებებში, მაგალითად, პარლამენტის გახსნა.

კონსერვატიული ნაციონალიზმი, როგორც წესი, უკვე ჩამოყალიბებულ ერ-სახელმწიფოებში უფრო ვითარდება, ვიდრე შექმნის პროცესში მყოფ ახალ ერებში. ჩვეულებრივ, ის შთაგონებულია შეხედულებით, თითქოს ერს შიდა ან გარე საფრთხე ემუქრება. ტრადიციულად „შიდა მტერი“ იყო კლასობრივი ანტაგონიზმი და სოციალური რევოლუციის საფრთხე. ამის გამო, კონსერვატორები ნაციონალიზმს სოციალიზმის ანტიდოტად განიხილავენ: როდესაც პატრიოტული სულისკვეთება უფრო ძლიერია, ვიდრე კლასობრივი სოლიდარობა, უკეთ ხდება მუშათა კლასის ინტეგრირება ერში. ეროვნული ერთობისკენ მოწოდებები და რწმენა, რომ ურყევი პატრიოტიზმის არის სამოქალაქო ღირსება, კონსერვატიული აზროვნების უკვდავი თემებია. „გარე მტერი“, რომელიც საფრთხეს უქმნის ეროვნულ იდენტობას, გულისხმობს იმიგრაციასა და სუპრანაციონალიზმს.

ეთნიკური წმენდა: „უცხო“ ხალხის სოციალურად განდევნა ან განადგურება; ხშირად გენოციდის ევფემიზმად გამოიყენება.

ამ თვალსაზრისით, ემიგრაცია წარმოადგენს მუქარას, რადგან ის, როგორც წესი, ასუსტებს ჩამოყალიბებული ეროვნული კულტურასა და ეთნიკური იდენტობას. ეს საფრთხე 1960-იან წლებში დიდ ბრიტანეთში ენოჩ პოველმა (Enoch Powell) გამოხატა, რომელმაც გამოთქვა ვარაუდი, რომ მოსახლეობის ემიგრაციის გაგრძელება გამოიწვევდა რასისტულ კონფლიქტსა და ძალადობას. იმავე თემას შეეხო 1979 წელს მარგარეტ ტეტჩერი თავისი განცხადებით, რომელშიც აღნიშნა, რომ დიდი ბრიტანეთი „დაიტბორა“ ემიგრანტებით. ანტიემიგრაციული კამპანიები გაწვეულ იქნა ბრიტანული ეროვნული პარტიის მიერ, ასევე ლე პენსის ეროვნული ფრონტის (Le Pen's National Front) მიერ საფრანგეთში, და რესპუბლიკელების მიერ გერმანიაში. ისინი შთაგონებულნი იყვნენ კონსერვატიული ნაციონალიზმით. ეროვნულ იდენტობას, რომელიც ჩვენი დაცულობისა და მიკუთვნებულობის წყაროა, საფრთხეს უქმნის სუპრანაციონალური სახელმწიფოების ზრდა და კულტურის გლობალიზაცია. დიდი ბრიტანეთისა და ევროპის წევრი სხვა სახელმწიფოების წინააღმდეგობა ევროპის ერთიანი ვალუტის შემოღების საკითხთან დაკავშირებით, არა მხოლოდ ეკონომიკური სუვერენიტეტის დაკარგვის გამო წუხილს ასახავს, არამედ იმის რწმენასაც, ეროვნული ვალუტა მნიშვნელოვანია განსხვავებული ეროვნულ იდენტობის შესანარჩუნებლად.

მიუხედავად იმისა, რომ კონსერვატიული ნაციონალიზმი უკავშირდება სამხედრო საქმესა და ექსპანსიას, მისი განსაკუთრებულობა მის ჩაკეტილობასა და შეზღუდულობაშია. თუკი კონსერვატიული მთავრობა უცხოური პოლიტიკას სახალხო ციებ-ცხელების გაღვივების იარაღად იყენებს, ეს პოლიტიკური ოპორტუნიზმის აქტია და არ გულისხმობს, რომ კონსერვატიული ნაციონალიზმი დაუნდობლად აგრესიულია ან არსებითად მილიტარისტული. ამას მივყავართ კრიტიკამდე, რომ კონსერვატიული ნაციონალიზმი ეს არის მმართველი კლასის იდეოლოგიის ელიტარული მანიპულაციის ფორმა. ამ თვალსაზრისიდან გამომდინარე, „ერი“ შეიქმნა და განისაზღვრა პოლიტიკური ლიდერებისა და მმართველი ელიტის მიერ. უხეშად რომ ვთქვათ, გაჭირვებისას ყველა მთავრობა თამაშობს „ნაციონალიზმის ბარათით“. უფრო სერიოზული კრიტიკა კონსერვატიული ნაციონალიზმისა მდგომარეობს იმაში, რომ იგი ხელს უწყობს შეუწყნარებლობასა და ფანატიზმს. ჩაკეტილი ნაციონალიზმი მოიცავს ერის ვიწრო კულტურულ კონცეფციას: რწმენა იმისა, რომ ერი არის ექსკლუზიური ეთნიკური ერთობლიობა, თითქმის ისეთივე, როგორიც გაფართოებული ოჯახი. ამიტომ, ძალზე მკვეთრად არის გამიჯნული ვინ არის ერის წევრი და ვინ არის ერისთვის უცხო. კულტურული სიწმინდის მტკიცებით და ტრადიციების ჩამოყალიბებით, კონსერვატორებმა შეიძლება წარმოსახონ ემიგრანტები, ან უცხოელები ზოგადად, როგორც მუქარა, საფრთხე, და ხელი შეუწყონ, ან რასობრივი დისკრიმინაციისა და ქსენოფობიის ლეგიტიმაცია მოახდინონ.

პატრიოტიზმი (ლათ. Patria, „სამშობლო“) არის გრძნობა, ფსიქოლოგიური კავშირი (მიკუთვნებულობა) ერისადმი (ქვეყნის სიყვარული). ტერმინები ნაციონალიზმი და პატრიოტიზმი ხშირად ერთმანეთში ერევათ. ნაციონალიზმს დოქტრინული ხასიათი აქვს და მოიცავს რწმენას, რომ ერი ეს არის პოლიტიკური ორგანიზაცია. პატრიოტიზმი კი არის ამ რწმენის ემოციური მხარე. პატრიოტიზმი გვხვდება ყველა სახის ნაციონალიზმში; მაგალითად, ძნელია იღწვოდე პოლიტიკური დამოუკიდებლობისთვის პატრიოტული სულისკვეთებისა და ეროვნული ცნობიერების გარეშე. თუმცა, ყველა პატრიოტი ნაციონალისტი არაა: ერის სიყვარული შეიძლება პოლიტიკურ საკითხებს საერთოდ არ მოიცავდეს.

ნაციონალიზმის მესამე ფორმას აგრესიული, მილიტარისტული და ექსპანსიური (მტაცებლური) ხასიათი აქვს. ხშირ შემთხვევაში, ნაციონალიზმის ეს ფორმა წარმოადგენს თანაბარი უფლებებისა და თვითგამორკვევის ანტითეზისს, რაც ლიბერალური ნაციონალიზმის ბირთვია. ნაციონალიზმის ეს აგრესიული სახე პირველად მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოს გამოჩნდა, როდესაც ევროპული ძალები ჩაბმული იყვნენ „აფრიკისთვის ბრძოლაში“ ეროვნული დიდებისა და „მზის ქვეშ ადგილის“ დამკვიდრებისთვის. მე-19 საუკუნის ევროპული იმპერიალიზმი განსხვავდება ადრეული პერიოდის კოლონისტური ექსპანსიონიზმსგან იმით, რომ იგი დამუხტული იყო სახალხო ნაციონალიზმით, სადაც ეროვნული პრესტიჟი სულ უფრო და უფრო უახლოვდებოდა იმპერიის ფლობის სურვილს, და თითოეულ კოლონიალურ გამარჯვებას ხვდებოდნენ სახალხო ენთუზიაზმის დემონსტრაციით, იგივე ჯინგოიზმით. დიდი შუალედის მიუხედავად, ორივე მსოფლიო ომი მე-20 საუკუნეში გამოწვეული იყო ნაციონალიზმის ექსპანსიური ფორმით. როდესაც პირველი მსოფლიო ომი დაიწყო 1914 წლის აგვისტოში, გაჩაღდა ხანგრძლივი შეჯიბრი სახელმწიფოებს შორის, იმის დასამტკიცებლად, ვის უფრო ძლიერი არმია ჰყავდა, ასევე მუდმივი საერთაშორისო კრიზისები. დაპყრობის შანსმა და სამხედრო დიდებამ პროვოცირება მოახდინა სპონტანურ სახალხო ზეიმებზე ევროპის ყველა მთავარ დედაქალაქებში. მეორე მსოფლიო ომი მნიშვნელოვანწილად ნაციონალიზმით შთაგონებული პროგრამების იმპერიული ექსპანსიის შედეგი იყო, რაც მოიწონა იაპონიამ, იტალიამ და გერმანიამ. ამ ფორმის ნაციონალიზმის ყველაზე დამანგრეველი მაგალითი თანამედროვე ევროპაში იყო ბოსნიელი სერბების წადილი აეშენებინათ „დიდი სერბეთი“.

ჯინგოიზმი: სახალხო ენთუზიაზმისა და ზეიმის განწყობა, გამოწვეული სამხედრო ექსპანსიით ან იმპერიული გამარჯვებით.

