წინამდებარე სალექციო კურსზე მუშაობა დავიწყე თელავის სახელმწიფო უნივერსიტეტში. თავდაპირველად ის წარმოადგენდა სალექციო კურსის „სოციოლოგიური კვლევის მეთოდები“ ერთ-ერთ ნაწილს, რომელიც თამარ ზურაბიშვილთან ერთად შევიმუშავე. სოციალურ მეცნიერებათა ცენტრის აკადემიური სტიპენდიის ფარგლებში საშუალება მომეცა, გამეფართოვებინა და მაგისტრატურის სტუდენტებისთვის გადამემუშავებინა ამ სალექციო კურსის ის ნაწილი, რომელიც კერძოდ თვისებრივ მეთოდების ეძღვნება. კურსზე მუშაობა დავასრულე კალიფორნიის უნივერსიტეტში ლოსანჯელესში, სადაც ღია საზოგადოების ინსტიტუტის FDFP პროგრამის ფარგლებში ვიმყოფებოდი.

სამწუხაროდ, ამ სალექციო კურსში ვერ მოხერხდა სოციალური კვლევის ყველა თვისებრივი მეთოდის განხილვა, ამიტომ ყურადღება გამახვილებულია იმ მეთოდებზე, რომლებიც ყველაზე ფართოდ გამოიყენება თანამედროვე პრაქტიკაში და რომლებიც, ჩემი აზრით, ყველაზე მეტად დაეხმარება სტუდენტებს საკუთარი კვლევების ჩატარებაში. თითქმის ყველა მეთოდთან დაკავშირებით სალექციო კურსში მოყვანილია შესაბამისი კვლევითი ინსტრუმენტების მაგალითები; გარდა ამისა, ყოველი თემის ბოლოს მოყვანილია შესაბამისი მეთოდისადმი მიძღვნილი საკვანძო ლიტერატურის სია. რამდენადაც კვლევის მეთოდების შესწავლა წარმოუდგენელია მხოლოდ ლიტერატურის შესწავლის მეშვეობით, ყველა თემის დასასრულს მოყვანილია პრაქტიკული დავალებები.

მინდა დიდი მადლობა გადავუხადო ჩემს კოლეგებს მოსკოვის ლევადა-ცენტრიდან და, უპირველეს ყოვლისა, ალექსეი ლევინსონს; სწორედ ამ კვლევით ცენტრში მუშაობის პერიოდში დავინტერესდი კვლევის თვისებრივი მეთოდებით და რამდენიმე ძალზე საინტერესო კვლევაში მივიღე მონაწილეობა; ასევე დიდი მადლობა ღია საზოგადოების ინსტიტუტის FDFP პროგრამას, რომლის ფარგლებშიც საშუალება მომეცა დავსწრებოდი წამყვანი თვისებრივი მკვლევრების კურსებს კალიფორნიის უნივერსიტეტში ლოს-ანჯელესში (UCLA); სოციალურ მეცნიერებათა ცენტრს და აკადემიური სტიპენდიების პროგრამას (AFP), რომლის ფარგლებშიც ვასწავლიდი ამ კურსს სოციალურ მეცნიერებათა ცენტრში; და ჩემს სტუდენტებს, რომლებმაც მნიშვნელოვანი როლი ითამაშეს ამ სალექციო კურსის შექმნაში.

სოციალური მეცნიერებებისათვის დამახასიათებელია მჭიდრო კავშირი თეორიასა და ემპირიულ კვლევებს შორის. საზოგადოებრივი ცხოვრების ამა თუ იმ ასპექტის შესწავლის მიზნით, მეცნიერები რეგულარულად ატარებენ ემპირიულ კვლევებს, რათა შეამოწმონ ესა თუ ის თეორიული მოსაზრება; ამ კვლევების შედეგები ხშირად იწვევს არსებული თეორიების გადასინჯვას და დახვეწას, ზოგჯერ კი - ძველი თეორიის უარყოფას და ახალი თეორიის წარმოშობას. მაგალითად, სოციალური მკვლევრები ჯერ კიდევ XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე შეისწავლიდნენ სიღარიბეს და მის გამომწვევ მიზეზებს; ამ კვლევების შედეგად შეიქმნა სიღარიბის კლასიკური თეორიები. მაგრამ XX საუკუნის 60-იან წლებში აშშ-ში სიღარიბის სპეციფიკური ფორმების ემპირიული შესწავლის შედეგად მოხდა ამ თეორიების გადასინჯვა და შეიქმნა „ქვეკლასის“ თეორია.¹ სიღარიბის ეს ფორმა კლასიკური თეორიების ყურადღების მიღმა იყო დარჩენილი.

ემპირიული სოციალური კვლევები მნიშვნელოვან როლს თამაშობს არა მხოლოდ თეორიული ცოდნის გამდიდრების თვალსაზრისით, არამედ პრაქტიკულ დონეზეც, საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვადასხვა სფეროს შესახებ არსებული ცოდნის გაღრმავებასა და სახელმწიფო მართვის ოპტიმიზაციაში. ასეთ შემთხვევებში საუბარია ე.წ. გამოყენებითი კვლევების შესახებ, რომლებიც შეისწავლის საზოგადოებრივი ცხოვრების ისეთ ასპექტებს როგორებიცაა, მაგალითად, არაფორმალური ურთიერთობები ფორმალურ ორგანიზაციებში; კორუფციის გავრცელების ხელისშემწყობი ფაქტორები; სიღარიბის მიზეზები; და სხვა. გამოყენებითი სოციალური კვლევების შედეგები შეიძლება გახდეს გადაწყვეტილებების მიღების საფუძველი სახელმწიფო მართვის ან არასამთავრობო თვითმმართველობის დონეზე.

არანაკლები როლი ენიჭება ემპირიულ კვლევებს სამომხმარებლო ბაზრის შესწავლაში - ე.წ. მარკეტინგული (საბაზრო) კვლევების მეშვეობით მიმდინარეობს მომხმარებელთა მოტივაციის, ამა თუ იმ პროდუქტის შეძენის სურვილის, რეკლამის ეფექტურობის დეტალური შესწავლა. სწორედ საბაზრო კვლევების დამსახურებაა, რომ წამყვანი კომპანიების მიერ წარმოებული პროდუქცია მაქსიმალურად ითვალისწინებს მომხმარებელთა მოთხოვნებს და სურვილებს, ხოლო რეკლამა სულ უფრო ეფექტური ხდება.

სოციალური სინამდვილის სულ უფრო და უფრო მეტი მხარე შეისწავლება ემპირიული კვლევების მეშვეობით, ხოლო ჩატარებული კვლევების შედეგები ხშირად მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს საზოგადოებაზე. ამიტომ ძალზე მნიშვნელოვანია, რომ ეს კვლევები კომპეტენტურად იყოს ჩატარებული და მიღებული იქნეს სანდო შედეგები.

სოციალური კვლევის მეთოდიკა² შეისწავლის ემპირიული სოციალური კვლევის განხორციელების კონკრეტულ გზებს, განიხილავს ინფორმაციის შეგროვების მეცნიერული საშუალებების, ანუ მეთოდების ერთობლიობას და იმ ეთიკურ პრინციპებს, რომელთა დაცვითაც უნდა ჩატარდეს სოციალური კვლევა. ემპირიული სოციალური კვლევის მეთოდიკა, როგორც სისტემატური ცოდნის დარგი, სოციალურ თეორიასთან შედარებით გვიან ჩამოყალიბდა და თუმცა უფრო პრაქტიკულ ხასიათს ატარებს, ხშირად გამოიყენება თეორიული პრობლემების შემოწმების, ჰიპოთეზების დამტკიცების ან უარყოფის მიზნით.

სოციალური კვლევის მეთოდები ორ დიდ ჯგუფად იყოფა: რაოდენობრივ და თვისებრივ მეთოდებად. თუმცა ამ ორი ჯგუფის მეთოდებს შორის არის მნიშვნელოვანი განსხვავებები, მათ ერთი უაღრესად მნიშვნელოვანი გარემოება აერთიანებს: მათი მთავარი და, შეიძლება ითქვას, ერთადერთი მიზანია ჩვენი ცოდნის გამდიდრება სოციალური სამყაროს შესახებ.

კვლევის რაოდენობრივი მეთოდები (როგორებიცაა მასობრივი გამოკითხვა, კონტენტ-ანალიზი) იშველიებს რაოდენობრივ მაჩვენებლებს - ქულებს, პროცენტებს - და მიზნად ისახავს დაადგინოს ამა თუ იმ სოციალური ფენომენის გამოვლენის სიხშირე. მეთოდების ეს ჯგუფი უაღრესად ფორმალიზებულია, რის გამოც ისინი „მკაცრი“ მეთოდების სახელითაა ცნობილი.

რაოდენობრივი მეთოდების მეცნიერულობას და ამ მეთოდების მეშვეობით მიღებული შედეგების სანდოობას სტატისტიკური კანონზომიერებები უზრუნველყოფს. რაოდენობრივი კვლევის შედეგების ერთ-ერთ უმთავრეს ღირსებას ამ შედეგების რეპრეზენტატულობა წარმოადგენს, რაც გულისხმობს, რომ კვლევის პროცესში გამოკითხული ადამიანები (რესპონდენტები) პროპორციულად წარმოადგენენ მთელ მოსახლეობას, ან მოსახლეობის იმ ნაწილს, რომლის შესწავლაც დაგეგმილია კვლევის პროცესში (ანუ გენერალურ ერთობლიობას, რომელიც განისაზღვრება ყოველი კონკრეტული კვლევის ამოცანებიდან გამომდინარე). რესპონდენტების რეპრეზენტატული შერჩევა მეცნიერულად ამართლებს გამოკითხვის შედეგების გავრცობას გენერალურ ერთობლიობაზე, რის შედეგადაც საშუალება გვეძლევა, რესპონდენტთა მიერ გამოთქმული აზრი გენერალური ერთობლიობის წარმომადგენლების აზრად ჩავთვალოთ.

რაოდენობრივ მეთოდებს შორის მსოფლიო პრაქტიკაში ყველაზე გავრცელებულია მასობრივი გამოკითხვა - ხალხის აზრის შესწავლა ამა თუ იმ პრობლემასთან დაკავშირებით. ამ მეთოდს საფუძვლად უდევს ორი დაშვება: (1) რომ მოსახლეობის მიერ სოციალური მოვლენების შეფასებების გავრცელება გარკვეულ სტატისტიკურ კანონებს ემორჩილება, და (2) რომ მსგავსი სოციალური მდგომარეობის მქონე პიროვნებები, როგორც წესი, ანალოგიურად აფასებენ მოვლენებს. მასობრივი გამოკითხვის დროს ყოველი რესპონდენტი განიხილება არა როგორც უნიკალური პიროვნება მდიდარი და განუმეორებელი შიდა სამყაროთი, არამედ როგორც ამა თუ იმ სოციალური ერთობის (ჯგუფის) ნაწილი, რომელიც წარმოადგენს მისი მსგავსი პიროვნებების აზრს და გვაწვდის ინფორმაციას ჩვენთვის საინტერესო სოციალური ფენომენის ან მისი შეფასების შესახებ. ასეთი მიდგომიდან გამომდინარე ითვლება, რომ ანალოგიური სოციალური მდგომარეობის მქონე ინდივიდები კვლევის პროცესში „ურთიერთშემცვლელნი“ არიან.³

თუმცა რაოდენობრივი მეთოდების ფარგლებში ინტენსიურად შეისწავლება რესპონდენტების მიერ დაფიქსირებული მოსაზრებები და/ან შეფასებები მნიშნველოვან სოციალურ პრობლემებთან დაკავშირებით, ეს მეთოდები, როგორც წესი, ვერ დაგვეხმარება რესპონდენთა მიერ გამოთქმული აზრების მოტივაციის შესწავლაში; რესპონდენტებს არ ეძლევათ საშუალება, ახსნან, თუ რატომ ფიქრობენ ასე, და არა სხვაგვარად.

სოციალური კვლევის მეთოდების მეორე ჯგუფი, თვისებრივი მეთოდები სიღრმისეულად შეისწავლის სოციალურ ცხოვრებას; ხშირ შემთხვევაში ეს შესწავლა ხდება არა მკვლევრის ოფისში ან სხვა ხელოვნურად შექმნილ გარემოში, არამედ „ბუნებრივ“ პირობებში, იქ, სადაც რეალურად ვითარდება ურთიერთობა ადამიანებს შორის - იქნება ეს საკლასო ოთახი, სოფლის მაღაზია, გაზეთის რედაქცია თუ სხვა.

თვისებრივი მეთოდები ინტერდისციპლინარულია და ფართოდ გამოიყენება თითქმის ყველა სოციალურ მეცნიერებაში: სოციოლოგიაში, ეთნოგრაფიაში, ანთროპოლოგიაში, ფსიქოლოგიაში, ფსიქიატრიაში, ბიოგრაფიულ მეცნიერებაში, ისტორიაში, და სხვ.

ზოგადად, თვისებრივი მეთოდები შეიძლება დავახასიათოთ როგორც მეთოდები, რომელთა მეშვეობით მოპოვებული მონაცემებიც სხვადასხვა მიზეზის გამო ვერ დაექვემდებარება რაოდენობრივ ანალიზს (ეს მიზეზები შეიძლება იყოს დაკვირვებათა მცირე რიცხვი; იშვიათი ან სულაც უნიკალური მოვლენების შესწავლა; არაფორმალიზებული მიდგომა ცალკეული შემთხვევების შესწავლისადმი, და სხვა). ამ მეთოდებს აკლია მათემატიკური სიზუსტე; მათი მეშვეობით ჩვენ ვერ მივიღებთ ინფორმაციას იმის შესახებ, თუ პროცენტულად როგორაა გავრცელებული საზოგადოებაში ესა თუ ის აზრი.

სამაგიეროდ, თვისებრივი მეთოდების გამოყენების შედეგად მკვლევრებს ეძლევათ საშუალება, შენიშნონ, დააფიქსირონ და ახსნან ადამიანების ქცევის ისეთი ნიუანსები, რომლებიც შეიძლება შეუმჩნეველი დარჩეს რაოდენობრივი მეთოდების გამოყენებისას.⁴ თვისებრივი მეთოდების მეშვეობით ჩვენ უფრო ღრმა ცოდნას ვიღებთ იმ ხალხის შესახებ, ვის ცხოვრებას ან ვის მოსაზრებებსაც შევისწავლით; ჩვენ არა მხოლოდ ვაფიქსირებთ მათ მიერ გამოთქმულ აზრებს აზრებს, არამედ, აგრეთვე საშუალებას ვაძლევთ, ახსნან თავისი პოზიცია, თქვან, თუ რატომ ფიქრობენ ისე, როგორც ფიქრობენ; რა ფაქტორებმა იქონია გავლენა მათ ცხოვრებაზე და როგორ აფასებენ ყოველი ამ ფაქტორის როლს თავის ცხოვრებაში. კვლევის მხოლოდ ეს მეთოდები გვაძლევს საშუალებას, შევისწავლოთ ამა თუ იმ მოვლენის მიზეზები; ვუპასუხოთ არა კითხვებს „რა?“, „რამდენი?“ (ამ ორ კითხვას რაოდენობრივი მეთოდების მეშვეობით ვუპასუხებთ), არამედ კითხვებს „რატომ?“, „როგორ?“

თვისებრივი მეთოდების ერთ-ერთი უმთავრესი ღირსება ისაა, რომ ეს მეთოდები საშუალებას გვაძლევს, დავინახოთ და აღვწეროთ სამყარო კვლევის ობიექტების თვალით. ვინაიდან თვისებრივი მეთოდებით მუშაობისას მკვლევრის მიზანია ინდივიდუალური საქციელის გაგება, ეს მეთოდები ხშირად „ინტერპრეტაციული სოციოლოგიის“ ფარგლებში განიხილება. მაგრამ თვისებრივ მეთოდებთან დაკავშირებით ერთი სერიოზული სირთულე არსებობს: გამოკვლევის შედეგების დამუშავებისას პრობლემური ხდება ინდივიდუალური დონიდან საერთო კანონზომიერებებზე გადასვლა, რის გამოც სოციალურ მეცნიერთა ნაწილს ეჭვი შეაქვს ამ მეთოდების მეცნიერულობაში (ამ სიტყვის პოზიტივისტური გაგებით) ანუ იმაში, რომ მათი მეშვეობით შესაძლებელია სანდო მონაცემების მიღება სოციალური სამყაროს შესახებ. თვისებრივი მეთოდების გამოყენებისას ჩვენ, როგორც წესი, გაგვიჭირდება იმის მეცნიერულად დამტკიცება, რომ სრულად შევისწავლეთ ესა თუ ის ფენომენი, და რომ ჩვენს მიერ მიღებული შედეგები ობიექტური და სანდოა, მით უმეტეს - რომ ჩატარებული კვლევა პასუხობს რეპრეზენტატულობის მოთხოვნებს. თვისებრივი შედეგები არასოდეს არ არის რეპრეზენტატული, რაც იმას ნიშნავს, რომ თვისებრივი მეთოდებით წარმართული კვლევის შედეგები არ შეიძლება განვაზოგადოთ და მოვახდინოთ მათი ექსტრაპოლაცია გენერალურ ერთობლიობაზე. მაგრამ მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ ეს არც არის თვისებრივი კვლევის მიზანი - თვისებრივი მეთოდები შეისწავლის იმას, თუ როგორ ხსნის ადამიანი სოციალურ სამყაროს და თავის ადგილს მასში.

თვისებრივი მეთოდები ინტენსიურად იყენებს ინფორმაციის შეგროვების ისეთ საშუალებებს, როგორებიცაა არაფორმალური ინტერვიუ და დაკვირვება, ამიტომ პირველი შეხედვით თვისებრივი მკვლევრის მუშაობა ძალიან ჰგავს ჩვეულებრივი ადამიანის ყოველდღიურ საქმიანობას. თუმცა, ამ სალექციო კურსის ფარგლებში ჩვენ დავრწმუნდებით, რომ ეს მსგავსება ზედაპირული და მოჩვენებითია.⁵

თვისებრივი მეთოდები მრავალ კვლევით ტექნიკას აერთიანებს. ესენია, მაგალითად:

ხშირად თვისებრივ მეთოდებზე დამყარებული კვლევა მოითხოვს ერთდროულად რამდენიმე კვლევითი ტექნიკის გამოყენებას, რაც მკვლევარს საშუალებას აძლევს, სხვადასხვა კუთხით შეისწავლოს მისთვის საინტერესო ფენომენი. თვისებრივი მეთოდების კომპლექსური გამოყენება ყველაზე ხშირად მონოგრაფიული გამოკვლევის („შემთხვევის შესწავლის“) ფარგლებში ხდება.

მნიშვნელოვანია აღვნიშნოთ, რომ არა მარტო საქართველოში, არამედ ინგლისურენოვან ქვეყნებშიც, სადაც წარმოიშვა სოციალური კვლევის თვისებრივი მეთოდები, დღემდე არ არის ჩამოყალიბებული თვისებრივ მეთოდებთან დაკავშირებული უნიფიცირებული ტერმინოლოგია. ძალზე ხშირად ტერმინებს „თვისებრივი მეთოდები“, „ეთნოგრაფია“, „ჩართული დაკვირვება“, „შემთხვევის შესწავლა“ ხმარობენ როგორც სინონიმებს, თუმცა ზოგ ნაშრომში ისინი განიხილება, როგორც განსხვავებული მეთოდები. ყველაზე უფრო ხშირად, თვისებრივი მეთოდები გაიგივებულია ეთნოგრაფიასთან,⁶ თუმცა, ჩვენი აზრით, ეთნოგრაფია უფრო ფართო ცნებაა, ვიდრე ნებისმიერი თვისებრივი მეთოდი; როგორც ჯ.სპრადლი აღნიშნავს, ეთნოგრაფია ნიშნავს [განსხვავებული] კულტურის აღწერას, და მისი ძირითადი მიზანია ცხოვრების განსხვავებული წესების გაგება ისე, როგორც ეს წესები თავად ამ კულტურის წარმომადგენლებს ესმით⁷; ამგვარი ეთნოგრაფიული შესწავლა კი შეიძლება რამდენიმე თვისებრივი მეთოდის გამოყენებით მოხდეს.⁸

თვისებრივი მეთოდები ნაკლებადაა ფორმალიზებული, ამიტომ მათ „რბილ“, „მოქნილ“ მეთოდებსაც უწოდებენ. იშვიათია შემთხვევები, როდესაც არსებობს კონკრეტული ინსტრუქციები იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორ უნდა მოიქცეს მკვლევარი ამა თუ იმ სიტუაციაში - როგორც წესი, მას უწევს გადაწყვეტილების მიღება შექმნილი ვითარებიდან გამომდინარე, ის თითქმის ყოველთვის ითვალისწინებს კვლევის ობიექტების ინდივიდუალურ თვისებებს. „გადაწყვეტილების მიღებისას თქვენ უნდა იხელმძღვანელოთ მეთოდოლოგიური და ეთიკური მოსაზრებებით. ვინაიდან ისინი ხშირად უპირისპირდება ერთმანეთს, გადაწყვეტილების მიღება ძალზე რთული იქნება“, - აფრთხილებს მომავალ მკვლევრებს ე. ბაბი⁹.

რამდენადაც თვისებრივი მეთოდების გამოყენების შემთხვევაში ძალზე მცირეა იმ აუცილებელ მოთხოვნათა სია, რომელთაც კვლევა უნდა აკმაყოფილებდეს, ასეთი კვლევის წარმატება დიდადაა დამოკიდებული ისეთ სუბიექტურ ფაქტორზე, როგორიცაა მკვლევრის გამოცდილება და ოსტატობა. თვისებრივი მეთოდების გამოყენება ინდივიდუალურია, ისინი დიდ თავისუფლებას ანიჭებენ მკვლევარს, რომელიც, როგორც წესი, გამოდის არა მხოლოდ გამოკვლევის იდეის ავტორის, მისი თეორიული ნაწილისა და პრობლემატიკის შემმუშავებლის, არამედ ასევე ემპირიული ინფორმაციის შემგროვებლის, ინტერვიუერის და/ან დამკვირვებლის როლშიც.

ის გარემოება, რომ თვისებრივი მკვლევარი არ უნდა ემორჩილებოდეს მკაცრ ინსტრუქციებს, არ ნიშნავს, რომ თვისებრივი კვლევის ჩატარება იოლია - პირიქით, ეს ძალიან რთული და შრომატევადი საქმეა, რომელიც არაჩვეულებრივ კონცენტრირებას და შრომისუნარიანობას მოითხოვს, ისევე როგორც მთელ რიგ სპეციალურ უნარ-ჩვევებს, რომელთა უმრავლესობაც მხოლოდ კვლევის ჩატარების პროცესში შეიძლება იქნეს ჩამოყალიბებული. ხშირ შემთხვევაში, თვისებრივი მკვლევრის ინდივიდუალური პასუხისმგებლობა კვლევის მსვლელობაზეც და მიღებულ შედეგებზეც უფრო დიდია, ვიდრე რაოდენობრივი მკვლევრისა.

თვისებრივი მკვლევრის პროფესიონალიზმი უნდა გამოიხატებოდეს, აგრეთვე იმ გარემოების გაცნობიერებაში, რომ გამოკვლევის პროცესში მკვლევარი ძალაუნებურად ახდენს გავლენას შესასწავლ სოციალურ ჯგუფებზე და ურთიერთობებზე; თუმცა გარკვეულწილად შესაძლებლია ამ გავლენის მინიმიზაცია, მისი სრულად გამორიცხვა შეუძლებელია.

თვისებრივი კვლევის პროცესში მკვლევარი, როგორც წესი, ახლო და ხანგრძლივ ურთიერთობებს ამყარებს იმ ხალხთან, ვის ცხოვრებასაც შეისწავლის, სარგებლობს მათი ნდობით. თვისებრივი მეთოდების უმრავლესობის წარმატებით გამოყენება შეუძლებელია რესპონდენტების აქტიური დახმარების გარეშე, რომლებიც საველე მუშაობის დროს მკვლევრის „ინფორმანტების“ როლს კისრულობენ და ეხმარებიან მას „შეაღწიოს“ შესასწავლ ჯგუფში. შესაბამისად, რაოდენობრივ მეთოდებთან შედარებით, თვისებრივი მეთოდების გამოყენებისას უფრო მწვავედ დგება კვლევასთან დაკავშირებული ეთიკური ნორმების დაცვის საკითხი, კერძოდ: გვაქვს თუ რა მორალური უფლება, ჩვენი კვლევითი მიზნების მისაღწევად გამოვიყენოთ ადამიანის ჩვენდამი ნდობა და გულახდილობა, სააშკარაოზე გამოვიტანოთ მისი პირადი ცხოვრება? თვისებრივ მკვლევარს განსაკუთრებული ეთიკური პასუხისმგებლობა აკისრია; მნიშვნელოვანია, რომ მასა და კვლევის ობიექტებს შორის არსებული ნდობა კვლევის დამთავრების და შედეგების გამოქვეყნების შემდეგაც იქნეს შენარჩუნებული.

როგორც წესი, თვისებრივ მეთოდებზე დამყარებული გამოკვლევის საველე ეტაპი, ისევე როგორც მონაცემთა დამუშავება, უფრო მეტ დროს მოითხოვს, ვიდრე რაოდენობრივი კვლევის შემთხვევაში, ვინაიდან თვისებრივი მკვლევრები სრულიად განსხვავებულ კვლევით ინსტრუმენტებზე დაყრდნობით მუშაობენ. თუმცა არსებობს კომპიუტერული პროგრამები, რომლებიც სპეციალურად თვისებრივი მეთოდებით მიღებული შედეგების დამუშავებისთვისაა შექმნილი, თვისებრივი შედეგების ანალიზის საკვანძო ეტაპები დღემდე კომპიუტერის გარეშე ხორციელდება. როგორც წესი, თვისებრივი კვლევის შედეგად ყველაზე ხშირად ვიღებთ საკვლევი ობიექტის შიდა სტრუქტურის ანალიზს და/ან კვლევის საკითხის ადეკვატურ ტიპოლოგიას.

თეორიული წინამძღვრები

თუ რაოდენობრივი მეთოდების განვითარება სოციალური კვლევის პრაქტიკაში საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების მიღწევებს უკავშირდება, თვისებრივი მეთოდები ჰუმანიტარულ სფეროსა და ხელოვნებასთანაა კავშირში; მათ დამკვიდრებაში გარკვეული როლი ითამაშა, აგრეთვე სამედიცინო პრაქტიკამ, რომელიც ყველა პაციენტისადმი ინდივიდუალურ მიდგომას და ცალკეული სამედიცინო შემთხვევების, დაავადებების ღრმა და საფუძვლიან შესწავლას მოითხოვს. თვისებრივი მეთოდები ცალკეული პიროვნების ან პიროვნებათა პატარა ჯგუფის გამოცდილების, გრძნობების, შეფასებების ირგვლივაა კონცენტრირებული, ამიტომ ამ მიდგომას ხშირად „სუბიექტური სოციოლოგიის“, ან მიკროსოციოლოგიის ფარგლებში განიხილავენ. თუ რაოდენობრივი მეთოდების ფარგლებში რესპონდენტი განიხილება, როგორც ამა თუ იმ სოციალური ჯგუფის წარმომადგენელი, თვისებრივ კვლევაში ყოველი რესპონდენტი საინტერესოა როგორც პიროვნება. ადამიანებისადმი გამოვლენილი ღრმა ინტერესის გამო მკვლევრები თვისებრივი მეთოდების როლის გაზრდას XX საუკუნის მეორე ნახევარში სოციოლოგიის და, უფრო ფართოდ, სოციალური მეცნიერებების ჰუმანიზაციის პერიოდს უკავშირებენ.

თვისებრივ და რაოდენობრივ მეთოდებს სხვადახვა „ფილოსოფია“ უდევს საფუძვლად. თუ რაოდენობრივი მეთოდები პოზიტივისტურ იდეებს ემყარება და გულისხმობს, რომ ხალხი სრულად აცნობიერებს თავის გრძნობებს, საქციელს და შეხედულებებს, თვისებრივი მეთოდოლოგია სიმბოლური ინტერაქციონიზმის პრინციპებს იზიარებს. სიმბოლური ინტერაქციონიზმის მიზანია შევეცადოთ გავიგოთ ადამიანის საქციელი ისე, როგორც ეს თავად მოქმედ პირს, ანუ აქტორს ესმის. ამ თეორიის ფუძემდებლის, ჰერბერტ ბლუმერის თანახმად, სიმბოლური ინტერაქციონიზმის ოთხი ძირითადი პრინციპი შემდეგში მდგომარეობს:¹⁰

1) ადამიანების ქცევა განპირობებულია იმ მნიშვნელობით, რომელსაც ადამიანები უკავშირებენ საგნებს, რომელიც მათი სამყაროს ნაწილია; ე.ი. ადამიანები მოქმედებენ არა საგნების, არამედ იმ მნიშვნელობის მიმართ, რომელსაც ისინი ამ საგნებში ხედავენ;

2) საგნების მნიშვნელობა ყალიბდება სოციალური ინტერაქციის პროცესში, შესაბამისად, კულტურა ადამიანებს შორის საგნების დამკვიდრებული მნიშვნელობების ურთიერთგაზიარებაა;

3) როგორც ინდივიდუალური, ასევე კოლექტიური სოციალური მოქმედება დამოკიდებულია აქტორების მიერ სოციალური სიტუაციის ინტერპრეტაციის ფორმ(ებ)ზე;

4) საგნების მნიშვნელობა იცვლება აქტორების მიერ სამყაროს ინტერპრეტაციის პროცესში.

ეს სამი პრინციპი თვისებრივი კვლევის პრინციპებადაც შეგვიძლია მივიჩნიოთ. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, თვისებრივი მეთოდების მიზანია, გამოვლენილი და აღწერილი იქნეს ის მნიშვნელობა, რომელსაც მოქმედი პირები თავად უკავშირებენ ამა თუ იმ მოქმედებას, და არა - დაადგინონ ამა თუ იმ აზრის გავრცელების სიხშირე.

ისტორიული მიმოხილვა

თვისებრივი მეთოდების განვითარებაში განსაკუთრებული წვლილი შეიტანეს ევროპელმა ანთროპოლოგებმა, რომლებმაც განავითარეს „ჩართული დაკვირვების“ მეთოდი აფრიკისა და აზიის პრიმიტიული საზოგადოებების შესწავლის მიზნით. ჩიკაგოს სოციოლოგიური სკოლის პირველი ყველაზე ცნობილი გამოკვლევა, უილიამ თომასისა და ფლორიან ზნანეცკის „პოლონელი გლეხი ევროპასა და ამერიკაში“ (1918 წ.) სრულად ემყარება თვისებრივ მეთოდებს, კერძოდ, ამერიკაში გადასახლებული პოლონელი გლეხების მიერ გამოგზავნილი წერილების, მათი ჩანაწერების (პირადი დღიურები და სხვ.) და ე.წ. „ცხოვრების ისტორიების“ შესწავლას. რაოდენობრივი მეთოდები და, უპირველეს ყოვლისა, მასობრივი გამოკითხვის მეთოდი მხოლოდ XX საუკუნის 30-ანი წლების დასაწყისიდან დამკვიდრდა აშშ-ში ადგილობრივი გაზეთებისა და პოლიტიკური პარტიების ინიციატივით და მატერიალური მხარდაჭერით.

XX საუკუნის დასაწყისში აშშ-ს სოციალურ მეცნიერებებში და, კერძოდ, სოციოლოგიაში განვითარდა „მეთოდების კონფლიქტი“, რომელიც რაოდენობრივი და თვისებრივი მეთოდების მომხრე მეცნიერთა დაპირისპირებაში გამოიხატა. ამ დაპირისპირებაში სუფთა მეთოდური კამათის გარდა იგრძნობოდა, აგრეთვე იმ დროისათვის წამყვანი ამერიკული უნივერსიტეტების ორი მეთოდური სკოლის, კოლუმბიის და ჩიკაგოს სკოლების დაპირისპირება. თუ ჩიკაგოს სკოლის წარომადგენლები დიდ ყურადღებას უთმობდნენ თვისებრივ მეთოდებს და მნიშვნელოვანი როლი ითამაშეს მათ განვითარებაში, კოლუმბიის უნივერსიტეტის მეცნიერები რაოდენობრივი მეთოდების მომხრენი იყვნენ და მიიჩნევდნენ, რომ სოციოლოგია არ უნდა აცხადებდეს თავს ნამდვილ მეცნიერებად, თუ მას არ შეუძლია მიღებული ემპირიული მონაცემების უტყუარობის დასაბუთება საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების ანალოგიურად. სწორედ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებები იყო, კოლუმბიის სკოლის წარმომადგენელთა აზრით, „ჭეშმარიტი“ მეცნიერებები; ისინი მიიჩნევდნენ, რომ სოციოლოგიაში და, ზოგადად, სოციალურ მეცნიერებებში ემპირიული მონაცემების უტყუარობის დასაბუთება მხოლოდ მაშინაა შესაძლებელი, როდესაც კვლევა რაოდენობრივი მეთოდებით, უპირველეს ყოვლისა - რესპონდენტთა რეპრეზენტატული შერჩევის საფუძველზე ტარდება. თვისებრივ მეთოდებს კოლუმბიის სკოლის წარმომადგენლები არამეცნიერულად მიიჩნევდნენ და მათი დამკვიდრების წინააღმდეგ გამოდიოდნენ.

ამის საპირისპიროდ, თვისებრივი მეთოდების მომხრეები ხაზს უსვამდნენ იმგარემოებას, რომ ამ მეთოდებით შესაძლებელია რთული და ნაკლებად გავრცელებული ფენომენების სიღრმისეული შესწავლა, რომ ეს მეთოდები დაგვეხმარება იქ, სადაც ყველა რაოდენობრივი მეთოდი უძლურია; თვისებრივი მეთოდები ასევე სასარგებლოა ადამიანთა შინაგანი სამყაროს, შიდაჯგუფური ურთიერთობების შესწავლის დროს. მათი მეშვეობით, როგორც წესი, ხდება პრობლემური სიტუაციის სრული და ყოველმხრივი შესწავლა, და არა მისი ცალკეული გამოვლინებების დაფიქსირება.

რა თქმა უნდა, შეუძლებელი იყო იმის უარყოფა, რომ არც ერთი თვისებრივი მეთოდი არ პასუხობდა სტატისტიკური რეპრეზენტატულობის მოთხოვნებს, არც თვისებრივი კვლევის შედეგების გენერალიზაცია იყო შესაძლებელი. გარკვეულ სირთულეებს წარმოადგენდა თვისებრივი კვლევის შედეგების ანალიზის სტრატეგიაც, რომელიც, აგრეთვე მინიმალურად იყო ფორმალიზებული და ძალზე მწვავედ სვამდა მკვლევარის ობიექტურობის საკითხს. აღიარებდნენ რა ამ სირთულეებს, თვისებრივი მეთოდების მხარდამჭერნი ხაზს უსვამდნენ იმ გარემოებას, რომ ასეთ კვლევებს ძალუძთ მნიშვნელოვნად გაამდიდრონ ჩვენი ცოდნა სოციალური სამყაროს შესახებ. ამისათვის კი საჭიროა, რომ ეს მეთოდები მათთვის შესაფერის ადგილას იყოს გამოყენებული და არ იქნეს შეფასებული რაოდენობრივი კრიტერიუმებით. 1930-იანი წლების დასაწყისისათვის „მეთოდების კონფლიქტში“ დროებითი გამარჯვება მოიპოვეს კოლუმბიის უნივერსიტეტის წარმომადგენლებმა. 1935 წელს მათ მიერ დაარსებული იქნა ახალი მეცნიერული ჟურნალი American Sociological Review.¹¹ Review-s ფურცლებზე ვერ გამოინახა ადგილი ვერც თვისებრივი მეთოდებისათვის და ვერც ჩიკაგოს სოციოლოგიური სკოლის წარმომადგენლებისათვის. მაგრამ ეს გამარჯვება არ იყო ხანგრძლივი - მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ განახლდა და შემდგომ თანდათან გაიზარდა მკვლევრების ინტერესი თვისებრივი მეთოდების მიმართ, რომლებიც დღეს სულ უფრო და უფრო მყარ ადგილს იკავებენ სოციალურ გამოკვლევებში.

„მეთოდების კონფლიქტი“ დღეს

თუმცა რაოდენობრივი და თვისებრივი მეთოდები მნიშვნელოვნად განსხვავდება ერთმანეთისაგან, არ არსებობს ერთაზროვანი პასუხი კითხვაზე, თუ რომელია ამ მეთოდებიდან „უკეთესი“ და რომელი - „უარესი“, ან რომელს უნდა მივანიჭოთ უპირატესობა. ყველა მეთოდს აქვს თავისი ძლიერი და სუსტი მხარეები, ყველა შეიძლება კარგი და საჭირო იყოს თავის ადგილას, გამომდინარე იქიდან, თუ რა საკითხის შესწავლას ვაპირებთ და რა კვლევით კითხვებზე ვეძებთ პასუხს. კვლევის მეთოდის შერჩევა კონკრეტული კვლევითი ამოცანიდან გამომდინარე უნდა მოხდეს - არის ამოცანები და კითხვები, რომელთა გადაჭრასაც უკეთ შეძლებს რაოდენობრივი მეთოდები, ისევე როგორც არის ამოცანები, რომელთა გადაწყვეტაც თვისებრივი მეთოდების მეშვეობითაა ყველაზე მიზანშეწონილი.¹² როგორც უკვე აღვნიშნეთ, თვისებრივი მეთოდები გამოიყენება ამა თუ იმ პრობლემის, სოციალური სიტუაციის პრობლემები მოიცავს, მაგალითად, მიგრაციას და ემიგრანტების ცხოვრებას ახალ გარემოში; დამნაშავეთა სამყაროს შიდა სტრუქტურას და/ან დამნაშავეთა პიროვნულ თვისებებს; ძალაუფლების განაწილებას მცირე სოციალურ ჯგუფებში; განსხვავებული ყოფის მქონე ადამიანთა (მაგ., მუსიკოსების, მოცეკვავეების) ცხოვრების აღწერას და სხვ. სხვა მხრივ, რაოდენობრივი მეთოდების გამოყენება იქნება გამართლებული, თუ შევისწავლით საზოგადოებაში არსებულ სტრატიფიკაციულ სისტემას; ამა თუ იმ პოლიტიკური პარტიის მხარდაჭერის პერსპექტივებს; რომელიმე მასობრივი ინფორმაციის საშუალების აუდიტორის დემოგრაფიულ თვისებებს, და სხვ.

ამასთან, სოციალური სინამდვილე იმდენად რთულია, რომ წარმოუდგენელია მისი შესწავლა მხოლოდ ერთი მეთოდის საშუალებით. ჩვენ ყოველთვის გვაქვს არჩევანი მრავალ მიდგომას შორის, ხოლო საუკეთესო შედეგს, როგორც წესი, თვისებრივი და რაოდენობრივი მეთოდების გაერთიანებისას, მათი პარალელური გამოყენებისას მივიღებთ.