თავისი ექსტრემალური ფორმით, ასეთი ნაციონალიზმის აღმოცენების მიზეზია ინტენსიური, ისტერიული ნაციონალისტური ენთუზიაზმის გრძნობა, რომელიც ხანდახან მოიხსენიება როგორც ინტეგრალური ნაციონალიზმი. ტერმინი ინტეგრალური ნაციონალიზმი ეკუთვნის ფრანგ ნაციონალისტ შარლ მორასს (Charles Maurras, 1868-1952), რომელიც Action Française-ის მარჯვენა ფრთის ლიდერი იყო. მორასის პოლიტიკის მთავარი იდეა ერის დომინირების მნიშვნელობას ეხებოდა: ერი ყველაფერია, ხოლო ინდივიდი - არაფერი. ამიტომ, ერის არსებობა გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე ინდივიდის სიცოცხლე, ხოლო ინდივიდის არსებობას მხოლოდ მაშინ აქვს მნიშვნელობა, თუ კი იგი ეძღვნება ერის ერთიანობასა და გადარჩენას. ასეთ ფანატიკურ პატრიოტიზმს განსაკუთრებით ძლიერი გამოძახილი მოჰყვა იზოლირებულებსა და უუფლებოებს შორის, ვისთვისაც ნაციონალიზმი გახდა საკუთარი თავის პატივისცემისა და სიამაყის წყარო. თუმცა, ინტეგრალური ნაციონალიზმი ანგრევს მანამდე აგებულ ხიდს ნაციონალიზმსა და დემოკრატიას შორის. „ინტეგრალური“ ერი არის ექსკლუზიურად ეთნიკური ერთობლიობა, რომელიც გაერთიანებულია მრავალსაუკუნოვანი ერთობით და არა ნებაყოფლობითი პოლიტიკური ერთგულებით. ეროვნული ერთობა არ მოითხოვს თავისუფალ დებატებსა და ღია, კონკურენტულ ბრძოლას ძალაუფლებისთვის; ის მოითხოვს დისციპლინას და ერთი, უმაღლესი ლიდერისადმი მორჩილებას. ამან უბიძგა მორასს დემოკრატია სისუსტისა და კორუფციის წყაროდ წარმოეჩინა და მოეწოდებინა მონარქიული აბსოლუტიზმის აღდგენისკენ.

რასიალიზმი, რასიზმი ტერმინები რასიზმი და რასიალიზმი ერთი და იგივე მნიშვნელობით გამოიყენება. თუმცა, დღეს რასიზმს უფრო ხშირად ხმარობენ. რასიალიზმი მოიცავს ნებისმიერ პოლიტიკურ თუ სოციალურ იდეას იმის შესახებ, რომ კაცობრიობა ბიოლოგიურად დაყოფილია რასებად. რასიალისტური თეორიები ეფუძნება ორ მოსაზრებას. პირველი, ეს არის გენეტიკური განსხვავებების მიხედვით კაცობრიობის რასობრივი განსჯა (რასა გულისხმობს სახეობას). მეორე, უფრო ფუნდამენტალური გენეტიკური განსხვავებების საფუძველზე კაცობრიობის დაყოფა კულტურული, ინტელექტუალური და მორალური ნიშნით. პოლიტიკური კუთხით, რასიალიზმი გულისხმობს რასობრივ სეგრეგაციას (აპერტეიდს), ასევე დოქტრინებს „სისხლის“ უპირატესობებსა და ხარისხზე (მაგალითად, არიელები და ანტისემიტები). რასიზმი შეიძლება გამოყენებულ იქნას უფრო ვიწრო მნიშვნელობით და გულისხმობდეს წინასწარ შეხედულებას ან სიძულვილს ადამიანთა მიმართ მათი რასობრივი წარმომავლობის გამო.

ნაციონალიზმის ეს ინტენსიური და მებრძოლი ფორმა გვახსენებს შოვინისტურ რწმენებსა და დოქტრინებს. ფრანგი ჯარისკაცი ნიკოლას შოვინი (Nicolas Chauvin) ცნობილია თავისი ფანატიკური თავდადებით ნაპოლეონისადმი. შოვინიზმი გულისხმობს ირაციონალურ რწმენას ერთი ადამიანის ან ადამიანთა ჯგუფის დომინანტურობაში. ეროვნული შოვინიზმი უარყოფს იდეას, რომ ყველა ერი თანაბარია. შოვინიზმის მიხედვით, ერებს აქვთ განსაკუთრებული მახასიათებლები და ღირსებები, ასევე გააჩნიათ ერთმანეთისგან განსხვავებული ბედი. ზოგიერთი ერის ბედი შესაძლოა სხვა ერების მართვა იყოს; ხოლო ზოგისა პირიქით - სხვების მიერ იმართებოდეს. როგორც წესი, ნაციონალიზმის ამ ფორმას ახასიათებს დოქტრინები რასობრივი და ეთნიკური უპირატესობების შესახებ. ამ შემთხვევაში ხდება ნაციონალიზმისა და რასიზმის ერთმანეთთან შერწყმა. შოვინისტი საკუთარ ერს უნიკალურად და განსაკუთრებულად, „რჩეულ ხალხად“ განიხილავს. ადრეული გერმანელი ნაციონალისტებისთვის, როგორებიც არიან ფიხტე (Fichte) და ჯანი (Jahn), მხოლოდ გერმანელები იყვნენ ნამდვილი Volk (ორგანული ხალხი). მხოლოდ მათ გააჩნდათ წმინდა სისხლი და მხოლოდ მათ შეძლეს შეენარჩუნებინათ ენის სიწმინდე. მორასისთვის საფრანგეთი იყო შეუდარებელი სასწაული, ყველა ქრისტიანული და კლასიკური ღირსების საცავი.

ამ ტიპის ნაციონალიზმში არანაკლებ მნიშნვლეოვანია ის ფაქტი, რომ სხვა ერი თუ რასა წარმოჩენილია როგორც მუქარა და მტერი. მტრის პირისპირ, ერი ერთ მუშტად იკვრება და ღვივდება საკუთარი მნიშვნელობისა და იდენტობის გრძნობა, რითიც ერთგვარი „ნეგატიური ინტეგრაცია“ მიიღწევა. ამიტომ, შოვინისტური ნაციონალიზმი მკვეთრად მიჯნავს „ჩვენსა“ და „ისინის“. უნდა არსებობდნენ „ისინი“, რათა გვძულდეს და დავცინოთ და ამით განვიმტკიცოთ „ჩვენ“ გრძნობა. სამყაროც ამის მიხედვით იყოფა, როგორც წესი რასობრივ კატეგორიებად - „ჯგუფში“ და „ჯგუფს გარეთ“. „ჯგუფს გარეთ“ დაბალი ღობეა - „ჯგუფში“ შემავალთა ყველა წარუმატებლობისა და ფრუსტრაციის მიზეზი. ამის ყველაზე ნათელი მაგალითია ის მომაკვდინებელი ანტი-სემიტიზმი, რაც საფუძვლად ჩაეყარა გერმანულ ნაციზმს. ჰიტლერის „ჩემი ბრძოლა“ (“Mein Kampf”, [1925] 1969) წარმოგვიჩენს ისტორიას, როგორც მანიქეისტურ ბრძოლას არიელებსა და ებრაელებს შორის, ნათელსა და ბნელს, კეთილსა და ბოროტს შორის პარალელის გავლებით.

ექსპანსიური ნაციონალიზმის მუდმივი იდეა მდგომარეობს ეროვნულ აღორძინებასა ან აღდგენაში. როგორც წესი, ნაციონალიზმის ეს ფორმა ძირითადად მოიცავს მითებს წარსულ ეროვნულ დიდებაზე. მუსოლინი და იტალიელი ფაშისტები იხსენებდნენ რომის იმპერიას.

გერმანელმა ნაცისტებმა თავის რეჟიმს „მესამე რეიხი“ სწორად ბისმარკის „მეორე რეიხისა“ და კარლოს დიდის (Charlemagne) წმინდა რომაული იმპერიის - „პირველი რეიხის“ კვალობაზე უწოდეს. ასეთი მითები ექსპანსიონისტურ ნაციონალიზმს რეტროსპექტულ ხასიათს სძენს. თუმცა, ისინი ერის სამომავლო ბედსაც განიხილავენ, რითიც მომავალში იყურებიან. თუ ნაციონალიზმი სიდიადისა და ეროვნული დიდების დაბრუნების იარაღია, მას აუცილებლად აქვს მილიტარისტული და მტაცებლური ხასიათი. მოკლედ რომ ვთქვათ, ომი არის ერის გამოსაცდელი მოედანი. ინტეგრალური ნაციონალიზმის ბირთვში ხშირად იმპერიული პროექტი დევს: მისწრაფება მტაცებლობისკენ ან კოლონიების ძებნა. ეს ჩანს პან-ნაციონალიზმის ფორმებში. თუმცა, ნაცისტური გერმანია აქაც საუკეთესო მაგალითია. ჰიტლერის ნაშრომები მოიცავდა ექპსანსიის სამ საფეხურიან პროგრამას. პირველ რიგში, ნაცისტებს უნდა ჩამოეყალიბებინათ „დიდი გერმანია“ ეთნიკური გერმანელებით ავსტრიაში, ჩეხოსლოვაკიასა და პოლონეთში გაფართოებული რეიხის ფარგლებში. მეორე - ისინი შეეცდებოდნენ Lebensraum (საცხოვრებელი ადგილის) მოპოვებას რუსეთში, გერმანული იმპერიის ჩამოყალიბებით. მესამე - ჰიტლერი ოცნებობდა არიული რასის საბოლოო გაბატონებაზე მსოფლიო მასშტაბით.