სოციოლოგიის ისტორიაში ცნობილია რამდენიმე კვლევა, რომლებიც ამ ორი ჯგუფის მეთოდების შერწყმის თვალსაზრისითაა განსაკუთრებით საინტერესო. მათ შორის ერთერთი ყველაზე ადრინდელია 1930-იან წლებში ავსტრიის სოფელ მარიენტალში მარია იაჰოდას, პოლ ლაზარსფელდის და ჰანს ცაიზელის მიერ ჩატარებული გამოკვლევა, რომლის თემაც უმუშევრობა და მასთან დაკავშირებული პრობლემები იყო.¹³ უკანასკნელ წლებში ჩატარებული კვლევებიდან აღსანიშნავია იელის უნივერსიტეტის მიერ 2000-2001 წლებში ჩატარებული გამოკვლევა აღმოსავლეთ ევროპის 7 ქვეყანაში, რომელიც შეისწავლიდა ე.წ. „ეთნიკური სიღარიბის“ პრობლემას.¹⁴ ასეთი კვლევები ადასტურებს, რომ „მეთოდების კონფლიქტის“ გადაჭრის ყველაზე მიზანშეწონილი გზა იქნება რაოდენობრივი და თვისებრივი მეთოდების ერთობლივი გამოყენება, რაც საშუალებას მოგვცემს, უფრო სრულად დავინახოთ ის პრობლემა ან საკითხი, რომელსაც შევისწავლით.

ამერიკელი მკვლევრები ისადორ ნიუმანი და კეროლაინ ბენცი, რომლებმაც თავისი წიგნი თვისებრივი და რაოდენობრივი მეთოდების თანაარსებობისა და თანამშრომლობის გზებს მიუძღვნეს, ხაზს უსვამენ ამ მეთოდების დაპირისპირების ხელოვნურობას და, ამის საპირისპიროდ, ლაპარაკობენ მათ შორის არსებული „ინტერაქტიული კონტინიუმის“ შესახებ, რომელსაც, მათი რწმენით, არა აქვს გამოკვეთილი საწყისი და ბოლო წერტილი - კვლევითი ამოცანიდან გამომდინარე, მკვლევარმა შეიძლება დაიწყოს მუშაობა ამ „კონტინიუმის“ ნებისმიერ წერტილში, რაც კვლევის სწორად წარმართვის პირობებში არ შეამცირებს ამ კვლევის ხარისხსა და მეცნიერულ ფასეულობას¹⁵.

თვისებრივი და რაოდენობრივი მეთოდების „კონტიმუუმზე“ ლაპარაკი სოციალური კვლევის მიმართ ახლებურ მიდგომას წარმოადგენს. თანამედროვე ეტაპზე მკვლევარი არ უნდა შემოიფარგლოს მეთოდების მხოლოდ ერთი ჯგუფით, მით უმეტეს - რომელიმე ერთი მეთოდით. პირიქით, თვისებრივი და რაოდენობრივი მეთოდები უნდა განიხილებოდეს როგორც ურთიერთშემავსებელი და ურთიერთგამამდიდრებელი. რაც უფრო მრავალი კუთხიდან შევეცდებით ჩვენს წინაშე მდგარი ამოცანის შესწავლას, მით უფრო მნიშვნელოვან და ფასეულ შედეგებს მივიღებთ.

გამოკვლევის პროგრამა

ემპირიული სოციალური გამოკვლევის ჩატარება არასოდეს არ არის თვითმიზანი - ის მიზნად ისახავს ახალი ცოდნის მიღებას სოციალური სინამდვილის ამა თუ იმ ასპექტის შესახებ, ემსახურება აკადემიური სამყაროს, მთავრობის, კერძო ბიზნესის, თუ ფართო საზოგადოების ინტერესებს. კვლევის დანიშნულება და ის ინტერესები, რომლებსაც ის ემსახურება, გამოხატულია გამოკვლევის პროგრამაში.

მიუხედავად იმისა, რომ თვისებრივი კვლევა ნაკლებად ფორმალიზებულია, მისი ჩატარებისას, ისევე როგორც რაოდენობრივი კვლევის ჩატარების შემთხვევაში, აუცილებელია, რომ შედგენილი იქნეს გამოკვლევის პროგრამა. პროგრამის შედგენა აუცილებელია გამოკვლევის მიზნების, ამოცანებისა და პრობლემების ჩამოყალიბების მიზნით. ამასთან, ამ დოკუმენტში ჩამოყალიბებული იქნება შერჩეული მეთოდის გამოყენების მართებულობა.

გამოკვლევის პროგრამები განსხვავდება კვლევის ტიპიდან გამომდინარე. სოციალური გამოკვლევის სამი ძირითადი ტიპი არსებობს: დაზვერვითი, აღწერითი და ანალიტიკური. გამოკვლევის ტიპის შერჩევა დამოკიდებულია იმაზეც, თუ რამდენად იქნა შესწავლილი ესა თუ ის პრობლემა ადრინდელი გამოკვლევების შედეგად.

დაზვერვითი გამოკვლევა კვლევის ყველაზე მარტივი ტიპია - მისი მიზანია, შეაგროვოს პირველადი მონაცემები ამა თუ იმ პრობლემის ირგვლივ, „დაზვეროს“ მისი მდგომარეობა. ასეთ გამოკვლევას, როგორც წესი, ძალიან მარტივ პროგრამაზე დაყრდნობით და მხოლოდ ერთი მეთოდის გამოყენებით ატარებენ. ყველზე ხშირად დაზვერვითი გამოკვლევა ამა თუ იმ პრობლემის შესწავლის პირველი ეტაპია. აღწერითი გამოკვლევა უფრო რთულია, მისი მიზანია გარკვეული პრობლემის ან ადამიანთა ჯგუფის შესახებ ვრცელი ინფორმაციის მიღება, რომელიც შემდეგში საშუალებას მისცემს მკვლვრებს დაადგინონ, არსებობს თუ არა რაიმე კავშირი ამ პრობლემის სხვადასხვა ელემენტს შორის. აღწერითი გამოკვლევა სრული კვლევითი პროგრამის შემუშავებას მოითხოვს.

ანალიტიკური გამოკვლევა ყველაზე უფრო რთულია. სოციალური პრობლემის აღწერასთან ერთად ის მიზნად ისახავს მისი მამოძრავებელი ძალების, მიზეზების გამოაშკარავებას. სწორად ჩატარებული ანალიტიკური გამოკვლევა მოვლენების განვი თარების პროგნოზირების საშუალებასაც იძლევა. ანალიტიკურ გამოკვლევაში, როგორც წესი, პარალელურად გამოიყენება ინფორმაციის შეგროვების რამდენიმე განსხვავებული მეთოდი.

ყველა ტიპის კვლევა რამდენიმე ეტაპისაგან შედგება, რომლებიც, როგორც წესი, თანამიმდევრულად ხორციელდება. ესენია:

ნებისმიერი კვლევა პროგრამის შედგენით იწყება. თუ ამ დოკუმენტის შედგენას სათანადო ყურადღების გარეშე მოვეპყრობით, შეიძლება მთელი გამოკვლევა ჩაიშალოს. მაშინაც კი, როდესაც ყველაზე მარტივი, დაზვერვითი გამოკვლევის პროგრამის შესახებ ვსაუბრობთ, აუცილებელია მისი შედგენის დროს მაქსიმალურად დავასაბუთოთ ჩვენი მიზნები და ამოცანები.

გამოკვლევის პროგრამის მთავარი მიზანია გამოკვლევის პრობლემის განსაზღვრა, მისი აქტუალობის დასაბუთება და ამ პრობლემის შესწავლისათვის შერჩეული გზების მართებულობის დამტკიცება. პროგრამა უნდა პასუხობდეს კვლევითი კითხვების ლოგიკურ თანამიმდევრობას:

ამ კითხვებზე პასუხების ჩამოყალიბება გამოკვლევის უკეთ მომზადებასა და ჩატარებაში გვეხმარება.

გამოკვლევის პროგრამა, რომელიც, აგრეთვე „გამოკვლევის კონცეფციის“ სახელითაა ცნობილი, როგორც წესი, ორი ნაწილისაგან შედგება: მეთოდოლოგიური და პროცედურული.

პროგრამის მეთოდოლოგიურ ნაწილში, რომელიც თეორიული ხასიათისაა, ხდება (1) სოციალური პრობლემის ჩამოყალიბება და მისი აქტუალობის დასაბუთება; (2) გამოკვლევის ობიექტისა და თემის განსაზღვრა; (3) დასმული პრობლემიდან გამომდინარე, გამოკვლევის მიზნის (ან მიზნების) და ამოცანების დასახვა და (4) გამოკვლევის ჰიპოთეზის ჩამოყალიბება.

პროგრამის პროცედურულ (მეთოდურ) ნაწილში საჭიროა (1) შესასწავლი ერთეულის (ჯგუფის) გამოყოფა და (2) ინფორმაციის შეგროვების მეთოდების აღწერა და დახასიათება.

განვიხილოთ მოთხოვნები გამოკვლევის პროგრამის ორივე ნაწილისადმი.¹⁶

პროგრამის მეთოდოლოგიური ნაწილი

1. პრობლემის ჩამოყალიბება. შეუძლებელია სოციალური გამოკვლევის ჩატარება „საერთოდ“ - მას აუცილებლად უნდა ჰქონდეს ფოკუსი, უნდა გამოიყოს კონკრეტული საკითხების ჯგუფი, რომელიც მკვლევრის ძირითადი ინტერესია. ყველა კვლევა ტარდება ამა თუ იმ სოციალური პრობლემის შესწავლის მიზნით. საზოგადოებაში არსებული სოციალური პრობლემები შეიძლება ეხებოდეს ცხოვრების სხვადასხვა სფეროს, მაგრამ ისინი ყოველთვის ხალხის ერთობლივი ცხოვრებით, ურთიერთქმედებით და/ან მათი სოციალურ ინსტიტუტებთან ურთიერთობითაა გამოწვეული, ასახავენ ინტერესების სხვადასხვაობას და მოსახლეობის ფართო ფენებისთვისაა მნიშვნელოვანი. რა თქმა უნდა, გამოკვლევა ამ პრობლემებს ვერ გადაჭრის, მაგრამ მას შეუძლია, გაამდიდროს ჩვენი ცოდნა მათ შესახებ და დაეხმაროს საზოგადოებას არსებული პრობლემების გადაჭრაში.

არ არის მიზანშეწონილი ერთი გამოკვლევის ფარგლებში რამდენიმე სოციალური პრობლემის შესწავლა - ასეთი კვლევის პრაქტიკული განხორციელება ძალიან ძნელია, ხშირად კი შეუძლებელიც.

გამოკვლევის პრობლემის უკეთ ჩამოყალიბებისა და მისი აქტუალობის დასაბუთების მიზნით აუცილებელია შესწავლილი იქნეს არსებული ლიტერატურა ამ პრობლემასთან

დაკავშირებით. აგრეთვე მნიშვნელოვანია ამ პრობლემისადმი მიძღვნილი წინა კვლევების შედეგების მოძიება. ლიტერატურის მიმოხილვაში ხდება მოძიებული ლიტერატურის განხილვა და დაგეგმილი კვლევის ადგილის განსაზღვრა არსებულ სამეცნიერო წყაროებს შორის.

გამოკვლევის პროგრამის ეს ნაწილი მიზანშეწონილია დავასრულოთ ჩვენი უშუალო კვლევითი კითხვის ჩამოყალიბებით.

2. გამოკვლევის თემისა და ობიექტის განსაზღვრა. გამოკვლევის თემაში გამოკვეთილია სოციალური პრობლემის ის ასპექტები, რომელთა უშუალო შესწავლაცაა დაგეგმილი. როგორც წესი, სოციალური პრობლემები ძალიან რთულია; გამოკვლევის თემის გამოყოფა აუცილებელია იმისთვის, რომ კვლევა მიმართული იყოს პრობლემის სწორედ იმ მხარეებზე, რომელთა შესწავლაც კვლევის მიზანს წარმოადგენს. გამოკვლევის თემის გამოყოფა პრობლემის განსაზღვრის შემდეგ ხდება და მის ყველაზე მნიშვნელოვან მახასიათებლებს უკავშირდება. მაგალითად, გვალვის გავლენის შესწავლისას გამოკვლევის უშუალო თემა შეიძლება იყოს (ა) ზარალის ოდენობა, რომელიც გვალვამ მოსახლეობას მიაყენა; (ბ) რესურსები, რომელიც აქვს მოსახლეობას, რათა გაუმკლავდეს ზარალს; (გ) სხვადასხვა სახის სახელმწიფო ან საერთაშორისო დახმარების ეფექტურობის შეფასება და სხვ.

გამოკვლევის ობიექტის განსაზღვრა ადვილია გამომდინარე იმ თემიდან, რომლის შესწავლაცაა დაგეგმილი. გამოკვლევის ობიექტი შესწავლის უშუალო საგანია. სოციალურ გამოკვლევებში, როგორც წესი, ესაა მოსახლეობა (ან მისი რომელიმე ნაწილი) ან საბუთები. მაგალითად, თუ შევისწავლით კახეთში გვალვის გამო წარმოქმნილ პრობლემებს, არა აქვს აზრი, გამოვკითხოთ თბილისის მოსახლეობა, რომელსაც არავითარი კავშირი არა აქვს სოფლის მეურნეობასთან ან გლეხები, რომლებიც იმერეთში ან აჭარაში ცხოვრობენ. გამოკვლევის ობიექტის განსაზღვრის შედეგად ჩვენ ვაყალიბებთ გენერალურ ერთობლიობას, ანუ ყველა იმ ადამიანის ერთობლიობას, რომლებიც იმ სპეციფიკური სოციალურ-დემოგრაფიული თვისებების მატარებლები არიან, რომელთა შესწავლაც კვლევის მიზანს წარმოადგენს.

სხვა მაგალითები: თუ ჩვენი მიზანია საქართველოს მოსახლეობის აზრის შესწავლა უმაღლესი განათლების რეფორმასთან დაკავშირებით, გენერალურ ერთობლიობა იქნება საქართველოს ყველა სრულწლოვანი მოქალაქე; თუ შევისწავლით ქართველი ქალების დამოკიდებულებას ამა თუ იმ პრობლემისადმი, გენერალურ ერთობლიობა საქართველოში მცხოვრები ყველა ქალია; თუ თელავის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სტუდენტების აზრის შესწავლას ვისახავთ მიზნად, გენერალურ ერთობლიობა იქნება ამ

უნივერსიტეტის ყველა სტუდენტები.

3. გამოკვლევის მიზნისა და ამოცანების დასახვა. გამოკვლევა შეიძლება ატარებდეს სუფთა მეცნიერულ ხასიათს. ამ შემთხვევაში მას მხოლოდ შემეცნებითი მიზანი ექნება - გარკვეული პრობლემის ან საზოგადოებრივი ჯგუფის შესახებ მონაცემების შეგროვება, ცოდნის გაღრმავება ან თეორიული მოსაზრებების შემოწმება. არსებობს, აგრეთვე ე.წ. გამოყენებითი კვლევები, რომლებიც რაიმე პრაქტიკული მიზნის მისაღწევად ტარდება. ეს შეიძლება იყოს რომელიმე აზრის გავრცელების ან სარეკლამო კამპანიის ეფექტურობის შეფასება; ხალხის ცხოვრების დონის შეფასება; ამა თუ იმ სფეროში არსებული პრობლემების გადაჭრის გზების დასახვა და ა.შ.

თუ გამოკვლევის მიზანი მკვლევრის ფართო ინტერესს გამოხატავს, ამოცანები ამ მიზნის დაკონკრეტების შედეგია. მაგალითად, თუ გამოკვლევის მიზანი კახეთში გვალვის შედეგების შეფასებაა, მისი ამოცანები შეიძლება იყოს გვალვის გამო ყველაზე მეტად დაზარალებული გლეხებისათვის დახმარების შესაძლო გზების შემუშავება.

4. გამოკვლევის ჰიპოთეზის ჩამოყალიბება. ჰიპოთეზა მეცნიერულად დასაბუთებული ვარაუდია იმის შესახებ, თუ როგორი პასუხია მოსალოდნელი მკვლევარის მიერ დასმულ კითხვებზე, როგორ შეიძლება აიხსნას შესასწავლი პროცესები. ნებისმიერი სოციალური გამოკვლევის ჩატარებას წინ უსწრებს მეტ-ნაკლებად ჩამოყალიბებული მოსაზრება იმის შესახებ, თუ რა ბუნების პრობლემასთან გვაქვს საქმე, რაა მისი წარმოშობის მიზეზები და როგორი შეიძლება იყოს მისი გადაჭრის გზები. გამოკვლევის ჩატარების შედეგად ჰიპოთეზა ან დადასტურდება, ან უარყოფილი იქნება.

კარგი ჰიპოთეზა ისეთ ჰიპოთეზას არ ნიშნავს, რომელიც აუცილებლად დადასტურდება. უარყოფილი ჰოპითეზაც შეიძლება კარგი კვლევითი კითხვების დასმაში დაგვეხმაროს და სწორი მიმართულება მისცეს გამოკვლევას.

პროგრამის პროცედურული ნაწილი

1. შესასწავლი ჯგუფის გამოყოფა ეყრდნობა გამოკვლევის ობიექტის განსაზღვრას, რომლის შედეგადაც გამოიყოფა იმ მოსახლეობის თუ საბუთების რაოდენობა და კონკრეტული მახასიათებლები, რომლებიც უშუალოდ უნდა იქნეს შესწავლილი. სოციალურ გამოკვლევებში აუცილებელია შესასწავლი ერთეულების შერჩევა, რადგან პრაქტიკულად შეუძლებელია გამოკვლევის ობიექტში განსაზღვრული ყველა ერთეულის ანუ გენერალური ერთობლიობის ყველა წარმომადგენლის შესწავლა.

მაგალითად, თუ ჩვენი გამოკვლევის გენერალურ ერთობლიობას კახეთის გლეხები წარმოადგენენ, კახეთში მცხოვრებ ყველა გლეხს, ანუ რამდენიმე ათეულ ათას ადამიანს,

მკვლევართა ჯგუფი ვერ გაესაუბრება შეზღუდული დროისა და ფინანსური რესურსების გამო. ეს არც არის საჭირო. აუცილებელია მხოლოდ გლეხების ნაწილის შესწავლა, რომელიც სწორად უნდა იყოს შერჩეული. გენერალური ერთობლიობის ამ ნაწილს შერჩევითი ერთობლიობა ჰქვია, და მისი ამორჩევა განსაკუთრებულ კანონზომიერებებს ეყრდნობა.

შესასწავლი ჯგუფის გამოყოფას სხვადასხვა მნიშვნელობა აქვს რაოდენობრივი და თვისებრივი მეთოდების გამოყენებისას. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, რაოდენობრივი მეთოდებით მუშაობა მოითხოვს შერჩევის რეპრეზენტატულობის უზრუნველყოფას, მაშინ როდესაც თვისებრივი მეთოდებით მუშაობისას ასეთი მოთხოვნა არ არსებობს.

2. ინფორმაციის შეგროვების მეთოდები აღწერილი უნდა იყოს პროგრამის დასკვნით ნაწილში. აქ აღინიშნება, კვლევის რომელ მეთოდებს ანიჭებენ უპირატესობას გამოკვლევის ორგანიზატორები, და რატომ. გარდა ამისა, მიზანშეწონილია სპეციალურ დანართში მოყვანილი იქნეს ყველა ის კვლევითი ინსტრუმენტი (კითხვები, ინსტრუქციები და სხვა), რომლებიც გამოყენებული იქნება გამოკვლევის ჩატარებისას.

რეკომენდებული ლიტერატურა:

1. იაგო კაჭკაჭიშვილი. 1998. „კონკრეტული სოციოლოგიური კვლევის მეთოდოლოგია.“//სოციოლოგიური კვლევის მეთოდები. თბილისი: თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. გვ. 22-44.

2. В. Ядов. Социологическое исследование: методология, программа, методы. Изд-во „Самарский университет“, 1995. С. 42-80.

3. Earl Babbie. 2004. The Practice of Social Research. 10th Edition. Belmont, CA: Thomson/Wadsworth. Pp. 281-311 (Chapter 10. “Qualitative Filed Research”).

4. Howard S. Becker. 2001. “The Epistemology of Qualitative Research.” Pp. 317-330 in: Robert M. Emerson, ed. Contemporary Field Research. Perspectives and Formulations. Second Edition. Prospect Heights, Ill.: Waveland Press.

5. Herbert Blumer. 1998 [1969]. Symbolic Interactionism: Perspective and Method. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall. Pp. 1-60.

6. Michael Burawoy. 1991. „The Extended Case Method.“ Pp. 271-287 in: Michael Burawoy et al. 1991. Ethnography Unbound. Power and Resistance in the Modern Metropolis. Berkley: University of California Press.

7. W. Lawrence Neuman. 2003. Social Research Methods: Qualitative and Quantitative Approaches. Fifth edition. Boston: Allyn and Bacon. Pp. 363-401 (Chapter 13. “Field Research”).

8. Isadore Newman and Carolyn R. Benz. 1998. Qualitative-Quantitative Research Methodology. Exploring the Interactive Continuum. Carbondale: Southern Illinois University Press. Pp. 1-26.

9. James P. Spradley. 1979. Ethnographic Interview. New York: Holt, Rinehart and Winston. Pp. 3-16 (Chapter 1. “Ethnography and Culture”).

10. Anselm Strauss and Juliet Corbin. 1998. Basics of Qualitative Research. Techniques and Procedures for Developing Grounded Theory. Second Edition. Thousand Oaks: Sage Publications. Pp. 3-14 (Chapter 1. “Introduction”).

________________________

1. იხ.. Michael B. Katz, ed. 1993. The “Underclass” Debate: Views from History. Princeton, NJ: Princeton University Press; TinaTin zurabiSvili. 2002. „ქვეკლასის თეორია და მისი გამოყენების შესაძლებლობა საქართველოში.” ეპოქა 2: 76-84.

2. სიტყვები „მეთოდი”, „მეთოდიკა” წარმოიშვა ბერძნული სიტყვისგან მეტჰოდოს, რაც შეიძლება ითარგმნოს როგორც „შესწავლის გზები”.

3. თუმცა ეს არ არის აუცილებელი პირობა ამ სალექციო კურსის შემსწავლელთათვის, სასურველია, რომ სტუდენტებს ჰქონდეთ თუდნაც საწყისი წარმოდგენა სოციალური კვლევის რაოდენობრივი მეთოდების შესახებ. ეს მეთოდები განხილულია სალექციო კურსში: თამარ ზურაბიშვილი, თინათინ ზურაბიშვილი. 2004. სოცილოგიური კვლევის მეთოდიკა. რაოდენობრივი მეთოდები. თბილისი: „სამოქალაქო განათლების პროექტი”.

4. იხ. Earl Babbie. 2002. The Basics of Social Research. Belmont, CA: Wadsworth Thomson Learning. P. 281.

5. თუმცა ეს არ არის აუცილებელი პირობა ამ სალექციო კურსის შემსწავლელთათვის, სასურველია, რომ სტუდენტებს ჰქონდეთ თუდნაც საწყისი წარმოდგენა სოციალური კვლევის რაოდენობრივი მეთოდების შესახებ. ეს მეთოდები განხილულია სალექციო კურსში: თამარ ზურაბიშვილი, თინათინ ზურაბიშვილი. 2004. სოცილოგიური კვლევის მეთოდიკა. რაოდენობრივი მეთოდები. თბილისი: „სამოქალაქო განათლების პროექტი“

6. იხ., მაგალითად: James P. Spradley. 1979. Ethnographic Interview. New York: Holt, Rinehart and Winston;?Robert M. Emerson, Rachel I. Fretz, and Linda L. Shaw. 1995. Writing Ethnographic Fieldnotes. Chicago:?University of Chicago Press; Michael Burawoy et al. 1991. Ethnography Unbound: Power and Resistance in?the Modern Metropolis. Berkeley: University of California Press.

7? Spradley, James P. 1979. The Ethnographic Interview. New York: Holt, Rinehart and Winston. P. 3.

8? ამ სალექციო კურსის ფარგლებში ყოველი მეთოდის განხილვისას მოყვანილი იქნება ქართულენოვან ლიტერატურაში გამოყენებული ყველა შესაბამისი ტერმინი და მოშველიებული იქნება მისი ინგლისურენოვანი შესატყვის(ებ)ი.

9. Earl Babbie. Op. cit. P. 285.

10. Herbert Blumer. 1998 [1969]. Symbolic Interactionism: Perspective and Method. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall. P. 50

11 მანამდე, ჯერ კიდევ 1895 წელს, პირველი სოციოლოგიური ჟურნალი, American Journal of Sociology, ჩიკაგოს უნივერსიტეტის სოციოლოგიის ფაკულტეტზე იქნა დაარსებული ალბიონ სმოლის მიერ.

12. რათა მივიღოთ გადაწყვეტილება იმასთან დაკავშირებით, თუ რომელი მეთოდის გამოყენება მოგვცემს უკეთეს შედეგს ამა თუ იმ პრობლემის შესწავლისას, აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ ის გარემოებაც, თუ რამდენი დრო გვაქვს გამოკვლევის ჩასატარებლად და რამდენი თანხაა გამოყოფილი ამისათვის.

13. Marie Jahoda, Paul F. Lazarsfeld and Hans Zeisel. [1971.] Marienthal: The Sociography of an Unemployed Community. Chicago: Aldine-Atherton.

14. ამ კვლევის შედეგები ჯერ არ გამოქვეყნებულა. ასეთი კომპლექსური გამოკვლევები შედარებით იშვიათად ტარდება, იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ მათი ჩატარება ძალზე რთულია, და ამასთან — ძალიან ძვირადღირებული.

15. იხ. Isadore Newman, and Carolyn R. Benz. 1998. Qualitative-Quantitative Research Methodology. Exploring the Interactive Continuum. Carbondale: Southern Illinois University Press.

16. ქვემოთ მოყვანილი მოთხოვნები არ არის შემუშავებული სპეციფიკურად თვისებრივი კვლევისათვის. რამდენადაც, როგორც აღვნიშნეთ, გამოკვლევის პროგრამა ყველა ტიპის გამოკვლევისთვის უნდა იქნეს შემუშავებული, ეს მოთხოვნები შეიძლება წავუყენოთ როგორც თვისებრივ, ასევე რაოდენობრივ კვლევას.

როგორც ცნობილია, ინტერვიუ ინფორმაციის შეგროვების ერთ-ერთი ყველაზე ფართოდ გავრცელებული საშუალებაა, და ეს მხოლოდ სოციალურ მეცნიერებებთან დაკავშირებით როდია სწორი. თანამედროვე დასავლურ საზოგადოებას რიგი მკვლევრებისა „ინტერვიუს საზოგადოებას“ უწოდებს¹ - მოსახლეობის ინტერვიუირების სხვადასხვა ფორმა იმდენადაა გავრცელებული, რომ ინტერვიუ ყოველდღიური ცხოვრების ნაწილად იქცა. არსებობს ინტერვიუს მრავალი სახეობა; მათ შორის გვხვდება ისეთები, რომლებიც მნიშვნელოვნად განსხვავდება ერთმანეთისაგან. საყოველთაო აღწერაც და ჟურნალისტური პრესკონფერენციაც ინტერვიუს ნაირსახეობებია.

ინტერვიუერსა და რესპონდენტს შორის ურთიერთობის ფორმის საფუძველზე გამოიყოფა პირისპირი, სატელეფონო და საფოსტო ინტერვიუ. ინტერვიუს ხანგრძლივობა მნიშვნელოვნადაა დამოკიდებული იმაზე, თუ როგორი ტიპის ინტერვიუსთან გვაქვს საქმე: სატელეფონო ინტერვიუს ხანგრძლივობა შეიძლება 5 წუთს არ აღემატებოდეს, ხოლო ე.წ. „ცხოვრების ისტორია“ შეიძლება რამდენიმე დღეს გაგრძელდეს.

თავისი სტრუქტურისა და კითხვების ტიპიდან გამომდინარე, ინტერვიუ შეიძლება იყოს სტრუქტურირებული; ნაწილობრივ სტრუქტურირებული და არასტრუქტურირებული. მასობრივი გამოკითხვის ჩატარებისას გამოიყენება სტრუქტურირებული ინტერვიუ, რომელიც კითხვარზე დაყრდნობით წარიმართება და საშუალებას გვაძლევს, მაქსიმალურად ფორმალიზებულად წარვმართოთ რამდენიმე ათასი ინტერვიუ. ეთნოგრაფიული კვლევის ჩატარებისას, განსაკუთრებით, კვლევის საწყის ეტაპზე, გამოიყენება არასტრუქტურირებული ინტერვიუები, რომლებიც ეხმარება მკვლევარს, შეიქმნას საერთო წარმოდგენა კვლევის ობიექტების შესახებ. ინტერვიუს ორივე ამ სახეობასთან შედარებით, სიღრმისეული ინტერვიუ, რომელიც თვისებრივი კვლევის ერთ-ერთი „სავიზიტო ბარათია“, ძალზე განსხვავებულ ტიპს წარმოადგენს და ე.წ. ნაწილობრივ სტრუქტურირებული ინტერვიუების რიცხვს განეკუთვნება, ანუ იკავებს შუალედურ პოზიციას სტრუქტურირებულ და არასტრუქტურირებულ ინტერვიუებს შორის. როგორც ამ მეთოდის ერთ-ერთი წამყვანი სპეციალისტი რობერტ ვაისი აღნიშნავს, სიღრმისეულ ინტერვიუს მრავალი სახელით მოიხსენიებენ, რომელთა შორისაა: „თავისუფალი ინტერვიუ“, „ნარატიული ინტერვიუ“, „ფოკუსირებული ინტერვიუ“, „ბიოგრაფიული ინტერვიუ“ და სხვ.² თავად ვაისი ამ მეთოდს „თვისებრივ ინტერვიუს“ უწოდებს. მისი აზრით, თუმცა თვისებრივი ინტერვიუ სხვათა აზრის შესწავლის „ბუნებრივი საშუალებაა, ის ჯერ კიდევ არ არის სათანადოდ დამკვიდრებული სოციალური კვლევების სამყაროში, რომ ერთი სახელით მოიხსენიებოდეს“³.

სიღრმისეული ინტერვიუ და მისი ნაირსახეობები გამოიყენება არა მხოლოდ სოციალურ მეცნიერებებში, არამედ, აგრეთვე, მრავალ მონათესავე დარგში: ჟურნალისტიკაში, კრიმინალისტიკაში, ბოიგრაფიულ მეცნიერებაში, მარკეტინგში და სხვ. განსხვავებული მიდგომების მიუხედავად, ყველა ამ შემთხვევაში ამ მეთოდს აერთიანებს ის გარემოება, რომ ის მიზნად ისახავს რესპონდენტებისაგან დეტალური, ღრმა და თანამიმდევრული ინფორმაციის მიღებას მათი ცხოვრებისეული გამოცდილების შესახებ, რომლის საფუძველზეც შესაძლებელი გახდება გარკვეული საზოგადოებრივი კანონზომიერებების დადგენა, ზოგ შემთხვევაში კი - საერთო ხასიათის დასკვნების გაკეთება.⁴

ხშირად გამოიყოფა სიღრმისეული ინტერვიუს შემდეგი ფაზები: პრეინტერვიუ, კერძოდ ინტერვიუ და პოსტინტერვიუ. ყოველ მათგანს თავისი ფუნქცია აქვს.

პრეინტერვიუს მთავარი მიზანია კონტაქტის დამყარება რესპონდენტთან. სწორედ პრეინტერვიუს დროს უნდა ავუხსნათ მას გამოკვლევის მიზანი და ის, თუ როგორ იქნა არჩეული რესპონდენტად კონკრეტულად ეს პიროვნება; დავარწმუნოთ იგი ინტერვიუს ანონიმურობაში და აუცილებლად ვთხოვოთ ნებართვა, ჩავიწეროთ ინტერვიუ აუდიო- ან ვიდეოფირზე.

კერძოდ ინტერვიუ წარმოადგენს კითხვა-პასუხის გაცვლის პროცესს ინტერვიუერსა და რესპონდენტს შორის, რომლის მსვლელობაშიც მკვლევარი იღებს მისთვის საჭირო ინფორმაციას. ქვემოთ დეტალურად ვისაუბრებთ ინტერივუს ამ ნაწილის შესახებ.

და ბოლოს, პოსტინტერვიუ რესპონდენტისა და ინტერვიუერის დამშვიდობების პროცესია, მაგრამ ამასთან რიგ დამატებით ფუნქციასაც ასრულებს. სწორედ პოსტინტერვიუს დროს შეიძლება მოლაპარაკებული იქნეს შემდგომი შეხვედრის შესაძლებლობა, თუ გამოკვლევის პროგრამა ასეთ შეხვედრას ითვალისწინებს; გადაეცეს რესპონდენტს საჩუქარი ან ფულადი ანაზღაურება გამოკვლევაში მონაწილეობისათვის, თუ ეს წინასწარ იყო მოლაპარაკებული, და სხვ.

მეთოდის დახასიათება

თუმცა, ერთი შეხედვით, სიღრმისეული ინტერვიუ წააგავს თავისუფალ საუბარს მკვლევარსა და რესპონდენტს შორის, ეს ასე არ არის, და წარმატებული ინტერვიუს ჩატარებას მთელი რიგი პროფესიული უნარ-ჩვევების დაუფლება და საკმაოდ მდიდარი პრაქტიკული გამოცდილება განაპირობებს - ეს არის მეთოდი, რომელში დახელოვნებაც მხოლოდ მისი გამოყენების პროცესშია შესაძლებელი.

სიღრმისეული ინტერვიუს მიზანია, გავიგოთ რესპონდენტების მაქსიმალურად დეტალური მოსაზრებები შესასწავლ საკითხთან დაკავშირებით; ამიტომ „როგორ?“ და „რატომ?“ კითხვები ყველაზე ხშირი და სასარგებლოა ამ ტიპის ინტერვიუში. არა ნაკლებ ხშირად აქვს ადგილი თხოვნას რესპონდენტისადმი, დაწვრილებით აგვიღწეროს ესა თუ ის შემთხვევა თავისი ცხოვრებიდან და მისი შთაბეჭდილებები, მისი რეაქცია ამ შემთხვევასთან დაკავშირებით; მისი დამოკიდებულება გარკვეული ხალხის ან მოვლენებისადმი, მის მიერ ჩვენთვის საინტერესო მოვლენების შეფასება.

რობერტ ვაისი განიხილავს სიღრმისეულ ინტერვიუს როგორც ინტერვიუერსა და რესპონდენტს შორის თანამშრომლობის პროცესს, რომლიც დროსაც ორივე მონაწილეს ერთი მიზანი ამოძრავებს - ესაა ახალი ინფორმაციის წარმოება კვლევის თემასთან დაკავშირებით. მეტიც, მისი თქმით, ამ თანამშრომლობაში ინტერვიუერი „ის ინსტრუმენტია, რომლის საშუალებითაც რესპონდენტი მოგვითხრობს თავის ამბავს“⁵. ამიტომ ინტერვიუერი არასოდეს არ უნდა შეეცადოს, სრულად აკონტროლოს ინტერვიუს მსვლელობის პროცესი - პირიქით, მან უნდა მისცეს რესპონდენტს საშუალება, რაც შეიძლება მეტი ილაპარაკოს თავისი ცხოვრების შესახებ, თუმცა, რა თქმა უნდა, ვალდებულია უზრუნველყოს, რომ საუბარმა არ გადაუხვიოს კვლევის თემას; მხოლოდ უკანასკნელ შემთხვევაში შეუძლია ინტერვიუერს, გამოიყენოს თავისი ძალაუფლება და შეიტანოს ცვლილება ინტერვიუს მსვლელობაში, თუმცა მან ეს რბილად უნდა გააკეთოს. როგორც ჰ.რ.ბერნარდი აღნიშნავს, „თქვენ აგებთ პასუხს იმაზე, რომ საუბარი ფოკუსირებული იყოს [კვლევის თემაზე], მაგრამ საშუალებას აძლევთ რესპონდენტს, განსაზღვროს საუბრის შინაარსი. მიეცით მას უფლება, მოგაწოდოთ ინფორმაცია, რომელიც, მისი აზრით, მნიშვნელოვანია“⁶.

მნიშვნელოვანია აღვნიშნოთ, რომ სიღრმისეულ ინტერვიუს, როგორც წესი, ატარებს არა დაქირავებული ინტერვიუერი, რომელსაც არა აქვს მიღებული მონაწილეობა კვლევის დაგეგმვის პროცესში, არამედ თავად მკვლევარი, რომელიც მუშაობდა გამოკვლევის პროგრამის შედგენაზე, წინასწარ შეისწავლა სოციალური პრობლემა, რომელსაც ინტერვიუ ეხება.⁷ „იყო კარგი ინტერვიუერი, ნიშნავს იცოდე, თუ რა სახის ინფორმაციაა საჭირო კვლევისათვის და შეგწევდეს უნარი, დაეხმარო რესპონდენტს მოგვცეს ეს ინფორამცია“⁸, - აღნიშნავს რობერტ ვაისი.

სიღრმისეული ინტერვიუს ჩატარების მიზნით, მკვლევარი არ ამზადებს სტრუქტურირებულ კითხვარს - მაგრამ მას ყოველთვის აქვს შედგენილი სავარაუდო კითხვების და მათი სასურველი თანამიმდევრობის წერილობითი მონახაზი, რომელიც ემყარება ინტერვიუს პროცესში განსახილველი თემებისა და საკითხების წინასწარ შესწავლას. ამ მონახაზს სადისკუსიო გეგმა ეწოდება. სადისკუსიო გეგმა მკვლევრის სამუშაო ინსტრუმენტია, რომელიც გვეხმარება ვაკონტროლოთ ინტერვიუს პროცესი, არ გამოვტოვოთ მნიშვნელოვანი საკითხები და მაქსიმალური ინფორმაცია მივიღოთ რესპონდენტისგან ჩვენთვის საინტერესო საკითხების შესახებ.⁹

სადისკუსიო გეგმის მომზადება აუცილებელია, თუ გვინდა მივიღოთ სანდო თვისებრივი მონაცემები, რაც შემდგომში საშუალებას მოგვცემს, შევადაროთ სხვადასხვა ინტერვიუს შედეგად მიღებული ინფორმაცია. ამავე მიზნით, განსახილველი თემების თანამიმდევრობა ინტერვიუს დროს სასურველია უცვლელი იყოს, თუმცა დასაშვებია გარკვეული ვარიაციები. მაინც, არ არის სასურველი, რომ წინასწარ შემუშავებული გეგმისაგან გადახვევა, კითხვების ფორმულირებისა და თანამიმდევრობის შეცვლა ძალიან ხშირი და/ან რადიკალური იყოს.

სიღრმისეული ინტერვიუს მთავარი ღირსება ისაა, რომ ის საშუალებას გვაძლევს როგორც ჩვენ, მკვლევრებს, ასევე რესპონდენტებს უშუალოდ ინტერვიუს მსვლელობისას წამოვწიოთ ან განვავითაროთ ახალი თემები, რომლებიც აქტუალურია გამოკვლევისათვის, მაგრამ სხვადასხვა მიზეზის გამო არ იქნა წინასწარ გათვალისწინებული კვლევის დაგეგმვის ეტაპზე. უშუალოდ ინტერვიუს პროცესში წამოჭრილი ახალი თემების განვითარება შესაძლებელი ხდება, რამდენადაც სადისკუსიო გეგმა არ მოითხოვს, ზედმიწევნით ზუსტად დავიცვათ იქ დასმული კითხვების ფორმულირება და თანამიმდევრობა, არამედ გარკვეულ თავისუფლებას გვანიჭებს. სწორედ ეს გარემოება განაპირობებს იმას, რომ, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, სიღრმისეული ინტერვიუ ნაწილობრივ სტრუქტურირებული ინტერვიუების რიცხვს განეკუთვნება.

სიღრმისეული ინტერვიუ ძირითადად „ღია“ კითხვებზე დაყრდნობით წარიმართება, ანუ ისეთ კითხვებზე, რომლებიც არ სთავაზობენ რესპონდენტებს პასუხის შესაძლო ვარიანტებს. ასეთ კითხვებზე პასუხის გაცემისას რესპონდენტებს სრული თავისუფლება ენიჭებათ საკუთარი აზრის გამოხატვისას, მკვლევარი არანაირად არ „უბიძგებს“ მათ გარკვეული კატეგორიის პასუხებისაკენ, ამიტომ ითვლება, რომ ასეთი კითხვები განსაკუთრებით მიზანშეწონილია ისეთი თემების შესწავლის მიზნით, რომლებიც შედარებით ნაკლებადაა შესწავლილი, და ამ თემებისა და საკითხების უფრო ღრმად შესწავლის საშუალებას გვაძლევს. „დახურული“ კითხვები, რომლებიც ძალიან გავრცელებულია რაოდენობრივ კვლევებში, თითქმის არ გვხვდება სიღრმისეულ ინტერვიუში.

სირღმისეული ინტერვიუ წარმატებულია მაშინ, როდესაც მკვლევარმა მიიღო მდიდარი და დეტალური ინფორმაცია საკვლევ საკითხთან დაკავშირებით. ასეთი ინფორამციის მიღებაში მას ხშირად ეხმარება მოთხოვნა, დააკონკრეტებინოს რესპონდენტს მისი პასუხები. თუ რესპონდენტი ყვება თავისი გამოცდილების შესახებ, მაგრამ ძალიან ზოგადად განიხილავს მას, ინტერვიუერი აუცილებლად უნდა ჩაეროს საუბარში და სთხოვოს მას, დააკონკრეტოს ესა თუ ის დეტალი. მაგალითად, შეიძლება დაუსვას ასეთი კითხვა: „როგორ განვითარდა ბოლო ასეთი შემთხვევა?“ ან „როდის მოხდა ეს ამბავი ბოლოს?“¹⁰ რაც უფრო ვრცელ ინფორმაციას ვიღებთ რესპონდენტის გამოცდილების შესახებ, მით უფრო მეტი მასალა გვექნება დასამუშავებლად და მით უფრო მეტია იმის ალბათობა, რომ კვლევა წარმატებული იქნება.

სიღრმისეული ინტერვიუს დროს მიზანშეწონილია, ინტერვიუერმა ძალიან ცოტა ილაპარაკოს; როგორც წესი, რაც უფრო უწყვეტია რესპონდენტის თხრობა, მით უფრო წარმატებულია ინტერვიუ.

სიღრმისეული ინტერვიუს ხანგრძლივობა დამოკიდებულია გამოკვლევის ტიპზე და/ან თემაზე, მაგრამ ნებისმიერ შემთხვევაში ის სულ ცოტა 1 - 1,5 საათს გრძელდება და იშვიათად გრძელდება 3 საათზე მეტს. რა თქმა უნდა, ინტერვიუს მიზანია რესპონდენტისგან ინფორმაციის მიღება და, თეორიულად, რაც მეტ ინფორმაციას მივიღებთ მისგან, მით უკეთესი იქნება, მაგრამ პრაქტიკაში შეუძლებელია, საუბარი უსასრულოდ გაგრძელდეს. ამიტომ მკვლევრის პროფესიონალიზმის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი მაჩვენებელია, დროულად „გამოიცნოს“ ის პასუხები და გადახვევები, რომლებიც ზედმეტი ან უსარგებლოა ამ კონკრეტული გამოკვლევის პრობლემის შესწავლის თვალსაზრისით, და ისწავლოს რესპონდენტის თავაზიანად გაჩუმება და საუბრის მსვლელობის შეცვლა საჭირო მიმართულებით.

ითვლება, რომ სიღრმისეული ინტერვიუს მეთოდით განხორციელებული ერთი გამოკვლევის ფარგლებში საკმარისია 20-30-დან 50-60-მდე სიღრმისეული ინტერვიუს ჩატარება¹¹, რათა მიღებული იქნეს საკმარისი და სანდო ემპირიული მონაცემები. საერთო რჩევა ინტერვიუების რაოდენობასთან დაკავშირებით ასეთია: ინტერვიუების ჩატარება უნდა შეწყდეს მაშინ, როდესაც ახალი ინტერვიუების მსვლელობაში მიღებული ინფორმაცია მეორდება, ახალი ინფორმაცია უმნიშვნელო და პერიფერიული ხასიათისაა და აღარ ამდიდრებს ჩვენს ცოდნას შესასწავლი საკითხის შესახებ, შესაბამისად, დამატებითი ინტერვიუების ჩატარება აღარ არის გამართლებული¹². მასობრივი გამოკითხვის დროს გამოკითხულ ათასობით რესპონდენტთან შედარებით ეს რიცხვი შეიძლება ძალიან მცირედ მოგვეჩვენოს, მაგრამ ნუ დავივიწყებთ, რომ ყოველი ასეთი ინტერვიუს დროს ჩაწერილი საუბრის ქაღალდზე გადატანას („გაშიფვრას“) სულ ცოტა 6- 8 საათი დასჭირდება, რის შედეგადაც მივიღებთ 20-ზე მეტი გვერდის მოცულობის ტექსტს („ტრანსკრიპტს“); ყველა ინტერვიუ დამუშავებული და გაანალიზებული უნდა იქნეს. ეს ძალზე შრომატევადი სამუშაოა.

ძნელია ჩამოვაყალიბოთ ზუსტი წესები, რომელთა თანახმადაც ხდება რესპონდენტების შერჩევა სიღრმისეული ინტერვიუსათვის. ისევე როგორც საერთოდ თვისებრივი მეთოდებით მუშაობისას, აქ არასოდეს არა გვაქვს საქმე რეპრეზენტატულ შერჩევასთან. რესპონდენტების შერჩევა ხდება გამოკვლევის მიზნიდან გამომდინარე, იმ მოთხოვნების გათვალისწინებით, რომლებსაც მკვლევარს გამოკვლევის ამოცანა კარნახობს. ჩვეულებრივ საქმე გვაქვს ერთი და იგივე სოციალური ჯგუფის წარმომადგენლებთან, ან ხალხთან, რომლებსაც მიღებული აქვს გარკვეული გამოცდილება — მაგალითად, თუ შევისწავლით წარმატებულ ბიზნეს-კარიერას, უნდა დავუკავშირდეთ წარმატებულ ბიზნესმენებს; თუ გამოკვლევის თემაა ბავშვების აღზრდასთან დაკავშირებული საერთო პრობლემები, მაშინ კვლევაში მონაწილეობა ახალგაზრდა მშობლებმა უნდა მიიღონ; თუ გამოკვლევის თემაა მიგრაცია, უნდა ჩავატაროთ ინტერვიუ მიგრანტებთან; თუ გამოკვლევა უმაღლესი სასწავლებლების პრობლემებს ეხება, უნდა მოვიწვიოთ სტუდენტები და/ან პროფესორ-მასწავლებლები, და ა.შ.¹³

სიღრმისეული ინტერვიუს ჩატარება ყოველთვის წინასწარ შეთანხმებულია რესპონდენტთან და ტარდება ასევე წინასწარ შეთანხმებულ ადგილას - ეს შეიძლება იყოს რესპონდენტის სახლი, მისი სამსახური ან მკვლევრის ოფისი. ასეთი ინტერვიუ არასოდეს არ ტარდება ქუჩაში ან საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილებში, როგორებიცაა კაფე, ბიბლიოთეკა და სხვ. სიღრმისეული ინტერვიუ ტარდება პირისპირ მკვლევარსა და რესპონდენტს შორის; სხვა პირთა დასწრება აკრძალულია. ვინაიდან ამის მიღწევა საკმაოდ ძნელია რესპონდენტის ოჯახში, სიღრმისეული ინტერვიუს ჩატარება უფრო მიზანშეწონილია მკვლევრის ოფისში, სადაც დაცული იქნება სიმშვიდე და ინტერვიუს ჩატარებისათვის ხელსაყრელი სხვა პირობები.

სიღრმისეული ინტერვიუს დიქტოფონზე ჩაწერა აუცილებელია მისი შემდგომი ანალიზის მიზნით. ეს მოთხოვნა დამატებით პასუხისმგებლობას აკისრებს მკვლევარს როგორც ტექნიკური თვალსაზრისით (ტექნიკური აღჭურვილობის მომზადება, მისი გამართულად მუშაობის უზრუნველყოფა), ასევე ეთიკური თვალსაზრისითაც (რესპონდენტების კონფიდენციალობის დაცვა).

სიღრმისეული ინტერვიუს სპეციპიკური სახეობები

სიღრმისეული ინტერვიუ თვისებრივი კვლევის ძალზე გავრცელებული მეთოდია, და გასაკვირი არ არის, რომ მისი გამოყენების მანძილზე შემუშავებული იქნა მისი რამდენიმე ნაირსახეობა. ბიოგრაფიულ-ნარატიული ინტერვიუ და „ცხოვრების ისტორია“, ისევე¹⁴ შესაძლოა, ყველა ამ ინტერვიუს დამუშავება ვერ მოხერხდეს, ვინაიდან რესპონდენტებს შორის შეიძლება შეგვხვდეს ადამიანები, რომლებიც ვერ მოახერხებენ თავისი აზრის საკმაოდ ვრცლად ჩამოყალიბებას. თუმცა, სიღრმისეული ინტერვიუების ჩატარების დროს ასეთი რამ შედარებით იშვიათად ხდება, ვინაიდან ყველა რესპონდენტი, როგორც წესი, ინდივიდუალურად არის ხოლმე შერჩეული, და შერჩევის ერთ-ერთი მოთხოვნა სწორედ მათი ლინგვისტიკური კომუნიკაციის მაღალი დონეა.როგორც ფოკუს-ჯგუფი, რომლის შესახებაც შემდეგ ლექციაზე ვისაუბრებთ, შეიძლება განვიხილოთ როგორც სიღრმისეული ინტერვიუს ნაირსახეობები - თუმცა მათ საკმაოდ სპეციფიკური თვისებები გააჩნია, სამივე ეს მეთოდი თავისი ძირითადი მახასიათებლებით სიღრმისეული ინტერვიუს ანალოგიურია.

„ცხოვრების ისტორია“ ითვალისწინებს რესპონდენტის ცხოვრების დაწვრილებით აღწერას. სიღრმისეული ინტერვიუსაგან განსხვავებით, ეს არის არასტრუქტურირებული ინტერვიუ, რომელიც არ მოითხოვს სადისკუსიო გეგმის შემუშავებას და რომლის ჩატარების პროცესშიც მკვლევრის როლი ხშირად მხოლოდ მსმენელის როლს უტოლდება - ის სთხოვს რესპონდენტს, მოუყვეს მას თავისი ცხოვრების შესახებ, და მისი შემდგომი ჩარევა თხრობის პროცესში ძალიან უმნიშვნელოა, როგორც წესი, მხოლოდ თხრობის ფოკუსირების ან ქრონოლოგიის დაცვის მიზნით ხდება.

„ცხოვრების ისტორიის“ მეშვეობით შეიძლება შესწავლილი იქნეს, მაგალითად, მიგრაციის გავლენა ადამიანის ცხოვრებაზე და ახალ კულტურულ გარემოში ადაპტაციის სირთულეები. ინტერვიუს მსვლელობაში მიღებული ინფორმაციის გამდიდრების მიზნით მკვლევარმა შეიძლება გამოიყენოს პირადი დოკუმენტები, როგორებიცაა წერილები, დღიურები, ფოტოსურათები და სხვ.

თუმცა მისი სახელით თუ ვიმსჯელებთ, ეს მეთოდი თითქოს რესპონდენტის მთელი ცხოვრების მომცველია, ეს ასე არ არის. ცხოვრების პერიოდი, რომელსაც კვლევის პროცესში შევისწავლით, ძალაუნებურად შერჩევითია; ასეთ შემთხვევაშიც კი ინტერვიუ ძალიან ხანგრძლივია და შეიძლება რამენიმე დღის განმავლობაში გაგრძელდეს (ასეთ შემთხვევებში, რა თქმა უნდა, საუბარი მთელი დღე არ მიმდინარეობს, მაგრამ რამდენიმე დღის მანძილზე მკვლევარი და ინტერვიუერი რამდენიმე საათს საუბრობენ).

„ცხოვრების ისტორიის“ მეთოდის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი უპირატესობა გამოიხატება სხვადასხვა პიროვნებების ისტორიების შედარების და გარკვეული სოციალური კანონზომიერებების ძიების შესაძლებლობაში. ამიტომ ეს მეთოდი ფართოდ გამოიყენება სოციოლოგიაში, ფსიქოლოგიაში, ფსიქიატრიაში, კრიმინალისტიკაში.

სოციალურ მეცნიერებებში გამოიყენება „ცხოვრების ისტორიის“ რამდენიმე სახეობა, კერძოდ, ამერიკური კვლევითი ტრადიციისათვის დამახასიათებელი „ცხოვრების ისტორია“ და ბიოგრაფიულ-ნარატიული ინტერვიუ, რომელიც ფართოდ გამოიყენება ევროპელი (უპირველეს ყოვლისა, გერმანელი) მკვლევრების მიერ. ამერიკულ სოციოლოგიაში ეს მეთოდი სათავეს იღებს ჩიკაგოს სკოლის წარმომადგენლების უილიამ თომასის და ფლორიან ზნანეცკის კლასიკური გამოკვლევიდან „პოლონელი გლეხი ევროპასა და ამერიკაში“ (1918) და კლიფორდ რ. შოუს „ჯეკ როლერის“ ცხოვრების აღწერაში (1930). 1930-იანი წლებიდან ინტერესი ამ მეთოდისადმი შესუსტდა, მაგრამ 1960-ანებში კვლავ გაძლიერდა.

„ცხოვრების ისტორიის“ გამოყენებისადმი ორი მიდგომა გამოირჩევა:

ტრადიციული, რომელიც მიზნად ისახავს რესპონდენტის ცხოვრების ობიექტურ აღწერას და გამოირჩევა ინტერესით იმისადმი, თუ რა ასახვა პოვა მის ცხოვრებაში ფართო სოციალურმა პროცესებმა, რა გავლენა იქონიეს მათ ჩვეულებრივი ადამიანის ცხოვრებაზე. ასეთი მიდგომა გვეხმარება, შევისწავლოთ სოციალური პროცესების სუბიექტური შეფასებები, გავამახვილოთ ყურადღება სოციალურ პროცესებსა და ინდივიდუალურ ცხოვრებას შორის არსებულ კავშირზე, შევაფასოთ სოციალური ცვლილებების მნიშვნელობა, და სხვ. ამ კონტექსტში ეს მეთოდი ხშირად გამოიყენება ახალი სოციალური ფენომენების შესწავლის მიზნით, რათა შევსებული და გამდიდრებული იქნეს მკვლევრების ხელთ არსებული სტატისტიკური მასალა.

შედარებით ახალი მიდგომა მიზნად ისახავს რესპონდენტის ცხოვრებისეული გზის ინტერპრეტაციას და/ან ასეთი ინტერპრეტაციის შესაძლო გზების შესწავლას, რის შედეგადაც ეს მიდგომა ფსიქოლოგიას უახლოვდება.

ამერიკელმა სოციოლოგმა გეილ კლიგმანმა (Gail Kligman) „ცხოვრების ისტორიის“ გამოყენებით შეისწავლა რუმინელი ქალების რეპროდუქციული ჯანმრთელობის პრობლემები ჩაუშესკუს რეჟიმის დროს, როდესაც ერის გამავლების იძულებითი პოლიტიკა ტარდებოდა. ამ პოლიტიკას ტრაგიკული შედეგები ჰქონდა ქალების ჯანმრთელობისა და თვით სიცოცხლისთვისაც კი, ვინაიდან რთული ეკონომიკური პირობები ქალებს ხშირად უბიძგებდა არალეგალური აბორტები გაეკეთებინათ, რომლებიც არაკვალიფიციურად კეთდებოდა, რის გამოც მათ მრავალი ქალის სიცოცხლე შეეწირა.¹⁵

„ცხოვრების ისტორიის“ ანალოგიურად, ბიოგრაფიულ-ნარატიული ინტერვიუც რესპონდენტის ცხოვრებისეული გამოცდილების შესწავლას ისახავს მიზნად; ესეც არასტრუქტურირებული ინტერვიუა, რომლის მსვლელობაშიც ინტერვიუერი მინიმალურად ერევა საუბარში, ვინაიდან ამ ტიპის ინტერვიუს ერთ-ერთი მთავარი მიზანი თხრობის სპონტანურობის უზრუნველყოფაა. ამ ინტერვიუს ძირითადი განსხვავება „ცხოვრების ისტორიისაგან“ იმაში გამოიხატება, რომ ბიოგრაფიულ-ნარატიულ ინტერვიუში უფრო მეტი ყურადღება ეთმობა თავად რესპონდენტის შეფასებების შესწავლას მის ცხოვრებაში მიმდინარე პროცესებთან დაკავშირებით, რაც, როგორც ამ მეთოდის თეორეტიკოსები ვარაუდობენ, საშუალებას გვაძლევს განსაკუთრებულად ღრმად შევისწავლოთ ამ პროცესების როლი ადამიანის ცხოვრებაში.¹⁶

რესპონდენტთა გულახდილობის გამომწვევი მეთოდიკები

სიღრმისეული ინტერვიუს წარმატების უპირველეს საწინდარს წარმოადგენს ინტერვიუერსა და რესპონდენტს შორის ისეთი ურთიერთობის დამყარება, რომელიც რესპონდენტის გულწრფელობას გამოიწვევს. ასეთი ურთიერთობის წინაპირობაა მკვლევრის ჭეშმარიტი ინტერესი რესპონდენტის ცხოვრებისადმი, არაშეფასებითი დამოკიდებულება მისი გამოცდილების ან მისი აზრებისადმი და მისი უნარი დაარწმუნოს რესპონდენტი, რომ ინტერვიუს შედეგად მიღებული ინფორმაცია მხოლოდ კვლევითი ამოცანებისთვის იქნება გამოყენებული.

ამასთან, არსებობს სპეციალური პროფესიული მეთოდიკები, რომლებიც გვეხმარება, გამოვიწვიოთ რესპონდენტის მეტი გულწრფელობა და მივიღოთ მისგან მეტი ინფორმაცია, ვიდრე ის თავიდან აპირებდა გაემჟღავნებინა ჩვენთვის. ეს მეთოდიკები ხშირად მოიხსენიება როგორც „ზონდირების“ საშუალებები („probing“); მათი მეშვეობით ჩვენ ვუბიძგებთ რესპონდენტს, დაასრულოს აზრი, რომელიც ბოლომდე არ განუმარტავს, ან აგვიხსნას ის, რასაც მხოლოდ გაკვრით შეეხო. ზონდირება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ისეთ შემთხვევებში, როდესაც რესპონდენტები აღიქვამენ გამოკვლევის თემას როგორც ძალზე რთულს ან სათუთს, და ამის გამო შეიძლება თავი შეიკავონ დეტალური და გულწრფელი პასუხებისაგან.

ქვემოთ განვიხილავთ რესპონდენტების გულახდილობის გამომწვევ რამდენიმე მეთოდიკას - „სიჩუმეს“, „ექოს“ და „განაცხადს“; მნიშვნელოვანია, რომ მათი გამოყენების დროს ინტერვიუერი არ ერევა საუბარში, შესაბამისად, არ ახდენს გავლენას რესპონდენტების პასუხებზე.

1) სიჩუმე. იმის მაგივრად, რომ საუბრის დროს წარმოქმნილი პაუზის დროს მკვლევარმა მორიგი კითხვა დასვას, ის აგრძელებს ჩუმად ჯდომას. ხშირად ხდება, რომ ასეთ სიტუაციაში რესპონდენტი თავს უხერხულად გრძნობს, ამიტომ გადაწყვეტს, თავად შეავსოს სიჩუმე, აგრძელებს საუბარს, თან ამბობს მეტს, ვიდრე თავიდან აპირებდა. ეს მეთოდიკა ძალიან მისასალმებელია იმ თვალსაზრისითაც, რომ ის ნეიტრალურია, მკვლევარი არაფერს ამბობს, არ სვამს დამატებით კითხვებს, შესაბამისად, გამორიცხულია, რაიმე გავლენა იქონიოს რესპონდენტის პასუხზე.

ამასთან, აღსანიშნავია, რომ ამ მეთოდიკის წარმატებით გამოყენება ძალზე რთულია, ვინაიდან აქ არ შეიძლება გადაჭარბება - შეიძლება ისეც მოხდეს, რომ რესპონდენტი აღარ აპირებს არაფრის თქმას; ასეთ შემთხვევაში ჩამოვარდნილი სიჩუმე შეიძლება უხერხული გახდეს. მკვლევარს უნდა შესწევდეს უნარი, დროულად აუღოს ალღო სიტუაციას და გადაწყვიტოს, გააგრძელოს სიჩუმე თუ დროულად გადავიდეს მორიგ კითხვაზე.

2) ექო ძალზე ნეიტრალური და ნაკლებ სარისკო მეთოდიკაა, რომელიც არ იწვევს ინტერვიუს მიმართულების შეცვლას. იმ შემთხვევაში, როდესაც რესპონდენტმა დაასრულა პასუხი რაიმე კითხვაზე, მაგრამ მკვლევარი არ არის მაინცდამაინც კმაყოფილი მიღებული პასუხით, მას შეუძლია უბრალოდ ნელა გაიმეოროს რესპონდენტის მიერ ნათქვამი ბოლო სიტყვა ან ფრაზა. დიდია იმის ალბათობა, რომ რესპონდენტი დაუბრუნდება შეწყვეტილ თემას და უფრო სრულ ინფორმაციას მოგვაწვდის.

3) განაცხადი. ეს მეთოდიკა განსაკუთრებით მგრძნობიარე, დახურულ თემებზე საუბრისას გამოიყენება, როდესაც რესპონდენტებს ეუხერხულებათ საუბარი ან არ უნდათ, რაიმე ჯგუფური საიდუმლო „გასცენ“. განაცხადის ტექნიკის გამოყენებისას მკვლევარი იქცევა ისე, თითქოს მან უკვე იცის ყველაფერი, რაც ამ საკითხთანაა დაკავშირებული, და თავისუფლად საუბრობს რესპონდენტთან „დახურული“ ან „აკრძალული“ დეტალების შესახებ. ამის შედეგად რესპონდენტს უჩნდება გრძნობა, რომ ყველაფერი ისედაც ცნობილია, ამ თემასთან დაკავშირებით აღარაფერია დასამალი, და ის უფრო გულახდილი ხდება, მოსალოდნელია გაცილებით მეტი გვითხრას, ვიდრე სხვა შემთხვევაში იტყოდა, ვინაიდან რაც უფრო გათვითცნობიერებული მიაჩნია მკვლევარი ამ საკითხთან დაკავშირებით, მით უფრო უადვილდება ლაპარაკი. ის გაბედულად გრძნობს თავს, ვინაიდან თვლის, რომ არავითარი საიდუმლო არ გაუცია - მკვლევარმა ისედაც იცოდა ყველაფერი.

მიუხედავად იმისა, რომ ეს მეთოდიკა შეიძლება ძალზე ეფექტური იყოს, მისი გამოყენების შემთხვევაში ყოველთვის უნდა ვიფიქროთ რესპონდენტის ინტერესებზე და არ დავარღვიოთ ეთიკის ელემენტარული ნორმები. რაც უფრო გულახდილია რესპონდენტი ჩვენთან საუბრისას, მით მეტია ჩვენი პასუხისმგებლობა იმასთან დაკავშირებით, რომ მოგვიანებით მან არ ინანოს, რომ დაგვთანხმდა ინტერვიუზე. სწორედ ჩვენ ვართ პასუხისმგებლები, აგრეთვე, იმაზე, თუ როგორ იქნება გამოყენებული ინტერვიუს მსვლელობაში მიღებული ინფორმაცია. არის შემთხვევები, როდესაც უკეთესიც არის, შევაჩეროთ რესპონდენტი და არ ვათქმევინოთ ის, რის თქმასაც ის, შესაძლოა, უკვე აპირებდა.¹⁷

„ზონდირება“ შეიძლება იყოს არასრული ან სრული. ს.ბელანოვსკის მოჰყავს სრული ზონდირების ასეთი მაგალითი:

ინტერვიუერი: თავის ტკივილის რა წამლები იცით?
რესპონდენტი: ასპირინი, ანალგინი, პირამიდონი. და ციტრამონი.
ინტერვიუერი: (სიჩუმე.)
რესპონდენტი: კიდევ, სპაზგანი, და, თუ არ ვცდები, მაქსიგანი. ისინი ერთმანეთში მეშლება ხოლმე.
ინტერვიუერი: კიდევ?
რესპონდენტი: შვილს პანადოლს ვაძლევ ხოლმე, ამბობენ, ის უსაფრთხოაო...
ინტერვიუერი: ჰმ.
რესპონდენტი: ა, გამახსენდა — კიდევ ბარალგინი.
ინტერვიუერი: ბარალგინი...
რესპონდენტი: კიდევ, რეკლამაა ხოლმე ტელევიზიით, მაგრამ სახელი არ მახსოვს, რაღაც წამალი, რომელსაც ორმაგი მოქმედება აქვს.
ინტერვიუერი: კიდევ?
რესპონდენტი: სხვა არაფერი მახსენდება.
ინტერვიუერი: აღარაფერი?
რესპონდენტი: დიახ, ვეღარაფერს ვიხსენებ.¹⁸
სრული ზონდირება მთავრდება მაშინ, როდესაც ინტერვიუერი დარწმუნდება, რომ რესპონდენტს აღარაფერი აქვს სათქმელი ამ საკითხთან დაკავშირებით.

სიღრმისეული ინტერვიუს შედეგების დამუშავების შესაძლებლობები

არ არსებობს უნიფიცირებული მიდგომა თვისებრივი შედეგების დამუშავებისადმი. რამდენადაც თვითონ ეს მეთოდები არაა ფორმალიზებული, მათი შედეგების დამუშავების ფორმალიზაციაც ძალიან რთული, ზოგ შემთხვევაში კი შეუძლებელი ამოცანაა.

ავტორების უმრავლესობა ხაზს უსვამს, რომ ისევე როგორც ნებისმიერი თვისებრივი მონაცემების შემთხვევაში, სიღრმისეული ინტერვიუს (და მისი ნებისმიერი ნაირსახეობის) შედეგების დამუშავება არ არის კვლევის იზოლირებული საფეხური, არამედ მონაცემთა ანალიზი საველე ეტაპის დროს, ინტერვიუების ჩატარების პარალელურად იწყება. კერძოდ, ჯეიმს სპრადლის თანახმად, ანალიზი პირველი ინტერვიუს დასრულებისთანავე უნდა დაიწყოს, რამდენადაც ჩატარებული ინტერვიუს შედეგების გაანალიზება დაგვეხმარება, უკეთ შევარჩიოთ კითხვები შემდეგ ინტერვიუებისათვის.¹⁹ ამის საპირისპიროდ, რობერტ ვაისი მიიჩნევს, რომ ნაადრევია ანალიზის დაწყება საველე ეტაპის დამთავრებამდე.²⁰

არ შეიძლება არ ვაღიაროთ, რომ თვისებრივი ანალიზი ბევრადაა დამოკიდებული მკვლევრის ინდივიდუალურ მიდგომაზე; ზოგ შემთხვევაში, მასზე გარკვეულ გავლენას ახდენს, აგრეთვე ინტერვიუების შედეგად შეგროვებული მასალის სპეციფიკა. მიუხედავად ამისა, შესაძლებელია გამოვყოთ რამდენიმე ძირითადი მიდგომა თვისებრივი ტექსტური ინფორმაციის ანალიზისადმი. ესენია, მაგალითად: ნარატიული ანალიზი, ჰერმენევტიკული ანალიზი, დისკურსული ანალიზი, კონტენტ-ანალიზი; ინტერპრეტაციული ანალიზი; „დაფუძნებული თეორია“ (grounded theory). ყველა ეს ანალიტიკური სტრატეგია კარგად აქვს განხილული ჰ.რ.ბერნარდს.²¹

ტექსტის თვისებრივი ანალიზის თითქმის ყველა სახეობა მოითხოვს ინფორმაციის კოდირებას ანუ მნიშვნელოვანი თემატური ბლოკების ან ელემენტების გამოყოფას რესპონდენტის მონათხრობში. ეს ანალიზის საწყისი ეტაპია; სწორედ კოდირების დროს ხდება, როგორც წესი, საწყისი თეორიული კონსტრუქტების გამოყოფა.

თუ ადრე კოდირება „ხელით“ ხდებოდა და მკვლევარი ყურადღებით კითხულობდა ყველა ინტერვიუს ტრანსკრიპტს, რათა აღმოეჩინა მნიშვნელოვანი თემები, კატეგორიები ან კანონზომიერებები, ამჟამად არსებობს რამდენიმე კომპიუტერული პროგრამა, რომელსაც შეუძლია ინტერვიუს ტრანსკრიპტების კოდირება²²; მიუხედავად ამისა, რიგი თვისებრივი მკვლევრებისა მაინც „ხელით“ მუშაობას ამჯობინებს, თუმცა მკვლევრების ახალი თაობა ხშირად კომპიუტერულ პროგრამებს ანიჭებს უპირატესობას.

ყველაზე უფრო გავრცელებული მოსაზრების თანახმად, თვისებრივი მონაცემების ანალიზის საბოლოო მიზანია მიღებული შედეგების საფუძველზე შესასწავლი ფენომენის, ან მისი რომელიმე ასპექტის ტიპოლოგიზაცია, ანუ სოციალურად მნიშვნელოვანი ტიპების გარკვეული კლასიფიკაციის შექმნა. ეს ხდება რესპონდენტთა ნაამბობზე დაყდნობით და, ამავე დროს, მკვლევრის ანალიტიკური უნარის გამოყენებით, რამდენადაც გამოყოფილი ტიპები, როგორც წესი, თეორიული აბსტრაქციის შედეგია.

ბუნებრივია, სიღრმისეული ინტერვიუს, ისევე როგორც ყველა მისი ნაირსახეობის გამოყენებით ჩატარებული გამოკვლევის შედეგად ჩვენ ვერ დავთვლით შედეგებს პროცენტულად. ამ შემთხვევაში შედეგები გამოიხატება არა ამა თუ იმ მაჩვენებლის გავრცელების ან მისი გამოვლენის სიხშირის შეფასებაში, არამედ გარკვეული სოციალური პრობლემის შეფასებების, მიზეზების, კანონზომიერებების, გადალახვის გზების შესახებ ინფორმაციის მიღებაში.

სიღრმისეული ინტერვიუს და მისი ანალოგიური მეთოდების გამოყენებით ჩატარებული კვლევების შედეგების წარმოდგენა ხდება ანგარიშის სახით, სადაც ძალზე ფართოდ გამოიყენება ციტატები ჩატარებული ინტერვიუებიდან, რომლებიც ადასტურებს მკვლევრის მიერ გაკეთებულ დასკვნებს.

რეკომენდებული ლიტერატურა:

1. С. Белановский. 2000. Глубокое интервью. М.: Никколо М.

2. H. Russel Bernard. 2002. Reseach Methods in Anthropology. Qualitative and Quantitative?Approaches. Third edition. Walnut Creek, CA: AltaMira Press. Pp. 206-220 (“Unstructured?Interviewing”) and 449-488 (“Some Traditions of Text Analysis”).

3. Gabriele Cappai. 2000. Fra realtà locale e processi globali. Emigrazione, associanismo ed?identità nelle società multikulturali. Halle/Saale: Hallescher Verlag.

4. James A. Holstein and Jaber F. Gubrium. 1995. The Active Interview. Thousand Oaks: Sage?Publications.

5. Gail Kligman. 1998. The Politics of Duplicity. Controlling Reproduction in Ceausescu's?Romania. Berkley: University of California Press. Pp. 148-205 (“Bitter Memories: The Politics of?Reproduction in Everyday Life”).

6. John Lofland and Lyn Lofland. 1995. Analyzing Social Settings: A Guide to Qualitative?Observation and Analysis. Belmont, Calif.: Wadsworth. Pp. 78-89.

7. James P. Spradley. 1979. Ethnographic Interview. New York: Holt, Rinehart and Winston.

8. Robert S. Weiss. 1994. Learning from Strangers. The Art and Method of Qualitative Interview Studies. New York: Free Press.

_____________________

1. იხ., მაგალითად: Jaber F. Gubrium and James A. Holstein. 2002. “From Individual Interview to the Interview Society,” pp. 3-32 in: Handbook of Interview Research: Context and Method. Ed. by Jaber F. Gubrium. Thousand Oaks: Sage Publications.

2. ზოგი ქართველი მკვლევარი ამ მეთოდს „ჩაღრმავებულ ინტერვიუს” უწოდებს.

3. Robert S. Weiss. 1994. Learning from Strangers. The Art and Method of Qualitative Interview Studies. New York: Free Press. P. 208.

4. Ibid. P. 210.

5. Ibid. P. 65.

6. H. Russel Bernard. 2002. Reseach Methods in Anthropology. Qualitative and Quantitative Approaches. Third edition. Walnut Creek, CA: AltaMira Press. P. 209.

7. ეს ყოველთვის ასე არ არის დასავლეთის ქვეყნების თანამედროვე კვლევით პრაქტიკაში, სადაც მიღებულია ინტერვიუერების დაქირავება არა მხოლოდ რაოდენობრივი, არამედ, აგრეთვე თვისებრივი ინტერვიუების ჩატარების მიზნით. მიუხედავად ამისა, ამ სალექციო კურსშის ფარგლებში ჩვენ უფრო მიზანშეწონილად მიგვაჩნია, რომ სიღრმისეული ინტერვიუ თავად მკვლევარმა ჩაატაროს, და ამ ლექციაში ტერმინები „მკვლევარი” და „ინტერვიუერი” იხმარება როგორც სინონიმები.

8. Robert S. Weiss. Op cit. P. 66.

9. ამ ლექციის შემდეგ (მაგალითი №1) მოყვანილია სიღრმისეული ინტერვიუს სადისკუსიო გეგმის მაგალითი.

10. Robert S. Weiss. Op. cit. Pp. 74-76.

11. შესაძლოა, ყველა ამ ინტერვიუს დამუშავება ვერ მოხერხდეს, ვინაიდან რესპონდენტებს შორის შეიძლება შეგვხვდეს ადამიანები, რომლებიც ვერ მოახერხებენ თავისი აზრის საკმაოდ ვრცლად ჩამოყალიბებას. თუმცა, სიღრმისეული ინტერვიუების ჩატარების დროს ასეთი რამ შედარებით იშვიათად ხდება, ვინაიდან ყველა რესპონდენტი, როგორც წესი, ინდივიდუალურად არის ხოლმე შერჩეული, და შერჩევის ერთ-ერთი მოთხოვნა სწორედ მათი ლინგვისტიკური კომუნიკაციის მაღალი დონეა.

12. Robert S. Weiss. Op. cit. P. 21.

13. იხ. Robert S. Weiss. Op. cit.

14. იხ. Gail Kligman. 1998. The Politics of Duplicity. Controlling Reproduction in Ceausescu's Romania. Berkley: University of California Press.

15. Gabriele Cappai. 2000. Fra realtа locale e processi globali. Emigrazione, associanismo ed identitа nelle societа multikulturali. Halle/Saale: Hallescher Verlag.

??? დამატებით ასეთი მეთოდიკების შესახებ იხ. H. Russel Bernard. 2002. Research Methods in Anthropology. Qualitative and Quantitative Approaches. Pp. 210-217.

17. С. Белановский. 2001. Метод фокус-групп. М.: Никколо М. С. 26.

18. James P. Spradley. 1979. Ethnographic Interview. New York: Holt, Rinehart and Winston. P. 92.

19. Robert S. Weiss. Op. cit. P. 151.

20. H. Russel Bernard. Op. cit. Pp. 449-488.

21. ასეთი პროგრამებია, მაგალითად, ATLAS.ti და NUD.IST

ფოკუს-ჯგუფი ჯგუფური ინტერვიუს სახეობაა, რომლის მსვლელობაც გარკვეულ წესებს ემორჩილება და რომელსაც სპეციფიკური მიზნები ახასიათებს. ასევე განსხვავებულია ფოკუს-ჯგუფის ჩატარების პროცესში გამოყენებული მეთოდიკები, მოთხოვნები რესპონდენტთა შერჩევისადმი და მკვლევარსა და რესპონდენტებს შორის ურთიერთობის ფორმები.

ზოგიერთი მკვლევარი ფოკუს-ჯგუფს „ჯგუფურ სიღრმისეულ ინტერვიუს“ უწოდებს, ვინაიდან, როგორც წინა ლექციაში აღვნიშნეთ, ფოკუს-ჯგუფსა და სიღრმისეულ ინტერვიუს საერთო თვისებები ახასიათებს. მაგრამ ამ ორ მეთოდს შორის არის სერიოზული განსხვავებებიც, რომელთა შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი ისაა, რომ ფოკუს-ჯგუფის დროს ერთდროულად რამდენიმე რესპონდენტს ვესაუბრებით (ყველზე უფრო ხშირად მათი რაოდენობა 8-დან 10-მდე მერყეობს), და ჩვენი მიზანია, ხელი შევუწყოთ მათ შორის აზრთა გაცვლას (აქედან გამომდინარეობს ამ მეთოდის კიდევ ერთი დასახელება - „ჯგუფური დისკუსია“).