განვითარებად ქვეყნებში ნაციონალიზმის მრავალი ფორმა წარმოიშვა. მათი უმრავლესობის შთაგონების წყარო იყო ბრძოლა კოლონიალური მმართველობის წინააღმდეგ. ირონიას იწვევს ის, რომ ნაციონალიზმის ამ ფორმაში გამოყენებულია ის დოქტრინები და პრინციპები, რაც თავდაპირველად ჩამოყალიბდა ევროპაში „ერის მშენებლობის“ პროცესში. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, კოლონიალიზმი მოიცავს ნაციონალიზმის გარდაქმნას გლობალური მნიშვნელობის პოლიტიკურ კრედოდ. ამის დახმარებით, აფრიკასა და აზიაში გაღვივდა ეროვნულობის გრძნობა და „ეროვნული თავისუფლების“ სურვილი. მე-20 საუკუნის განმავლობაში, მსოფლიო პოლიტიკური გეოგრაფია უმეტესწილად შეიცვალა სწორად ანტიკოლონიალიზმის გამო. დამოუკიდებლობის მოპოვებისთვის მოძრაობები, რომლებიც ომებს შორის პერიოდში დაიწყო, ახალი ძალით ამოქმედდა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ. უდიდეს ფართობებზე გადაჭიმული ბრიტანეთის, საფრანგეთის, ნიდერლანდებისა და პორტუგალიის იმპერიები აღზევებული ნაციონალიზმის პირისპირ დანამცეცდნენ.

ანტისემიტიზმი სემიტები როგორც წესი სემის, ნოეს შვილის შთამომავლები არიან. იგულისხმება შუა აღმოსავლეთის თითქმის ყველა ხალხი. ანტი-სემიტიზმი არის ცრურწმენა ან სიძულვილი ებრაელების მიმართ. თავის ადრეულ სისტემატურ ფორმაში, ანტისემიტიზმს ჰქონდა რელიგიური ხასიათი და მოიცავდა ებრაელების სიძულვილს ქრისტიანების მიერ. ეს გამოწვეული იყო ქრისტეს სიკვდილში ებრაელების მონაწილეობითა და მის ღმერთის შვილად არაღიარებით. ეკონომიკური ანტისემიტიზმი განვითარდა შუა საუკუნეებში. ამ პერიოდში ებრაელების მიმართ სიძულვილის გამომწვევი მიზეზი იყო ის, რომ მათ შეეძლოთ ვაჭრობა და ფულის სესხება. ამის გამო ებრაელები გამოაძევეს ხელოსანთა გილდიებიდან და აუკრძალეს მიწის ფლობა. მე-19 საუკუნეში გამოჩნდა რასისტული ანტისემიტიზმი ვაგნერისა (Wagner) და ჩამბერლეინის (H. S. Chamberlain) ნაშრომებში, სადაც ებრაელები ოდითგანვე ბოროტ და დისტრუქციულ ხალხად ასახეს. ამ იდეებმა იდეოლოგიური საფუძველი ჩაუყარა გერმანულ ნაციზმს, რამაც ყველაზე გროტესკული გამოხატულება ჰპოვა ჰოლოკოსტში.

ინდოეთს მეორე მსოფლიო ომის დროს დაპირებული დამოუკიდებლობა, მართლაც უბოძეს 1947 წელს. ჩინეთმა ნამდვილი ერთობა და დამოუკიდებლობა მხოლოდ 1949 წლის კომუნისტური რევოლუციის შემდეგ მოიპოვა, მანამდე კი 8 წლის მანძლზე იბრძოდა ოკუპანტ იაპონიასთან. ინდონეზია რესპუბლიკად გამოცხადდა 1949 წელს ნიდერლანდებთან სამწლიანი ომის შემდეგ. სამხედრო აღზევებამ იძულებული გახადა საფრანგეთი დაეტოვებინა ვიეტნამი 1954 წელს. თუმცა, ჩრდილოეთ და სამხრეთ ვიეტნამის გაერთიანება მოხდა მხოლოდ 1975 წელს, შეერთებული შტატების წინააღმდეგ 14-წლიანი ომის შემდეგ. ნაციონალისტურმა ბრძოლებმა სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში საფუძველი ჩაუყარა თავისუფლებისთვის მოძრაობებს აფრიკაშიც. ასეთი მოძრაობის ლიდერი განაში ნკრუმა (Nkrumah), ნიგერიაში დოქტორ აზიკივე (Dr Azikiwe), ტანგანიკაში (შემდგომ ტანზანიაში) იულიუს ნიერერე (Julius Nyerere), ნიასალენდში (შემდგომში მალავი) - ჰასტინგ ბანდა (Hastings Banda) იყვნენ. აფრიკის დეკოლონიზაცია 1950-იანი წლების ბოლოს იწყება. ნიგერიამ დამოუკიდებლობა დიდი ბრიტანეთისგან 1962 წელს მიიღო. კენია დამოუკიდებელი 1963 წელს გახდა, ხოლო ტანზანია და მალავი - 1964 წელს. აფრიკის უკანასკნელი კოლონია, სამხრეთ-დასავლეთ აფრიკა, საბოლოოდ დამოუკიდებელი ნამიბია 1990 წელს გახდა.

ანტიკოლონისტური ნაციონალიზმის ადრეული ფორმები მნიშვნელოვნად წააგავდა „კლასიკურ“ ევროპულ ნაციონალიზმს, სადაც დომინირებდა ერის თვითგამორკვევის იდეა. თუმცა, ახლად წარმოქმნილმა აფრიკულმა და აზიურმა ერებმა მე-19 საუკუნის ევროპული იდეოლოგიისგან განსხვავეული პოზიცია დაიჭირეს. აფრიკული და აზიური ერებისთვის, პოლიტიკური დამოუკიდებლობის წადილი გადაიზარდა სოციალური განვითარების სურვილში და დამთავრდა მათი სუბორდინაციით ინდუსტრილიზირებული ევროპული სახელმწიფოებისა და შეერთებული შტატების მიმართ. აქედან გამომდინარე, „ეროვნული თავისუფლების“ მიზანს აქვს როგორც პოლიტიკური, ისე ეკონომიკური განზომილებები. ამით აიხსნება, თუ რატომ ისწრაფოდნენ ანტიკოლონიალური მოძრაობები უფრო სოციალიზმისკენ, ვიდრე ლიბერალიზმისკენ, კონკრეტულად კი, მარქსისტულ-ლენინიზმისკენ. ერთი შეხედვით, თითქოს ნაციონალიზმი და სოციალიზმი ერთმანეთისთვის შეუთავსებელი პოლიტიკური კრედოებია. სოციალისტები, როგორც წესი, ინტერნაციონალიზმს ქადაგებენ, რადგან ისინი კაცობრიობას ერთ მთლიან ერთეულად განიხილავენ და ეწინააღმდეგებიან ადამიანების ერებად დაყოფას. მარქსისტების აზრით, კლასობრივი სოლიდარობით გამოწვეული კავშირები უფრო ძლიერი და გამაერთიანებელია, ვიდრე ეროვნულობით. როგორც მარქსმა განაცხადა „კომუნისტურ მანიფესტში“ (Communist Manifesto, [1848] 1967:102): „მუშა ხალხს არ აქვს ქვეყანა“.

კოლონიალიზმი კოლონიალიზმი სხვის ტერიტორიაზე კონტროლის დაწესების და ამ ტერიტორიის „კოლონიად“ გადაქცევის თეორია ან პრაქტიკა. კოლონიალიზმი იმპერიალიზმის კონრკეტული ფორმაა. ის, როგორც წესი, მოიაზრებს კოლონიასა და ეკონომიკურ დომინანტობას. როგორც აფრიკასა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში დავინახეთ, კოლონიალური მთავრობები დამპყრობელი, „დედა ქვეყნის“ წარმომადგენლებისგან შედგებოდა, რომლებიც ეთნიკურად განსხვავდებოდნენ ადგილობრივი მოსახლეობისგან. ფრანგულ კოლონიალიზმში კოლონიები დედა-ქვეყნის ნაწილებად მოიაზრებოდნენ, ანუ კოლონიზირებულ ხალხებს ჰქონდათ ოფიციალური უფლებები და მოქალაქეობა. ამისგან განსხვავებით, ნეოკოლონიალიზმი უშუალოდ ეკონომიკური ფენომენია და ეფუძნება კაპიტალის ექსპორტს მოწინავე ქვეყნიდან უფრო განვითარებად ქვეყანაში. ამის მაგალითია შეერთებული შტატების ე.წ. „დოლარის იმპერიალიზმი“ ლათინურ ამერიკაში.

პან-ნაციონალიზმი: ნაციონალიზმის სტილი, რომელიც გულისხმობს განსხვავებული ხალხის ექსპანსიონიზმით გაერთიანებას ან პოლიტიკურ სოლიდარობას („პან“ ნიშნავს „ყველას“ ან „თითოეულს“).