სიღრმისეულ ინტერვიუსთან შედარებით, ფოკუს-ჯგუფს ის უპირატესობა აქვს, რომ რამდენიმე ადამიანისაგან შემდგარ ჯგუფში ყოველთვის აღმოჩნდება ხოლმე ადამიანი, რომელიც სხვებთან შედარებით უფრო გულახდილია, და მისი გულახდილობა, როგორც წესი, ჯგუფის სხვა წევრების გულახდილობასაც იწვევს.

გარდა ამისა, სიღრმისეული ინტერვიუს ჩატარების პროცესში განსაკუთრებით თვალში საცემია ინტერვიუერსა და რესპონდენტს შორის არსებული სოციალური დისტანცია, რომელმაც, შესაძლოა, დამთრგუნველად იმოქმედოს რესპონდენტზე. ფოკუს-ჯგუფში ეს სოციალური დისტანცია არ ქრება, მაგრამ აქ რესპონდენტი მარტო აღარ არის - მის გვერდით სხედან სხვა რესპონდენტები, რომლებიც, როგორც წესი, იმავე სოციალური ფენის წარმომადგენლები არიან და რომლებიც მისსავე მდგომარეობაში არიან, რაც რესპონდენტის მეტ სითამამეს იწვევს და თვითდაჯერებულობას მატებს მას. ემპირიულ სოციალურ მეცნიერებებში ფოკუს-ჯგუფების თანამედროვე სახე ჩამოყალიბდა ჯგუფებთან ექსპერიმენტალური მუშაობის გამოცდილების საფუძველზე, რომელსაც თავიდან ფსიქოლოგები მიმართავდნენ.

თუმცა 1940-იან წლებში სოციალური კვლევების სივრცეში რაოდენობირივი მეთოდები დომინირებდა, ამ პერიოდში ამერიკულ სოციალურ მეცნიერებს შორის იყვნენ ისეთები, ვინც სკეპტიკურ დამოკიდებულებას გამოთქვამდა სტრუქტურირებული და მკაცრად ფორმალიზებული მეთოდების მიმართ. ამ სკეპტიციზმის ძირითადი მიზეზი ის იყო, რომ ფორმალიზებული მეთოდები მნიშვნელოვნად ზღუდავდნენ როგორც რესპონდენტების, ასევე მკვლევრების თავისუფლებას, მკაცრ ჩარჩოებში აქცევდნენ კვლევას, რაც, ზოგის აზრით, უარყოფით გავლენას ახდენდა მიღებული ინფორმაციის სანდოობაზე. ამიტომ თანდათანობით სულ უფრო მეტი პოპულარობით სარგებლობდნენ ნაკლებად ფორმალიზებული მეთოდები, სადაც ღია კითხვები და არაფორმალიზებული ინტერვიუები დომინირებდა.

თანამედროვე ფოკუს-ჯგუფების უშუალო წინამორბედად სოციალურ მეცნიერებებში ამერიკელი სოციოლოგის რობერტ მერტონის და მისი კოლეგების მიერ მეორე მსოფლიო ომის დროს შემუშავებული „ფოკუსირებული ინტერვიუს“ მეთოდი ითვლება. ამ მეთოდის მეშვეობით ისინი იკვლევდნენ ფაშისტური გერმანიის სამხედრო პროპაგანდის გავლენას ჯარისკაცებზე. მაგრამ მერტონის ფოკუსირებული ინტერვიუ შეიძლება ყოფილიყო როგორც ჯგუფური, ასევე ინდივიდუალური. მიუხედავად იმისა, რომ 1956 წელს მერტონმა თავის კოლეგებთან, მ. ფისკესა და პ. კენდალთან ერთად გამოსცა ამ მეთოდისადმი მიძღვნილი წიგნი „ფოკუსირებული ინტერვიუ“,¹ მათ არ შეუმუშავებიათ ამ ტერმინის მკაცრი განმარტება. ომის დამთავრების შემდეგ მერტონმა შეწყვიტა მუშაობა ამ მიმართულებით, და გარკვეული დროის მანძილზე ეს მეთოდი დავიწყებას მიეცა, სანამ 1970-იან წლებში მის შესახებ არ გაიხსენეს მარკეტინგული კვლევების ჩატარების მიზნით.

მიუხედავად იმისა, რომ ამჟამად ფოკუს-ჯგუფები ფართოდ გამოიყენება ემპირიულ კვლევებში და მათ საყოველთაო აღიარება პოვეს როგორც მარკეტინგში, ასევე პოლიტიკური სიტუაციების და სოციალური პრობლემების შესწავლისას, თეორიული თვალსაზრისით ჯერაც არ არის შესწავლილი თუ რა ტიპის გამოკვლევებშია ეს მეთოდი ყველაზე უფრო მიზანშეწონილი. ითვლება, რომ ფოკუს-ჯგუფების გამოყენება საუკეთესო შედეგებს საბაზრო სიტუაციის, ბაზარზე ახალი საქონლისათვის შესაფერისი ადგილის შესწავლის მიზნით ჩატარებულ კვლევებში იძლევა. ეს მეთოდი ყველაზე უკეთ გვეხმარება გავიგოთ რესპონდენტების აზრი ამა თუ იმ საქონლის შესახებ, დავადგინოთ ამ საქონლის მოხმარების ფორმები და, რაც არა ნაკლებ მნიშვნელოვანია, არჩევანის გაკეთების მოტივები. ეს ინფორმაცია შემდგომში ეხმარება მწარმოებლებს, გააუმჯობესონ საქონლის ხარისხი, შეცვალონ სარეკლამო სტრატეგია და სხვ. ასევე, ფოკუსჯგუფების გამოყენება ეფექტურია მომავალი რეკლამის ეფექტურობის განსაზღვის მიზნით. მარკეტინგის გარდა, ეს მეთოდი ფართოდ გამოიყენება პოლიტიკურ კვლევებში, პოლიტიკური პარტიების ან ცალკეული პოლიტიკოსების იმიჯის და მათი საარჩევნო შანსების შეფასებისა და გაუმჯობესების მიზნით. ფოკუს-ჯგუფები სოციალური ხასიათის კვლევებშიც გამოიყენება, ხშირად - როგორც პრობლემის წინასწარი შესწავლის საშუალება ან რაიმე სოციალური პროგრამის ეფექტურობის შეფასების მიზნით. ამასთან, არის თემები, რომელთა შესწავლისას მიზანშეწონილი არ იქნება ფოკუსჯგუფების გამოყენება. ესენია, უპირველეს ყოვლისა, ინტიმური ხასიათის საკითხები, მათ შორის - პირადი ჰიგიენა, ცოლ-ქმრული ურთიერთობები, ღალატი ოჯახში. ფოკუსჯგუფის მეთოდი ასევე ნაკლებეფექტურია რესპონდენტების შემოსავლის და საერთოდ, მათი ფინანსური მდგომარეობის შესახებ კვლევის ჩატარებისას.

მეთოდის დახასიათება

როგორც მკვლევართა დიდი ნაწილი თვლის, ფოკუს-ჯგუფები საშუალებას გვაძლევს, არა მხოლოდ ძალიან ღრმად შევისწავლოთ ესა თუ ის რთული საკითხი, არამედ შევიქმნათ ნათელი წარმოდგენა ამ საკითხის ირგვლივ საზოგადოებაში არსებული აზრთა მრავალფეროვნების შესახებ. ფოკუს-ჯგუფის დროს წარმოქმნილი დისკუსიების შედეგად უკეთ ვლინდება რესპონდენტების დამოკიდებულება გარკვეული სოციალური პრობლემებისადმი, მათი ფსიქოლოგიური განწყობები და ემოციური შეფასებები, რომლებიც ხშირად არც არის შეგნებულად გათვითცნობიერებული რესპონდენტების მიერ.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ფოკუს-ჯგუფის მონაწილეთა რაოდენობა 8-დან 10-მდე მერყეობს, თუმცა ზოგ შემთხვევაში რესპონდენტთა მინიმალური რაოდენობა შეიძლება 5-6 იყოს, ხოლო მაქსიმალური - 12.40 რესპონდენტთა რაოდენობის მკაცრი შეზღუდვა იმიტომაა აუცილებელი, რომ ფოკუს-ჯგუფის მსვლელობაში მის ყველა მონაწილეს უნდა მიეცეს თავისი აზრის თავისუფლად და სრულად გამოთქმის საშუალება. თუ ეს პირობა არ სრულება, ფოკუს-ჯგუფი ვერ აღწევს თავის მიზანს.

როგორც წესი, ფოკუს-ჯგუფის მონაწილეებს სპეციალური კრიტერიუმების საფუძველზე არჩევენ, ეს კრიტერიუმები კი გამოკვლევის ამოცანებითაა განპირობებული. უპირველესი მოთხოვნა მონაწილეთა შერჩევისადმი ისაა, რომ ისინი უნდა იყვნენ გათვითცნობიერებულნი იმ საკითხთან დაკავშირებით, რომელსაც ფოკუს-ჯგუფი ეძღვნება (მარკეტინგული კვლევების შემთხვევაში - უნდა იყვნენ ამა თუ იმ საქონლის მომხმარებლები, ან პოტენციური მომხმარებლები).

საერთო რეკომენდაციის თანახმად, ფოკუს-ჯგუფის მონაწილეები არ უნდა იცობნდენ ერთმანეთს და ჯგუფის წამყვანს. ითვლება, რომ უცხო ადამიანებს შორის ჯგუფის მსვლელობისას შეიძლება ე.წ. „თანამგზავრის ეფექტი“ გაჩნდეს, და რესპონდენტები მეტ გულახდილობას გამოიჩენენ იმ ადამიანების გვერდით, რომლებსაც არ იცნობენ, ვისაც ცხოვრებაში პირველად და უკანასკნელად ხედავენ. მაგრამ რიგ შემთხვევაში (მაგალითად, პატარა თემებში მუშაობისას) ამ მოთხოვნის დაკმაყოფილება ძალზე რთულია. ამასთან დაკავშირებით უნდა აღინიშნოს, რომ ცნობილია შემთხვევები, როდესაც ჩატარებული იქნა ფოკუს-ჯგუფების სერია, სადაც ყველა რესპონდენტი იცნობდა ერთმანეთს. ამ ჯგუფების არაფორმალური ხასიათის ხაზგასმის მიზნით ისინი ერთ-ერთი რესპონდენტის ბინაში ჩატარდა. როგორც ამ ექსპერიმენტმა დაადასტურა, ასეთ პირობებში სავსებით შესაძლებელია ფოკუს-ჯგუფების წარმატებით ჩატარება.²

მიზანშეწონილია, რომ ჯგუფის შემადგენლობა ჰომოგენური იყოს ასაკობრივი და სქესობრივი თვალსაზრისით; ასევე, ფოკუს-ჯგუფში ერთი და იმავე სოციალური მდგომარეობის მქონე პირები უნდა იღებდნენ მონაწილეობას. წინააღმდეგ შემთხვევაში ჯგუფის წარმატების პერსპექტივები მცირეა, ვინაიდან მის მსვლელობაში თავს იჩენს დაძაბულობა, მთელი რიგი ემოციური ასპექტები, რომლებიც რესპონდენტთა ყურად ღების გაფანტვას იწვევს.

ფოკუს-ჯგუფის წარმატებას დიდწილად განსაზღვრავს ჯგუფის წამყვანის, ანუ მოდერატორის ხელოვნება.³ მისი მთავარი დანიშნულებაა, გაუძღვეს დისკუსიას იმ სადისკუსიო გეგმის საფუძველზე, რომელიც საკითხის წინასწარი შესწავლის და გამოკვლევის პროგრამის საფუძველზე იქნა შემუშავებული. არ შეიძლება იმის თქმა, რომ სიღრმისეული ინტერვიუს და ფოკუს-ჯგუფის სადისკუსიო გეგმებს შორის რაიმე პრინციპული განსხვავებები იყოს, თუმცა ფოკუს-ჯგუფის სადისკუსიო გეგმა, რა თქმა უნდა, ორიენტირებულია რამდენიმე რესპონდენტზე.

მოდერატორის ოსტატობა იმაში გამოიხატება, რომ მან უნდა გამოიწვიოს ჯგუფის მონაწილეების გულახდილობა, უზრუნველყოს ყველა რესპონდენტის მონაწილეობა დისკუსიაში, მათ შორის მათი, ვინც არ არის აქტიური, ან თავს გაუბედავად გრძნობს. თუ ჯგუფის მსვლელობაში რაიმე მიზეზის გამო ვითარება დაიძაბება, ან რესპონდენტებს შორის რაიმე გაუგებრობა მოხდება, მოდერატორის მოვალეობაა, განმუხტოს სიტუაცია.

მოდერატორი კარგი მსმენელი უნდა იყოს, დიდი ყურადღებით უსმინოს გამართულ საუბარს და როდესაც საჭიროდ ჩათვლის, გაჩუმდეს, რათა რესპონდენტებმა თავად წარმართონ დისკუსია. ფსიქოლოგებისთვის კარგადაა ცნობილი, რომ როდესაც რესპონდენტები ხედავენ, რომ მათ ყურადღებით უსმენენ, რომ მათი აზრი აინტერესებთ, ისინი იოლად და სიამოვნებით თანხმდებიან თანამშრომლობაზე. მოდერატორმა უნდა გაუადვილოს რესპონდენტებს დისკუსიაში მონაწილეობა; მის ქცევაში არ უნდა იყოს არაფერი, რაც შებოჭავს რესპონდენტებს. სწორედ მოდერატორზეა დამოკიდებული ჯგუფში მეგობრული და ღია ატმოსფეროს შექმნა, რაც უეჭველად შეუწყობს ხელს დისკუსიის წარმატებას. იდეალურ შემთხვევაში, ფოკუს-ჯგუფის მსვლელობაში შექმნილი ატმოსფერო მის მონაწილეებს სიამოვნებას უნდა ანიჭებდეს, საინტერესო უნდა იყოს მათთვის.

ფოკუს-ჯგუფის ჩატარებისას აქტუალობას კარგავს მასობრივი გამოკითხვებისთვის ძალზე მნიშვნელოვანი საკითხი იმის თაობაზე, თუ რამდენად ადეკვატურად ესმით რესპონდენტებს დასმული კითხვები - მოდერატორის ერთ-ერთ მოვალოებას სწორედ იმის უზრუნველყოფა წარმოადგენს, რომ რესპონდენტებმა სწორად გაიგონ დასმული კითხვები; ზოგჯერ მოდერატორის ჩარევა არც არის ხოლმე აუცილებელი, ვინაიდან საჭიროების შემთხვევაში ჯგუფის სხვა წევრები თავად ეხმარებიან იმ რესპონდენტს, რომელმაც ვერ გაიგო კითხვა, აზუსტებენ რა კითხვის შინაარსს. საერთოდ, ჯგუფის მსვლელობაში რესპონდენტების ურთიერთობა ერთმანეთთან ხშირად საშუალებას აძლევს მოდერატორს, ჩრდილში დარჩეს, შესაბამისად - ნაკლებად მოახდინოს გავლენა რესპონდენტების აზრებზე თავისი შეკითხვებით და კომენტარებით, რაც, რა თქმა უნდა, მნიშნველოვნად ამცირებს რესპონდენტების პასუხების რეაქტიულობას. ეს გარემოებაც ფოკუს-ჯგუფების ძალზე მნიშვნელოვან უპირატესობად ითვლება. ამასთან, ეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს, რომ მოდერატორი ნაკლებ ყურადღებას აქცევს ჯგუფის მსვლელობისას გამართულ დისკუსიას - პირიქით, მისი ჩრდილში გასვლა, როდესაც ეს საჭიროა და სასარგებლოა ჯგუფის მსვლელობისათვის, მის მაღალ პროფესიულ ოსტატობაზე მოწმობს. როდესაც ის ამის საჭიროებას დაინახავს, მოდერატორი კვლავ ჩაერთვება ჯგუფის წაყვანის პროცესში, იმდენად აქტიურად, რამდენადაც ეს საჭირო იქნება.

ისევე როგორც თვისებრივი მეთოდების ნებისმიერი სახეობა, ფოკუს-ჯგუფების მეთოდი გარკვეულ თავისუფლებას ანიჭებს მკვლევარს ამ მეთოდის გამოყენების კონკრეტულ ფორმებთან დაკავშირებით. მოდერატორის მიერ ფოკუს-ჯგუფის ჩატარების სტილი შეიძლება იყოს როგორც მკაცრი, ასევე ლიბერალური. უკანასკნელ შემთხვევაში, როგორც წესი, საქმე გვაქვს გამოცდილ მოდერატორთან, ვინაიდან რესპონდენტების მოჩვენებითი თავისუფლების მიუხედავად, მან მაინც უნდა აკონტროლოს დისკუსიის მსვლელობა და უნდა მიიღოს პასუხები დასმულ კვლევით კითხვებზე.

ფოკუს-ჯგუფის ერთ-ერთი უდიდესი უპირატესობა ისაა, რომ ეს მეთოდი საშუალებას გვაძლევს, თვალი ვადევნოთ აზრების ჩამოყალიბების პროცესს, და ამასთან, შევეცადოთ დავადგინოთ, თუ რატომ ფიქრობს ხალხი ისე, როგორც ფიქრობს⁴. ეს ხდება ჯგუფის მონაწილეებს შორის აზრთა გაცვლის დროს. არა ნაკლებ მნიშვნელოვანია ის, რომ ფოკუს-ჯგუფის ჩატარება ხშირად ხელს უწყობს ამა თუ იმ საკითხის ახალი თვალით დანახვას, მისი მნიშვნელოვანი ასპექტების გამოყოფას, რომლებიც, შესაძლოა, არ გამოაშკარავებულიყო ფორმალიზებული ინტერვიუს დროს. ამიტომ, როგორც დევიდ მორგანი თვლის, ფოკუს-ჯგუფების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ღირსებას წარმოადგენს ამ მეთოდის უნარი, აღმოაჩინოს ახალი თემები და წამოჭრას ახალი ჰიპოთეზები⁵. ამასთან, ფოკუს-ჯგუფი არავითარ შემთხვევაში არ ისახავს მიზნად რაიმე გადაწყვეტილების მიღებას - მისი მთავარი დანიშნულებაა, ყველა რესპონდენტს თავისი აზრის გამოთქმის საშუალება მისცეს.

მაგრამ ფოკუს-ჯგუფის, ისევე როგორც სიღრმისეული ინტერვიუს შედეგად მკვლევარი მხოლოდ რესპონდენტების ვერბალურ ინფორმაციაზე დაყრდნობით აკეთებს დასკვნებს, რაც, რა თქმა უნდა, გარკვეულად ამცირებს შედეგების სანდოობას, იმიტომ რომ ეს ინფორმაცია ყოველთვის არ შეესაბამება სინამდვილეს.⁶

ფოკუს-ჯგუფის ჩატარება სერიოზულ მომზადებას მოითხოვს, რაც გულისხმობს თემის წინასწარ შესწავლას, გამოკვლევის პროგრამის და სადისკუსიო გეგმის შემუშავებას, აგრეთვე, ჯგუფის ჩატარების ტექნიკური მხარეების უზრუნველყოფას.

შენობა, სადაც ფოკუს-ჯგუფი ტარდება, სპეციალურ მოთხოვნებს უნდა პასუხობდეს. ეს უნდა იყოს სადა ოთახი, რომელიც დაცულია გარე ხმაურისაგან. როგორც წესი, ფოკუს-ჯგუფები ტარდება მკვლევარის ოფისში, სპეციალურ ოთახში, რომლის ერთი კედელზეც ცალმხირივი სარკეა, რომელიც საშუალებას აძლევს მკვლევართა გუნდს ან დამკვეთებს თვალი ადევნონ დისკუსიას ისე, რომ ხელი არ შეუშალონ მის მსვლელობას. რესპონდენტებმა არ იციან ამ სარკის და მეორე ოთახის არსებობის შესახებ.

ყოველთვის ხდება ფოკუს-ჯგუფის დროს გამართული საუბრის აუდიო- და/ან ვიდეოჩაწერა, რის შესახებაც რესპონდენტები წინასწარ უნდა იყვნენ გაფრთხილებულნი. რა თქმა უნდა, ამ შემთხვევაშიც უზრუნველყოფილი უნდა იქნეს მათი კონფიდენციალობა.

ფოკუს-ჯგუფის ხანგრძლივობა, როგორც წესი, საათნახევრიდან ორ საათამდეა; შესვენების გაკეთება ფოკუს-ჯგუფის მიმდინარეობის დროს არ არის მიზანშეწონილი. ფოკუს-ჯგუფის მსვლელობისას რესპონდენტებს, როგორც წესი, უმასპინძლდებიან გამარგილებელი სასმელებით.

ერთი კვლევითი პროექტის ფარგლებში, როგორც წესი, რამდენიმე ფოკუს-ჯგუფი ტარდება, რომლებიც ხშირად განსხვავდება მონაწილეთა მაჩვენებლების მიხედვით (ქალები; მამაკაცები; სხვადასხვა ასაკობრივი ან პროფესიული ჯგუფი); არც თუ იშვიათია შემთხვევები, როდესაც ჯგუფები სხვადასხვა ქალაქში, ან სულაც სხვადასხვა ქვეყანაში ტარდება. ყველა ასეთ შემთხვევაში მკვლევარი გაცილებით უფრო მდიდარ ინფორმაციას იღებს, და შედეგების შედარების შესაძლებლობა ეძლევა ასაკობრივ, სქესობრივ, ტერიტორიალურ/რეგიონალურ ჭრილში.

არცთუ იშვიათად ფოკუს-ჯგუფები გამოიყენება კვლევის დაზვერვით ეტაპზე, როგორც ნაკლებად ცნობილი პრობლემის შესწავლის პირველი ნაბიჯი, რომელიც გვეხმარება საერთო ჰიპოთეზების ფორმულირებაში. გარდა ამისა, ფოკუს-ჯგუფების მსვლელობისას მიღებული ინფორმაცია მდიდარ და სასარგებლო მასალას იძლევა მასობრივი გამოკითხვის კითხვარის შესადგენად, კერძოდ, კითხვების ჩამოყალიბებისა და მათი „დახურვის” დახვეწის მიზნით, ვინაიდან ფოკუს-ჯგუფების მსვლელობაში კარგად ვლინდება რესპონდენტების „ლექსიკონი”, მათი აზროვნების მოდელები.

ფოკუს-ჯგუფები კარგად უთავსდება კვლევის სხვა მეთოდებს, ამიტომ ხშირად გამოიყენება ფართომასშტაბიან პროექტებში სხვა მეთოდებთან, მათ შორის მასობრივ გამოკითხვასთან ერთად. უკანასკნელ შემთხვევაში, ფოკუს-ჯგუფების შედეგად მიღებული თვისებრივი ინფორმაცია, როგორც წესი, ამდიდრებს რაოდენობრივ შედეგებს. აღსანიშნავია, აგრეთვე ისიც, რომ მასობრივ გამოკითხვებთან შედარებით ფოკუს-ჯგუფების ჩატარება ნაკლებ დროს მოითხოვს და დამკვეთს გაცილებით უფრო იაფი უჯდება, ვიდრე სხვა ტიპის კვლევის ჩატარება.

პროექციული ტექნიკები

თვისებრივ მეთოდებში და, კერძოდ, ფოკუს-ჯგუფებში ფართოდ გამოიყენება ე.წ. პროექციული ტექნიკები⁷, რომლებიც წინა ლექციაში განხილული ზონდირების საშუალებების განვითარების შედეგს წარმოადგენს. პროექციული ტექნიკების მიზანია ადამიანის შინაგანი სამყაროს უფრო ღრმა შესწავლა. ეს მეთოდიკები მჭიდრო კავშირშია ფსიქოლოგების მიერ შემუშავებულ ტესტებთან, და ფსიქოლოგიის მრავალ მიღწევას იყენებენ.

პროექციული ტექნიკების აუცილებლობას აქვს როგორც ფსიქოლოგიური, ასევე ლინგვისტური გამართლება. ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით, ადამიანის ქცევის მოტივები ხშირად ქვეცნობიერებაში არსებული მიზეზებით და მოტივებით აიხსნება, ამიტომ ზოგ შემთხვევაში ადამიანს არ შეუძლია საკუთარი საქციელის ან პოზიციის ახსნა ვერბალური საშუალებების გამოყენებით. ამას ემატება ლინგვისტური გამართლება - ენის, ანუ ჩვენი ვერბალური კომუნიკაციის საშუალების არასრულყოფილი ხასიათი. სწორედ პროექციული ტექნიკები დაგვეხმარება ამ ორი შეზღუდვის გადალახვაში.

მკვლევრები გამოიყენებენ პროექციული ტექნიკების მრავალ სახეობას. ვიდრე მკვლევარი გადაწყვეტილებას მიიღებდეს იმასთან დაკავშირებით, თუ რომელი ტექნიკა გამოიყენოს ამა თუ იმ გამოკვლევის ფარგლებში, მან სამ კითხვას უნდა გასცეს პასუხი:

1. რომელი ტექნიკა დაგვეხმარება ყველაზე უკეთ ჩვენს წინაშე მდგარი მიზნის მისაღწევად?

2. როგორ უნდა გამოვიყენოთ შერჩეული ტექნიკა?

3. როგორ უნდა დავამუშავოთ მიღებული შედეგები?

ქვემოთ მოყვანილია ათი ყველაზე გავრცელებული პროექციული ტექნიკის მოკლე აღწერა.⁸

1. სიტყვიერი ასოციაციები

მაგალითი: „რა აზრი გებადებათ, როდესაც გესმით სიტყვა „. . .“?“

ეს მეთოდიკა ძალზე მარტივია. მისი გამოყენების შემთხვევაში რესპონდენტებს, როგორც წესი, ადვილად ესმით, თუ რა გვინდა მათგან. ამასთან, ასეთი „სავარჯიშო“, თუ ის ფოკუს-ჯგუფის ან სიღრმისეული ინტერვიუს დასაწყისში გამოიყენება, საშუალებას გვაძლევს, შევიქმნათ წარმოდგენა რესპონდენტების „ლექსიკონის“, მათი სიტყვათა მარაგის შესახებ და აგრეთვე, გავერკვეთ ამა თუ იმ პროდუქტის ან სოციალური სიტუაციის შეფასების ვარიაციებში.

ეს ტექნიკა შეიძლება გამოვიყენოთ როგორც ზეპირი, ასევე წერილობითი სახით; უკანასკნელ შემთხვევაში, მას აუცილებლად ანონიმური ხასიათი უნდა ჰქონდეს. მაგრამ მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს, რომ ნებისმიერი ტექნიკის წერილობითი გამოყენება დასაშვებია მხოლოდ საკმაოდ მაღალი განათლების დონის მქონე რესპონდენტებთან მუშაობისას.

2. წინადადებების დამთავრება

მაგალითები: „ისინი, ვინც მხოლოდ ხსნად ყავას სვამს, არიან...“ „იდეალური ქორწინება - ესაა ქორწინება, რომელიც...“

ეს მეთოდიკაც ძალზე იოლია, და ამასთან - უაღრესად ეფექტური. მისი გამოყენება საშუალებას გვაძლევს, გამოვააშკარავოთ რესპონდენტების ფასეულობები, ცხოვრებისეული ორიენტაციები და ინტერესები. ის გვეხმარება, სწრაფად და მკაფიოდ ჩამოვაყალიბებინოთ რეპონდენტებს მათი დამოკიდებულება ჩვენთვის მნიშვნელოვანი

საკითხებისადმი.

3. შეკითხვები „მესამე პირში“

მაგალითები: „რატომაა, რომ ზოგი დიასახლისი იშვიათად წმენდს მაცივარს?“ „როგორც ფიქრობთ, რატომ არ უყვარს ხალხს ზანგები?“

ცნობილია, რომ როდესაც ადამიანი საკუთარი თავის შესახებ ლაპარაკობს, ის იმყოფება საკმაოდ ძლიერი სოციალური გავლენის ქვეშ, რომელიც ზღუდავს მას თავისი აზრებისა და შეფასებების გამოხატვაში და ხელს უშლის მისი აზრების გულახდილ გამოხატვას. მაგრამ როდესაც ჩვენ მას ვთხოვთ სხვების შესახებ (ანუ „მესამე პირში“) ილაპარაკოს, ის გაცილებით უფრო თავისუფალი ხდება, და უფრო გულწრფელად გვიზიარებს თავის მოსაზრებებს.

4. „ღრუბლიანი“ ნახატები

მაგალითი: ვუჩვენოთ რესპონდენტებს ნახატი ან ფოტოსურათი, რომელზეც აღბეჭდილია რაიმე სოციალური სიტუაცია და ერთ-ერთი მთავარი მოქმედი პირის გვერდით დახატულია ცარიელი „ღრუბელი“, რომელიც სიმბოლურად მისი აზრის ჩასაწერ ადგილს წარმოადგენს. ვთხოვოთ რესპონდენტებს, „ღრუბელში“ ამ ადამიანის აზრი ჩაწერონ.

ეს მეთოდიკა შედარებით უფრო რთულია. მისი მეშვეობით ჩვენ ვიგებთ რესპონდენტების რეაქციას სურათზე ასახულ სოციალურ სიტუაციასთან დაკავშირებით ისე, რომ ჩვენ მას არ ვუბიძგებთ, რაიმე ტიპის დასკვნა გააკეთოს - ჩვენ საერთოდ არ აღვწერთ არაფერს, უბრალოდ ნახატს ვუჩვენებთ. ამ ნახატში რესპონდენტი დაინახავს მხოლოდ იმას, რის დასანახადაც ის უკვე მომზადებულია თავისი სოციალური თუ კულტურული მდგომარეობიდან გამომდინარე, ხოლო რესპონდენტის მიერ „ღრუბელში“ ჩაწერილი აზრი ნათლად გვიჩვენებს მის დამოკიდებულებას იმ პრობლემისადმი, რომელიც გვაინტერესებს.

ამ მეთოდიკის გამოყენებისას დიდი ყურადღებით უნდა მოვეკიდოთ შესაბამისი ნახატების შერჩევას, და შეძლებისდაგვარად კარგ მხატვრებს უნდა შევუკვეთოთ ისინი. ნახატი უნდა იყოს სადა, ნათელი და უბრალო.

5. პერსონიფიკაცია

მაგალითები: „წარმოიდგინეთ, რომ ახალი მარკის BMW-ს ავტომობილი ადამიანია. როგორი ადამიანია ის? შეგიძლიათ ამიღწეროთ?“

„წარმოიდგინეთ, რომ ეს ორგანიზაცია რაიმე ცხოველია. კონკრეტულად რომელ ცხოველს გაგონებთ ის?“

ხდება ხოლმე, რომ თავიდან რესპონდენტებს უჭირთ ამ მეთოდიკის გამოყენება, მაგრამ, როგორც წესი, შემდგომში ისინი გატაცებით უმატებენ მათ მიერ შექმნილ სახეს ახალ-ახალ დეტალებს.

სწორად გამოყენების შემთხვევაში ეს მეთოდიკა ძალზე მდიდარ ინფორმაციას მოგვცემს როგორც რაიმე საქონლის იმიჯის შესახებ, ასევე მისი „ტიპიური მომხმარებლის“ წარმომადგენლების თაობაზე; მასთან დაკავშირებულ ფასეულობებზე; რეკლამის გავლენაზე; და სხვა.

6. სტერეოტიპები

მაგალითი: რესპონდენტებს სთავაზობენ პროდუქტების სიას, რომლებსაც ყოველდღიურად მოიხმარს რომელიმე ჰიპოთეტური ოჯახი, და სთხოვენ, აღწერონ ეს ოჯახი.

ამ მეთოდიკის გამოყენება საპირისპირო ფორმითაც შეიძლება: აღვწეროთ ოჯახის ტიპი და ვთხოვოთ რესპონდენტებს, შეადგინონ იმ პროდუქტების სია, რომლებსაც ეს ოჯახი ყოველდღიურად მოიხმარს.

ეს მეთოდიკა პერსონიფიკაციის მეთოდიკის თავისებურ გაგრძელებადაც შეიძლება ჩაითვალოს. ის საშუალებას გვაძლევს, გამოვყოთ მომხმარებელთა ჯგუფები, რომლებიც, რესპონდენტთა აზრით, ტიპიურია.

7. როლების გათამაშება

მაგალითი: რესპონდენტებს ვთხოვთ, როლებში გაითამაშონ რაიმე სიტუაცია, მაგალითად, განასახიერონ სხვადასხვა ფირმის მიერ წარმოებული ანალოგიური საქონელი.

ეს საკმაოდ რთული მეთოდიკაა, რომლის გამოყენებასაც ძალიან დიდი დრო სჭირდება და ამასთან, ის მოითხოვს მოდერატორის განსაკუთრებულ ოსტატობას. ის საშუალებას გვაძლევს, გავიგოთ, თუ რა ადგილს იკავებს ესა თუ ის საქონელი რესპონდენტების ყოფაში.

8. ნახატები და „ფსიქონახატები“

მაგალითი: ვთხოვოთ რესპონდენტებს, თავად დახატონ ნახატი რაიმე სიტუაციასთან დაკავშირებით.

ასეთი ნახატები საშუალებას გვაძლევს, შევაფასოთ რესპონდენტების მიერ ამა თუ იმ საქონლის აღქმა, ამიტომ ისინი ძალიან ხშირად გამოიყენება სატელევიზიო სარეკლამო რგოლების ეფექტურობისადმი მიძღვნილ ფოკუს-ჯგუფებში. ამასთან, ასეთი ნახატების მეშვეობით შესაძლებლობა გვეძლევა შევამოწმოთ, თუ რამდენად დაახსოვდათ რესპონდენტებს ამა თუ იმ საქონლის შეფუთვა, სამარკო ნიშანი, და სხვა.

რა თქმა უნდა, ასეთი მეთოდიკის გამოყენების შესაძლებლობები შეზღუდულია, რამდენადაც ბევრი რესპონდენტი უკან დაიხევს იმ მიზეზის გამო, რომ ხატვა არ იცის, თუმცა აქ ხატვის ხარიხს არა აქვს გადამწყვეტი მნიშვნელობა. ამიტომ ეს მეთოდიკა ყველაზე ხშირად ბავშვებთან მუშაობისას გამოიყენება.

9. კოლაჟი

მაგალითი: ჟურნალებიდან გამოჭრილი სურათების დიდი რაოდენობიდან რესპონდენტებს სთავაზობენ შეარჩიონ ისეთები, რომლებიც, მათი აზრით, ყველაზე მეტად შეესაბამება რომელიმე საქონლის ან ადამიანის იმიჯს.

ეს მეთოდიკა საშუალებას გვაძლევს, გამოვააშკარავოთ რესპონდენტების დამოკიდებულება ამა თუ იმ საქონლის მიმართ, და მოგვცემს ისეთ ინფორმაციას, რომლის ვერბალურად გამოხატვაც რეპონდენტებს გაუჭირდებათ.

როგორც წესი, კოლაჟის შედგენა საკმაოდ ძნელია, ამიტომ ითვლება, რომ თუ რესპონდენტებმა თავი გაართვეს ამ ამოცანას, ე.ი. ისინი ხანგრძლივი დროის მანძილზე შეგნებულად მოიხმარენ ამა თუ იმ საქონელს, და მათ ცნობიერებაში უკვე ჩამოყალიბებულია მყარი წარმოდგენა მის შესახებ.

ამასთან, უნდა აღინიშნოს, რომ კოლაჟის ტექნიკა მნიშვნელოვან სირთულეებს შეიცავს არა მარტო რესპონდენტებისთვის, არამედ მკვლევარებისთვისაც, რომლებსაც, როგორც წესი, უჭირთ შედეგების ინტერპრეტაცია. ამიტომ ამ ტექნიკის გამოყენებისას უაღრესად მნიშვნელოვანია, მივცეთ რესპონდენტებს საშუალება, თავად აგვიხსნან თავისი არჩევანი და აგვიღწერონ ის, რაც „შექმნეს“.

10. კარტოგრაფირება (Brand mapping)

მაგალითი: რესპონდენტებს ვთხოვოთ, რამდენიმე ჯგუფად დაყონ კონკურენტი ფირმების მიერ დამზადებული მსგავსი საქონელი.

ეს მეთოდიკა საკმაოდ ფართოდ გამოიყენება მარკეტინგული ხასიათის ფოკუსჯგუფებში. ის საშუალებას გვაძლევს, გამოვაცოცხლოთ ჯგუფის მსვლელობა. ამასთან, ის გვაძლევს ძალზე ღირებულ ინფორმაციას იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორ ხედავს ბაზარს თვითონ მომხმარებელი. ამ მეთოდიკის დახმარებით შეიძლება დავინახოთ, რამდენად „სავსეა“ ბაზარი თუ, პირიქით, ჯერ კიდევ არის ახალი მარკის საქონლის შემოღწევის შესაძლებლობა. ის საშუალებას გვაძლევს, აგრეთვე დავინახოთ, იცვლება თუ არა მომხმარებლის წარმოდგენა არსებული საქონლების შესახებ რეკლამის გავლენის ქვეშ.

ამ მეთოდიკის გამოყენების შემთხვევაში უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ის საკმაოდ დიდ დროს მოითხოვს და მისი ჩატარებისთვის საჭიროა დამხმარე „თვალსაჩინო მასალის“ გამოყენება.

პროექციული ტექნიკების გამოყენებისას აუცილებელია შემდეგი მოთხოვნების დაცვა:

პროექციული ტექნიკების გვერდით, ფოკუს-ჯგუფებში ფართოდ გამოიყენება, აგრეთვე ზონდირების საშუალებები, კერძოდ:

სიჩუმე. როგორც უკვე ვიცით, ეს არის ერთ-ერთი ყველაზე უბრალო, ნეიტრალური და ამასთან ეფექტური მეთოდი, და ამიტომ ის ძალიან ხშირად გამოიყენება.

ჟესტების ენა. ჯგუფის მსვლელობისას ძალზე დიდი მნიშვნელობა აქვს მოდერატორის არავერბალურ საქციელს, კერძოდ, მისი სახის გამომეტყველებას, მიმიკას, ხმის ინტონაციებს, თვალების მოძრაობას, თავის დაქნევას, ხმის ინტონაციას, დიქციას და სხვ. ყველა ეს არის ჯგუფის გაძღოლის არავერბალური ხერხები. მიზანშეწონილია, მოდერატორი პირდაპირ უყურებდეს თავის თანამოსაუბრეს, მაგრამ ამასთან არ ითვლება სწორად, თუ ის დიდი ხნით დააცქერდება ჯგუფის რომელიმე მონაწილეს.

ჯგუფური ურთიერთობის მართვა შესაძლებელია რამდენიმე ტექნიკის მეშვეობით, რომელთა შორისაა: დასმული კითხვების „გადაგზავნა“ ჯგუფის სხვა წევრებისთვის; გამოთქმული აზრის გამეორება; მონაწილეთა შეგნებული „დაპირისპირება“, და სხვ.

ინფორმაციის არასრულად გაგება ან რესპონდენტთა მიერ გამოთქმული აზრის შეგნებულად დამახინჯება მოდერატორის მიერ აიძულებს რესპონდენტებს, უკეთ ჩამოაყალიბონ თავისი აზრები.

„რატომ?“-კითხვების გამოყენება, რომლებიც შეიძლება დავყოთ „მოტივის“ („რატომ?“) და „ინტერესის“ („როგორ?/როგორი?/როგორ მოხდა?“) კითხვებად.

„ზონდირების“, ისევე როგორც პროექციული ტექნიკების გამოყენებისას ყველანაირად უნდა ვიზრუნოთ იმაზე, რომ არ დაირღვეს რესპონდენტების ინტერესები და არ ჩავაყენოთ ისინი უხერხულ მდგომარეობაში.

ფოკუს-ჯგუფების შედეგების დამუშავების შესაძლებლობები

ფოკუს-ჯგუფის ჩატარების შემდეგ ხდება მის მსვლელობაში ჩაწერილი საუბრის ქაღალდზე სრულად გადატანა, რის შედეგადაც იქმნება საუბრის ტრანსკრიპტი (ფოკუსჯგუფის ტრანსკრიპტის მაგალითი იხ. დანართში №1). ამ ტრანსკრიპტის საფუძველზე მკვლევარი ან მკვლევართა ჯგუფი შემდგომში ამზადებს ანგარიშს, რომელიც, კვლევის მიზნების თანახმად, შეიცავს პასუხებს გამოკვლევის პროგრამაში დასმულ კითხვებზე. ფოკუს-ჯგუფის ანგარიში ანალიტიკური დოკუმენტია, რომელიც ჩვეულებრივ შეიცავს ციტატებს რესპონდენტთა საუბრიდან, ისევე როგორც მკვლევრის დასკვნებს და, ხშირად, პრაქტიკულ რეკომენდაციებს.

რამდენადაც ფოკუს-ჯგუფი ახლოსაა სიღრმისეულ ინტერვიუსთან, ამ ორი მეთოდის გამოყენების შედეგად მოპოვებული ინფორმაციის დამუშავების ანალოგიური შესაძლებლობები არსებობს. ანალიზის პირველ ეტაპზე ხდება ინფორმაციის კოდირება, შემდეგ კი - შედეგების ინტერპრეტაცია; ანალიზის საბოლოო საფეხურზე მკვლევარი აკეთებს დასკვნებს, რომლებიც წარმოადგენს პასუხს გამოკვლევის პროგრამაში დასმულ კითხვებზე.

სიღრმისეული ინტერვიუების შედეგად მოპოვებული ინფორმაციის დამუშავებისაგან განსხვავებით, ფოკუს-ჯგუფების შედეგების დამუშავება დამატებით მოითხოვს გადაწყვეტილების მიღებას იმასთან დაკავშირებით, თუ რა დონეზე უნდა განხორციელდეს ანალიზი. სიღრმისეული ინტერვიუს შემთხვევაში ამ კითხვაზე პასუხი თავისთავად ცხადია - აქ ანალიზის დონე შეიძლება მხოლოდ რესპონდენტი იყოს. მაგრამ ფოკუს-ჯგუფების შემთხვევაში ეს შეიძლება იყოს როგორც რესპონდენტი, ასევე ჯგუფი (როგორც ერთეული), მით უმეტეს, თუ გავითვალისწინებთ, რომ ერთი კვლევის ფარგლებში რამდენიმე ფოკუს-ჯგუფი ტარდება. გადაწყვეტილების მიღება ანალიზის დონის თაობაზე ძალზე მნიშვნელოვანია. თუმცა, ერთი მხრივ, ყველა ჯგუფი რესპონდენტებისგან შედგება და სწორედ ინდივიდუალური რესპონდენტები აყალიბებენ ჯგუფის მსვლელობაში გამოთქმულ აზრებს, უდავოა, რომ ჯგუფის დინამიკა გავლენას ახდენს ცალკეულ რესპონდენტებზე, ანუ არსებობს აგრეთვე ანალიზის მეორე შესაძლო დონე, ჯგუფური. ამიტომ, დ.მორგანის აზრით, ფოკუს-ჯგუფის შედეგების ანალიზი აუცილებლად უნდა ითვალისწინებდეს ამ ორ დონეს შორის არსებულ ურთიერთობებებს.¹⁰

რამდენადაც ფოკუს-ჯგუფები ხშირად გამოიყენება რაიმე პრობლემის წინასწარი შესწავლის მიზნით, მათი შედეგების ანალიზი ხშირად აღწერითი ხასიათისაა. ამ ლექციის ბოლოს მოყვანილია ფოკუს-ჯგუფების შედეგების სწორედ აღწერითი ანალიზის მაგალითი (იხ. მაგალითი №3). ის ეყრდნობა კვლევას, რომელიც ჩატარდა თავისუფლების ინსტიტუტის მიერ საქართველოს სხვადასხვა ქალაქში 2004 წლის ზაფხულში. კვლევა მიეძღვნა სხვადასხვა პროფესიულ ჯგუფში კორუფციის გავრცელების შეფასებას, კორუფციის გამომწვევი მიზეზების განხილვას და კორუფციის დაძლევის შესაძლო გზების დასახვას. თითოეულ ჯგუფში მონაწილეობას იღებდა რესპონდენტთა ჯგუფი, რომელიც ჰომოგენური იყო პროფესიული სტატუსის მიხედვით (მაგ., პროფესორმასწავლებლები; პოლიციელები; სახელმწიფო მოხელეები; სტუდენტები), მაგრამ არა სქესისა და ასაკის მიხედვით (თუმცა, რა თქმა უნდა, სტუდენტთა ჯგუფები ასაკის მიხედვითაც საკმაოდ ჰომოგენურები იყო).

ფოკუს-ჯგუფების ჩატარების შედეგად მიღებული შედეგების გენერალიზაცია არ არის გამართლებული, თუმცა ზოგ შემთხვევაში ეს შეიძლება დასაშვებად ჩაითვალოს - თუ ჩატარებული იქნა საკმაოდ ბევრი ფოკუს-ჯგუფი, რომლებშიც მონაწილეობა მიიღეს სხვადასხვა სოციალურ-დემოგრაფიული ჯგუფის და ტერიტორიული ერთეულის წარმომადგენელმა რესპონდენტებმა.

ისევე როგორც საერთოდ თვისებრივ კვლევაში, ფოკუს-ჯგუფის შედეგების ანალიზისას განუყოფელია ანალიზის და ანგარიშის წერის ეტაპები.

რეკომენდებული ლიტერატურა:

1. მაია არავიაშვილი, თამარ ზურაბიშვილი. 2001. „ნარკომანია: პრობლემის შეფასება ახალგაზრდების მიერ.“ // სოციოლოგია საქართველოში: თანამედროვე მდგომარეობა და პერსპექტივები. თელავი: “სამოქალაქო განათლების პროექტი”.

2. С. Белановский. 2001. Метод фокус-групп. М.: Никколо М.

3. Richard A. Krueger. 2000. Focus Groups: A Practical Guide for Applied Research. Third edition. Thousand Oaks, Calif.: Sage Publications.

4. David L. Morgan. 1997. Focus Groups as Qualitative Research. Second Edition. Thousand Oaks, Calif.: Sage Publications.

_______________________?

?

1. Robert K. Merton, Marjorie Fiske, and Patricia L. Kendall. 1956. The Focused Interview. A Manual of Problems and Procedures. Glencoe, Ill.: Free Press.

2. არის შემთხვევები, როდესაც ფოკუს-ჯგუფის წევრების რაოდენობა 15-ს აღწევს, მაგრამ ეს არ არის მიზანშეწონილი.

3. David L. Morgan. 1997. Focus Groups as Qualitative Research. Second Edition. Thousand Oaks, CA: Sage Publications. P. 19.

4. მოდერატორი შეიძლება იყოს როგორც კვლევითი გუნდის წარმომადგენელი, რომელიც უშუალოდ მუშაობს გამოკვლევის ჩატარებაზე და მონაცემთა დამუშავებაზე, ასევე მოწვეული პირი, რომლის დანიშნულებაც მხოლოდ ფოკუს-ჯგუფის ჩატარებაა.

5. Richard A. Kruger. 1994. Focus Groups: A Practical Guide for Applied Research. Second Edition. Thousand Oaks, Calif.: Sage Publications. P. 3.

6. David L. Morgan. Op. cit. P. 21.

7. David L. Morgan. Op. cit. P. 8.

8. ტერმინი ნაწარმოებია სიტყვებისგან „პროექცია”, „პროეცირება”.

9. ეს პროექციული ტექნიკები გამოყოფილია სრულიად რუსეთის საზოგადოებრივი აზრის კვლევის ცენტრის (ამჟამად - ლევადა-ცენტრის) თვისებრივი კვლევების განყოფილების მიერ 1996-1998 წლებში.

10. David L. Morgan. Op. cit. P. 60.

ინტერვიუს ნებისმიერ სახეობას (მათ შორის სიღრმისეულ ინტერვიუს და ფოკუსჯგუფს) ინფორმაციის შეგროვების ვერბალური საშუალებები უდევს საფუძვლად. მაგრამ ადამიანთა ცხოვრებაში არა ნაკლები მნიშვნელობა აქვს მოქმედებებს, ქცევებს, ურთიერთობას, და ამ მოქმედებებს შორის არის ისეთები, რომელთა სიტყვიერად აღწერა და გადმოცემა რესპონდენტს შეიძლება გაუჭირდეს; დამახინჯებულად გადმოგვცეს ისინი; ან უბრალოდ არ ჩათვალოს ლაპარაკის ღირსად. არადა, ეს შეიძლება იყოს მოქმედებები, რომელთა მნიშვნელობაც სოციალური ცხოვრების ანალიზისათვის ძალზე დიდია. ზოგ შემთხვევაში რესპონდენტები არ აქცევენ ყურადღებას საკუთარი ქცევის გარკვეულ დეტალებს, ამიტომ ინტერვიუს დროს ვერ იხსენებენ მათ; სხვა შემთხვევაში კი ისინი არასწორად იხსომებენ იმას, თუ როგორ განვითარდა მოვლენები. სოციალური მეცნიერებისთვის კარგადაა ცნობილი, რომ ადამიანები არ არიან საკუთარი ქცევის კარგი აღმწერები, და ვერ გვაწვდიან სანდო ინფორმაციას მის შესახებ.¹

სიტუაციებში, როდესაც ინტერვიუს ვერც ერთ სახეობას ვერ გამოვიყენებთ, ჩვენთვის საჭირო ინფორმაციის მოპოვებაში დაკვირვება დაგვეხმარება. დაკვირვების მეთოდი ძალზე ფართოდ გამოიყენება სოციალურ მეცნიერებებში. ყველაზე ხშირად ამ მეთოდს ანტროპოლოგები და ეთნოგრაფები მიმართავენ განსხვავებული კულტურის წარმომადგენელების ცხოვრების შესწავლის მიზნით, და აქ სიტყვა „კულტურა“ ძალზე ფართო გაგებით იხმარება. ეს შეიძლება იყოს როგორც სხვა, შედარებით მცირერიცხოვანი და ნაკლებად ცნობილი სოციალური ჯგუფის კულტურა (მაგალითად, როკ-მუსიკოსების; დამნაშავეების; მეცხვარეების) და მათი ცხოვრების შინაგანი წესების დადგენა, ასევე ანტროპოლოგიური გამოკვლევები - ნაკლებად ცნობილი ტომის ან ერის ცხოვრება ან ამ ცხოვრების რომელიმე ასპექტი, იქნება ეს მათი რელიგიური წეს-ჩვეულებები; თაობებს შორის ურთიერთობა; შრომის განაწილება, თუ სხვა. უკანასკნელ შემთხვევაში კვლევა შორეულ ქვეყნებში ხორციელდება, შედარებით ნაკლებად შესწავლილ კუნძულებზე, მაგრამ თანამედროვე კვლევით პრაქტიკაში სავსებით მიღებულია, მივმართოთ დაკვირვებას ჩვენსავე ქალაქებში მცხოვრები ხალხის სუბკულტურის შესწავლის მიზნით.

დაკვირვების მეთოდის თეორეტიკოსები, კერძოდ, ჰ.რ.ბერნარდი, ხაზს უსვამენ იმ გარემოებას, რომ დამკვირვებლის ამოცანა გაცილებით იოლია მისთვის უცხო კულტურაში მუშაობის დროს; ეს ამოცანა მნიშვნელოვნად რთულდება, როდესაც მას მშობლიურ კულტურაში უწევს დაკვირვების განხორციელება. ამის მიზეზი კი ისაა, რომ მშობლიურ კულტურაში ჩვენ „ბუნებრივად“ აღვიქვამთ და ჩვეულებრივად გვეჩვენება მოქმედებებისა და რეაქციების უმრავლესობა, რომლებიც მრავალ კითხვას წარმოშობენ, თუ მათ მიუკერძოებელი თვალით შევხედავთ; ზოგიერთი მნიშვნელოვანი ელემენტი კი შეიძლება საერთოდ ყურადღების გარეშე დაგვრჩეს, იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ ისინი ჩვენი ყოველდღიური ცხოვრების ნაწილია და მიჩვეულები ვართ მათ.

დაკვირვება ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს თვისებრივ მეთოდს წარმოადგენს, რომლის უმთავრესი ღირსება ისაა, რომ ის ბუნებრივ გარემოში ხორციელდება, იქ, სადაც რეალურად მიმდინარეობს ცხოვრება, და არა „ლაბორატორიულ“ პირობებში, როგორიცაა მკვლევრის ოფისი. სწორედ ეს გარემოება განაპირობებს ამ მეთოდის სპეციფიკას და მასთან დაკავშირებულ განსაკუთრებულ სირთულეებს. თუმცა ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ, რომ თვისებრივი მეთოდები გამოირჩევა თავისი არაფორმალური ხასიათით, ეს განსაკუთრებით სწორია დაკვირვების შემთხვევაში, როდესაც შეუძლებელია იმის წინასწარმეტყველება, თუ ვინ შეხვდება მკვლევარს ქუჩაში ან კაფეში; როდის, რა პირობებში და რა თემაზე მოუწევს ინტერვიუს ჩატარება; რა მოვლენების მომსწრე გახდება დღის მანძილზე.

ითვლება, რომ დაკვირვების წარმოების ყველაზე მიზანშეწონილი ობიექტია ყოველდღიური საქმიანობა, რომელიც მნიშვნელოვანი ცვლილებების გარეშე მეორდება დღიდან დღემდე. ეს შეიძლება იყოს ურთიერთობა თანამშრომლებს შორის სამუშაო საათებში; თავისუფალი დროის ორგანიზაცია ოჯახში ან მეგობართა წრეში; სასწავლო პროცესი (სკოლში, უმაღლეს სასწავლებელში); ბაზრის ცხოვრება ან მაღაზიაში მყიდველების ქცევა, და სხვა. მკლევრის უშუალო ინტერესი შეიძლება იყოს ხალხის ჩაცმულობა ამა თუ იმ სიტუაციაში; ან მოსახლეობის ქუჩაში მოძრაობის სიჩქარე, ნაცნობებთან გამოსაუბრების მიზნით შეჩერების სიხშირე და ამ შეჩერებების ხანგრძლივობა.

იშვიათი შემთხვევების გარდა², კვლევის პროცესში დამკვირვებელი ძალაუნებურად ახდენს გავლენას მოქმედ პირებზე და სოციალურ სიტუაციებზე, რომელშიც ისინი არიან ჩართულნი. ეს გავლენა ცნობილია როგორც რეაქტიულობა — იციან რა, რომ მათ მოქმედებას აკვირდებიან, ადამიანები განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევენ იმას, თუ როგორ იქცევიან, როგორ ეპყრობიან სხვა ადამიანებს, რას და როგორ ამბობენ, და საბოლოო ჯამში მათი საქციელი ბუნებრივი აღარ არის, მკვლევრის არსებობა რომ არა, ისინი ასე არ მოიქცეოდნენ. რეაქტიულობა ადამიანების ბუნებრივი რეაქციაა, მაგრამ დაკვირვების წარმოებისას ძალზე სერიოზულ პრობლემას წარმოადგენს, ვინაიდან ამახინჯებს შედეგებს. მისი სრულად გადალახვა ფაქტიურად შეუძლებელია, თუმცა არსებობს მისი შემცირების შესაძლებლობები, რომელთა შესახებაც ქვემოთ ვისაუბრებთ.

მეთოდის დახასიათება

ისევე როგორც ნებისმიერი სხვა ტიპის გამოკვლევა, დაკვირვება შესასწავლი ერთეულის გამოყოფით იწყება. ეს შეიძლება იყოს:

ადგილი, სადაც ხდება მოქმედება. სპეციალურ ლიტერატურაში ეს ადგილი მოხსენიება როგორც „საიტი“ (ინგლ. site);

ადამიანები, რომლებიც ჩართულნი არიან ჩვენთვის საინტერესო საქმიანობაში და ვის მოქმედებებსაც ვაკვირდებით, ანუ „აქტორები“ (ინგლ. actor);

თვითონ მოქმედება ან საქმიანობა (სცენები), სიტუაციები, მოვლენები, რომლებსაც უშუალოდ ვაკვირდებით; და

ნივთები, რომლების ირგვლივ ან რომელთა გამოყენებითაც ხდება მოქმედება.

სოციალურ გამოკვლევებში დაკვირვების მეთოდი იშვიათად გვხვდება როგორც კვლევის ერთადერთი მეთოდი. ეს იმით აიხსნება, რომ, როგორც ვთქვით, დაკვირვება ყველაზე ხშირად გამოიყენება განსხვავებული კულტურის წარმომადგენლების ცხოვრების წესის შესწავლის მიზნით, ასეთი შესწავლა კი შეუძლებელია მხოლოდ დაკვირვების მეშვეობით - ის აუცილებლად ითვალისწინებს სხვა მეთოდების გამოყენებასაც, უპირველეს ყოვლისა - გასაუბრებას შესასწავლი ჯგუფის წარმომადგენლებთან და ექსპერტებთან, რომლებიც დაგვეხმარებიან სწორად ავხსნათ ის, რაც დავაფიქსირეთ დაკვირვების დროს. გასაუბრება კი, რა თქმა უნდა, ინტერვიუს ერთ-ერთი სახეობაა. ამიტომ „სუფთა“, ან „უბრალო“ დაკვირვება, რომლის მსვლელობაშიც მკვლევარი არ ამყარებს ურთიერთობას აქტორებთან, რომლებსაც ის შეისწავლის, იშვიათად გამოიყენება. როგორც წესი, დაკვირვების მეთოდი იხმარება კომპლექსურად სხვა მეთოდებთან - უპირველეს ყოვლისა, ინტერვიუსთან ერთად, და ამ მეთოდით მუშაობისას მკვლევარი ძალაუნებურად ერთვება სოციალურ სიტუაციაში, რომელშიც აქტორები მონაწილეობენ.

მკვლევრის მონაწილეობა სოციალურ სიტუაციაში, მისი ჩართვა იმ პროცესებში, რომლებსაც ის შეისწავლის, შეიძლება სხვადასხვა ინტნსიურობით მოხდეს. ამ ინტენსიურობიდან გამომდინარე, გამოიყოფა ჩართვის შემდეგი ტიპები:³

„უბრალო“ დაკვირვება შეესაბამება სიტუაციას, როდესაც მკვლევარი საერთოდ არ იღებს მონაწილეობას სოციალურ სიტუაციაში - მაგალითად, ის ზის კაფეში და მხოლოდ აკვირდება იმ მოვლენებს, რომლებიც იქ ვითარდება.

ამის საპირისპიროდ, სოციალურ სიტუაციაში სრული ჩართვა შეესაბამება ჩართულ დაკვირვებას (პარტიციპანტ ობსერვატიონ), რომლის დროსაც მკვლევარი არ რჩება გარე დამკვირვებლად, არამედ სრულ მონაწილეობას იღებს იმ სოციალურ სიტუაციებში, რომლებსაც შეისწავლის. ეს მონაწილეობა გამოიხატება აქტორებთან ერთად მათ ყოველდღიურ საქმიანობასა თუ ზეიმებში მონაწილეობის მიღებაში; დამატებით, მკვლევარი აწარმოებს არაფორმალურ გასაუბრებებს აქტორებთან ან სრულფასოვან ინტერვიუებს ატარებს მათთან.

ჩართული დაკვირვებაა ის მეთოდი, რომელიც ხშირად გაიგივებულია თავად თვისებრივ მეთოდებთან და/ან ეთნოგრაფიასთან; ხშირად ლიტერატურაში ტერმინები „ეთნოგრაფია“, „ეთნოგრაფიული კვლევა“ და „ჩართული დაკვირვება“ იხმარება როგორც სინონიმები.⁴

ჩართული დაკვირვების მეთოდისადმი მიძღვნილ კლასიკურ სახელმძღვანელოდ ითვლება ჯეიმს სპრადლის „ჩართული დაკვირვება“.⁵ სპრადლის თანახმად, უცნობ სოციალურ სიტუაციაში მოხვედრილი ნებისმიერი ადამიანი ჩართული დამკვირვებელი ხდება, ვინაიდან მისთვის უცხოა ამ სიტუაციაში მოქმედი წესები და ნორმები, და ის იძულებული ხდება, გამოიკვლიოს და შეისწავლოს ისინი ხალხთან ურთიერთობის მეშვეობით.

სოციალური მეცნიერებების ფარგლებში ჩართული დაკვირვება წარმოადგენს მცდელობას გავიგოთ, თუ რა მნიშვნელობებს ანიჭებენ სხვადასხვა სოციალური თუ კულტურული ჯგუფის წარმომადგენლები თავიანთ ცხოვრებას, როგორ აღიქვამენ სხვადასხვა მოვლენებს და რა მნიშვნელობას ანიჭებენ მათ. ამის შესწავლას საკმაოდ ბევრი დრო სჭირდება. ჩართული დაკვირვების მინიმალურ ხანგრძლივობად რამდენიმე თვე ითვლება; სრულფასოვანი გამოკვლევა კი სულ ცოტა ერთი წლის მანძილზე გრძელდება, ვინაიდან ერთი შეხედვით მარტივ სოციალურ სიტუაციებშიც კი ხშირად ღრმა და რთული კულტურული აზრია ჩაქსოვილი. იმისათვის, რომ კარგად შევისწავლოთ უცხო კულტურის წარმომადგენლები, მათი კულტურული ნორმები და/ან სიმბოლოები, დიდი დროა საჭირო. მაშინაც კი, თუ გამოკვლევის საველე პერიოდს რამდენიმე წელიწადს დავუთმობთ, იძულებულები ვიქნებით, შევარჩიოთ ცხოვრების კონკრეტული ასპექტები, რომლებიც დაკვირვების ძირითად ფოკუსს წარმოადგენენ და რომლებსაც დაწვრილებით შევისწავლით, დანარჩენებს კი მხოლოდ ზედაპირული ყურადღება დავუთმოთ.

არ არსებობს ჩართული დაკვირვების წარმოების საყოველთაო წესები, ისევე როგორც არ არსებობს დაკვირვების საიტის შერჩევასთან დაკავშირებული რეკომენდაციები. ამ გადაწყვეტილებების მიღება ყოველთვის კონკრეტული სიტუაციიდან გამომდინარე ხდება. ხშირად მკვლევარი იწყებს მუშაობას გარემოში, სადაც არავის არ იცნობს; ის უბრალოდ მიდის კაფეებში, ბიბლიოთეკებში, ესწრება ამა თუ იმ თემის მიერ ორგანიზებულ ღონისძიებებს, დადის შერჩეული “საიტის” ქუჩებში, და თანდათან იცნობს ხალხს, რომლებიც დროთა განმავლობაში მისი ინფორმაციის წყაროები გახდებიან. მიუხედავად ამ მეთოდიკის სიმარტივისა, “ქუჩაში დგომის” სტრატეგია ძალიან ეფექტურია. მაგრამ ინფორმანტების გაცნობის შემდეგ თვეებია საჭირო იმისათვის, რომ მკვლევარმა დაიმკვიდროს ადგილი შესასწავლ ჯგუფში და მოიპოვოს ხალხის ნდობა.

ჰ.რ.ბერნარდი თვლის, რომ ამ მეთოდის შესწავლის საუკეთესო ხერხი მისი პრაქტიკული გამოყენებაა. ამასთან, მისი აზრით, შეუძლებელია ამ მეთოდის წარმატებით გამოყენება, თუ მკვლევარი შეეცდება შეცდომაში შეიყვანოს ის ხალხი, ვისთანაც ის მუშაობს, ანუ აქტორები. „საკუთარი თავის წარდგენის წესები ძალზე მარტივია, - ამბობს ბერნარდი. - ილაპარაკეთ სიმართლე, იყავით თანამიმდევრული და ნუ ილაპარაკებთ ზედმეტს. ჩართულ დაკვირვებაში, თუ მკვლევარი შეეცდება წარმოადგინოს თავი სხვა ადამიანად, ვიდრე ის სინამდვილეშია, ის ვერ მიაღწევს წარმატებას“⁶.

ჩართული დაკვირვების ორი ტიპი არსებობს — გამჟღავნებული, (ინგლ. overt), როდესაც მკვლევარი თავიდანვე აცნობს აქტორებს თავის ვინაობას და მიზნებს, და გაუმჟღავნებელი (ინგლ. covert), რომლის დროსაც აქტორებისთვის უცნობია, რომ საქმე აქვთ მკვლევართან - ისინი მას აღიქვამენ, როგორც სოციალური სიტუაციის რიგით მონაწილეს. მიუხედავად იმისა, რომ გაუმჟღავნებელი დაკვრივების წარმოებას თავისი უპირატესობები აქვს (უპირველეს ყოვლისა, აღარ გვაქვს საქმე რეაქტიულობის პრობლემასთან), ის ძალზე სერიოზულ ეთიკურ პრობლემებთანაა დაკავშირებული, ვინაიდან მისი წარმოების დროს შეგნებულად ხდება აქტორების შეცდომაში შეყვანა. ამასთან, მკვლევარი მუდამ „გამომჟღავნების“ საშიშროების წინაშეა - ყოველთვის არის იმის შესაძლებლობა, რომ რომელიმე აქტორი შეიტყობს მის ნამდვილ ვინაობას, ან ვინმეს ხელში ჩაუვარდება მის მიერ კვლევასთან დაკავშირებით გაკეთებული ჩანაწერები. გაუმჟღავნებელი დაკვირვება ყველაზე ხშირად გამოიყენება მაშინ, როდესაც შეუძლებელია ამა თუ იმ ჯგუფის შესწავლა სხვაგვარად, როდესაც კვლევის ერთადერთ საშუალებას გაუმჟღავნებელი ჩართული დაკვირვება წარმოადგენს; არცთუ იშვიათად, მკვლევარი ასე შეისწავლის დახურულ ჯგუფებს, მათ შორის - კრიმინალურ დაჯგუფებებს. მაგრამ თუ მკვლევარი კრიმინალური დაჯგუფების წევრი ხდება კვლევის ჩატარების მიზნით და არ მიაჩნია მიზანშეწონილად თავისი ნამდვილი ვინაობის გამჟღავნება, მაშინ ის იძულებულია, მონაწილეობა მიიღოს ამ ჯგუფის კანონსაწინააღმდეგო ქმედებებში; გარდა ამისა, მას ექნება ინფორმაცია დაგეგმილი ქურდობის/ძარცვის/ყაჩაღობის შესახებ. როგორ უნდა მოიქცეს ის ასეთ შემთხვევებში? ამ საკითხის გადაწყვეტა ძალიან რთულია, იმიტომ რომ თუ ის შეატყობინებს პოლიციას ასეთ ინფორმაციას, მაშინ იძულებული გახდება შეწყვიტოს კვლევა, ხოლო თუ თავს შეიკავებს ამ ინფორმაციის გამხელისაგან, მაშინ დამნაშავეთა თანამონაწილე ხდება.

ჩართული დაკვირვების სამი ეტაპი გამოიყოფა - აღწერითი, ფოკუსირებული და შერჩევითი დაკვირვება.⁷

მკვლევარი ახორციელებს აღწერით დაკვირვებას (დესცრიპტივე ობსერვატიონ) კვლევის საწყის ეტაპზე, როდესაც მას ჯერ არა აქვს გადაწყვეტილი, სოციალური რეალობის კონკრეტულად რომელ ასპექტებზე გაამახვილებს ყურადღებას. ამიტომ ამ ეტაპზე ის „ყველაფერს აკვირდება“, თუმცა, რა თქმა უნდა, ყველაფრის დაკვირვება სინამდვილეში შეუძლებელია. აღწერითი დაკვირვება დაკვირვების პირველი, საცდელი ეტაპია, რომლის მსვლელობაშიც მკვლევარი ცდილობს, გაერკვეს არსებულ სოციალურ სიტუაციაში და შეიქმნას საერთო წარმოდგენა იმის შესახებ, თუ „რა ხდება აქ“. აღწერითი დაკვირვების მეშვეობით შესაძლებელია პასუხი გავცეთ მკვლევარის წინაშე მდგარ აღწერით კითხვებზე⁸, რომლებიც საერთო ხასიათის ინფორმაციის მიღებას ისახავს მიზნად. წარმოვიდგინოთ, რომ ეს ესაა დავიწყეთ დაკვირვების ჩატარება სასამართლოში და გვსურს შევისწავლოთ, თუ როგორ ხდება გარკვეული ტიპის საქმეების წარმოება. დაკვირვების აღწერით ეტაპზე ჩვენ შევძლებთ მხოლოდ ძალიან საერთო დონეზე აღვწეროთ, თუ როგორ იქცევა სასამრთლო დარბაზში ხალხი; რა თემებს ეხებოდა ჩვენს მიერ მოსმენილი საუბრები, რა ტიპის საქმეების განხილვა მიმდინარეობს, რომელი საქმეები იწვევს ყველაზე დიდ ინტერესს და ა.შ.

აღწერით დაკვირვებას არ შეუძლია მეტ-ნაკლებად მნიშვნელოვანი შედეგები მოგვცეს - მისი ერთადერთი მიზანია, დაგვეხმაროს დაკვირვების ფოკუსის დადგენაში - ხშირად ეს ხდება ექსპერტებთან და/ან შესასწავლი კულტურის წარმომადგენლებთან კონსულტაციების მეშვეობით, რომლებიც ეყრდნობა აღწერითი დაკვირვების დროს შეგროვილ მასალას.

დაკვირვების ფოკუსის შერჩევა და მისი შემდგომი დაზუსტება, ანუ საბოლოო ჯამში იმ სიტუაციის შერჩევა, რომელიც ჩვენი შესწავლის „ფოკუსში“ მოექცევა, ყოველთვის კონკრეტული გამოკვლევის მიზნებიდან და ამოცანებიდან გამომდინარეობს. ფოკუსის შერჩევაში შეიძლება მნიშვნელოვანი როლი ითამაშოს სოციალური სიტუაციის მონაწილეებთან გასაუბრების შედეგად მიღებულმა ინფორმაციამ, მათმა კომენტარებმა. ფოკუსირებული დაკვირვება (ფოცუსედ ობსერვატიონ) დაკვირვების მეორე ეტაპია, როდესაც მკვლევარს უკვე გამოკვეთილი აქვს შესწავლის კონკრეტული ერთეულები. დაკვირვების ფოკუსირება ძალაუნებურად იწვევს სოციალური სიტუაციის იმ ელემენტების იგნორირებას, რომლებიც არ წარმოადგენს შესწავლის უშუალო ინტერესს.

წარმატებული ფოკუსირებული დაკვირვება მოითხოვს გასაუბრებას შესასწავლი კულტურის წარმომადგენლებთან, რათა შევძლოთ ამა თუ იმ მოვლენების ახსნა თვით ამ კულტურის წარმომადგენელთა თვალით. ასეთი ინტერვიუების შედეგად მიღებული კომენტარების გარეშე ზოგი მოქმედება შეიძლება ჩვენი ყურადღების მიღმა დარჩეს, ან უაზრო და შემთხვევითი გვეჩვენოს, მაშინ როდესაც ამ კულტურის წამომადგენლების თვალში მას გარკვეული მნიშვნელობა აქვს. ამასთან, არ უნდა დავივიწყოთ, რომ თუმცა დამკვირვებელმა შეიძლება ჩათვალოს, რომ ადამიანები რაციონალურად მოქმედებენ, ეს ყოველთვის ასე არ ხდება.

შერჩევითი დაკვირვება (selective observation) დაკვირვების ბოლო ეტაპია და მოითხოვს დამკვირვებლის ყურადღების სფეროს კიდევ უფრო დაზუსტებას და შეზღუდვას, ფოკუსირებული დაკვირვების ეტაპზე გამოყოფილი შესწავლის ერთეულების ამა თუ იმ დამახასიათებელი ნიშნების შესწავლას. მაგალითად, თუ რესტორანში ოფიციანტების საქციელის შესწავლა აღწერითი დაკვირვების საგანია, მათ მიერ კლიენტებისაგან დამატებითი გასამრჯელოს მიღების ხერხები (მაგიდის შერჩევა კლიენტისათვის; დახმარება მენიუს შერჩევაში, და სხვ.) შეიძლება გახდეს ფოკუსირებული დაკვირვების საგანი, ხოლო ამ ხერხების შედარებითი ეფექტურობის დადგენა - შერჩვევითი დაკვირვების საგანი. ანუ მკლევარის ინტერესი გარკვეულწილად ვიწროვდება, სანამ ის აღწერითი დაკვირვებიდან შერჩევითამდე მივა. შერჩევითი დაკვირვება აუცილებლად მოითხოვს ინტერვიუების ჩატარებას შესასწავლი კულტურის წარმომადგენლებთან მათი შეხედულებების და კომენტარების მიღების მიზნით, რათა დასკვნების გამოტანისას არ იქნეს უგულებელყოფილი მნიშვნელოვანი ნიუანსები, რომლების გაგებაც მხოლოდ ამ ხერხითაა შესაძლებელი.

დაკვირვების სამივე ეტაპი, როგორც წესი, ერთი გამოკვლევის ფარგლებში განხორციელებული თანამიმდევრული ეტაპებია, თუმცა შესაძლოა, რომ კვლევა მხოლოდ აღწერითი დაკვირვებით შემოიფარგლოს. ყველაზე ხშირად ეს იმ შემთხვევაში ხდება, თუ საკითხის საწყის შესწავლასთან გვაქვს საქმე, როდესაც მკვლევარი ჯერ არ არის დარწმუნებული, თუ რა იქნება მისი კვლევის საგანი და პრობლემა, ან თუ დაკვირვება გამოიყენება როგორც დამხმარე მეთოდი კომპლექსური კვლევის ფარგლებში.

თუ აღწერითი დაკვირვების ეტაპზე მკვლევარი შეიძლება საკუთარი მიზნების გამჟღავნების გარეშე მუშაობდეს, ფოკუსირებული დაკვირვების ეტაპზე ის ძალაუნებურად ამჟღავნებს თავს როგორც მკვლევარი; ხოლო შერჩევითი დაკვირვების ეტაპზე ის უკვე ამ სიტუაციის მონაწილე ხდება. დაკვირვების შერჩევითი ეტაპის ყველაზე მნიშვნელოვან დამახასიათებელ ნიშნად ითვლება მკვლევრის მიერ კონტრასტრული შედარებების და კონტრასტული შეკითხვების გამოყენება, ვინაიდან ამ ეტაპზე მისი მიზანია კულტურულ სიტუაციაში არსებული განსხვავებების გამომჟღავნება.

ნებისმიერი თვისებრივი მეთოდის გამოყენებისას, განსაკუთრებით კი დაკვირვების შემთხვევაში, ჩვენ არ უნდა გაგვიკვირდეს, თუ მუშაობის პროცესში გამოჩნდება ახალი თემები, რომლებიც შეიძლება ძალზე მნიშვნელოვანი იყოს ჩვენი გამოკვლევისთვის, და მზად უნდა ვიყოთ, ჩავრთოთ ეს თემები ჩვენი მუშაობის პროცესში, ზოგ შემთხვევაში — შევცვალოთ კვლევის ფოკუსი.

ჩართული დაკვირვება წარმოუდგენელია მკვლევარის მიერ დამატებითი კვლევითი ტექნიკების, კერძოდ, ინტერვიუს სხვადასხვა სახეობის გამოყნების გარეშე. ჩართული დაკვირვების პროცესში შეიძლება გამოვყოთ ინტერვიუს ორი ძირითადი სახეობა: ფორმალიზებული და არაფორმალიზებული.

არაფორმალიზებულია ყველა ის ინტერვიუ, რომელიც ტარდება მოუმზადებლად, ჩართული დაკვირვების დროს აქტორებთან ურთიერთობის დამყარების ან განმტკიცების პროცესში, ან აქტორებისაგან დამატებითი ინფორმაციის მოპოვების მიზნით, როდესაც დამკვირვებელი გრძნობს, რომ მისთვის არაა სრულად გასაგები იმ მოვლენების მნიშვნელობა, რომლებსაც ის აკვირდება. ასეთი ინტერვიუები არაა სტრუქტურირებული და, როგორც წესი, არაა წინასწარ შეთანხმებული და დაგეგმილი - ისინი ჩვეულებრივ გასაუბრებას უფრო ჰგავს და მათი ჩაწერა დიქტოფონზე ყოველთვის არ ხდება, თუმცა მის მსვლელობაში დამკვირვებელმა შესაძლოა (და სასურველიცაა) გააკეთოს ჩანაწერები. მაგრამ, მიუხედავად მათი „მოუმზადებლობისა“, არაფორმალიზებული ინტერვიუები ინფორმაციის ძალზე მნიშვნელოვანი წყაროა.

ფორმალიზებული ინტერვიუ მკვლევარსა და აქტორს შორის წინასწარი მოლაპარაკების და შეთანხმების შედეგია; ასეთი ინტერვიუები ტარდება წინასწარ დათქმულ დროსა და ადგილას და ხდება მათი ჩაწერა აუდიოკასეტაზე. ეს ინტერვიუ ძალზე წააგავს სიღრმისეულ ინტერვიუს და ტარდება წინასწარ შემუშავებული გეგმის (სადისკუსიო გეგმის) მიხედვით. როგორც წესი, ჩართული დაკვირვების პროცესში საჭიროა ერთი თემისადმი მიძღვნილი მთელი რიგი ფორმალური ინტერვიუების ჩატარება.

ინტერვიუების გამოყენებასთან ერთად, ჩართული დაკვირვების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი დამახასიათებელი ნიშანია მკვლევრების მჭიდრო თანამშრომლობა ინფორმანტებთან.