სოციალიზმის მიმზიდველობა განვითარებად ქვეყნებში ეფუძნება ფაქტს, რომ ერთიანობისა და თანამშრომლობის ღირებულებები, რომელსაც სოციალიზმი ქადაგებს, ემყარება ტრადიციულ და პრეინდუსტრიულ კულტურებს. ამ შემთხვევაში, ნაციონალიზმიც და სოციალიზმიც ხაზს უსვამს საზოგადოებრივ სოლიდარობას და კოლექტიურ ქმედებებს. ნაციონალიზმი შესაძლოა სოციალიზმის სუსტ ფორმად მივიჩნიოთ. ნაციონალიზმი სოციალურ პრინციპებს არგებს ერს, ხოლო სოციალიზმი განავრცობს ამ პრინციპებს მთელს კაცობრიობაზე. უფრო კონკრეტულად, სოციალიზმი, განსაკუთრებით კი მარქსიზმი, აანალიზებს უთანასწორობასა და ექსპლუატაციას, რომლის საშუალებითაც შეგვიძლია ჩავწვდეთ კოლონიურ გამოცდილებას და კოლონიური მმართველობის გამომწვევ მიზეზს. როგორც ზეწოლის ქვეშ მყოფი, ექსპლუატირებული პროლეტარიატი მიიჩნევდა, რომ თავისუფლებას მხოლოდ კაპიტალიზმს რევოლუციის გზით დამხობით მიაღწევდა, მესამე მსოფლიოს ნაციონალისტებიც „შეიარაღებულ წინააღმდეგობას“ პოლიტიკური და ეკონომიკური ემანსიპაციის საშუალებად განიხილავდნენ და, ამგვარად, პოლიტიკური დამოუკიდებლობისა და სოციალური რევოლუციის მიზნებს აერთიანებდნენ. ისეთ ქვეყნებში, როგორიცაა ჩინეთი, ჩრდილოეთ კორეა, ვიეტნამი და კამბოჯა, ანტიკოლონიალური მოძრაობები ღიად ემხრობოდა მარქსიზმ-ლენინიზმს. ძალაუფლებაში მოსვლისთანავე, მათ შეამცირეს უცხოური აქტივები და მოახდინეს ეკონომიკური რესურსების ნაციონალიზება, რითიც შექმნეს საბჭოთა სტილის დაგეგმილი ეკონომიკა. აფრიკაში და შუა აღმოსავლეთის ქვეყნებში ნაციონალისტური სოციალიზმის ნაკლებად იდეოლოგიური ფორმა განვითარდა, როგორიც იყო, მაგალითად, ალჟირში, ლიბიაში, ზამბიაში, ერაყში, სამხრეთ იემენში და სხვაგან. ამ ქვეყნებში გამოცხადებულ „სოციალიზმს“ ჩვეულებრივ, ეროვნული ინტერესების გაერთიანების მნიშვნელობა აქვს, რასაც ცხადყოფს ძლევამოსილი „ქარიზმატული“ ლიდერი.

მიუხედავად ამისა, რომ ნაციონალისტები განვითარებად მსოფლიოში ყოველთვის სოციალიზმის ან მარქსიზმისაგან დასავლეთში ნასესხები ენით არ გამოხატავდნენ ნაციონალიზმს. განსაკუთრებით 1970-იანი წლებიდან, მარქსიზმ-ლენინიზმი ხშირად ჩაანაცვლეს რელიგიური ფუნდამენტალიზმის ფორმებით, განსაკუთრებით კი ისლამური ფუნდამენტალიზმით. ამან განვითარებად სამყაროს განსაკუთრებულად არადასავლური, მეტიც, ანტიდასავლური ხასიათი მისცა. თეორიულად მაინც, ისლამი ცდილობს ხელი შეუწყოს ტრანსეროვნულ პოლიტიკურ იდენტობას, რომელიც აერთიანებს ყველას, ვინც აღიარებს „ისლამის გზას“ და წინასწარმეტყველი მუჰამედის სწავლებას „ისლამური ერის“ შესახებ. მიუხედავად ამისა, 1979 წლის ირანის რევოლუცია, რომელმაც აიათოლა ხომეინი (Ayatollah Khomeini, 1900-1989) მოიყვანა ხელისუფლებაში, ისლამური ფუნდამენტალიზმის, როგორც ეროვნული და სულიერი განახლების კრედოს პოტენციის დემონსტრაცია იყო. „ისლამური რესპუბლიკის“ შექმნამ გაათავისუფლა ირანი ზოგადად დასავლური მატერიალიზმის გავლენისგან და, კერძოდ, „დიდი სატანისგან“ (აშშ). ირანმა დაიბრუნა ტრადიციული ღირებულებები და შარიაში (Shari'a) წარმოდგენილი პრინციპები, ანუ ღვთაებრივი ისლამური კანონი. უდავოა, ისლამურ ნაციონალიზმს გამაერთიანებებლი ხასიათი აქვს. მაგალითად, სუდანსა და პაკისტანში ისლამიფიკაცია არსებითად სახელმწიფო მართვის ინსტრუმენტად გამოიყენეს, რომ მმართველი ელიტის ძალაუფლება განმტკიცებულიყო. მიუხედავად ამისა, ეგვიპტესა და ალჟირში რევოლუციური ისლამური მოძრაობები ქალაქის ღარიბთა სახელით მორალური განახლებისა და პოლიტიკული წმენდის მოთხოვნა იყო.

ფედერალური სისტემები უფრო ხშირია, ვიდრე - კონფედერალური. მსოფლიოს მოსახლეობის 2/3-ს მართავს ისეთი მთავრობა, რომელსაც გარკვეული სახის ფედერალური სტრუქტურები აქვს. ასეთი სახელმწიფოებია: აშშ, ბრაზილია, პაკისტანი, ავსტრალია, მექსიკა, შვეიცარია, ნიგერია, მალაიზია და კანადა. მიუხედავად იმისა, რომ არც ერთი ფედერალური სტრუქტურა არ არის იდენტური, თითოეულის მთავარი მახასიათებელია ცენტრალური და პერიფერიული ინსტიტუტების სუვერენიტეტი. ეს გვარწმუნებს იმაში, რომ თეორიულად მაინც, მთავრობის არც ერთ დონეს არ შეუძლია ხელყოს სხვისი ძალაუფლება. აქედან გამომდინარე, ფედერაცია არის შუალედური ფორმა პოლიტიკური ორგანიზაციისა, კონფედერაციასა (რომელიც მიმართავს სუვერენიტეტულ ძალას პერიფერიული ორგანოებისკენ) და ერთიან სახელმწიფოს (სადაც ძალაუფლება ცენტრალურ ინსტიტუტებშია თავმოყრილი) შორის. ფედერალური სისტემები ეფუძნება როგორც ერთობლიობასა და რეგიონულ მრავალფეროვნებას შორის კომპრომისს, ისე ეფექტური ცენტრალური ძალისა და ამ ძალის შემოწმების ან შეზღუდვის საჭიროებებს.

ალექსანდრე ჰამილტონი (1755-1805)

შეერთებული შტატების სახელმწიფო წარმომადგენელი, ჯეიმს მედისონთან და ჯონ ჯეისთან ერთად, „ფედერალისტური ფურცლების“ თანაავტორი. ჰამილტონი დაიბადა ვესტ-ინდოეთში. მან მონაწილეობა მიიღო ამერიკის რევოლუციაში და გახდა ჯორჯ ვაშინგტონის ადიუტანტი (1777-1781). კანონმდებლობის შესწავლის შემდეგ, ჰამილტონი დაბრუნდა კონგრესში 1782 წელს და მსახურობდა აშშ-ს ხაზინის პირველ მდივნად (1789-1795). მან დააარსა და სათავეში ჩაუდგა ფედერალისტურ პარტიას. იგი გარდაიცვალა თავის მეტოქე, აარონ ბურთან დუელის დროს. ჰამილტონის ფედერალიზმი ხასიათდება ღრმა უნდობლობით დემოკრატიის მიმართ. იგი ემხრობოდა აქტიურ ცენტრალურ მთავრობას და გამოხატავდა სურვილს გაზრდილიყო მრეწველობა გადასახადებისა და ეკონომიკური პოლიტიკის მეშვეობით. „ჰამილტონიზმი“ გულისხმობს ძლიერი ეროვნული სახელმწიფოს იდეას, აღმასრულებელი ხელისუფლებით, რომელსაც ძალუძს მხარი დაუჭიროს განვითარებად ეროვნულ ეკონომიკას.

ფედერალური სახელმწიფოების (ან სახელმწიფოებისა, რომლებსაც ფედერალური მართვის თვისებები აქვთ) შესწავლისას გამოიკვეთა გარკვეული საერთო მახასიათებლები. შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ფედერალური პრინციპი უფრო მისაღებია კონკრეტული ტიპის სახელმწიფოებისთვის. პირველ რიგში, ისტორიული მსგავსებები გამოვლინდა. მაგალითად, ფედერაციები ხშირად იმ არსებული პოლიტიკური ერთობების გაერთიანების შემდეგ ყალიბდება, რომლებსაც მიუხედავად ამისა, სურდათ ინდივიდუალური იდენტობისა და ზოგ შემთხვევაში - ძალაუფლების შენარჩუნებაც. ამ შემთხვევაში გამოგვადგება მსოფლიოს პირველი ფედერალური სახელმწიფოს - აშშ-ს მაგალითი. მიუხედავად იმისა, რომ ბრიტანეთის ყოფილმა 13 კოლონიამ და ამერიკამ მოკლე ხანებში დაინახა კონფედერალური ორგანიზაციის არაეფექტურობა, თითოეულ მათგანს სურდა, ცალკეული პოლიტიკური იდენტიფიკაციისა და ტრადიციების შენარჩუნება. ახალი, უფრო ცენტრალიზებული კონსტიტუციური სტრუქტურა ამის გარანტიას იძლეოდა. ყოფილი კოლონიები თავს იკავებდნენ ძლიერი ეროვნული მთავრობის ჩამოყალიბებისაგან. ეს ცხადი გახდა 1787 წელს ფილადელფიის კონსტიტუციურ კონვენციაზე, სადაც შექმნეს შეერთებული შტატების ე. წ. წინასწარი მონახაზი.