ინფორმანტი, ანუ შესასწავლი ჯგუფის წარმომადგენელი, ეხმარება მკვლევარს ამა თუ იმ ჯგუფის წარმომადგენლების ცხოვრების წესის შესწავლაში და ჯგუფში არსებული წესებისა და ნორმების გაგებაში; სწორედ ის უადვილებს მკვლევარს ჯგუფში შეღწევას, აცნობს ხალხს. ინფორმანტების გარეშე ჩვენ გაგვიჭირდება შევისწავლოთ მოვლენები, რომელთა მოწმეებიც ვხდებით. ინფორმანტის როლი გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანი ხდება მაშინ, როდესაც მკვლევარი მისთვის უცხო კულტურაში მუშაობს, რომლის წარმომადგენელთა ენაც მან არ იცის. ამ შემთხვევაში ინფორმანტი, როგორც წესი, თარჯიმნის ფუნქციებსაც კისრულობს ხოლმე, და მისი გავლენა მიღებულ შედეგებზე ერთიორად იზრდება.

ინფორმანტების შერჩევა იოლი არ არის, ვინაიდან კარგი ინფორმანტი მთელ რიგ მოთხოვნებს უნდა აკმაყოფილებდეს. პირველ რიგში, ის უნდა იყოს შესასწავლი კულტურის წარმომადგენელი, რომელიც კარგად იცნობს საკუთარ კულტურას. სასურველია, ეს იყოს კომუნიკაბელური პიროვნება, ვინც დაინტერესდება გამოკვლევით და მთელი გულისყურით ჩაერთვება მასში; რაც მთავარია, მას უნდა ჰქონდეს სურვილი, რომ დაეხმაროს მკვლევარს. გარდა ამისა, მას დადებითად უნდა უყურებდნენ შესასწავლ ჯგუფში, უკეთესია, თუ ის გარკვეული ავტორიტეტითაც სარგებლობს. ბევრი მკვლევარი თვლის, რომ კარგ ინფორმანტს შესწევს ძალა, ჩვენი „მასწავლებელი” გახდეს ჩვენთვის უცხო კულტურის შესწავლის საქმეში. ამასთანავე, როგორც აღვნიშნეთ, ინფორმანტი არ უნდა გახდეს ერთადერთი პიროვნება, ვის აზრსაც გადამწყვეტი მნიშვნელობა უნდა მივანიჭოთ - თუ ეს მოხდება, მაშინ კვლევას სერიოზული საფრთხე დაემუქრება. ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ ინფორმანტი თარჯიმნის როლსაც თამაშობს, უფრო იზრდება იმის საშიშროება, რომ ის „გაფილტრავს“ აქტორების ნათქვამს და მხოლოდ იმ ინფორმაციას გადათარგმნის, რომელიც მას მიაჩნია მნიშვნელოვნად, ამიტომ, სასურველია, რომ მკვლევარმა რაც შეიძლება მალე მოახერხოს იმ ენის შესწავლა, რომელზეც მას უწევს კვლევის ჩატარება.

მაგრამ ინფორმანტი არავითარ შემთხვევაში არ უნდა იყოს სოციალურ მეცნიერებათა სპეციალისტი, ადამიანი, ვინც შეეცდება მეცნიერული ტერმინებით აგვიხსნას მიმდინარე მოვლენები - ჩვენ გვჭირდება ჩვეულებრივი ადამიანი, შესასწავლი ჯგუფის რიგითი წევრი, შესაძლოა, სხვებზე უფრო ხალისიანი და გონებაგახსნილი, მაგრამ არავითარ შემთხვევაში არა მეცნიერი; ჩვენ გვესაჭიროება მისი დახმარება, მაგრამ მან თავისივე ენით უნდა აგვიხსნას ყველაფერი, ყოველდღიური ცხოვრების ენით, და არა სამეცნიერო კატეგორიების გამოყენებით.

რაც უნდა კარგი იყოს ინფორმანტი, მისი ბრმად ნდობა არ შეიძლება - როგორც ამ კულტურის წარმომადგენელს, მას შეიძლება გაუჩნდეს სურვილი, მეტ-ნაკლებედ შეალამაზოს ფაქტები, ან არ გამოიტანოს სააშკარაოზე ცხოვრების ის ელემენტები, რომლებიც მიაჩნია სამარცხვინოდ, ან, ყოველ შემთხვევაში არასატრაბახოდ. როგორც წესი, ერთი გამოკვლევის ჩატარებისთვის მკვლევარს რამდენიმე ინფორმანტი სჭირდება ხოლმე, რომელთა შორისაც არიან ძირითადი, მთავარი (key informant) და „დამატებითი“ ინფორმანტები. ინფორმანტების შერჩევა, რა თქმა უნდა, ვერ იქნება და არც უნდა იყოს რეპრეზენტატული.

თუმცა გარეგნულად მკვლევარი, რომელიც ჩართულ დაკვირვებას აწარმოებს, ხშირად არაფრით არ განსხვავდება სხვა აქტორებისგან, სინამდვილეში მას სრულიად განსხვავებელი როლი აქვს და, გარკვეულწილად, ორმაგი ცხოვრებით ცხოვრობს - ერთი მხრივ, ის ჩვეულებრივ მონაწილეობს აქტორების ყოველდღიურ ცხოვრებაში, მაგრამ ამავე დროს ის რეგულარულად აწარმოებს ჩანაწერებს ამ ცხოვრების შესახებ, რათა შეისწავლოს მისი წესები; ის ცხოვრობს, რათა შეისწავლოს. ამიტომ მნიშვნელოვანია განვასხვავოთ ამა თუ იმ სოციალური სიტუაციის ჩვეულებრივი მონაწილის და ჩართული დამკვირვებლის როლები. აქ შეიძლება გამოვყოთ 6 ძირითადი განსხვავება⁹:

1. დამკვირვებელს ორმაგი მიზანი აქვს: ჩვეულებრივი მონაწილისაგან განსხვავებით, ის არა მარტო მონაწილეობს სოციალურ სიტუაციაში, არამედ შეგნებულად და მიზანმიმართულად აკვირდება მოვლენათა განვითარებას, ხალხს, მათ საქმიანობას. ამასთან, მას აკისრია გარკვეული მოვალეობები: დააკვირდეს, თუ როგორ ვითარდება მოვლენები, ჩაინიშნოს და/ან დაიხსომოს ყველაფერი, რაც ხდება, რათა შემდგომში თავის ჩანაწერებში აღწეროს მოვლენები და მათში მონაწილე პირები.

2. ჩვეულებრივი ადამიანისგან განსხვავებით, დამკვირვებელმა გაასკეცებული ყურადღება უნდა გამოიჩინოს მის გარშემო მიმდინარე მოვლენებისადმი, რათა შენიშნოს და დაიხსომოს ისეთი დეტალებიც კი, რომლებსაც ჩვეულებრივ პირობებში ყურადღებას არ ვაქცევთ. ეს გარკვეულ მომზადებას მოითხოვს. ჩართული დაკვირვებისას ჩვენი მიზანი უნდა იყოს, შეძლებისდაგვარად არაფერი დაგვრჩეს ყურადღების გარეშე (რა თქმა უნდა, ყველაფრის შენიშვნა შეუძლებელია, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ჩვენი მიზანი უნდა იყოს, მაქსიმალურად გავზარდოთ დაკვირვებული ელემენტების რაოდენობა).

3. ცხოვრებაში ყველას გვიწევს გარკვეული დაკვირვებების ჩატარება; ასეთი ცხოვრებისეული დაკვირვებებისაგან განსხვავებით, ჩართული დამკვირვებლის მიზანი უნდა იყოს, მოვლენათა რაც შეიძლება ფართო სპექტრი მოაქციოს თავისი დაკვირვების სფეროში; ეს მით უფრო მნიშვნელოვანი ხდება მაშინ, როდესაც მკვლევრის მიზანია, შეისწავლოს სოციალური ჯგუფის კულტურული ნორმები, რომლებიც არაა გამოტანილი სააშკარაოზე.

4. კიდევ ერთი, შესაძლოა, უმნიშვნელოვანესი განსხვავება მოვლენების რიგით მონაწილესა და დამკვირვებელს შორის ისაა, რომ დამკვირვებელი, იმასთან ერთად, რომ არის მოვლენების მონაწილე, უყურებს ამ მოვლენებს გარეშე მოწმის - „უცხოს“ - თვალით, ანუ ერთსა და იმავე დროს ის არის ამ სოციალური სიტუაციის მონაწილეც და შემსწავლელიც, რომელიც განიხილავს სიტუაციას, როგორც შესასწავლ ობიექტს. ესე იგი, ერთსა და იმავე დროს პროფესიული დამკვირვებლები არიან სიტუაციის მონაწილეებიც და გარეშე პირებიც, რომლებიც ამ სიტუაციას აკვირდებიან. მკვლევარიათვითცნობიერებს, რომ ის ორმაგ როლს თამაშობს, და მკაფიოდ განასხვავებს თავისი მოქმედებების „მონაწილეობით“ და „შემეცნებით“ მხარეებს.

5. ჩართული დაკვირვების პროცესში მკვლევარი თავად არის თავისი კვლევის ინსტრუმენტი - მას არ „ეხმარება“ არც კითხვარი, არც სადისკუსიო გეგმა ან რაიმე სხვა ინსტრუმენტი. ყოველ საღამოს, საველე მუშაობის შემდეგ, იწყება კვლევის მეორე, არა ნაკლებ მნიშვნელოვანი ეტაპი, როდესაც მან უნდა გააანალიზოს მის მიერ შეგროვებული ინფორმაცია, ნანახი და გაგონილი, მათ შორის - თავისი საკუთარი მოქმედებები, გრძნობები, რეაქციები, და აზრები. ასეთ ინტროსპექციას ყოველდღიურად მიმდინარეობს და ის დიდად ამდიდრებს ჩართული დაკვირვების პროცესში მოპოვებულ ფაქტოლოგიურ მასალას. რა თქმა უნდა, ჩვეულებრივი ადამიანი არ ეწევა თავისი მოქმედებების და გრძნობების ასეთ სისტემატურ და ღრმა ანალიზს.

6. და ბოლოს, დამკვირვებელი აწარმოებს თავისი დაკვირვების შედეგების დაწვრილებით ჩაწერას - ესაა ისეთი რამ, რასაც სოციალური სიტუაციის ნებისმიერი სხვა, რიგითი მონაწილე არასდროს არ აკეთებს - თუ არ გავითვალისწინებთ იმ ადამიანებს, ვინც რეგულარულად აწარმოებს პირად დღიურს. მაგრამ ბოლო შემთხვევაში, როგორც წესი, ასეთი დღიურები მიმართულია ინდივიდის პირადი გრძნობების და გამოცდილებების აღსაწერად და ამით განსხვავდება საველე ჩანაწერებისგან. დაკვირვების შედეგების ჩაწერასაც სათანადო ცოდნა და გამოცდილება სჭირდება, და ჩვენ განვიხილავთ მოთხოვნებს მათი წარმართვისადმი.

ჩართული დაკვირვების უმთავრესი უპირატესობა უბრალო დაკვირვებასთან შედარებით ისაა, რომ აქტორებთან ხანგრძლივი და მჭირდო ურთიერთობის შედეგად მკვლევარი ძალზე მდიდარ ინფორმაციას იღებს მათი ცხოვრების შესახებ; მეტიც, ის თავად იზიარებს მათი ცხოვრების წესს საკმაოდ ხანგრძლივი დროის მანძილზე. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, დაკვირვების მეთოდით ჩატარებული გამოკვლევა, როგორც წესი, დიდხანს გრძელდება, და ამ დროის მანძილზე მკვლევარი და აქტორები ძალაუნებურად საკმაოდ ახლოს იცნობენ ერთმანეთს. წარმატებული დაკვირვების განხორციელება შეუძლებელია, თუ მკვლევარმა არ მოიპოვა აქტორების ნდობა, ნდობის მოპოვება კი გარკვეული პიროვნული ურთიერთობების დამყარებას გულისხმობს. რიგით ინტერვიუერს, რომელიც მათთვის სრულიად უცხო ადამიანია, რესპონდენტები გაცილებით ნაკლები გულახდილობით ესაუბრებიან, ვიდრე დამკვირვებელს, რომელიც თვეების, არ რამდენიმე წლის განმავლობაში იზიარებს მათი ცხოვრების წესს; ეს ეხება არა მარტო საერთო ინფორმაციას, არამედ, აგრეთვე ინფორმაციას აქტორებისთვის მგძნობიარე თემებზე.

არა ნაკლებ მნიშვნელოვანია, რომ გამოკვლევის მანძილზე აქტორები ეჩვევიან მათ გვერდით დამკვირვებლის ყოფნას, რის შედეგადაც მცირდება მათი ქცევის და მათი საუბრების რეაქტიულობა, შესაბამისად, ჩართული დაკვირვების შედეგად მოპოვებული ინფორმაცია უფრო სანდო ხდება.

ჩართული დაკვირვების განხორციელება ყოველთვის მოქმედებს მკვლევარის ემოციურ მდგომარეობაზე. რაც არ უნდა ეცადოს მკვლევარი, ობიექტური იყოს თავისი ინფორმატების მიმართ, ამის სრულად მიღწევა შეუძლებელია, უფრო მეტიც, ეთნოგრაფიული კვლევის შედეგად მკვლევრები ხშირად რესოციალიზაციის პროცესს გადიან, ანუ ეჩვევიან აქტორების თვალით უყურონ მოვლენებს. ხშირად მკვლევარი რთული ეთიკური დილემის წინაშე დგება - აღწეროს თუ არა მოქმედება, რომელიც მის ინფორმანტებს ცუდად დაახასიათებს? მიუხედავად ამისა, მკვლევარი მაინც „უცხოდ“ რჩება იმ საზოგადოებაში, რომლის შესწავლასაც ცდილობს, თუნდაც იმის გამო, რომ ის ყოველთვის, ნებისმიერი მოვლენის დროს იმაზე ფიქრობს, რამდენად მნიშვნელოვანია ის მისი კვლევისთვის, ღირს თუ არა მასზე ყურადღების გამახვილება და ჩანიშვნა, და ა.შ.

ხშირ შემთხვევაში მკვლევარმა შეიძლება იმიტომ მიიღოს მონაწილეობა ამა თუ იმ ღონისძიებაში, რომ მას გადწყვეტილი აქვს მის შესახებ დაწეროს, მნიშნველოვნად მიაჩნია თავისი კვლევისთვის. აქედან გამომდინარეობს ის, რომ რაც არ უნდა ეცადოს მკვლევარი, სრულად „შეერწყას“ შესასწავლს ჯგუფს, მისთვის ეს შესაძლებელი გახდება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ის ხელს აიღებს თავის კვლევაზე.

ბერნარდი გამოყოფს ჩართული დაკვირვების განხორცილების პროცესში მკვლევარის მიერ განცდილი ფსიქოლოგიური მდგომარეობების თანამიმდევრობას:

შემთხვევითი არ არის, რომ მკვლევარს ეუფლება შოკი, გარკვეულ ეტაპზე ის გადაიღლება, გაუჩნდება შესვენების აუცილებლობა. დასახული მიზნის მისაღწევად ჩართული დაკვირვება მკვლევრისაგან სრულ ჩართვას მოითხოვს. ბოლოს, არც ისეთი ეტაპის გამოყოფაა შემთხვევითი, როგორიცაა „საიტის“ დატოვება - ჩართული დაკვირვების დამთავრება და „საიტიდან“ წასვლა ცხოვრების მნიშვნელოვანი პერიოდის დამთავრებას ნიშნავს, და ის ხშირად მტკივნეულია როგორც მკვლევრისთვის,ისევე იმ აქტორებისათვის, ვისთანაც მან ყველაზე მჭიდრო ურთიერთობები დაამყარა;

მკვლევარსა და აქტორებს შორის დამყარებული ურთიერთობები, როგორც წესი, გამოკვლევის დამთავრების შემდეგაც გრძელდება; არის შემთხვევები, როდესაც დამკვირვებელი დაუმეგობრდა აქტორებს, მონათლა მათი შვილები, და სხვ. ჩართული დაკვირვება საბოლოო ჯამში ძალზე პირადი ხასიათის განუმეორებელი გამოცდილებაა; ეს არ არის რომელიმე რიგითი მეთოდი, რომელიც შეიძლება „ვცადოთ, როგორ გამოგვივა“ - ეს არის საქმე, რომელსაც მკვლევარი უძღვნის ცხოვრების მნიშვნელოვან პერიოდს. ამიტომაა, რომ ბერნარდი თვლის, რომ გარკვეული თვალსაზრისით, „მკვლევარი არასოდეს ტოვებს საიტს“ - სულიერად ის იქ რჩება. რაც არ უნდა ეცადოს ის, შეუძლებელია ინფორმატების მიმართ გულგრილი დამოკიდებულების შენარჩუნება და ბევრი ინფორმანტი საბოლოო ჯამში მკვლევრის ნამდვილი მეგობარი ხდება.

საველე ჩანაწერები

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ეთნოგრაფიული კვლევის ფარგლებში ხდება ინდივიდების და სოციალური ჯგუფების ყოველდღიური ცხოვრების აღწერა მათი კულტურული ნორმების შესწავლის მიზნით, რაც თავისთავად გულისხმობს საველე მუშაობის ჩატარებას არა ექსპერიმენტალურ პირობებში, არამედ ამა თუ იმ შესასწავლი ჯგუფის თუ ინდივიდისათვის დამახასიათებელ ბუნებრივ პირობებში. ეთნოგრაფიული კვლევის ჩატარების ძირითადი მიზანია იმის გაგება, თუ რა მნიშვნელობას ანიჭებენენ ამა თუ იმ გამოცდილებას, ცხოვრების წესსა თუ კულტურულ ნორმას ის ადამიანები, რომელთა ყოფასაც ჩვენ შევისწავლით.

ჩართული დაკვირვების ჩატარება მკვლევრისაგან მთელი რიგი უნარ-ჩვევებს დახვეწას მოითხოვს - ის უნდა იყოს ყურადღებიანი დამკვირვებელი, კარგი მსმენელი, კვალიფიციური ინტერვიუერი როგორც ფორმალიზებული, ასევე არაფორმალიზებული ინტერვიუების ჩატარებისას. მას უნდა ჰქონდეს ძალიან კარგი მეხსიერება, რომელიც დაეხმარება დაიმახსოვროს ის, რასაც შენიშნავს დაკვირვების პროცესში, რათა შემდგომ ჩაიწეროს დაკვირვების შედეგები, ხოლო ამ ჩანაწერების და შემდგომში დაკვირვების ანგარიშის მომზადებისათვის მას მოეთხოვება სხვადასხვა ტიპის ტექსტების შექმნის უნარი - დაწყებული საველე ჩანაწერებით და დამთავრებული შემაჯამებელი ანგარიშით, რომელიც ხშირად მონოგრაფიის საფუძველი ხდება. ამასთან, მას უნდა შეეძლოს მიიღოს გადაწყვეტილებები გამოკვლევის ფოკუსის დადგენისა და გამოკვლევის დროს წამოჭრილი ახალი საკითხების ინტეგრირების ან უარყოფის თაობაზე.

მკვლევრის მიერ განხორციელებული დაკვირვების დოკუმენტაცია საველე ჩანაწერების მეშვეობით ხდება, სადაც ის ცდილობს ჩაინიშნოს ყველა ის წვრილმანი თუ მნიშვნელოვანი მოვლენა, რომლის მომსწრეც გახდა. კვლევის პროცესში ყოველდღიური საველე ჩანაწერების (ფიელდნოტეს) წარმოების წესების შესწავლა ჩართული დაკვირვების მეთოდის შესწავლის მნიშვნელოვანი ნაწილია თანამედროვე ეთნოგრაფიაში. საველე ჩანაწერებში წარმოჩენილი უნდა იყოს ის სოციალური რეალობა, რომელსაც მკვლევარი შეისწავლის; მათში ხდება არსებული ცხოვრების წესის, კულტურული ნორმების და სოციალური ორგანიზაციის ფორმების აღწერა დეტალური დაკვირვევების დონეზე.საველე ჩანაწერები ის მასალაა, რომელიც შემდგომში უმნიშვნელოვანეს როლს თამაშობს დაკვირვების შედგების შესწავლასა და ანალიზში - საბოლოო ჯამში, საველე ჩანაწერები მასობრივი გამოკითხვის დროს შევსებული კითხვარების ანალოგიური ინფორმაციის წყაროა, ამიტომ მათი შედგენა და მომზადება გულდასმით უნდა მოხდეს.

ჩართული დაკვირვების მეთოდის გამოყენებით კვლევის ჩატარების ერთ-ერთი ძირითადი განმასხვავებელი თვისება ისაა, რომ კვლევით უნარ-ჩვევებთან ერთად, ასეთი კვლევა მოითხოვს გამართულად და საინტერესოდ წერის უნარს. მკვლევარს უნდა შესწევდეს უნარი, ყოველდღიურად აღწეროს როგორც მნიშვნელოვანი, ასევე უმნიშვნელო მოვლენები, რომელთა მოწმეც გახდა კვლევის პროცესში, ჩაინიშნოს ყველა დეტალი და შემდგომში ეს დეტალები უფრო ფართო კონტექსტში მოათავსოს.

საველე ჩანაწერების მიმართ ორი ძირითადი დამოკიდებულება არსებობს. ერთის თანახმად, საველე ჩანაწერების წარმოების უნარი, ისევე როგორც ზოგადად წერის ნიჭი, თანდაყოლილია და მისი სწავლება შეუძლებელია - ის ან აქვს ადამიანს, ან არა. მეორე მიდგომის თანახმად კი საველე ჩანაწერების წარმოება ისეთივე წარმატებით შეიძლება ასწავლო ადამიანს, როგორც ნებისმიერი სხვა უნარ-ჩვევა. ჩვენც ამ აზრს ვიზიარებთ და გვჯერა, რომ სავსებით შესაძლებელია ამ უნარ-ჩვევის დაუფლება შესწავლის და პრაქტიკული საქმიანობის პროცესში; თუ ადამიანი დღიდან დღემდე აწარმოებს ჩანაწერებს და კრიტიკული თვალით აფასებს მათ, მას აუცილებლად გამოუმუშავდება მათი უკეთ წარმოების უნარი.

დაკვირვების შედეგად გაკეთებული საველე ჩანაწერების უმრავლესობა წარმოადგენს თხრობით ჩანაწერებს, სადაც აღწერილია დამკვირვებლის მიერ დანახული სოციალური სიტუაციები, ჩაწერილია მოსმენილი დიალოგები ან ცალკეული ფრაზები.

დევიდ მ. ფეტერმანის აზრით, საველე ჩანაწერები „ეთნოგრაფიული სტრუქტურის აგური და ცემენტია”¹¹. მიუხედავად იმისა, რომ ჯერ კიდევ XIX საუკუნიდან მოყოლებული მათ ყველა ეთნოგრაფი იყენებდა თავის მუშაობაში, მეთოდოლოგიური განხილვის საგანი საველე ჩანაწერები სულ რაღაც ბოლო 15-20 წლის წინ გახდა. როგორც რობერტ ემერსონი აღნიშნავს, ადრე მკვლევრები არ აქცევდნენ ყურადღებას იმას, თუ როგორ უნდა წარმოებულიყო საველე ჩანაწერები. ამიტომაა, რომ დღესდღეობით ჯერ კიდევ არ არის მიღწეული კონსენსუსი იმასთან დაკავშირებით, თუ კონკრეტულად რა სახის ჩანაწერებს უნდა ეწოდოს „საველე ჩანაწერები“, რამდენად უნდა განვასხვავოთ მათგან „დღიურები“ ან „ჟუნალები“, და, საერთოდ, რამდენად მართებულია საველე ჩანაწერების სხვადასხვა ტიპებად დაყოფა¹².

რობერტ ემერსონის მსგავსად, ჩვენ ვთვლით, რომ საველე ჩანაწერებია საველე მუშაობისას გაკეთებული ყველა ჩანაწერი. თუმცა ზოგიერთი მკვლევარი თვლის, რომ არსებობს განსხვავება საველე ჩანაწერებსა და დღიურებს შორის. მათი აზრით, საველე ჩანაწერად უნდა მივიჩნიოთ მხოლოდ და მხოლოდ ის ჩანაწერი, სადაც მკვლევარი შეძლებისდაგვარად მიუკერძოებლად აღწერს საველე პირობებში გაკეთებული დაკვირვების შედეგებს. რაც შეეხება დღიურს ან ჟურნალს, მათში ის თავის პირად მოსაზრებებს და შთაბეჭდილებებს ინიშნავს, შეაქვს თავისი შენიშვნები გამოკვლევის მსვლელობასთან დაკავშირებით, თავისი მოლოდინი, მიღებული გამოცდილება, დაშვებული შეცდომები, პრობლემები, რომლებიც უჩნდება მუშაობის პროცესში. მაგრამ, როგორც ემერსონი აღნიშნავს, ასეთი დაყოფის შემთხვევაში ხელოვნურად ხდება დაკვირვებისათვის “ობიექტურობის” მინიჭების მცდელობა, რამდენადაც საველე ჩანაწერები (ამ ტერმინის ვიწრო გაგებით) მომხდარის ობიექტურ ასახვად ითვლება, ხოლო დღიურები განიხილება როგორც წარმოებული დაკვირვების „სუბიექტური“ შთაბეჭდილებების ასახვა. საველე ჩანაწერები უაღრესად ინდივიდუალური დოკუმენტია, რომელზეც ძალიან დიდ გავლენას ახდენს მკვლევრის პიროვნული თვისებები. ეჭვს გარეშეა, რომ რამდენიმე მკვლევრის მიერ ერთი და იგივე მოვლენის შესახებ გაკეთებული საველე ჩანაწერები შეიძლება აბსოლუტურად განსხვავდებოდეს ერთმანეთისგან იქიდან გამომდინარე, თუ რომელ აქტორებზე, მოვლენებზე, დეტალებზე, ფაქტებზე გაამახვილეს მათ ყურადღება. საველე ჩანაწერების აუდიტორია მხოლოდ ერთი ადამიანია - თავად მკვლევარი.

მაგრამ სწორედ საველე ჩანაწერების გაკეთებით იწყება მონაცემთა ანალიზი, ამრიგად, საველე ჩანაწერები უნდა განვიხილოთ არა მხოლოდ როგორც ინსტრუმენტი, არამედ როგორც წარმატებული ეთნოგრაფიული კვლევის უმნიშვნელოვანესი ნაწილი. საველე ჩანაწერები არ უნდა განვიხილოთ როგორ ამა თუ იმ მოვლენის უბრალო აღწერა; მათი წარამოების პროცესი ეთნოგრაფიული კვლევის ერთ-ერთი ძირითადი კომპონენტია. ხშირად სწორედ საველე ჩანაწერების გაკეთების დროს უჩნდება მკვლევარს ესა თუ ის კითხვა, წამოიჭრება კვლევის ახალი მიმართულებები. ეს პროცესი ეხმარება მკვლევარს გააანალიზოს მოვლენები, რომელთა მომსწრეც ის გახდა, რაც ხელს უწყობს კვლევის წარმატებულად ჩატარებას.

როგორ უნდა გაუკეთდეს ორგანიზაცია ამ ჩანაწერებს?

პირველი კითხვა, რომელსაც მკვლევარმა უნდა გასცეს პასუხი საველე ჩანაწერების წარმოებისას, არის ის, თუ რომელ ენაზე უნდა აწარმოოს ეს ჩანაწერები? რა თქმა უნდა, უპირველეს ყოვლისა, ეს კითხვა ეხება იმ მკვლევრებს, რომლებიც უცხო ქვეყნებში მუშაობენ და კვლევის საველე ეტაპი უცხო ენაზე ხორციელდება, მაგრამ მაშინაც კი, როდესაც მკვლევარი თავის მშობლიურ ქვეყანაში მუშაობს, ეს საკითხი არ კარგავს თავის აქტუალობას, ვინაიდან მაინც არსებობს რამდენიმე ენის გამოყენების შესაძლებლობა:

მკვლევარი არ უნდა აჰყვეს სურვილს, გაამარტივოს მის წინაშე მდგარი ამოცანა და უკვე საველე ჩანაწერების წარმოების პროცესში მეცნიერულ ენაზე თარგმნოს ის, რასაც აკვირდება; ეს არც თუ იშვიათად ხდება მოვლენების კულტურული მნიშვნელობის დამახინჯების მიზეზი. ჯეიმს სპრადლი ურჩევს ყველა მკვლევარს, უარი თქვას შეფასებებსა და განზოგადოებებზე საველე ჩანაწერების გაკეთების დროს, შეძლებისდაგვარად გააკეთოს ჩანაწერები იმავე ენაზე, რა ენაზეც მიმდინარეობდა საუბარები, და აუცილებლად მიუთითოს თავის ჩანაწერებში ყველა ფრაზის ავტორის ვინაობა, რათა რაც შეიძლება ზუსტად მოხდეს განხორციელებული დაკვირვების ასახვა. როდესაც მკლევარი აქტორების ნათქვამს გადმოსცემს, მისი მიზანი უნდა იყოს, ეს ნათქვამი სიტყვასიტყვით ჩაინიშნოს. ეს მოთხოვნა, სპრადლის აზრით, ყველაზე ხშირად ირღვევა, ვინაიდან დამკვირვებელისთვის უფრო ადვილია, მოკლედ და „თავისებურად“ გაუკეთოს თქმულს პერეფრაზირება. შემდგომში ეს მრავალი შეცდომის მიზეზი ხდება, რამეთუ აქტორების მიერ გამოყნებული ენა მათი კულტურის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი გამოხატულებაა, და თუ ის არ შევინარჩუნეთ, მაშინ გარკვეულ კულტურულ ელემენტებსაც დავკარგავთ.

სპრადლის მესამე რჩევა ასეთია: დაკვირვების შედეგების ჩაწერისას, იყავით რაც შეიძლება ზუსტი და კონკრეტული, მოვლენები დაწვრილებით აღწერეთ, მაშინაც კი, როდესაც თქვენი შთაბეჭდილებებისა და გრძნობების შესახებ ლაპარაკობთ. ეს რთულია, და გაცილებით მეტ დროს მოითხოვს, ვიდრე მოკლე „შეჯამებები“, მაგრამ საბოლოო ჯამში სწორედ დეტალებია, რაც ყველაზე მეტად დაგვეხმარება მონაცემების ანალიზის დროს. ჩანაწერებში არაა მიზანშეწონილი, ვიხმაროთ ისეთი მეცნიერული ტერმინები, როგორებიცაა „როლი“, „სოციალური სიტუაცია“, „ინტერაქცია“, „კულტურული სტრატეგია“, „სოციალიზაცია“ და სხვ. დეტალური და კონკრეტული აღწერა იმისა, რისი მოწმეებიც ჩვენ გავხდით დაკვირვების დროს, დაგვეხმარება დავიცვათ თავი წინასწარი (და ხშირად მცდარი) შეჯამებებისა და შეფასებებისაგან; რა თქმა უნდა, განზოგადოებები საჭირო იქნება ჩვენი შემდგომი მუშაობისას, მაგრამ ეს უნდა მოხდეს მას შემდეგ, რაც უკვე შევაგროვებთ ფაქტებს.

მკლვევარი უნდა ეცადოს, რომ გადმოგვცეს ამა თუ იმ მოვლენის ინფორმანტისეული ახსნა-განმარტებები, მათ თავს გადამხდარი ამბები, სხვადასხვა ისტორიები - საველე ეტაპის ჩატარების პროცესში აქტორების ყურადრებით მოსმენის უნარი ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანია.

განხორციელებული დაკვირვების აღწერა საველე ჩანაწერებში ყოველდღიურად უნდა ხდებოდეს უშუალოდ დაკვირვების დასრულების შემდეგ - წინააღმდეგ შემთხვევაში ჩვენ შეიძლება დაგვავიწყდეს დეტალები და დავკარგოთ ბევრი ფასეული ინფორმაცია. დაკვირვების ანგარიშის დაწერა შეიძლება ორ ეტაპად მოხდეს: უშუალოდ დაკვირვების დამთავრებისას იწერება მოკლე ანგარიში, შემდეგ კი - ვრცელი. ვრცელი ანგარიშის დაწერაც არ უნდა გადავდოთ შორეული მომავლისათვის, მაგრამ ვინაიდან ასეთი ანგარიშების ჩაწერის დასრულებისთვის მეტი დროა საჭირო, სანამ მათ შევუდგებოდეთ, მიზანშეწონილია მოკლე ანგარიშის დაწერა უშუალოდ დაკვირვების დამთავრების შემდეგ.

ვრცელ ანგარიშში დამკვირვებელს არ უნდა ეშინოდეს ხშირი განმეორებების - პირიქით, თუ მოვლენები ხშირად მეორდება, ისინი ისევ და ისევ უნდა იქნეს აღწერილი; შემდგომში ეს მნიშვნელოვნად დაგვეხმარება უცხო კულტურის შეცნობაში. ამასთან, სპრადლი დარწმუნებულია, რომ სწორედ მრავალგზის განმეორებული დაკვირვებების აღწერის შედეგად ახერხებს მკვლევარი ჩაწვდეს სოციალური სიტუაციის მთელ სირთულეს, რომელიც პირველი შეხედვით მას, შესაძლოა, იოლიც კი ეჩვენა.

დეტალური საველე ჩანაწერების რეგულარული გაკეთება ზოგ შემთხვევაში შეუძლებელია, ამიტომ ეთნოგრაფისთვის აუცილებელია კარგი მეხსიერების ქონა. მას უნდა შეეძლოს დაიმახსოვროს ადამიანების გარეგნობა, საკვანძო ფრაზები, გარემო, ჟესტები და სხვა. მაგრამ მეხსიერების სრულად ნდობა არ შეიძლება. იმისათვის, რომ მკვლევარს არ დაავიწყდეს მნიშვნელოვანი მოვლენები, მან აუცილებლად უნდა რამენაირად ჩაინიშნოს ისინი; ეს შეიძლება არ იყოს გამართული და ჩამოყალიბებული წინადადებები - საკმარისია საკვანძო ფრაზა, ან რაიმე საკვანძო დეტალის მოკლედ ჩანიშვნა, რომ მათი წაკითხვის შემდეგ მკვლევარმა შეძლოს ამა თუ იმ მოვლენის მეხსიერებაში აღდგენა და დეტალურად აღწერა.

არსებობს ასეთი ტერმინი - jottings, an jotting notes, რაც მოკლე ჩანაწერის გაკთებას ნიშავს. ეს ტერმინი შეესაბამება სიტუაციას, როდესაც მკვლევარი იყენებს მხოლოდ მისთვის გასაგებ შემოკლებებს, შეიძლება, ფიგურებს ან სქემებს იმისათვის, რომ ჩაინიშნოს რაიმე დეტალი თუ მოვლენა. ასეთი ჩანაწერები ხშირ შემთხვევაში უცხო პირებს შესაძლოა სიტყვების უაზრო ნაკრები ეჩვენოს. ქვემოთ მოყვანილია ასეთი ჩანწერების მაგალითი:

ჯორჯი მაგიდასთან არავინ არ გამაცნო ეხლა მარტო ესპანურად საუბრობს საერთო საუბარი - ვინ უკრავს “ისინი არ არიან ძალიან მაგრები” - ბოდიში¹³ ეს ჩანაწერი გაკეთდა ესპაურენოვანი როკ-მუსიკის ერთ-ერთ კლუბში. ჩვენ ვიგებთ, რომ ჯორჯი მაგიდასთან ზის, რომ თავიდან ის ინგლისურად საუბრობდა და რაღაც მომენტში გადავიდა ესპანურზე. ჯორჯმა არ გააცნო მკვლევარი არავის, ვინც მაგიდასთან იჯდა. მაგიდასთან საერთო საუბარი მიმდინარეობს, რომლის დროსაც ვიღაცამ იკითხა, რომელი ჯგუფი უკრავს ამ დროს სცენაზე; ერთ-ერთი დამსწრეთაგანი - არა მკვლევარი - აკეთებს კომენტარს იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორ უკრავს ეს ჯგუფი - „ისინი არ არიან ძალიან მაგრები“, და მკვლევარი აღნიშნავს, რომ ეს შენიშვნა გარკვეულწილად ბოდიშის მოხდას ნიშნავს, იმის გამო, რომ ის ისეთ კლუბში მოიყვანეს, სადაც ჯგუფი ვერ უკრავს სათანადო დონეზე.

მკვლევარი უნდა ეცადოს, რაც შეიძლება დაწვრილებით გადმოსცეს თავის ჩანაწერებში ის გარემო და დიალოგები, რომელთა მომსწრეც ხდება. ეს შეიძლება იყოს პირდაპირი ნათქვამი, პერეფრაზირება ან ირიბი ნათქვამი. საველე ჩანაწერებში ინფორმანტის ზუსტი ნათქვამი ბრჭყალებში უნდა მოვათავსოთ, პერეფრაზირებული სიტყვები კი ბრჭყალების გარეშე დავწეროთ. განვიხილოთ შემდეგი მაგალითი:

2004 წლის ... ივნისი. ნიუ-იორკი.

შეხვედრაზე - მეტროს გაჩერება ბრაიტონ ბიჩი, მე-10 აღმოსავლეთის ქუჩა - თამაზი ზუსტად წუთი-წუთზე მოვიდა (საღამოს 5 საათზე). თამაზი მაღალი, დაახლოვებით 1.80 სმ. და 32-34 წლისაა. ეცვა თეთრი პერანგი და ლურჯი ჯინსები, ტყავის ფეხსაცმელი. პერანგის ჯიბეში უჩანდა camel-ის კოლოფი და სანთებელა. იმ დროის მანძილზე, რაც სახლამდე მივდიოდით, ჩვენ მივესალმეთ და მოვიკითხეთ ერთმანეთი და ის გამიძღვა თავისი საცხოვრებელი ბინისკენ, უფრო სწორედ კი იმ ბინისკენ, სადაც ის საწოლადგილს ქირაობდა. გზად შევეკითხე, რამდენი წელია, რაც ნიუ-იორკში ცხოვრობდა და აღმოჩნდა, რომ უკვე მეექვსე წელი იყო. „სულ აქ ცხოვრობდით თუ სხვა ბინაც გქონდათ ნაქირავები?“ - „სულ აქ, რაც ჩამოვედი, პირველი დღიდან, აქა ვარ“. როგორც აღმოჩნდა, მასთან ერთ ოთახში კიდევ 3 ადამიანი ცხოვრობს, ზოგი დღისით მუშაობს და ზოგი ღამით. „ისეთი დაღლილი მოვდივარ ხანდახან სამსახურიდან რომ ძილის გარდა არაფრის თავი არა მაქვს ხოლმე. აი, მოვედით კიდეც“. ჩვენ გავიარეთ 3 კვარტალი აღმოსალეთით და აღმოვჩნდით თეთრად შეღებილი ორსართულიანი ბინის წინ, რომელსაც ორი შესასვლელი ქონდა, წინ პატარა კიბეებით. ჩვენ მარცხენა შესასვლელში შევედით - „არ შეგეშინდეთ, ცოტა დასალაგებელია აქაურობა, მაინც, კაცები ვცხოვრობთ ყველანი“, გამოტყდა თამაზი და კარი შეაღო.¹⁴

ამ მაგალითში გამოყენებულია როგორც პირდაპირი, ასევე ირიბი ნათქვამი, პერეფრაზი, მოცემულია გარემოს და თავად ინფორმანტის აღწერა. მნიშვნელოვანია, რომ საველე ჩანაწერებში დათარიღებული იყოს ყოველი ჩანაწერი. სასურველია ასევე, მითითებული იყოს ზუსტი საათი, როდესაც ესა თუ ის დაკვირვება განხორციელდა, ადგილი, მონაწილეთა რაოდენობა, მათი დახასიათება - როგორც ეთნოგრაფები ამბობენ, რაც მეტი დეტალია, მით უკეთესი. ასეთი ჩანაწერები ინფორმაციის მდიდარი წყაროა, კვლევის საველე ეტაპის დამთავრების შემდეგ ის ეხმარება მკვლევარს აღადგინოს გრძნობები და განწყობები, რომლებმაც, შესაძლოა, გავლენა იქონიეს მიღებულ შედეგებზე.