ამის მსგავსად, ფედერალური ევროპის იდეა, რომელსაც საფუძველი ჩაეყარა 1952 წელს ევროპის ქვანახშირისა და ფოლადის გაერთიანებით და 1957 წელს ევროპის ეკონომიური გაერთიანებით, ნაწილობრივ განაპირობა საბჭოთა აგრესიის შიშმა და ევროპის გავლენის დაკარგვამ ახალი ბიპოლარული მსოფლიოს მართვაში.

მესამე ფაქტორი არის გეოგრაფიული მასშტაბი. შემთხვევითი არ არის, რომ მსოფლიოს ბევრმა, ტერიტორიით დიდმა სახელმწიფომ სწორედ ფედერალური სისტემა აირჩია. მაგალითად, აშშ, კანადა (ფედერაციული გახდა 1867 წელს), ბრაზილია (1891), ავსტრალია (1901), მექსიკა (1917) და ინდოეთი (1947). გეოგრაფიულად დიდი სახელმწიფოები ხასიათდებიან კულტურული მრავალფეროვნებით და ხშირად ძლიერი რელიგიური ტრადიციების მატარებელნი არიან. დეცენტრალიზაცია და ძალის დანაწევრება მეტ ზეწოლას განიცდის, ვიდრე ერთიანი სისტემები. ბოლო ფაქტორი, რაც ხელს უწყობს ფედერალიზმის პოპულარობას, არის კულტურული და ეთნიკური ჰეტეროგენურობა. ფედერალიზმი, მოკლედ რომ ვთქვათ, ხშირად სოციალური უწყებების სახესხვაობების ინსტიტუციური გამოძახილი იყო. მაგალითად, კანადის ათი პროვინცია, არა მხოლოდ დიდი ხნის წინათ ჩამოყალიბებული რეგიონული ტრადიციების ანარეკლია, არამედ ინგლისურენოვანი და ფრანგულენოვანი მოსახლეობის ენობრივი და კულტურული განსხვავებებისაც. ინდოეთი 25 თვითმმართველი შტატის მიხედვით არის განსაზღვრული, პენჯაბის და ქაშმირის შემთხვევაში მხედველობაშია მისაღები რელიგიური განსხვავებებიც. ნიგერიის 18-შტატიანი ფედერალური კონსტიტუცია ერთნაირად აღიარებს ძირითად ტომურ და რელიგიურ განსხვავებებს, კერძოდ, ქვეყნის ჩრდილო და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილებს შორის.

ყოველი ფედერალური სისტემა უნიკალურია ფედერალური (ეროვნული) და შტატის (რეგიონული) მთავრობების ურთიერთობის თვალსაზრისით. ეს ურთიერთობა არა მხოლოდ კონსტიტუციური წესებითაა განსაზღვრული, არამედ გათვალისწინებულია პოლიტიკური, ისტორიული, გეოგრაფიული, კულტურული და სოციალური გარემოებებიც. ზოგიერთ შემთხვევაში გამართლებულია პარტიული სისტემა, როგორც ფედერაციისა და შტატის ურთიერთობების საფუძველი. სსრკ-ს ფედერალურმა სტრუქტურამ, რომელიც განსხვავდება აშშ-სგან, მასში შემავალ 15 რესპუბლიკას მიანიჭა გამოყოფის უფლება, რაც სინამდვილეში ფორმალური იყო. ამან „მმართველ“ კომუნისტურ პარტიას ძლიერი ცენტრალიზებული ხასიათი შესძინა, რომ არაფერი ვთქვათ, მტკიცედ იერარქიულ, ცენტრალური დაგეგმვის სისტემაზე. იგივე სიტუაციაა მექსიკაში, სადაც დომინანტი ინსტიტუციურ-რევოლუციური პარტია ეფექტურად ეწინააღმდეგება აშშ-ს მიხედვით გამიზნულად მოდელირებულ ფედერალურ სისტემას. მეორე მხრივ, აშშ-ში, კანადაში, ავსტრალიასა და ინდოეთში, დეცენტრალიზირებული პარტია-სისტემები იცავენ შტატის ძალაუფლებას და რეგიონულ მთავრობებს.

ფედერალური რეჟიმები, რომლებიც „ძალების გადანაწილებას“ ხელმძღვანელობენ, სხვა კონტრასტებითაც ხასიათდება. მაგალითად, განსხვავებები მთავრობის აღმასრულებელ და საკანონმდებლო განშტოებებს შორის, პარლამენტურ სისტემებს შორის, სადაც აღმასრულებელი და საკანონმდებლო ძალები ერთმანეთთანაა შერწყმული. წარსულის გავრცელებული ტენდენციაა იმის რწმენა, რომ მთავრობის ძალა ვრცელდება როგორც ტერიტორიულად, ისე ფუნქციურად, რაც ნიშნავს იმას, რომ მთავრობის ორ საფეხურს შორის ურთიერთობის მრავალი სფერო არსებობს. ამას მივყავართ ურთიერთშეღწევადობის რთულ მოდელებამდე ფედერალურ და შტატის მთავრობებს შორის, რაც გვხვდება აშშ-ს და შვეიცარიის მთავრობის სისტემებში. საპარლამენტო სისტემები, მეორე მხრივ, ხშირად მიმართავენ ე.წ. „აღმასრულებელ ფედერალიზმს“. ეს განსაკუთრებით აღსანიშნავია კანადასა და ავსტრალიაში. ასეთ შემთხვევებში, ფედერალურ ბალანსს, ძირითადად, განსაზღვრავს აღმასრულებლებს შორის ურთიერთობა მთავრობის სხვადასხვა საფეხურზე.

მიუხედავად ზემოთქმულისა, ყველა თუ არა, ზოგიერთი თავისებურება ფედერალური სისტემის უმეტესობისთვის მსგავსია:

ერთიანი სისტემისგან განსხვავებით, ფედერალური სისტემის ერთ-ერთი მთავარი უპირატესობაა ის, რომ იგი კონსტიტუციურად უზრუნველყოფს რეგიონების წარმომადგენლების კენჭისყრაში მონაწილეობის უფლებას. შტატებს და პროვინციებს აქვთ ავტონომიური ძალაუფლების სხვადასხვა ფორმები; ისინი სარგებლობენ გარკვეული გავლენით ცენტრალურ მთავრობაში, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ფედერალური საკანონმდებლო პალატის მეშვეობით. მეორე მხრივ, ფედერალიზმმა ვერ შეძლო მეოცე საუკუნის ცენტრალიზაციის ტენდენციის შეჩერება: ეკონომიკური და სოციალური ინტერვენციის შედეგად გაიზარდა ცენტრალური მთავრობის ძალაუფლება. შემოსავლების ზრდის ყველაზე მეტი საშუალებებიც სწორად ცენტრალურ მთვრობას ჰქონდა.

თავდაპირველად, შეერთებული შტატების სისტემა „ორმაგი ფედერალიზმის“ პრინციპებზე დაყრდნობით იმართებოდა, რომლის მიხედვითაც ფედერალური და შტატის მთავრობები ინაწილებდნენ პოლიტიკური ძალაუფლების გამიჯნულ სფეროებს. თუმცა, მეცხრა

აღმასრულებელი: მთავრობის შტო, რომელიც პასუხისმგებელია, შეიმუშავოს და განახორციელოს პოლიტიკა და კანონი.

საკანონმდებლო: მთავრობის შტო, რომელიც უფლებამოსილია შექმნას კანონი ოფიციალური კანონმდებლობის გატარებით.

წერილობითი კონსტიტუცია: ცალკეული ავტორიტარული დოკუმენტი, რომელიც ანაწილებს მოვალეობებს, ძალეუფლებასა და ფუნქციებს მთავრობის ინსტიტუტებს შორის და ადგენს „უმაღლეს“ კანონს.

ერთიანი სისტემისგან განსხვავებით, ფედერალური სისტემის ერთ-ერთი მთავარი უპირატესობაა ის, რომ იგი კონსტიტუციურად უზრუნველყოფს რეგიონების წარმომადგენლების კენჭისყრაში მონაწილეობის უფლებას. შტატებს და პროვინციებს აქვთ ავტონომიური ძალაუფლების სხვადასხვა ფორმები; ისინი სარგებლობენ გარკვეული გავლენით ცენტრალურ მთავრობაში, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ფედერალური საკანონმდებლო პალატის მეშვეობით. მეორე მხრივ, ფედერალიზმმა ვერ შეძლო მეოცე საუკუნის ცენტრალიზაციის ტენდენციის შეჩერება: ეკონომიკური და სოციალური ინტერვენციის შედეგად გაიზარდა ცენტრალური მთავრობის ძალაუფლება. შემოსავლების ზრდის ყველაზე მეტი საშუალებებიც სწორად ცენტრალურ მთვრობას ჰქონდა.

თავდაპირველად, შეერთებული შტატების სისტემა „ორმაგი ფედერალიზმის“ პრინციპებზე დაყრდნობით იმართებოდა, რომლის მიხედვითაც ფედერალური და შტატის მთავრობები ინაწილებდნენ პოლიტიკური ძალაუფლების გამიჯნულ სფეროებს. თუმცა, მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოდან, სისტემამ მიიღო „კოოპერატიული ფედერალიზმის“ ხასიათი. ეს გამოწვეული იყო დასახმარებლად გამოყოფილი გრანტების მოცულობის ზრდით ფედერალური მთვრობის მიერ შტატისა და ადგილობრივი მთვრობებისათვის. ამის გამო, პერიფერიული მთავრობა სულ უფრო და უფრო დამოკიდებული ხდებოდა ფედერალურ ფონდებზე. ეს პროცესი განსაკუთრებით გამოიკვეთა 1930-იან წლებში „ახალი გარიგების“ საფუძველზე ეკონომიური აღმავლობისა და სოციალური პროგრამების განხორციელების შემდეგ. 1960-იანი წლების შუა ხანებიდან მოყოლებული, კოოპერატიული ფედერალიზმი, რომელმაც ფედერალური და შტატის მთავრობები პარტნიორებად აქცია, ჩაანაცვლა ე.წ. „იძულებითმა ფედერალიზმმა“. ეს ის სისტემაა, რომელშიც ფედერალური მთავრობის ძალაუფლება გაზრდილია და შტატის მთავრობები კომპრომისზე მიდიან; მაგალითად, იღებენ ისეთ კანონებს, რის მიხედვითაც უპირატესობა ენიჭება ფედერალურ მთავრობას და მანდატის წესით შეზღუდვები წესდება შტატებზე.

ფედერალიზმის მეორე უპირატესობაა მთავრობის ძალაუფლების გადანაწილება. ეს ქმნის ურთიერთშემოწმებისა და ბალანსის ქსელს, რაც ხელს უწყობს ინდივიდუალური თავისუფლების დაცვას. ჯეიმს მედისონის სიტყვებით რომ ვთქვათ, „ამბიცია უნდა მომდინარეობდეს საწინააღმდეგო ამბიციიდან“. მიუხედავად იმისა, რომ ცენტრალიზაციის ტენდენცია მსოფლიო მასშტაბითაა გავრცელებული, აღმოჩნდა, რომ ისეთი ფედერალური სისტემები, როგორიცაა შეერთებულ შტატებში, ავსტრალიასა და კანადაში, უფრო ეფექტურია, ვიდრე ერთიანი სისტემისთვის დამახასიათებელი ეროვნული პარლამენტი. თუმცა, სამთავრობო სისტემაში საშუალო გავლენის მქონე სტრუქტურებმა შესაძლებელია ფრუსტრაცია და პარალიზება განიცადონ. ფედერალური სისტემის ნაკლოვანება შემდეგში მდგომარეობს: რაკი ცენტრალურ მთავრობაზე ხორციელდება ერთგვარი წეზოლა, ეკონომიკური და სოციალური პროგრამები უფრო რთულად ხორციელდება. მაგალითად, ფ. დ. რუზველტის „ახალი გარიგების“ შედეგები შეერთებულ შტატებში საგრძნობლად შეამცირა უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილებებმა. 1980-იან წლებში, რონალდ რეიგანმა განზრახ გამოიყენა ფედერალიზმი, როგორც „დიდი“ მთავრობის წინააღმდეგ მიმართული იარაღი. კერძოდ, სლოგანით „ახალი ფედერალიზმი“, რეიგანი შეეცადა სოციალური ხარჯების მართვის პასუხისმგებლობა აერიდებინა ფედერალური მთავრობისათვის და დაეკისრებინა ნაკლებწარმატებული შტატების მთავრობისათვის. ამის საპირისპიროდ, კოოპერატიული ფედერალიზმის მოდელი გერმანიაში უფრო მსუბუქია, რადგან სოციალური უზრუნველყოფის სისტემა კარგად დაფინანსებული და ყოვლისმომცველია.

და ბოლოს, ფედერალიზმმა წარმოშვა ისეთი ინსტიტუციური მექანიზმები, რომლითაც იზოლირებული საზოგადოებები გაერთიანდნენ. შესაბამისად, ფედერალური გადაწყვეტილება შეიძლება მისაღები გახდეს ეთნიკური განსხვავებებისა და რეგიონულად დაყოფილი საზოგადოებების შემთხვევაში. ის შეიძლება სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი იყოს. შეერთებული შტატების ფედერალიზმის გენიალურობა იმაშია, რომ ის 13 შტატის საფუძველზე შეიქმნა და მოხდა ისეთი ინსტიტუციური მექანიზების ამოქმედება, რომლებმაც გზა გაუხსნა ემიგრაციას მეცხრამეტე საუკუნიდან მოყოლებული დღემდე. ფედერალიზმის საფრთხე შემდეგში მდგომარეობს: სამთავრობო დანაყოფების ფორმირებამ შესაძლოა გააძლიეროს ცენტრიდანული წნეხები და მიიყვანოს დეზინტეგრაციამდე. ზოგიერთის აზრით, ფედერალური სისტემა არსებითად არასტაბილურია და მიდრეკილია ან გარანტირებული ერთობისკენ, ან გადამეტებული დეცენტრალიზაციისკენ, რაც უპირობოდ გამოიწვევს ნგრევას.

შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ფედერალიზმმა კანადაში არ გაამართლა, თუკი მის მიზნად დავსახავთ ისეთი პოლიტიკური გაერთიანების შექმნას, რომელშიც ფრანგულ და ინგლისურენოვანი მოსახლეობა ჰარმონიულად იცხოვრებდა. კვებეკში სეპარატიზმის ზრდის შემდეგ, კანადა, 1980-იანი წლების ბოლოდან მოყოლებული, ცდილობს, იპოვოს ისეთი კონსტიტუციური ფორმულა, რომლის შედეგად კვებეკი გახდება კანადის ფედერაციის წევრი. 1987 წელს „მიჩის ტბის გარიგების“ შემდეგ, კვებეკს მიენიჭა ავტონომია და „განსაკუთრებული სტატუსი“ ფედერაციის ფარგლებში. თუმცა, ეს შეთანხმება 3 წლის შემდეგ ჩაიშალა, როცა მანიტობამ და ნიუფაუნდლენმა არ მიიღეს „ასიმეტრიული ფედერალიზმის“ პრინციპი. 1992 წელს შარლოტათაუნის შეთანხმებით, კვებეკს შესთავაზეს სხვა ფორმულა. თუმცა, ეს ფორმულა უარჰყვეს ეროვნულ რეფერენდუმზე, ნაწილობრივ, იმ მოსაზრებით, რომ კვებეკს კუთვნილი ავტონომია არ მისცეს, ნაწილობრივ კი იმიტომ, რომ ბევრ ინგლისურენოვან კანადელს ეშინოდა, რომ ეს შეთანხმება საფრთხეს შეუქმნიდა კანადის სახელმწიფოს ერთიანობას. ამის მიუხედავად, კვებეკის სრულფასოვანი დამოუკიდებლობის იდეა, რომლისკენაც კვებეკის სეპარატისტული პარტია იღწვის, თვით კვებეკის მოსახლეობამ უარყო 1995 წლის რეფერენდუმზე.

თანამედროვე სახელმწიფოების უმრავლესობას აქვს მთავრობის ერთიანი სისტემა. ეს სუვერენიტეტულ ძალაუფლებას ანიჭებს ერთ, ეროვნულ ინსტიტუტს. გაერთიანებულ სამეფოში ეს ინსტიტუტი არის პარლამენტი, რომელსაც აქვს (ყოველ შემთხვევაში, თეორიულად) ღია და უდავო საკანონმდებლო ძალაუფლება. პარლამენტს შეუძლია დაადგინოს ან გააუქმოს ნებისმიერი კანონი; მის ძალაუფლებას არ აკონტროლებენ კოდიფიცირებული ან წერილობითი კონსტიტუციები; არ არსებობს მეტოქე საკანონმდებლო ორგანო, რომელმაც შეიძლება მისი ძალაუფლება ეჭვის ქვეშ დააყენოს; მის მიერ დადგენილ კანონებს მეტი ძალა აქვთ, ვიდრე ინგლისურ და შოტლანდიურ კანონებს. რადგანაც კონსტიტუციის მიხედვით უმაღლესი ხელისუფლება ცენტრია, ყველა პერიფერიული თუ ადგილობრივი მთავრობა ექვემდებარება ცენტრს. ერთი შეხედვით, ეს წარმოშობს მრავალი მიმართულების გაუკონტროლებელ ცენტრალიზაციას. შესაძლებელია, მოხდეს ადგილობრივი ინსტიტუტების რეფორმა, რეოგრანიზება ან გაუქმება მათი სურვილის მიხედვით; მათი ძალაუფლება და მოვალეობები შეიძლება შემცირდეს ან გაფართოვდეს. თუმცა, რეალურად, ერთიან სისტემაში, ურთიერთობა ცენტრსა და პერიფერიას შორის ისეთივე კომპლექსურია, როგორც ფედერალურ სისტემებში. პოლიტიკურ, კულტურულ და ისტორიულ ფაქტორებს ისეთივე მნიშვნელობა ენიჭება, როგორიც უფრო ფორმალურ, კონსტიტუციურ ფაქტორებს. პერიფერიული ძალაუფლების ორი გამიჯნული ინსტიტუციური ფორმაა: ადგილობრივი მთავრობა და გადაცემული საკრებულოები. თითოეული მათგანი ცენტრსა და პერიფერიას შორის ურთიერთობებს განსაკუთრებულ ხასიათს სძენს.