საველე ჩანაწერები საკმაოდ ფრაგმენტულ ხასიათს ატარებს, რადგან ისინი ცალკეული დაკვირვებების აღწერას წარმოადგენს. მაგრამ მათი ანალიზისა და გადამუშავების შედეგად იქმნება საბოლოო ნაშრომი, რომელიც გამართულია როგორც შინაარსობრივად, ასევე სტილისტურად.

რამდენადაც საველე ჩანაწერები მხოლოდ მკვლევრისთვისაა განკუთვნილი, მათში შეიძლება აქტორების და ინფორმანტების ნამდვილი სახელების ხმარება, მაგრამ როდესაც კვლევის ანგარიშს ვამზადებთ, ყველა სახელი უნდა შეიცვალოს ისე, რომ შეუძლებელი გახდეს აქტორის იდენტიფიკაცია. ზოგ შემთხვევაში, აქტორების კონფიდენციალობის დაცვის მიზნით, აუცილებელია, აგრეთვე შევცვალოთ ან საერთოდ არ დავასახელოთ დასახლებული პუნქტი, სადაც კვლევა ჩატარდა, ან ორგანიზაცია, სადაც ვაწარმოებდით დაკვირვებას.

მონაცემთა ანალიზი

ჩართული დაკვირვების შედეგების დამუშავება ეყრდნობა საველე ჩანაწერებს და კვლევის პროცესში ჩატარებული ინტერვიუების შედეგად შეგროვებულ ინფორმაციას. ვინაიდან ჩართული დაკვირვების მანძილზე ჩატარებული ყველა ინტერვიუს აუდიოჩაწერა არ ხერხდება, ზოგ შემთხვევაში მკვლევარი ეყდნობა ინტერვიუს შედეგად ხელით გაკეთებულ ჩანაწერებს, ზოგ შემთხვევაში კი - ტრანსკრიპტებს. ანალიზის პროცესში მკვლევარმა ძალიან ვრცელი მასალა უნდა შეისწავლოს - ამ მასალის უმრავლესობა მის მიერაა შეგროვებული ხანგრძლივი საველე მუშაობის პროცესში; საკუთარი საველე ჩანაწერების შესწავლის დროს მკვლევარი გამოყოფს იმ დეტალებს, შემთხვევებს, ფაქტებს და ციტატებს, რომლებიც მნიშვნელოვანია შესასწავლ საკითხთან დაკავშირებით და ცდილობს, გააკეთოს დასკვნები შესწავლილი სოციალური ურთიერთობების სპეციფიკისა და აღმოჩენილი კანონზომიერებების შესახებ. მონაცემთა ანალიზის საბოლოო მიზანი უნდა იყოს კვლევით კითხვებზე პასუხის გაცემა, მაგრამ რამდენადაც ხშირ შემთხვევაში კვლევითი კითხვების საბოლოო დაზუსტება საველე მუშაობის ჩატარების პროცესში ხდება, ბუნებრივია, რომ ადრეული ჩანაწერები ამ მიზნისთვის შედარებით ნაკლებად გამოსადეგი იქნება. მაგრამ ეს ჩანაწერები შეიძლება გამოდგეს იმის ასაღწერად, თუ როგორ მოხდა კვლევის ფოკუსის გამოყოფა, თუ ისინი შეიცავენ ინფორმაციას იმ მოვლენის შესახებ, რომელმაც უბიძგა მკვლევარს, გარკვეული მიმართულებით წარემართა კვლევა.

როგორც ანალიტიკური სტრატეგიის მაგალითი, საინტერესოა უილიამ ფ. უაითის მიერ გაკეთებული ანალიზი იმისა, თუ როგორია ერთ-ერთი ამერიკული ქალაქის იტალიურ უბანში არსებული დაჯგუფების შიდა სტრუქტურა, რა არის ამ ჯგუფის ლიდერის ავტორიტეტის საფუძველს.¹⁵

ჩართული დაკვირვების შედეგების შეჯამება, მათი ანალიზის საბოლოო შედეგი, როგორც წესი, არის მონოგრაფია, სადაც განხილულია კვლევის საველე ეტაპი და მოყვანილია მიღებული დასკვნები. აღსანიშნავია, რომ გამართულად წერის უნარი საჭირო და აუცილებელია არა მხოლოდ საველე მუშაობის ყველა ეტაპზე, არამედ, აგრეთვე მიღებული შედეგების ანალიზის დროს, შუალედური თუ დასკვნითი ანგარიშის/მონოგრაფიის დაწერის მიზნით.

რეკომენდებული ლიტერატურა:

H. Russel Bernard. 2002. Research Methods in Anthropology. Qualitative and Quantitative Approaches. Third edition. AltaMira Press. Pp. 323-364 (“Participant Observation”).

Robert M. Emerson, Rachel I.Fretz, and Linda L. Shaw. 1995. Writing Ethnographic Fieldnotes. Chicago: The University of Chicago Press.

David M.Fetterman. 1989. Ethnography: Step by Step. Beverly Hills, Calif.: Sage Publications.

Roger Sanjek, ed. 1990. Fieldnotes. The Making of Anthropology. Ithaca: Cornell University Press.

James P. Spradley. 1980. Participant Observation. New York: Holt, Rhinehart and Winston.

John Van Maanen. 1988. Tales of the Field. On Writing Ethnography. Chicago: The University of Chicago Press.

William Foote White. 1993. Street Corner Society: The Social Structure of an Italian Slum. Forth edition. Chicago: University of Chicago Press.

_____________________

1. Robert S. Weiss. Learning from Strangers. The Art and Method of Qualitative Interview Studies. New York: Free Press. P. 236.

2. ასეთ შემთხვევად შეიძლება ჩავთვალოთ სიტუაცია, როდესაც შესასწავლი ობიექტი ვერ იგრძნობს დამკვირვებლის არსებობას - ერთ-ერთი ასეთი მაგალითია დაკვირვება ხალხმრავალ ადგილებში.

3. იხ. James P. Spradley. 1980. Participant Observation. New York: Holt, Rhinehart and Winston. გვ. 58.

4. ქართულად ჩართული დაკვირვება ზოგ შემთხვევაში მოიხსენიება როგორც „მონაწილე დაკვირვება” რაც შესაბამისი ინგლისური ტერმინის უფრო ზუსტი თარგმანია.

5. James P. Spradley. 1980. Participant Observation. New York: Holt, Rhinehart and Winston.

6. H. Russel Bernard. 1994. Research Methods in Anthropology. 2nd Edition. Thousand Oaks: Sage Publishers. P. 144.

7. James P. Spradley. Op. cit. Pp. 33-34.

8. ჯეიმს სპრადლის მოჰყავს აღწერითი კითხვების ყველა შესაძლო ტიპის ცხრილი (იხ. James Spradley. Op. cit. Pp. 82-83).

9. ეს კლასიფიკაცია მოყვანილია შემდეგი გამოცემის მიხედვით: James P. Spradley. 1980. Op. cit. Pp.53-58.

10. H. Russell Bernard. 2002. Research Methods in Anthropology. Qualitative and Quantitative Approaches. Third Edition. Walnut Creek: AltaMira Press. Pp. 356-362.

11. David M.Fetterman. 1989. Ethnography: Step by Step. Beverly Hills, Calif.: Sage Publications. P. 107.

12. Robert M. Emerson, Rachel I.Fretz, and Linda L. Shaw. 1995. Writing Ethnographic Fieldnotes. Chicago: The University of Chicago Press. Pp.viii-x.

13. Robert M. Emerson, Rachel I.Fretz, and Linda L. Shaw. Op. cit. P. 30.

14. თამარ ზურაბიშვილის მიერ ჩატარებული კვლევის საველე ჩანაწერებიდან.

15. William Foote White. 1993. Street Corner Society: The Social Structure of an Italian Slum. Forth edition. Chicago: University of Chicago Press.

ისევე როგორც თვისებრივი მეთოდების უმარავლესობა, მონოგრაფიული გამოკვლევაც თავდაპირველად ანტროპოლოგების მიერ იქნა შემუშავებული და მათი გამოცდილების გათვალისწინების შედეგად დამკვიდრდა სოციალურ მეცნიერებებში. ერთერთი პირველი მკვლევარი, რომელმაც ეს მეთოდი გამოიყენა, იყო ცნობილი ბრიტანელი ანტროპოლოგი ბრონოსლავ მალინოვსკი (1884-1942 წწ.). თუმცა, გარკვეულწილად შეიძლება მონოგრაფიულ გამოკვლევად მივიჩნიოთ აგრეთვე 1890-იანი წლების ბოლოს ლონდონში ჩარლზ ბუტის მიერ ჩატარებული სიღარიბის ცნობილი გამოკვლევა, რომელიც ერთ-ერთ პირველ სოციალურ გამოკვლევად ითვლება მსოფლიოში და არა აქვს კავშირი ანტროპოლოგიასთან.

მონოგრაფიული გამოკვლევა საკმაოდ განვითარებული იყო ფრანგულ მეცნიერებაშიც, სადაც ის კლოდ ლევი-სტროსის და ფრედერიკ ლე პლეის სახელს უკავშირდება. მიიჩნევდა რა, რომ საზოგადოების შესწავლის მიზნით საჭიროა მისი საკვანძო ელემენტის შერჩევა, სადაც ყველაზე აშკარად გამოიკვეთება ამ საზოგადოების დამახასიათებელი თვისებები, ლე პლეიმ საზოგადოებების შესწავლა მუშათა ოჯახების შესწავლის მეშვეობით გადაწყვიტა. ლე პლეის და მის მიმდევართა ნაშრომებში ყველაზე ხშირად გამოიყენებოდა ინფორმაციის შეგროვების ისეთი მეთოდები, როგორებიცაა დაკვირვება, ინტერვიუ და სამთავრობო ორგანოების მიერ შეგროვებულ მონაცემთა შესწავლა.

მონოგრაფიული გამოკვლევის განვითარებაში დიდი როლი ითამაშეს ჩიკაგოს სოციოლოგიური სკოლის წარმომადგენლებმა. სოციოლოგიაში სწორედ მათ დაამკვიდრეს მკვლევრის ხანგრძლივი დროით დასახლების ტრადიცია აქტორების გვერდით, და მათთვის საინტერესო ფენომენის მრავალმხრივი სიღრმისეული შესწავლა.

მეთოდის აღწერა

მონოგრაფიული გამოკვლევა¹ ცალკეული შემთხევის, თემის ან სოციალური ჯგუფის სიღრმისეული და ყოველმხრივი შესწავლაა მკვლევართა ხელთ არსებული ყველა საშუალების მეშვეობით, რომელთა შორის უმნიშნველოვანესია ჩართული დაკვირვება. საერთოდ, ჩართულ დაკვირვებასა და მონოგრაფიულ გამოკვლევას შორის იმდენი საერთო ელემენტია, რომ ზოგჯერ ისინი გაიგივებულიცაა ერთმანეთთან; მიუხედავად ამისა, მონოგრაფიული გამოკვლევის ფარგლებში მკვლევარის ხელთ კვლევის ჩატარების უფრო მდიდარი და მრავალფეროვანი საშუალებებია, ვიდრე ჩართული დაკვირვების ჩატარების დროს, თუმცა ეს უკანასკნელიც კვლევის უმნიშვნელოვანესი ელემენტია.

მონოგრაფიული გამოკვლევის მთავარ უპირატესობად ითვლება მის მიერ პრობლემის სიღრმისულად და მრავალმხრივ შესწავლის უნარი. ამ მეთოდს, ისევე როგორც საერთოდ თვისებრივ მეთოდებს, საფუძვლად უდევს მაქს ვებერის სახელთან დაკავშირებული „ინტერპრეტაციული სოციოლოგიის“ პრინციპები, რომელიც მიზნად ისახავს სოციალური აგენტების მოქმედებათა საზრისში ჩაწვდომას. მონოგრაფიული გამოკვლევის შესახებ ტრადიციული წარმოდგენის თანახმად, მკვლევარი შეისწავლის ამა თუ იმ სოციალურ ერთობას მასში „ჩაძირვის“ მეშვეობით. ამ “ჩაძირვის” შედეგად მკვლევარი უკეთ ეცნობა შესასწავლი ჯგუფის ცხოვრებას, იზიარებს მისი წევრების ყოფას და საშუალება ეძლევა, მათი თვალით შეხედოს სამყაროს.

მკვლევრის მუშაობა იწყება მისი „საიტში“ ჩასვლით და პირველი კონტაქტების დამყარებით შესასწავლი ჯგუფის წარმომადგენლებთან. ასეთ გამოკვლევებში, რა თქმა უნდა, ძალიან მნიშვნელოვანია ჩართული დაკვირვების როლი; მუშაობის წარმატება დიდად არის დამოკიდებული კარგი ინფორმანტების პოვნაზე.

საველე მუშაობის დროს აუცილებელი მოთხოვნაა, მკვლევარი იმყოფებოდეს „საიტზე“ საკმოად ხანგრძლივი დროის მანძილზე, რესპონდენტებთან ერთად იცხოვროს და გაიზიაროს მათი ყოფის ყველა ელემენტი. ეს საშუალებას აძლევს მკვლევარს, არა მარტო უშუალო ურთიერთობა დაამყაროს აქტორებთან და უფრო ღრმად შეისწავლოს მათი ცხოვრება, არამედ, აგრეთვე მოიპოვოს მათი ნდობა.

ხანგრძლივი საველე მუშაობა შედგება, ერთი მხრივ, პირველი შეხედვით ჩვეულებრივი ყოველდღიური ცხოვრებისგან, რომელსაც მკვლევარი აქტორებთან ერთად იზიარებს, ესწრება მათ შეხვერდებს, მუშაობს მათ გვერდით, საუბრობს მათთან, ისვენებს მათთან ერთად და ა.შ., ხოლო მეორე მხრივ - ყოველდღიური ანგარიშების შედგენისგან, სადაც რაც შეიძლება დაწვრილებითაა გადმოცემული ყოველივე ის, რასაც მკვლევარი აკვირდებოდა და რაც მან შეიტყო დღის მანძილზე. ყოველივე ეს ძალიან მკაცრ თვითდისციპლინას, საკუთარი თავის მოქმედებების კონტროლს და დროის ოპტიმალურად განაწილების უნარს მოითხვოს, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც მკვლევარი მარტო მუშაობს.

მონოგრაფიული გამოკვლევა შეიძლება ჩაატაროს როგორც ერთმა მკვლევარმა, ასევე მკვლევართა ჯგუფმა. უკანასკნელ შემთხვევაში, საჭიროა გამოკვლევის ძალიან მაღალ დონეზე ორგანიზება, რათა კვლევითი ჯგუფის წევრები მართლაც ერთსა და იმავე საკითხზე მუშაობდნენ, და მიღებული იქნეს შედეგები, რომელთა შედარებაც შემდგომში შესაძლებელი იქნება. თავდაპირველად მონოგრაფიული გამოკვლევები ინდივიდუალურ კვლევით პროექტებს წარმოადგენდა, და დღემდე შეიმჩნევა ტენდენცია, ეს კვლევითი მიდგომა ერთი მკვლევრის მიერ იქნეს გამოყენებული.

მონოგრაფიული გამოკვლევის ჩატარების პროცესში მკვლევარი არასოდეს ყაბულდება ინფორმაციის შეგროვების მხოლოდ ერთ მეთოდს, არამედ რამდენიმე ურთიერთშემავსებელ მეთოდიკას გამოიყენებს, რომლებიც შესასწავლი პრობლემის განსხვავებულ მხარეებს გამოავლენენ. ესენია, უპირველეს ყოვლისა, დაკვირვება და სხვადასხვა სახის ინტერვიუ, დოკუმენტების ანალიზი, ფოკუს-ჯგუფი; ეს შეიძლება იყოს, აგრეთვე საარქივო საბუთების შესწავლა, პირადი წერილები და/ან დღიურები, ასევე - ფოტოსურათები და სხვ. სხვადასხვა მეთოდის გამოყენება უზრუნველყოფს გამოკვლევის შედეგების სანდოობის გაზრდას, რაც ძალზე მნიშვნელოვანია თვისებრივი მეთოდებით ჩატარებული ყველა გამოკვლევისათვის. არცთუ იშვიათად, შესასწავლი თემის შესახებ სრული ინფორმაციის მიღების მიზნით მკვლევრები მიმართავენ მოსახლეობის აღწერას ან გამოკითხვას ამა თუ იმ საკითხთან დაკავშირებით. ასეთი მრავალმეთოდური მიდგომა ახასითებდა ჯერ კიდევ 1930-იან წლებში ავსტრიის სოფელ მარიენტალში მარია იაჰოდას, პოლ ლაზარსფელდის და ჰანს ცაიზელის მიერ ჩატარებულ გამოკვლევას, რომლის თემაც უმუშევრობა და მასთან დაკავშირებული პრობლემები იყო.² ეს გამოკვლევა ჩატარდა სოფელში, რომლის თითქმის მთელი მოსახლეობა სტრუქტურული ცვლილებების შედეგად უმუშევარი დარჩა. მკვლევართა მიზანი მოსახლეობაზე უმუშევრობის გავლენის შესწავლა იყო, რაც მათ ისეთი განსხვავებული მიდგომების გამოყენებით განახორციელეს, როგორებიცაა რაოდენობრივი მონაცემების შეგროვება და სიტუაციაში „ჩართვა“. ამ გამოკვლევის შესახებ გამოქვეყნებული ანგარიშის დასაწყისშივე მკვლევრებს მოყავთ თავისი ინფომაციის წყაროების სრული სია:

„საოჯახო დოსიე“: მარიენტალში მცხოვრები 478-ვე ოჯახის ყველა წევრის შესახებ შეგროვებული იქნა დეტალური და ვრცელი ინფორმაცია: მათი პირადი მონაცემები, უმუშევრობის შემწეობის სახეობა, და სხვა. დოსიე შეიცავდა აგრეთვე სრულ ინფორმაციას საცხოვრებელი პირობების, ოჯახური ცხოვრების, ოჯახში შრომის განაწილების შესახებ და ა.შ. დამატებით, ყველა ოჯახში ჩვენი თხოვნით ავსებდნენ საოჯახო დღიურს.

ცხოვრების ისტორიები: ჩვენ ჩავიწერეთ 32 მამაკაცის და 30 ქალის დეტალური ცხოვრების ისტორია. ამ ისტორიების მნიშვნელობა პირველ რიგში განპირობებულია იმით, რომ ისინი ადამიანის მთელ ცხოვრებას ასახავენ. როდესაც ამ ადამიანებმა უმუშევრობის შესახებ დაიწყეს ლაპარაკი, მათი თხრობა უკვე მიმდინარეობდა. მათთვის უფრო იოლი იყო უმუშევრობის გამოცდილების აღწერა, ვინაიდან ამ დროისათვის მათ უკვე მოყოლილი ჰქონდათ თავისი ცხოვრების წინა პერიოდის შესახებ, რომელიც მათთვის შედარებების საფუძველს წარმოადგენდა. ჩვენ რომ პირდაპირ მათი ახლანდელი მდგომარეობის შესახებ დაგვესვა კითხვები, შედეგად შეიძლება მორიდებული სიჩუმე ან არაფრისმთქმელი საერთო ფრაზები მიგვეღო.

დროის გრაფიკები: 80 ადამიანმა შეავსო კითხვარი, რომელშიც აღწერეს, თუ როგორ გაატარეს თავისი ცხოვრების ერთი დღე.

ანგარიშები და ჩივილები: ჩვენ შევისწავლეთ უკანასკნელი რამდენიმე წლის მანძილზე ვენის ნოიშტატის ოლქის სამრეწველო კომისიაში წარდგენილი ანგარიშები და ჩივილები (მარიენტალი ამ ოლქში შედის).

სასკოლო ესეები: სკოლის დამწყები და საშუალო კლასების რამდენიმე მოსწავლემ დაწერა ნაშრომები შემდეგ თემებზე: „რა მინდა ყველაზე მეტად“, „ვინ მინდა ვიყო“ და „რა საჩუქარი მინდა საშობაოდ“.

ესეების კონკურსი, რომლის გამარჯვებულისთვისაც დაწესებული იყო ჯილდო: რამდენიმე მოზარდმა დაწერა ნაშრომი თემაზე: „როგორ მესახება ჩემი მომავალი“.

კვების ანგარიშები: ერთი კვირის მანძილზე 40 ოჯახი იწერდა, თუ რას ჭამდნენ, აგრეთვე, რა საგზალს ატანდნენ სკოლაში ბავშვებს შემწეობის მიღების წინა დღეს და შემწეობის მიღების შემდგომ დღეს.

სხვადასხვა სახის ინფორმაცია: ჩვენ შევაგროვეთ ინფორმაცია 80 პატარა ბავშვის მიერ მიღებული საშობაო საჩუქრების შესახებ; ბარებში საუბრის თემებისა და საქმიანობის შესახებ; იმ სირთულეების თაობაზე, რომლებსაც მშობლები შვილების აღზრდისას აწყდებიან (იმ ჩანაწერების საფუძველზე, რომლებიც ექიმის საკონსულტაციო კაბინეტში მოვიძიეთ); სამედიცინო ანალიზები; მასწავლებლებისგან მიღებული ინფორმაცია მათი მოსწავლეების წარმატებების შესახებ; სახელმწიფო ორგანოების, ქარხნის, ეკლესიის და სხვათა მიერ წარმოებული საქველმოქმედო საქმიანობის შესახებ; დუქანში, დალაქთან, ყასაბთან, ფეხაცმლის შემკეთებელთან, მკერავთან, კონდიტერთან დახარჯული თანხების შესახებ; აგრეთვე, სხვადასხვა პოლიტიკური კლუბის თუ სხვა ორგანიზაციების მიერ მოწოდებული ინფორმაცია.

სტატისტიკური მონაცემები: ამ ტიპის მონაცემებს წარმოადგენდა კოოპერატიული მაღაზიის საანგარიშო წიგნები; საჯარო ბიბლიოთეკიდან გატანილი წიგნების შესახებ გაკეთებული ჩანაწერები; ინფორმაცია გაზეთების გამოწერის შესახებ; კლუბების წევრების რაოდენობა;

არჩევნების შედეგები; ასაკობრივი განაწილების, შობადობის, სიკვდილიანობის, ქორწინებების და მიგრაციის მაჩვენებლები.

საოჯახო სტატისტიკა: მარიენტალში ჩამოვიდა სავაჭრო პალატის ოფიციალური წარმომადგენელი სპეციალური მიზნით: რათა შეეგროვებინა საოჯახო სტატისტიკა, მაგრამ ტექნიკური სირთულეების გამო მან მხოლოდ რამდენიმე ოჯახის მონაცემების შეგროვება მოახერხა.“³

გარდა ამისა, კვლევის მანძიზე სოფელში განხორციელებული იქნა რამდენიმე სოციალური პროგარმა (ე.წ. ტანსაცმლის პროექტი; სამედიცინო მომსახურების პროექტი; ჭრა-კერვის კურსები; კონსულტაციები მშობლებისათვის და სხვ.); ამ პროგრამების მსვლელობაში, აგრეთვე შეგროვებული იქნა დამატებითი ინფორმაცია. ინფორმაციის წყაროების ასეთი მდიდარი სია თანამედროვე მონოგრაფიული გამოკვლევებისთვისაც შთამბეჭდავად გამოიყურება.

ჩიკაგოს სკოლის წარმომადგენლებიც ინტენსიურად იყენებდნენ ე.წ. „მრავალმეთოდურ მიდგომას“ (multimethod approach) მონოგრაფიული გამოკვლევის ფარგლებში; ისინი თვლიდნენ, რომ ამის მეშვეობით ინფორმაციის მაქსიმალურად ფართო სპექტრის შეგროვება იყო შესაძლებელი. ოთხი ძირითადი მეთოდი, რომლებსაც ისინი იყენებდნენ, იყო: (1) შესასწავლი დასახლებული პუნქტის სოციალური ისტორია; (2) ამა თუ იმ მაჩვენებლების გავრცელების ამსახველი გრაფიკული მასალები; (3) სხვადასხვა კულტურული ჯგუფის ან ურთიერთობის მოდელების აღწერა, და (4) ისეთი რაოდენობრივი მონაცემების სტატისტიკური ანალიზი, როგორებიცაა შემოსავლები და ხარჯები, მოსახლეობის მობილობა, მიწის ზომა, და სხვ.

ჩიკაგოს სკოლის წარმომადგენლებს შორის განსაკუთრებული პოპულარობით სარგებლობდა ასეთი გამოკვლევებში პირადი ხასიათის დოკუმენტების (წერილების, დღიურების) გამოყენება, ისევე როგორც განსაკუთრებული ყურადღების დათმობა რესპონდენტების ცხოვრების ისტორიებისადმი; რიგ შემთხვევებში, გამოკვლევის საბოლოო ანგარიშიც ისე იყო მოყოლილი, როგორც მთავარ აქტორთა ცხოვრების ისტორია⁴. ამ ანგარიშებშიც თავის ასახვას პოულობს კვლევის დროს რამდენიმე მეთოდის გამოყენება, რამდენადაც აქ მოყვანილია როგორც დაკვირვების შედეგები, ასევე ჩატარებული ინტერვიუების ფრაგმენტები, ექსპერტების შეფასებები, რომლებიც არც თუ იშვიათად ილუსტრირებულია რუკებით, სქემებით ან ფოტოსურათებით.

მონოგრაფიული გამოკვლევის ფარგლებში გამოყენებული მეთოდების მრავალფეროვნება აქტუალურს ხდის შეკითხვას, რომელსაც რიგი მკვლევარი სვამს: კერძოდ, უფრო გამართლებული ხომ არ იქნებოდა, მონოგრაფიულ გამოკვლევას ეწოდოს კვლევითი მიდგომა (რომელიც მეთოდების ვრცელ არსენალს აერთიანებს), და არა რომელიმე ერთი ცალკეული მეთოდი? ვფიქრობთ, ამ კითხვას დადებითად უნდა ვუპასუხოთ.

რა თქმა უნდა, მრავალი მეთოდის გამოყენებისას მოულოდნელი არ უნდა ყოფილიყო განსხვავებული, ზოგჯერ - საწინააღმდეგო შედეგების მიღება. თუმცა, „რაოდენობრივი“ მკვლევრებისაგან განსხვავებით, თვისებრივი მეთოდების მომხრეები ამას არ აღიქვამენ როგორც საშიშროებას, არამედ როგორც კიდევ ერთ შესაძლებლობას, მიღებულ შედეგებს განსხვავებული თვალით შევხედოთ, რაც, საბოლოო ჯამში, სრული და ყოველმხრივი სურათის დახატვაში უნდა დაგვეხმაროს. ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ მონოგრაფიულ გამოკვლევაში გამოყენებული მეთოდები სავსებით არ შემოიფარგლებოდა მხოლოდ თვისებრივი მეთოდებით - პირიქით, ისინი ხშირად მდიდრდებოდა სტატისტიკური და რაოდენობრივი მონაცემებით. ჩიკაგოს სკოლის ერთერთი ლიდერის, ერნესტ ბერჯესის თქმით, „ორი მიდგომის თანამოქმედება უეჭველად ყველაზე ნაყოფიერი იქნება“⁵.

როგორც ამ მეთოდის თეორეტიკოსები მიიჩნევენ, კვლევითი ამოცანების დასახვა მონოგრაფიული გამოკვლევის შემთხვევაში შესაძლებელია მხოლოდ მას შემდეგ, რაც მკვლევარმა დაიწყო საველე სამუშაოები, ამიტომ თვითონ გამოკვლევა იწყება, როგორც წესი, გამოკვლევის საერთო თემის განსაზღვრით, და არა კონკრეტული ჰიპოთეზების შემუშავებით. ამის შედეგად მონოგრაფიული გამოკვლევა განსაკუთრებული მოქნილობით გამოირჩევა. თუმცა, როგორც რობერტ იინი აღნიშნავს, „პარადოქსალურია, მაგრამ რაც უფრო „რბილია“ კვლევითი სტრატეგია, მით უფრო რთული განსახორციელებელია ის პრაქტიკულად“ ⁶.

მონოგრაფიული გამოკვლევის ჩატარებაში ძალიან დიდია მკვლევრის როლი და ძალიან ბევრია დამოკიდებული ამ უკანასკნელის პროფესიულობაზე. მონოგრაფიული გამოკვლევის ჩატარების დროს მკვლევარი არ არის დაცული ემოციური სტრესისაგან, რომელიც ყოველთვის თან ახლავს ჩართულ დაკვირვებას. ამიტომ კვლევის დაწყებამდე მის მიერ კარგად უნდა იყოს გათვითცნობიერებული მის წინაშე მდგარი სირთულეები.

ძირითადად მკვლევარზეა დამოკიდებული, თუ როგორ განსაზღვრავს ის გამოკვლვევის ხანგრძლივობას - ის შეიძლება გაგრძელდეს როგორც რამდენიმე თვე, ასევე რამდენიმე წელი. ძნელია იმის დადგენა, თუ როდის უნდა დამთავრდეს საველე სამუშაოები. მეტიც, როგორც უ.ფ.უაითი აღიარებს, „რომელიმე თემის ან ორგანიზაციის შესწავლას არ შეიძლება, რაიმე ლოგიკური დასასრული ჰქონდეს. რაც უფრო მეტს იგებთ, მით უკეთ გესმით, თუ რა დაგრჩათ კიდევ შესასწავლი“⁷.

ითვლება, რომ მონოგრაფიული გამოკვლევა ყველაზე ეფექტურია როგორც რომელიმე სოციალური პრობლემის წინასწარ შესწავლის, მისი პირველადი აღწერის საშუალება, ამიტომ პრაქტიკაში ეს მეთოდი ყველაზე ხშირად აღწერით ფუქნციას ასრულებს. აღსანიშნავია, რომ ასევე ხედავდა ამ მეთოდის როლს ჩიკაგოს სკოლის წარმომადგენელი ვივიენ პალმერი, ამ მეთოდისადმი მიძღვნილი პირველი სახელმძღვანელოს⁸ ავტორი (ეს სახელმღვანელო 1928 წელს გამოვიდა). თუმცა თანამედროვე მკვლევრები სულ უფრო და უფრო ხშირად თვლიან, რომ ამ მეთოდს სავსებით შესწევს ძალა, არა მარტო აღწეროს, არამედ, აგრეთვე ახსნას ესა თუ ის სოციალური სიტუაცია; კერძოდ, რობერტ იინი გამოყოფს მონოგრაფიული გამოკვლევების ორ განსხვავებულ სახეობას - რომლებიც აღწერენ სოციალურ სინამდვილეს და რომლებიც ხსნიან მას.⁹

მონოგრაფიული გამოკვლევის შედეგები ვრცელი ანგარიშის, ხშირად კი - წიგნის სახით ხდება ხოლმე ცნობილი, სადაც ავტორი ცდილობს, შესთავაზოს მკითხველს შესასწავლი ჯგუფის წევრების ღირებულებების და ნორმების თავისებური ინტერპრეტაცია. ამიტომ მკვლევარს ნარატიული ნიჭი უნდა ჰქონდეს. ამ მხრივ საინტერესოა, რომ ამ მეთოდის ჩამოყალიბების პერიოდში, როდესაც ჯერ არ არსებობდა თეორიული ლიტერატურა მის შესახებ, ჩიკაგოს უნივერსიტეტის სტუდენტებს ურჩევდნენ, ეკითხათ რომანები და ავტობიოგრაფიული თხზულებები, რომლებიც თანამიმდევრულად ასახავენ ადამიანის ან ჯგუფის ცხოვრებას და ამდენად გარკვეულწილად ავსებდნენ არსებულ სიცარიელეს.

თავდაპირველად მონოგრაფიული გამოკვლევის ჩატარებისთვის ყველაზე მიზანშეწონილ „საიტებად“ ითვლებოდა დიდ ქალაქებს და სხვა დასახლებებს მოწყვეტილი პატარა სოფლები და მცირე იზოლირებული ტომები, ვინაიდან, ერთი მხრივ, მათი მოსახლეობის კულტურული და ეთნიკური ერთიანობა შესაძლებელს ხდიდა, ასეთი დასახლებები განხილული ყოფილიყო როგორც კულტურული ერთობა, ხოლო მეორე მხრივ, მათი მცირე ზომა და მოსახლეობის მცირე რაოდენობა ასეთ შესწავლას შესაძლებელს ხდიდა ერთი ადამიანის ძალებითაც კი.

თანამედროვე მკვლევრები მონოგრაფიული გამოკვლევის მეშვეობით შეისწავლიან ისეთ მრავალფეროვან საკითხებს, როგორებიცაა სასკოლო განათლების ხარისხი, სოციალური დახმარების პროგრამების ეფექტურობა, თანამედროვე სამრეწველო ორგანიზაციების სტრუქტურა, ეთნიკური და რასობრივი პრობლემები და სხვ. თუმცა, ისევე როგორც XX საუკუნის დასაწყისში, მონოგრაფიული გამოკვლევები შედარებით მცირე თემების ან ორგანიზაციების შესწავლით შემოიფარგლება, რათა შესაძლებელი იყოს მკვლევრის უშუალო კონტაქტი შესასწავლი ჯგუფის წევრებთან.

საბოლოო ჯამში, მონოგრაფიული გამოკვლევის მიზანია აღწეროს შესასწავლი ჯგუფის ცხოვრება და გააანალიზოს ამ ცხოვრების დამახასიათებელი თვისებები, შეძლებისდაგვარად - გააკეთოს მეცნიერული დასკვნები ჯგუფში არსებული იერარქიის, ურთიერთობათა სპეციფიკის და ა.შ. შესახებ.

„SIDEWALK“: მონოგრაფიული გამოკვლევის ერთი მაგალითი

თანამედროვე მონოგრაფიული გამოკვლევის ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო მაგალითია მიტჩელ დუნიერის წიგნი „Sidewalk“ („ტროტუარი“)¹⁰. ეს წიგნი ამ მეთოდის გამოყენების ერთ-ერთ საუკეთესო ნიმუშად ითვლება, რომელმაც რამდენიმე პრემიაც კი მიიღო¹¹. გარდა იმისა, რომ ეს საინტერესო და შემეცნებითი კვლევაა, ის ამავე დროს ინოვაციურისაა როგორც საველე სამუშაოების ჩატარების, ასევე შედეგების წარმოდგენის თვალსაზრისით - ის უხვადაა ილუსტრირებული ფოტოსურათებით, რომლებიც „ჩიკაგო ტრიბიუნ“-ის ფოტოკორესპონდენტმა ოვი კარტერმა გადაუღო დუნიერის თხოვნით აქტორებს და იმ გარემოს, სადაც მათ უწევდათ ცხოვრება და მუშაობა (და, რა თქმა უნდა, სურათები აქტორების ნებართვით იქნა გადაღებული). შესაბამისად, მკითხველს საშუალება ეძლევა საკუთარი თვალით ნახოს ის ადამიანები, რომლებიც წიგნის მთავარი გმირები არიან, დაინახოს ის გარემო, სადაც ისინი ცხოვრობენ და მუშაობენ. გარდა ამისა, დუნიერის კვლევა ერთ-ერთი იმ კვლევათაგანია, რომლის პროცესშიც განვითარდა განსაკუთრებით მჭიდრო ურთიერთობა და, შეიძლება ითქვას, ინტელექტუალური თანამშრომლობა მკვლევარსა და ინფორმანტების შორის; დუნიერმა საშუალება მისცა ინფორმანტებს, გაცნობოდნენ წიგნის ხელნაწერს და თავიანთი შენიშვნები გამოეთქვათ. დუნიერის კვლევა იმითაც გამოირჩევა, რომ მან გამომცემლობასთან გააფორმა კონტრაქტი, რომლის მიხედვითაც მის ინფორმანტებს წიგნის გაყიდვიდან შემოსული მოგების გარკვეული პროცენტი უნდა მიეღოთ. უფრო მეტიც, დუნიერმა მიიწვია თავისი ძირითადი ინფორმანტი, ჰაკიმ ჰასანი თავის უნივერსიტეტში და მასთან ერთად უძღვებოდა სემინარს ბაკალავრებისათვის „შავი ამერიკის ქუჩის ცხოვრება და გონებრივი ცხოვრება“ („The Life of the Street and the Life of Mind in Black America“); დუნიერმა, აგრეთვე შესთავაზა ჰაკიმ ჰასანს, მისი წიგნის ბლოსიტყვაობის ავტორი ყოფილიყო, რაზეც ჰასანს უარი არ უთქვამს.

დუნიერის კვლევა, ისევე როგორც ბევრი სხვა მონოგრაფიული გამოკვლევა, სრულიად შემთხვევით დაიწყო. ნიუ-იორკში მყოფი დუნიერის ყურადღება მიიპყრო წიგნების ერთ-ერთმა ქუჩის მოვაჭრემ - ჰაკიმ ჰასანმა, რომლის მაგიდაზეც მან თავისი წიგნი დაინახა.

„ - საიდან გაქვთ ეს წიგნი? - ვკითხე მას, თან გამეფიქრა, მოპარული ხომ არ არის-მეთქი.

მე ჩემი არხები აქვს, - მიპასუხა ჰაკიმმა. - გაინტერესებთ ეს წიგნი?

ეს წიგნი მე დავწერე, - ვუპასუხე.

მართლა? აქ ახლომახლო ცხოვრობთ?

დიახ, ქუჩის კუთხეში, მერსერის ქუჩაზე.