ადგილობრივი მთავრობა წარმოადგენს მთავრობას, რომელიც კონკრეტულ ტერიტორიას მართავს. მაგალითად, სოფელს, ქალაქს, უბანს, რაიონს. ეს არის მთავრობის ფორმა, რომელიც ინაწილებს სუვერენიტეტს და რომელიც მთლიანად ემორჩილება ცენტრალურ ხელისუფლებას, ან ფედერალური სისტემის შემთხვევაში - შტატის ან რეგიონულ ხელისუფლებას. მთავრობის ეს საფეხური უნივერსალურია. იგი გვხვდება როგორც ფედერალურ, ისე კონფედერალურ და ერთიან სისტემებში. მაგალითად, შეერთებულ შტატებში 86 ათასზე მეტი ადგილობრივი მთავრობა არსებობს, სადაც 11 მილიონი ადამიანია დასაქმებული. მაშინ, როცა მთლიანად ფედერალურ ან შტატის საფეხურებზე დასაქმებულთა რაოდენობა 8 მილიონზე ნაკლებია. ზოგ ქვეყანაში ცენტრალურის გარდა, ადგილობრივი მთავრობა, მთავრობის ერთადერთი ფორმაა.

არასწორი იქნება თუ ვივარაუდებთ, რომ რადგანაც ადგილობრივი მთავრობა კონსტიტუციურად მთლიანად ემორჩილება ცენტრს, მისი პოლიტიკური მნიშვნელობა დაკნინებულია. ადგილობრივი მთავრობების სიმრავლე მეტყველებს იმაზე, რომ მათი არსებობა ადმინისტრაციულად აუცილებელია და რადგან ადგილობრივი მთავრობა ხალხთან „ახლოსაა“, ის ადვილად მისაღებიცაა. არჩეულ ადგილობრივ პოლიტიკოსებს ახასიათებთ დემოკრატიული სამართლიანობის ღირებულება, რომელიც საშუალებას აძლევს მათ განავრცონ თავისი ოფიციალური ძალაუფლება და უფლება-მოვალეობები. ხშირად, ურთიერთობა ცენტრალურსა და ადგილობრივ მთავრობას შორის წარმოებს მოლაპარაკებების საფუძველზე და არა ზევიდან ქვევით - ბრძანებებით. ცენტრსა და პერიფერიას შორის ბალანსს ასევე განაპირობებს ისეთი ფაქტორები, როგორიცაა პოლიტიკური კულტურა, (ნაწილობრივ ადგილობრივი ავტონომიის ჩამოყალიბების ტრადიციით) და პარტიული სისტემის ბუნება. მაგალითად, ადგილობრივი პოლიტიკოსების „პოლიტიზირების“ მზარდი ტენდენცია, ანუ ეროვნულ პარტიებში სულ უფრო მეტი ადგილობრივი პოლიტიკოსის გაერთიანება, გამოწვეულია ცენტრალიზაციის ზრდით. კონსტიტუციური სტრუქტურის არარსებობის გამო, რომელსაც ფედერალიზმი გვთავაზობს, ადგილობრივი ავტონომია მთლიანად დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად შეიკავებს ცენტრი თავს თვითმმართველობისგან. ეს გულისხმობს იმას, რომ დეცენტრალიზაციის ხარისხი განსხვავდება ერთიან სისტემებში, როგორც ეპოქის, ისე ქვეყნების მიხედვით. ამის დანახვა შეგვიძლია გაერთიანებულ სამეფოსა და საფრანგეთში, სადაც კონტრასტულ შემთხვევებს ჰქონდა ადგილი.

გაერთიანებული სამეფო, ტრადიციულად მოიცავს შედარებით დეცენტრალიზებულ ადგილობრივ სამთავრობო სისტემას, სადაც ადგილობრივი უფლებამოსილი პირები სარგებლობენ პარლამენტის მიერ ოფიციალური სტრუქტურის ფარგლებში დამტკიცებული მნიშვნელოვანი თავისუფლებით. ადგილობრივი დემოკრატიისადმი პატივისცემა დიდხანს იყო დამახასიათებელი დიდი ბრიტანეთის დაუწერელი კონსტიტუციისთვის. სახელმწიფოს ეკონომიკური და სოციალური როლის გაფართოება 1945 წლის შემდგომ პერიოდში მეტყველებს იმაზე, რომ ადგილობრივ მთავრობებს დაეკისრათ საზოგადოებრივი მომსახურების წარმოების პასუხისმგებლობა ცენტრალური მთავრობის სახელით. ამ პარტნიორულ ურთიერთობას ცენტრალურსა და ადგილობრივ მთავრობებს შორის უეცრად მოეღო ბოლო კონსერვატიული პარტიის ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ 1980-იან და 1990- იან წლებში. კონსერვატორები ადგილობრივ მთავრობას, ისევე როგორც სხვა შუამავალ ორგანოებს, დაბრკოლებად მიიჩნევდნენ თავისი რადიკალური, ბაზარზე ორიენტირებული პოლიტიკის განხორციელების კონტექსტში.

1984 წელს ადგილობრივ მთავრობას ჩამოერთვა თავისი ყველაზე მნიშვნელოვანი უფლება: ადგილობრივი გადასახადების კონტროლი და ხარჯების თვითნებური განსაზღვრის პოლიტიკა. ადგილობრივი უფლებამოსილი ორგანოები, რომლებმაც გამოიწვიეს ცენტრი, მაგალითად, „დიდი ლონდონის საბჭო“ და დედაქალაქის შემოგარენის საბჭოები, საერთოდ გაუქმდა. მათი ფუნქციები მცირე მასშტაბის უბნის ან დაბის საბჭოებს და ახლად შექმნილ ქუანგოებს (quango) დაეკისრათ. ადგილობრივი მთავრობების მოვალეობებიც შეიზღუდა: მაგალითად, ეროვნული სასწავლო გეგმის შემოღებით სკოლებში და კანონმდებლობით, რომელიც საშუალებას აძლევდა სკოლას - არ ყოფილიყო ადგილობრივი მთავრობის დაქვემდებარების ქვეშ. ამ პოლიტიკის უპირველესი მიზანი იყო ადგილობრივი მთავრობის საფუძვლიანი შეცვლა და „საშუალების მიმცემი“ საბჭოების შექმნა. ამ საბჭოების როლია არა მომსახურების წარმოება, არამედ კერძო პირების მიერ მომსახურების წარმოების ზედამხედველობა, რაც გულისხმობს კონტრაქტებისა და პრივატიზაციის სისტემას. ასეთი პოლიტიკა ხშირად ადგილობრივ დემოკრატიაზე თავდასხმად განიხილება. ერთის მხრივ, ძალაუფლება ადგილობრივიდან ცენტრალურ მთავრობას გადაეცა, ხოლო მეორე მხრივ, ადგილობრივმა უფლებამოსილმა პირებმა დაიწყეს აქტიური საბაზრო ზეწოლა ადგილობრივი საზოგადოების წევრებზე, მათ მიერ ახალი - „კლიენტის“ როლის მორგების შემდეგ.

ქუანგო: კვაზიავტონომიური არასამთავრობო ორგანიზაციის აკრონიმი: სახალხო ორგანო, რომელიც დაკომპლექტებულია პოლიტიკოსებით ან სამოქალაქო პირებით.

სრულიად განსხვავებული პოლიტიკა გატარდა საფრანგეთში იგივე პერიოდში, სადაც მიზანმიმართულად ცდილობდნენ ფრანგული საზოგადოების ხასიათის გარდაქმნას. კერძოდ, ცენტრალიზაციის ტრადიციის შეცვლას, რაც მეხუთე რესპუბლიკამ მემკვიდრეობით მიიღო იაკობიანელებისგან და ნაპოლეონისგან. პრეზიდენტი მიტერანი პოლიტიკური დეცენტრალიზაციის პროგრამას დიდი იმედით უყურებდა, რომელიც 1982-1986 წლებში განახორციელა შინაგან საქმეთა და დეცენტრალიზაციის მინისტრმა - გასტონ დიუფერმა. ტრადიციულად, ცენტრსა და ადგილობრივ მთავრობას შორის ურთიერთობები საფრანგეთში იმართებოდა პრეფექტების მიერ მკაცრი ადმინისტრაციული კონტროლის სისტემით. პრეფექტები, რომლებსაც შინაგან საქმეთა სამინისტრო ნიშნავდა და უშუალოდ მის წინაშე იყვნენ ანგარიშვალდებულნი, საფრანგეთის 96 დეპარტამენტის მთავარი აღმასრულებლები იყვნენ. ფრანგული სისტემა წარმატებული იყო როგორც ბრძანებების იერარქიული ჯაჭვი. რეგიონული მთავრობის გამოცოცხლების გარდა, დიუფერის რეფორმებმა გაზარდა ადგილობრივი მთავრობის მოვალეობები და ძალაუფლება. კერძოდ, უფლებამოსილი პირები პრეფექტების ნაცვლად გახდნენ ადგილობრივად არჩეული პრეზიდენტები, ხოლო პრეფექტები ჩანაცვლდნენ კომისრებით (Commissaire de la République), რომლებიც განსაკუთრებით ეკონომიკურ გეგმებზე ზრუნავენ. ამას გარდა, ადგილობრივი მთავრობა გამოთავისუფლდა ადმინისტრაციული და ხარჯების გადაწყვეტილებების მიღების დროს დამოწმების ფუნქციისაგან. ამ რეფორმების შედეგად, საფრანგეთის სახელმწიფომ უფრო ცენტრალიზებული ხასიათი შეიძინა, ვიდრე 1789 წლის რევოლუციიდან მოყოლებული ოდესმე ჰქონია.

ხელისუფლების გადაცემა, კანონმდებლობის ფარგლებში, მთავრობის ერთიანი სისტემის დეცენტრალიზაციას გულისხმობს, შესაბამისად, ის ფედერალურ სისტემად გარდაიქმნება. გადაცემული საკრებულოები შეიქმნენ სახელმწიფოში არსებული ცენტრიდანული ზეწოლის ზრდის გამო, მზარდი რეგიონული და ნაციონალური პრობლემების გადასაჭრელად. მიუხედავად მტკიცე ძალების დეფიციტისა, ოდესღაც გადაცემულმა საკრებულოებმა საკუთარი პოლიტიკური იდენტობა ჩამოაყალიბეს; მათ ასევე გააჩნიათ დემოკრატიული უფლებამოსილება, შესაბამისად, მათი დასუსტება რთულია, ხოლო განადგურება თითქმის შეუძლებელი. გამონაკლისს წარმოადგენდა ჩრდილოეთ ირლანდიის სტორმონტის პარლამენტი. სტორმონტის პარლამენტი დაითხოვეს 1972 წელს და უესტმინსტრესის პარლამენტის უშუალო მმართველობით ჩაანაცვლეს. თუმცა, ეს მოხდა მხოლოდ მაშინ, როდესაც ცნობილი გახდა, რომ ხელმძღვანელობაში მყოფი პროტესტანტული უნიონისტების პარტიის მიერ ხელის შეშლის გამო, ჩრდილოეთ ირლანდიაში ვერ მოხერხდა საზოგადოებრივი ძალადობის მზარდი ნაკადის შეჩერება, რომელიც თავის მხრივ სამოქალაქო ომის საშიშროებას ქმნიდა.

დევოლუცია - გადაცემა, ძალაუფლების გადამისამართება ცენტრალური მთავრობიდან სუბორდინირებული რეგიონული ინსტიტუტებისთვის („გადაცემა“ ნიშნავს ძალაუფლების და მოვალეობების გადაცემას ზემდგომი ხელისუფლებისგან ქვემდგომისთვის). დევოლუცირებული ორგანოები წარმოადგენენ მთავრობის საშუალო საფეხურს ცენტრალურსა და ადგილობრივ მთავრობებს შორის. დევოლუცია განსხვავდება ფედერალიზმისგან იმით, რომ, მიუხედავად ტერიტორიალური იურისდიქციის შესაძლო მსგავსებისა, დევოლუცირებული ორგანოები არ ინაწილებენ სუვერენიტეტს; მათ მოვალეობებს და ძალაუფლებას განსაზღვრავს ცენტრი. ადმინისტრაციული დევოლუციის ყველაზე სუსტი ვარიანტია მხოლოდ იმ რეგიონალური ინსტიტუტების პოლიტიკის გატარება, რომელიც სხვაგან ჩამოყალიბდა. საკანონმდებლო დევოლუციის ფორმა (ზოგჯერ მას „სახლის მართვას“ უწოდებენ) მოიცავს არჩეული რეგიონული საკრებულოების ჩამოყალიბებას, რომელთაც „პოლიტიკის შემუშავების“ უფლებამოსილება და სახაზინო (ფინანსური) დამოუკიდებლობა აქვთ.

ევროპის ფარგლებში ხელისუფლების გადაცემის უძველესი ტრადიცია ესპანეთში გვხვდება. მიუხედავად იმისა, რომ 1570-იანი წლებიდან ერთიან სახელმწიფოს წარმოადგენდა, ესპანეთი 50 პროვინციად იყო დაყოფილი და თითოეულში რეგიონული თვითმართველობა არსებობდა. 1975 წელს გენერალ ფრანკოს გარდაცვალების შემდეგ, დემოკრატიულ მთავრობად გარდაქმნის პროცესის გამო, ხელისუფლების გადაცემა 1979 წლამდე გაგრძელდა, რომლის შედეგად 17 ავტონომიური ერთობა ჩამოყალიბდა. რეგიონული მმართველობის ეს ფორმა დაფუძნებულია არჩეულ საკრებულოებზე, რომლებიც საშინაო პოლიტიკის ფართო კონტროლზე არიან პასუხისმგებელნი. მიუხედავად იმისა, რომ ეს რეფორმა ბასკეთის გაერთიანებაში არსებული კატალონიის ავტონომიური რეგიონის მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად გატარდა, მან მხოლოდ სეპარატისტული მოძრაობის ეტა-ს (Euskadi Ta Askatasuna) მხრიდან ტერორიზმის ახალი ტალღა გამოიწვია.

საფრანგეთის მთავრობამ, რეგიონული ერთეულების დაჟინების გამო, აგრეთვე ბრეტანისა და ოქსიტანიის შემთხვევაში ეთნიკური ნაციონალიზმის ჩამოყალიბების საპასუხოდ, ასევე მიმართა ხელისუფლების გადაცემის პრაქტიკას. საფრანგეთში დიუფერის რეფორმის მთავარ ელემენტს წამოადგენდა გადასვლა ადმინისტრაციული მმართველობის გადაცემიდან საკანონმდებლო მმართველობის გადაცემაზე. „ფუნქციური რეგიონალიზმის“ სტრატეგიის შედეგად, 1972 წელს ადგილობრივი ინვესტიციებისა და გადაწყვეტილებების მიღების დაგეგმვის პროცესის ადმინისტრაციული კოორდინირებისთვის 22 რეგიონული სახალხო ორგანო დაარსდა. თუმცა, ამ ყველაფერს აკლდა დემოკრატიული საფუძველი და ჰქონდა შეზღუდული ძალაუფლება. 1982 წელს ეს ორგანოები არჩეული საბჭოს მქონე ჩამოყალიბებულ რეგიონულ მთავრობებად გარდაიქმნა. სეპარატიზმისა და ტერორიზმის ტალღის შესაჩერებლად, კორსიკას კოლექტიური ტერიტორიის სპეციალური სტატუსი მიანიჭეს, რამაც კუნძულს თვითმმართველობის საშუალება მისცა. ევროპაში დეცენტრალიზაციის ტენდეცია ევროკავშირში არსებული ვითარებებითაც იყო განპირობებული, განსაკუთრებით კი, 1980-იან წლებში „რეგიონებისაგან შემდგარი ევროპის“ იდეის წარმოშობის შემდგომ. რეგიონებსა და პროვინციებში არსებული მთავრობა პირდაპირ სარგებელს იღებდა ევროპული რეგიონული განვითარების ფონდის მიერ შეთავაზებული დახმარებიდან. მათ აგრეთვე მოიძიეს პირდაპირი წარმომადგენლობა ბრიუსელში და გააძლიერეს მათი ჩართულობა ეკონომიკური დაგეგმვისა და ინფრასტრუქტურის განვითარებაში.

ეთნიკურობა - ეთნიკურობა არის ცალკეული განსხვავებული მოსახლეობის, კულტურული ჯგუფისა ან ტერიტორიის მცხოვრებთა თავისუფლების გრძნობა. ტერმინი კომპლექსურია, რადგან აქვს როგორც რასობრივი, ისე კულტურული მხარე. ეთნიკური ჯგუფის წევრები, სამართლიანად თუ უსამართლოდ ხშირად მიჩნეულნი არიან საერთო წინაპრების შთამომავლებად და ამიტომ იგულისხმებიან საერთო სისხლის მქონე გაფართოებულ ნათესაობად. უფრო ზოგადად, ეთნიკურობა გაგებულია როგორც კულტურული იდენტიფიკაციის ფორმა, თუმცა მას ღრმა ემოციური ფესვები აქვს. “ეთნიკური” კულტურა მოიცავს ღირებულებებს, ტრადიციებსა და ჩვეულებებს. ის ანიჭებს ადამიანებს საერთო იდენტურობას და გამორჩეულობის გრძნობას, როგორც წესი, ყურადღებას ამახვილებს წინაპრებზე. ზოგიერთი ერს გაფართოებულ ეთნიკურ ჯგუფად მიიჩნევენ, სხვები კი თვლიან, რომ ეთნიკური ჯგუფები განსაკუთრებულად ექსკლუზიურია (სხვას არ შეუძლია „შეუერთდეს“ ეთნიკურ ჯგუფს), ხოლო ერი, ინკლუზიურია და პოლიტიკურად განსაზღვრული.

გაერთიანებული სამეფო, რომელიც ტრადიციულად ყველაზე ცენტრალიზებულ გაერთიანებას წარმოადგენდა, მთავრობის გადაცემის პრაქტიკას ყველაზე პასიურად მიუდგა. 1960-იან წლებში შოტლანდიური და უელსური ნაციონალიზმის აღორძინებას მოჰყვა პოლიტიკური დღის წესრიგში ხელისუფლების გადაცემის საკითხის წამოყენება და ლეიბორისტული მთავრობის უმცირესობის მიერ 1978-79 წლებში ხელისუფლების გადაცემასთან დაკავშირებული უკომპრომისო მოთხოვნის წამოყენება. ორგანოების გადაცემა არ მოხდა 1999 წლამდე. შოტლანდიური პარლამენტი ყველაზე მასშტაბურ და ძლიერ ორგანოს წარმოადგენს, რადგან მას გააჩნია გადასახადების ცვლილებისა (საშემოსავლო გადასახადის გაზრდა ან შემცირება 3 პენით 1 ფუნტზე) და ძირითადი საკანონმდებლო ძალაუფლება საშინაო პოლიტიკის სფეროში. მიუხედავად ამისა, კონსტიტუციურ საკითხებს, თავდაცვას, საგარეო საქმეებს, ეროვნულ უსაფრთხოებასა და ევროკავშირთან ურთიერთობას უესტმინსტერის პარლამენტი აკონტროლებს.

ეთნიკური ნაციონალიზმი: - ნაციონალიზმის ფორმა, რომელსაც ამოძრავებს ეთნიკური თავისებურებების შენარჩუნების მძლავრი სურვილი.