ხომ არ მომცემდით თქვენს მისამართს და ტელეფონის ნომერს, ჩემს როლოდექსში რომ შევიტანო?“¹²

სწორედ ჰაკიმის ამ ბოლო ფრაზამ გამოიწვია დუნიერის დაინტერესება: ქუჩის გამყიდვლების უმრავლესობა იქვე ქუჩაში ცხოვრობდა და ის ფაქტი, რომ ჰაკიმს ჰქონდა როლოდექსი - მისამართების და ტელეფონების ჩასაწერი სპეციალური მოწყობილობა, რომელსაც, როგორც წესი, საქმიანი ადამიანები ხმარობენ, - მართლაც რომ გასაკვირი იყო. მიტჩელს დაებადა იდეა, დაკვირვება დაეწყო წიგნებით და ჟურნალებით ქუჩის მოვაჭრეების საქმიანობაზე და შეესწავლა, თუ რა როლს თამაშობენ ეს ადამიანები - რომელთა დიდი ნაწილიც უსახლკაროა, ზოგი ნარკომანი, ზოგიც ციხიდან ახალი გამოსული - ქალაქის ამ უბნის ცხოვრებაში. მიტჩელი შეეცადა დაახლოვებოდა და დამეგობრებოდა ჰასანს, და ეს ერთ-ერთი თავისი ყოფილი კურსელის მეშვეობით მოახერხა, რომელიც ჰასანის წიგნების ხშირი მყიდველი აღმოჩნდა.

როგორც დუნიერი აღნიშნავს, თავიდან ჰასანი ძალიან სკეპტიკურად შეხვდა მის იდეას - პირველ რიგში იმიტომ, რომ დუნიერის გეგმა ითვალისწინებდა შავაკნიანი ქუჩის მოვაჭრეების გვერდით მუშაობას, მაშინ როდესაც ქუჩაში მუშაობა თავისთავად არ იყო უსაფრთხო საქმიანობა, მით უმეტეს კი დუნიერისთვის - ებრაული წარმოშობის თეთრკანიანი პროფესორისთვის, რომლის გარეგნობაც და აქცენტით მაშინვე გამოყოფდა მას ქუჩის მოვაჭრეებს შორის, რომელთა უმრავლესობასაც აფროამერიკელი მამაკაცები შეადგენდნენ.

მიუხედავად ამისა, დუნიერი თანდათან ჩაება დაკვირვებაში, რომელიც საერთო ჯამში თითქმის 7 წელს გაგრძელდა - რადგან ის სხვა ქალაქში ასწავლიდა უნივერსიტეტში, დუნიერი მხოლოდ არდადეგების პერიოდში ახერხებდა დაკვირვების განხორციელებას, ისე რომ, თუ შეიძლება ითქვას, მისი კვლევა სეზონურ ხასიათს ატარებდა.

დუნიერმა ჰაკიმი 1992 წელს გაიცნო და ნელ-ნელა დაუახლოვდა მას. ჰაკიმმა ის სხვა ქუჩის მოვაჭრეებს გააცნო და დუნიერმა დაიწყო მუშაობა მათ დამხმარედ - ის თვალს ადევნებდა მოვაჭრეების მაგიდებს, როდესაც ისინი სხვაგან მიდიოდნენ; მოჰქონდა ყავა; ყიდულობდა და ყიდდა საქონელს. 1996 წლის ზაფხულში, შემდგომ კი 1997 წლის ზაფხულში და შემოდგომაზე მან ჟურნალების გამყიდვლად იმუშავა; 1998 წლის ზაფხულში რეგულარულად მიდიოდა ხოლმე „საიტზე“ დღეში რამდნეიმე საათით, ხოლო 1999 წლის მარტში, როდესაც მისი კვლევა თითქმის უკვე დასრულებული იყო, კიდევ 2 კვირის მანძილზე იმუშავა სრული დატვირთვით როგორც ქუჩის მოვაჭრემ¹³.

თავად დაკვირვების ადგილი (Greenwhich Village) ნიუ-იორკის ერთ-ერთ ყველაზე თავისუფალ, გარკვეულწილად ბოჰემურ რაიონად ითვლება, სადაც უამრავი მხატვარი, მწერალი, სქესობრივი უმცირესობების წარმოამდგენელი ცხოვრობს. აქვეა რამდენიმე უმაღლესი სასწავლებელი - ნიუ-იორკის უნივერსიტეტი (NYU), New School University, ისე რომ ამ უბანში ბევრი სტუდენტი და პროფესორი ცხოვრობს. ეს ხელს აძლევს ქუჩის გამყიდვლებს - ამ უბნის მოსახლეობა მათ ძველი წიგნებით და ჟურნალებით ამარაგებს; ამასთან, გამყიდვლები თავად ეძებენ გადასაყრელად გამზადებულ ნივთებში წიგნებს და ჟურნალებს.

თავდაპირველად დუნიერი მხოლოდ ჰასანს და მის საქმიანობას აკვირდებოდა; წიგნის პირველი ვარიანტიც მხოლოდ ჰასანს ეხებოდა - მას „ჰასანის მაგიდა“ ერქვა („Hassan's Table“; ეს სათაური გარკვეულწილად დუნიერის პირველი წიგნის სათაურის - „Slim's Table“ - გამოძახილი იყო). დუნიერმა ეს ვარიანტი ჰასანს წააკითხა, და სწორედ ამ უკანასკნელმა ჩათვალა, რომ კვლევა უსამართლოდ იყო ფოკუსირებული მხოლოდ მასზე; მან ურჩია დუნიერს, თავის კვლევაში ჟურნალების გამყიდვლებიც ჩაერთო.

კვლევის ჩატარების პროცესში დუნიერის ძირითად „იარაღს“ წარმოადგნენდა მაგნიტოფონი, რომელიც ფაქტიურად მთელი დღის მანძილზე ჩართული იყო. დუნიერი ცდილობდა, ყველაფერი ჩაეწერა - გამყიდვლების საუბრები ერთმანეთს შორის, მათი საუბრები მყიდველებთან. ამასთან, დუნიერი მაქსიმალურად ცდილობდა გაეკეთებინა იმ დიალოგების მოკლე ჩანაწერები (jotted notes), რომლების მომსწრეც ის ხდებოდა. როგორც თავად დუნიერი აღნიშნავს, ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ისეთ ვითარებაში, როდესაც ერთი კულტურის ან რასის წარმომადგნელი იკვლევს სხვა კულტურის და რასის წარმოადგენლებს. „კულტურის მნიშვნელობა გარკვეულწილად ენაშია ჩაქსოვილი, და შეუძლებელია კულტურის გაგება სხვა კულტურის წარმომადგენლის მიერ იმის გარეშე, რომ ყურადღება დაეთმოს სიტყვებისა და წინადადებების, მათი თანამიმდევრობის შერჩევას“. ამასთან, დუნიერი აღნიშნავს, რომ მაგნიტოფონს შესაძლოა გარკვეული ზეგავლენა მოეხდინა ინფორმანტებზე - როდესაც იცი, რომ შენი სათითაო სიტყვა ფიქსირდება, შენ ძალაუნებურად ცდილობ, აკონტროლო საკუთარი საუბარი, თავი აარიდო ზოგიერთ თემას და არ იყო ზედმეტად გულახდილი. მაგრამ, დუნიერის თქმით, მაგნიტოფონმა შეძლო ის, რაც ყველაზე მთავარი იყო - ტროტუარზე მიმდინარე ცხოვრების დაფიქსირება. ჩაწერილი დიალოგების შესწავლის მიზნით დუნიერმა საუბრის სპეციალურ ანალიზს მიმართა (conversational analysis), რათა გამოეკვეთა ურთიერთობის გარკვეული სტრატეგიები.

იმისათვის, რომ რაც შეიძლება სრული ინფორმაცია შეეკრიბა, დუნიერმა ჩაატარა ინტერვიუები ძირითად ინფორმანტებთან, გაესაუბრა წიგნებისა და ჟურნალების მყიდველებს, მოინახულა და ინტერვიუები ჩაატარა ნიუ-იორკის იმ ორგანიზაციების ხელმძღვანელებთან, რომლებიც ქალაქის რაიონების კეთილმოწყობისათვის იბრძვიან და ზღუდავენ უსახლკაროებს (და უსახლკარო ქუჩის მოვაჭრეებს) თავიაანთი რაიონების ტერიტორიებზე; გაიცნო და ინტერვიუ ჩამოართვა იმ ადამიანს, ვინც დაწერა კანონი ქუჩაში ბეჭვდითი პროდუქციით ვაჭრობის შესახებ. დუნიერმა ასევე ჩაატარა ინტერვიუები ახლომდებარე კაფეებისა და მაღაზიების მეპატრონეებთან, რათა დაედგინა, თუ რა აზრის არიან ქუჩის მოვაჭრეების შესახებ მათ მახლობლად მომუშავე ადამიანები.

იმის საჩვენებლად, თუ რამდენად განსხვავებული შეიძლება იყოს დამოკიდებულება ქუჩაში მომუშავე ადამიანების მიმართ მათი სოციალური, ეკონომიკური და რასობრივი მახასიათებლებიდან გამომდინარე, დუნიერმა, აგრეთვე ჩაატარა თავისებური საკონტროლო დაკვირვება იქვე მახლობლად, რამდენიმე კვარტალის მოშორებით მომუშავე ნაძვის ხეებით მოვაჭრეთა თეთრკანიან ოჯახზე.

ეს ნაძვის ხეები ყოველ ზამთარს ჩამოაქვს ნიუ-იორკში ერთ ოჯახს ვერმონტის შტატიდან; ისინი თეთრკანიანები არიან; ისინი ნოემბრის ბოლოს ჩამოდიან ნიუ-იორკში და შობამდე რჩებიან. მთელი ამ პერიოდის მანძილზე მათ მანქანის მისაბმელში უწევთ ცხოვრება, სადაც არც აბაზანაა და არც ტუალეტი. მაგრამ მათ მოახერხეს დაემყარებინათ იმდენად კარგი ურთიერთობა უბანში მცხოვრებ ხალხთან, რომ ისინი მათ უფლებას აძლევენ, მათი აბაზანებით ისარგებლონ, ხოლო როდესაც ქალაქგარეთ მიდიან, ბინის გასაღებსაც კი უტოვებენ ნაძვის ხეებით მოვაჭრეებს. ასეთი კეთილმოსურნე დამოკიდებულება რადიკალურად განსხვავდება იმ დამოკიდებულებისგან, რასაც მოსახლეობა იჩენს წიგნებით და ჟურნალებით ქუჩის მოვაჭრეების მიმართ; ძალაუნებურად იბადება კითხვა, თუ რატომ ხდება ასე. დუნიერის აზრით, ამას შეიძლება რამდენიმე ახსნა ჰქონდეს - ის, რომ ნაძვის ხეებით მოვაჭრეები თეთრკანიანები და საშუალო კლასის წარმომადგენლები არიან; ის, რომ ისინი ბავშვებთან ერთად არიან ჩამოსულები, ბავშვები კი ყოველთვის მეტ თანაგრძნობას იწვევენ; სხვა მიზეზები შეიძლება უკავშირდებოდეს იმ გარემოებას, რომ ბევრი ქუჩის მოვაჭრე ან ნასამართლევია, ან ნარკომანი/ყოფილი ნარკომანი, რაც აფრთხობს მოსახლეობას; ყოველივე ამასთან ერთად, ზოგ მათგანს საკმაოდ გამომწვევად უჭირავს თავი, რაც, რა თქმა უნდა, არ იწვევს მოსახლეობის სიმპათიებს.

დუნიერი თვლის, რომ ჯეიმს ვილსონის და ჯორჯ კელინგის თეორია, რომელიც ცნობილია როგორც „ჩამტვრეული ფანჯრების თეორია“, ქუჩაში მომუშავე წიგნებისა და ჟურნალების გამყიდვლებთან დაკავშირებით არ მართლდება. ეს თეორია ამტკიცებს, რომ თუ რომელიმე უბნის ბინებში ჩამტვრეულია ფანჯრები და ქუჩებში მატულობს ნაგავი, მოსახლეობას ექმნება შთაბეჭდილება, რომ არავის არ ადარდებს და არავის არ აინტერესებს, თუ რა ხდება ამ უბანში; შესაბამისად, ამ უბანში მატულობს დანაშაული, მოსახლეობა ცდილობს სხვა უბნებში გადავიდეს საცხოვრებლად; საბოლოო ჯამში ეს ყველაფერი იწვევს კრიმინოგენული მდგომარეობის გაუარესებას და უბანში ცხოვრების დონის დაცემას.

ამ თეორიის გავლენის შედეგად აშშ-ს პოლიციამ გაამკაცრა დამოკიდებულება ნაკლებად სერიოზული საზოგადოებრივი წესრიგის დანაშაულებებისადმი - მათხოვრებისადმი, მთვრალებისადმი, ხულიგნებისადმი და ა.შ. ასეთი მიდგომის ფარგლებში პოლიცია ქუჩის მოვაჭრეებიც წესრიგის დამრღვევებად აღიქვამს და ყველანაირად ცდილობს მათი საქმიანობის შეზღუდვას.

დუნიერი კი ცდილობს დაამტკიცოს, რომ ქუჩის გამყიდვლების მაგალითმა ბევრ ციხიდან გამოსულს უჩვენა, რომ შეიძლებოდა ფულის პატიოსნად შოვნა - ანუ, ქუჩაში მუშაობა სოციალური რეაბილიტაციის ფუნქციას ასრულებს.

როგორც დუნიერმა კვლევის შედეგად დაადგინა, ერთი შეხედვით ერთმანეთის მსგავს ქუჩის გამყიდვლებს შორის საკმაოდ მკაცრი იერარქია არსებობს; მათ შორის განაწილებულია როლები და ფუნქციები. აქ არიან „ადგილის დამკავებლები“, ანუ ადამიანები, რომლებიც ყველაზე ადრე მოდიან და იკავებენ სავაჭრო ადგილს, შემდეგ კი „ყიდიან“ მას 20-50 დოლარად; აქ არიან „მომტანები“ - ადამიანები, რომლებსაც მოაქვთ შენახული საქონელი საწყობებიდან და ამისათვის გარკვეულ გასამრჯელოს იღებენ; „მაგიდაზე თვალის დამჭერებს“, რომლებიც ხშირად იქვე ახლოს მდგომი მათხოვრები ან სხვა გამყიდვლები არიან, თვალი უჭირავთ ამა თუ იმ საქმეზე წასული გამყიდვლის მაგიდაზე, რათა პოლიციამ მისი კონფისკაცია არ მოახდინოს¹⁴, და ა.შ.

დუნიერი ცდილობს დაამტკიცოს, რომ ქუჩის მოვაჭრეები „საჯარო ფიგურები“ (public character) არიან, რომლებიც აწესრიგებენ ცხოვრებას და საზოგადოებრივი კონტროლის ფუნქციასაც ასრულებენ.

„საზოგადიებრივი ფიგურების“ კონცეფცია ცნობილ სოციალურ მეცნიერს, ჯეინ ჯეიკობსს (Jane Jacobs) ეკუთვნის, რომელმაც ჯერ კიდევ 1961 წელს გამოსცა წიგნი „დიდი ამერიკული ქალაქების სიკვდილი და სიცოცხლე“ („Death and Life of Great American Cities“), სადაც ის გრინვიჩ ვილიჯის უბანში განხორციელებული დაკვირვებების საფუძველზე საუბრობს თანამედროვე ქალქური ცხოვრების შესახებ:

„ტროტუარის სოციალური ცხოვრება ბევრად არის დამოკიდებული მათზე, ვისაც შეიძლება თვითდანიშნული საჯარო ფიგურები ვუწოდოთ. საჯარო ფიგურა არის ნებისმიერი ადამიანი, ვისაც ხშირი კონტაქტი აქვს მრავალ ადამიანთან და ვინც საკმარისად არის დაინტერესებული იმით, რომ საკუთარი თავი საჯარო ფიგურად წარმოაჩინოს. საჯარო ფიგურას არ უნდა ჰქონდეს რაიმე განსაკუთრებული ნიჭი ან სიბრძნე, რათა თავისი ფუნქციები შეასრულოს - თუმცა მას ხშირად აქვს ეს თვისებები. <...> მისი მთავარი კვალიფიკაცია ისაა, რომ ის არის საჯარო, რომ ის ესაუბრება ბევრ სხვადასხვანაირ ადამიანს. ამგვარად ხდება ახალი ამბების გავრცელება, რაც ტროტუარის მიზანია“¹⁵.

ჯეინ ჯეიკობსი საჯარო ფიგურებად მიიჩნევს მაღაზიის გამყიდვლებს, მცირე ბიზნესის მეპატრონეებს, რომლებსაც “თვალი უჭირავთ ქუჩაზე”. დუნიერის აზრით, სწორედ ასეთ ფუნქციას ასრულებენ წიგნებით და ჟურნალებით ქუჩის მოვაჭრეები — მათ უტოვებენ საგაზეთო ჯიხურში მოტანილ გაზეთებს, ისინი ყურადღებას აქცევენ მათ მახლობლად გაჩერებულ მანქანებს, ისინი ესაუბრებიან უბნის მაცხოვრებლებს, და ა.შ.

თავის კვლევის მეთოდს მიტჩელ დუნიერი „დიაგნოსტიკურ ეთნოგრაფიას“ უწოდებს. „როდესაც მე დავბრუნდი მე-6 ავენუეზე, რათა მემუშავა როგორც ჟურნალების გამყიდველს, მე ჯერ კიდევ არ მქონდა ჩამოყალიბებული ზუსტი კვლევითი შეკითხვა“¹⁶, - ამბობს დუნიერი. მით უმეტეს, კვლევის საწყის ეტაპზე მას არ ჰქონია თეორია, რომლის შემოწმებასაც აპირებდა. ამიტომ ის ცდილობდა ყურადღება გაემახვილებინა ქუჩაში მიმდინარე კოლექტიურ საქმიანობაზე; როგორ ხდებოდა საქონლის მოძიება, როგორი ურთიერთობა იყო გამყიდვლებსა და მყიდველებს, გამყიდვლებსა და პოლიციელებს შორის, და ა.შ. „ის, რომ მე არ მქონდა გაკრვეული კვლევითი შეკითხვა ჩემი კვლევის დაწყებისას, შეიძლება ეწინააღმდეგებოდეს იმას, რაც სოციოლოგიაშია მიღებული. მიუხედავად ამისა, მე სხვანაირი შეხედულება მაქვს. ხშირად სოციალურ მეცნიერებებში, განსაკუთრებით კი თვისებრივი კვლევის დროს, როდესაც მონაცემთა დიდი რაოდენობა მოიპოვება, კვლევის დიზაინი მონაცემების შეგროვების შემდეგ გამოიკვეთება ხოლმე.

<...> ჩემი იდეები ჩამოყალიბდა იმის საფუძველზე, თუ რას ვხედავდი და რა მესმოდა ქუჩაში“¹⁷.

როგორც ჩართულ დამკვირვებელს, დუნიერს უნდა შეემჩნია და ყურადღება გაემახვილებინა ისეთ მოვლენებზე, რომლებიც სხვებს უმნიშვნელოდ ეჩვენებოდა. მეტიც - იმის წყალობით, რომ მას თითქმის მთელი დღის განმავლობაში ჩართული ჰქონდა მაგნიტოფონი, კასეტების მოსმენისას ის აფიქსირებდა ისეთ მომენტებს, რომლებიც გამორჩა ანდა არ ჩათვალა მნიშვნელოვნად უშუალოდ დაკვირვების დროს. „ჩართული დაკვირვების დროს კვლევითი შეკითხვები საველე სამუშაოების ჩატარებისას იბადება. მაგალითად, მე არ შემეძლო მეთქვა მარვინისთვის და რონისთვის¹⁸, რომ მაინტერესებდა იმის შესწავლა, თუ როგორ ესაუბრება რამოდენიმე მამაკაცი (რომელიც ქუჩაში ვაჭრობს - თ.ზ.) ჩამვლელ ქალებს, იმიტომ რომ მე არ ვიცოდი, რომ ეს საკითხი წამოიჭრებოდა. ასევე, მე სრულებით არ ვიცოდი, თუ დამაინტერესებდა დღევანდელი ტროტუარის ცხოვრების შედარება იმ პერიოდთან, როდესაც ჯეინ ჯეიკობსი წერდა თავის წიგნს. მე ვიყავი იქ, რათა უბრალოდ მეწარმოებინა დაკვირვება და გამეკეთებინა ჩანაწერები, და მე ვთხოვდი იმ ადამიანებს, რომლებიც ქუჩაში მუშაობდნენ, რომ ჩემთვის ამის ნება დაერთოთ“¹⁹.

დუნიერმა ეს ნებართვა მიიღო, თუმცა ის ბოლომდე არ იყო დარწმუნებული, რომ ქუჩის მოვაჭრეები ენდობოდნენ და „თავისიანად“ მიიჩნევდნენ მას. ის აღიარებს, რომ ქუჩის მოვაჭრეებს სხვადასხვა მოტივი ამოძრავებდათ, როდესაც მათ მასთან თანამშრომლობაზე თანხმობა განაცხადეს: „ზოგიერთ გამყიდველს ... უბრალოდ უნდოდა, რომ იქ ვყოფილიყავი როგორც ცოტაოდენი ხურდის და სესხების წყარო, ... კიდევ რამოდენიმემ კი ჩემთან საქმის დაჭერა იმიტომ გადაწყვიტა, რომ დაწერილიყო წიგნი ამ უბნის და მათ შესახებ. მაგრამ ჩემი მხრიდან გულუბრყვილო იქნებოდა მეფიქრა, რომ მე ვიცოდი, თუ რას ფიქრობდნენ ისინი, რომ ისინი მენდობოდნენ, ან „თავისიანად“ მთვლიდნენ, რასაც არ უნდა ნიშნავდეს ეს“²⁰.

ადამიანები ფიცის ქვეშაც იტყუებიან, მით უმეტეს მკვლევარს არა აქვს არანაირი გარანტია, რომ ინფორმანტი მას სრულ ჭეშმარიტებას ეტყვის. ამიტომაა, რომ დუნიერის კვლევისთვის დამახასიათებელია მოკვლეული მასალის გადამოწმების მცდელობა - ყოველთვის, როდესაც ეს შესაძლებელი იყო. მაგალითად, დუნიერმა გადაამოწმა მისი ინფორმანტების ბიოგრაფიის ფაქტები (მართლა ჰქონდა თუ არა ჰასანს დამთავრებული რუტგერსის უნივერსიტეტი? მართლა მიატოვა თუ არა რონმა თავისი საცხოვრებელი ბინა, როდესაც უმუშევარი დარჩა? მართლა ზრუნავდა თუ არა მერდიკი თავის შვილიშვილზე და ა.შ.); შეისწავლა ქუჩაში ბეჭვდვითი პროდუქციით ვაჭრობის კანონის ევოლუცია; როდესაც ეს შესაძლებელი იყო, იყენებდა მრავალ მოწმეს, და ა.შ.

კვლევის წარმოების პროცესში დუნიერი იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ იმისათვის, რათა მკვლევარმა წარმატებული კვლევა ჩაატაროს, არ არის აუცილებელი, რომ აქტორებმა ის „თავისიანად“ მიიჩნიონ - საკმარისია, რომ მკვლევარს ჰქონდეს დაკვირვების საშუალება; რაც უფრო მნიშვნელოვანია, ის უნდა აკვირდებოდეს ისეთ სოციალურ სტრუქტურას, სადაც მეორდება გარკვეული მოქმედებები და სიტუაციები. მაგალითად, თუ ოჯახში დამოკიდებულება მეუღლეებს შორის არც თუ იდეალურია, დროთა განმავლობაში ჩვენ აუცილებლად გავხდებით ჩხუბის ან უსიამოვნების მოწმენი - რა თქმა უნდა, ეს კონკრეტული ჩხუბი შეიძლება სულ სხვა რამის გამო იყოს გამოწვეული და სულ სხვა ფორმები მიიღოს, ვიდრე მათ შორის ჩხუბის წინა შემთხვევამ, მაგრამ თვით ასეთი ფაქტის სიხშირემაც შეიძლება მიუთითოს იმაზე, თუ რამდენადაა გამწვავებული ურთიერთობები; ანდა, თუ რომელიმე დაწესებულებაში ფართოდაა გავრცელებული კორუფცია, დიდია იმის ალბათობა, რომ ჩვენ აუცილებლად შევესწრებით ასეთ ფაქტს.

მიუხედავად ამისა, ჩართული დაკვირვების ჩატარებისას მაინც სასურველია, რომ მკვლევარი მაქსიმალურად იყოს „საიტზე“, რადგან არსებობს უნიკალური შემთხვევებიც, რომლებიც აღარ მეორდება და რომლებსაც შეიძლება გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდეს კვლევის წარმატებისთვის. მაგალითად, მასალა, რომელიც დუნიერის კვლევის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს თავს დაედო საფუძვლად („შობა მე-6 ავენუეზე“), სრულიად შემთხვევით იქნა შეგროვებული. შობა დღეს, როდესაც დუნიერი არ აპირებდა კვლევის ჩატარებას, მან გაუარა ჰაკიმს, რათა კინოში წასულიყვნენ. აღმოჩნდა, რომ ერთ-ერთ ქუჩაში პოლიციამ უბრძანა მოვაჭრეს, აელაგებინა თავისი საქონელი, წინააღმდეგ შემთხვევაში მას კონფისკაციით დაემუქრნენ. დუნიერმა გადაწყვიტა შეემოწმებინა, პოლიცია მის მიმართაც ისეთივე ზომებს მიმართავდა თუ არა. მან გაშალა მაგიდა იმავე ადგილას და დაელოდა პოლიციის გამოჩენას - საბედნიეროდ, მას თან ჰქონდა თავისი მაგნიტოფონი და შეძლო ჩაეწერა პოლიციასთან საუბარი, შემდეგ კი გააანალია, თუ რა გავლენას ახდენს რასა და სოციალური მგომარეობა იმაზე, თუ როგორ ექცევა პოლიცია ადამიანებს.

სწორედ დუნიერის დაკვირვების არასისტემატურობამ განაპირობა ის, რომ ასეთი ხანგრძლივი საველე მუშაობის მიუხედავად, კრიტიკოსები დუნიერის კვლევის ერთ-ერთ მთავარ ნაკლად მიიჩნევდნენ იმას, რომ მას არ ჰქონდა შესაძლებლობა, 24 საათის მანძილზე დაკვირვებოდა თავისი ინფორმანტების ცხოვრებას და საქმიანობას. როგორც წესი, ის მათ წელიწადში რამდენიმე თვის მანძილზე ხედავდა; ხვდებოდა დილით და შორდებოდა საღამოთი, თუმცა მათთან ერთად წიგნებით და ჟურნალებით ვაჭრობასთან დაკავშირებულ სხვადასხვა საქმიანობაში მონაწილეობდა - მაგალითად, მოუწია საქმეების გარკვევა პოლიციასთან, როდესაც პოლიციელებმა მაგიდების აღება მოითხოვეს; გაჰყვა თავის ინფორმანტებს გადასაყრელად გამზადებული ნივთებიდან გასაყიდად გამოსადეგი წიგნების და ჟურნალების ამოსარჩევად, და ა.შ.

მაინც, დუნიერის კვლევა წარმატებულად უნდა ჩაითვალოს; ეს წარმატება, ჰასანის აზრით, იმან განაპირობა, რომ მიტჩელს მოსმენის უნარი ჰქონდა - ის არ ახვევდა თავის აზრს თანამოსაუბრეებს, არამედ ცდილობდა გაერკვია, თუ რატომ იქცეოდა ესა თუ ის ადამიანი ისე, როგორც ის იქცეოდა, ამასთან, მას თავად ამ ადამიანის ახსნა აინტერესებდა. „ქუჩა მაინც ქუჩაა, - ამბობს ჰაკიმ ჰასანი. - ეს არ უნდა დაგავიწყდეთ. მიტჩი ამას მაშინვე მიხვდა. მას არ უცდია მოეჩვენებინა თავი სხვა ადამიანად, ვიდრე ის სინამდვილეში იყო: ადამიანი და სოციოლოგი, რომელიც ცდილობდა ჩასწვდომოდა ჩვენი ცხოვრების აზრს“ ²¹.

მეტიც, ჰასანი ამბობს, რომ დუნიერის მიდგომა კვლევისადმი არ გამომდინარეობდა პარადიგმიდან „მეცნიერმა ყველაზე უკვეთ იცის“, არამედ მას ახასიათებდა სოციალური მეცნიერის მონდომება, მოესმინა სხვებისთვის²².

რეკომენდებული ლიტერატურა:

1. Mitchel Dunier. 2001. Sidewalk. New York: Farrar, Strauss and Giroux.

2. Marie Jahoda, Paul F. Lazarsfeld, and Hans Zeisel. [1971.] Marienthal: The Sociography of an Unemployed Community. Chicago: Aldine - Atherton.

3. Robert K. Yin. 2002. Applications of Case Study Research. Second edition. Sage Publications.

____________________

1. ქართულ ენაზე ჯერ არ არის დამკვიდრებული ინგლისური “case-study”-ს შესაბამისი ტერმინი. მის ქართულ შესატყვისად ჩვენ ვხმარობთ ტერმინს „მონოგრაფიული გამოკვლევა”, თუმცა მისი ზუსტი თარგმანი „შემთხვევის შესწავლა” იქნება.

2. Marie Jahoda, Paul F. Lazarsfeld, and Hans Zeisel. [1971.] Marienthal: The Sociography of an Unemployed Community. Chicago: Aldine - Atherton.

3. Marie Jahoda, Paul F. Lazarsfeld and Hans Zeisel. [1971.] Op. cit. Pp. 4-5.

4. მაგ.: Clifford R. Shaw. 1966. The Jack-Roller: A Delinquent Boy's Own Story. Chicago: University of Chicago Press.

5. ციტირებულია შემდეგი გამოცემის მიხედვით: Martin Bulmer. 1984. The Chicago School of Sociology. Institutionalization, Diversity, and the Rise of Sociological Research. Chicago and London: The University of Chicago Press. P. 162.

6. Robert K Yin. 1994. Case Study Research: Design and Methods. 2nd Ed. Thousand Oaks: Sage Publications. P. 16.

7. William F. Whyte. 1993. Street Corner Society. The Social Structure of an Italian Slum. Fourth Edition. Chicago and London: The University of Chicago Press. P. 324-325.

8. Viven M. Palmer. 1928. Field Studies in Sociology: A Student's Manual. Chicago, Ill.: The University of Chicago Press.

9. Robert K. Yin. Op. cit

10. Mitchel Dunier. 2001. Sidewalk. New York: Farrar, Strauss and Giroux.

11. Los Angeles Time Book Prize და The C.Wright Mills Award.

12. Mitchel Dunier. 2001. Op. cit. P. 21.

13. Ibid. P. 11.

14. Ibid. P. 339.

15. კანონის თანახმად, პოლიციეს უფლება აქვს იმ მაგიდის კონფისკაცია მოახდინოს, რომელიც უპატრონოდ დგას ტროტუარზე.

16. Mitchel Dunier. 2001. Op. cit. P. 6.

17. Ibid. P. 340-341.

18. Ibid. P. 341.

19. დუნიერის ინფორმანტები.

20. Mitchel Dunier. 2001. Op. cit. P. 335.

21. Ibid. P. 338-339.

22. Ibid. P. 325

23. Ibid. P. 327. უკვე რამდენიმე წელია, რაც ჰაკიმ ჰასანი ქუჩაში აღარ ვაჭრობს - ის ნიუ იორკის ერთ-ერთ სახელმწიფო უნივერსიტეტში მუშაობს (Director of the Metropolitan Institute at MCNY, Metropolitan College of New York).

სოციალური კვლევა ყოველთვის რესპონდენტების, ანუ ჩვეულებრივი მოქალაქეების მონაწილეობით ტარდება, მისი შედეგები კი არცთუ იშვიათად მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს საზოგადოებრივ ცხოვრებაზე. ამიტომ სოციალური მეცნიერების ყველა დარგის წარმომადგენელი პროფესიული ორგანიზაციების ერთ-ერთი უმთავრესი მოთხოვნაა გამოკვლევების წარმართვისას მთელი რიგი ეთიკური პრინციპების დაცვა, რომლებიც რესპონდენტთა და ფართო საზოგადოების უფლებებსა და ინტერესებს იცავს და რომლებიც პროფესიული ეთიკის კოდექსებშია გაერთიანებული.

ეთიკის კოდექსი პროფესიული საქმიანობის პრინციპების კრებულია, რომელიც ამა თუ იმ პროფესიის ზნეობრივ ღირებულებებს გამოხატავს. როგორც წესი, ის ასახავს იდეალურ წარმოდგენებს ამა თუ იმ პროფესიის შესახებ. საერთო აზრის თანახმად, პროფესიული მორალის ნორმების შემუშავება ამა თუ იმ პროფესიული ჯგუფის წარმომადგენლების მიერ მათი საზოგადოებრივი პასუხისმგებლობის გაცნობიერებისა და აღიარების შედეგია. მნიშვნელოვანია, რომ პროფესიული ეთიკის ნორმების აღიარება ამ პროფესიის წარმომადგენლების მიერ ხდება ნებაყოფლობით, ვინაიდან ისინი აფასებენ ამ პროფესიულ გაერთიანებაში წევრობას; პროფესიული ეთიკის მოთხოვნები მათ ინტერნალიზებული აქვთ პროფესიული მომზადების შედეგად.

ეთიკის კოდექსები ხშირად განიხილება როგორც ქვეყანაში არსებული სამართლებრივი ნორმების გავრცობა ამა თუ იმ პროფესიული საქმიანობის გათვალისწინებით, თუმცა თავად ეთიკის კოდექსები სამართლებრივ დოკუმენტებს არ წარმოადგენენ - ისინი უფრო ფართო ხასიათისა და შინაარსისაა, ვიდრე იურიდიული დოკუმენტები. ამასთან, გათვალისწინებული უნდა იქნეს, რომ ვერცერთი პროფესიული კოდექსი ვერ შეძლებს, შესაძლო სიტუაციების სრული სპექტრი მოიცვას.

აშკარაა, რომ ნებისმიერი სოციალური კვლევის წარმატება დამოკიდებულია საზოგადოების კეთილგანწყობაზე მკვლევრების მიმართ, რესპონდენტების ნდობაზე ინტერვიუერებისა და გამოკვლევის ორგანიზატორებისადმი, მათ რწმენაზე, რომ კვლევა ტარდება კეთილსინდისიერად, ობიექტურად, საზოგადოებრივი ინტერესების დაცვით და რომ დაცული იქნება რესპონდენტთა კონფიდენციალობა. ეთიკის კოდექსის მიზანია, აამაღლოს სოციალური კვლევების საზოგადოებრივი პრესტიჟი, გააძლიეროს ნდობა ამ ტიპის საქმიანობის მიმართ და მისი წარმართვისათვის მაქსიმალურად ხელსაყრელი პირობები შექმნას.

სოციალურ მეცნიერებებში ეთიკური სტანდარტების სისტემატური შემუშავება XX საუკუნის 50-იან წლებში დაიწყეს სხვადასხვა ქვეყნის პროფესიულმა გაერთიანებებმა. დღეს ეს გაერთიანებები ხშირ შემთხვევაში ტრანსნაციონალურ ხასიათს ატარებს და სხვადასხვა ქვეყნის წარმომადგენელ მკვლევრებს აერთიანებენ.

ეთიკური ნორმების შემუშავება და მათი შეძლებისდაგვარად ფართოდ დანერგვა სოციალური მეცნიერების პროფესიული გაერთიანებების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი მისიაა. ყველა ასეთ ასოციაციაში გაერთიანების აუცილებელ პირობას წარმოადგენს კანდიდატის მიერ ასოციაციის ეთიკური კოდექსის ნორმების აღიარება და მიღება.

სოციალური მეცნიერების პროფესიული კოდექსის ნორმების შესწავლის მიზნით ჩვენ დაწვრილებით განვიხილავთ ორ ასეთ დოკუმენტს - საერთაშორისო სავაჭრო პალატის (ICC) და საზოგადოებრივი აზრისა და საბაზრო კვლევის ევროპული კავშირის (ESOMAR) საბაზრო და სოციალური კვლევის პრაქტიკის ერთობლივ კოდექსს¹ და ამერიკის სოციოლოგიური ასოციაციის (ASA) ეთიკის კოდექსს².

დღეს უკვე დანამდვილებით შეიძლება იმის თქმა, რომ სოციალური კვლევის ეთიკური სტანდარტები საყოველთაოდ აღიარებული ნორმებისაგან შედგება, რომელთა დაცვასაც ყველა მკვლევარი თავის მოვალეობად მიიჩნევს. ყველა პროფესიული კოდექსი შეიცავს ე.წ. საერთო პრინციპებს, როგორებიცაა: პროფესიული კომპეტენტურობა, პატიოსნება, რესპონდენტების უფლებებისა და ღირსების პატივისცემა; პასუხისმგებლობა საზოგადოების წინაშე, და სხვ.

პროფესიული ნორმების დაყოფა მიზანშეწონილია რამდენიმე ჯგუფად, გამომდინარე იქიდან, თუ რომელი სოციალური ჯგუფის ინტერესების დაცვის მიზნითაა შემუშავებული ეთიკური მოთხოვნების ესა თუ ის ჯგუფი. ამ თვალსაზრისით, გამოიყოფა ეთიკური ნორმები, რომლებიც იცავს (ა) რესპონდენტების, (ბ) დამკვეთების და (გ) ფართო საზოგადოების ინტერესებს. პროფესიული კოდექსების ერთ-ერთი მთავარი დანიშნულებაა, განსაზღვროს მკვლევართა პასუხისმგებლობა ამ სამი ჯგუფის მიმართ.

ა. რესპონდენტთა უფლებები

ეთიკის კოდექსები განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობენ რესპონდენტთა უფლებების დაცვას. ეს გასაგებიცაა - რესპონდენტები კვლევის უმთავრეს ობიექტს წარმოადგენენ. მათი მონაწილეობა კვლევაში დამოკიდებულია მათ კეთილ ნებაზე, და ჩვენი უპირველესი ვალდებულება უნდა იყოს უზრუნველვყოთ, რომ ისინი არ დაზარალდნენ კვლევაში მონაწილეობის მიღების შედეგად.

ეთიკის კოდექსების მოთხოვნების თანახმად, რესპონდენტების მონაწილეობა გამოკვლევაში ნებაყოფლობითი უნდა იყოს, მკვლევარმა შეძლებისდაგვარად უნდა მიაწოდოს მას სრული ინფორმაცია გამოკვლევის მიზნებისა და ამოცანების შესახებ.

რესპონდენტთა უფლებების დაცვის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ვალდებულება, რომელსაც მკვლევრები კისრულობენ, მათი კონფიდენციალობის დაცვაა. ხშირად რესპონდენტები მხოლოდ იმ პირობით იძლევიან თანხმობას ჩვენთან საუბარზე, თუ მათი ვინაობა არ იქნება გამჟღავნებული, მაგრამ, ზოგ შემთხვევაში, ძალზე რთულია მათი დარწმუნება, რომ ჩვენ მათ კონფიდენციალობას დავიცავთ, ვინაიდან მკვლევრებისთვის, როგორც წესი, ცნობილია რესპონდენტის ვინაობა, მასობრივი გამოკითხვის ჩატარებისას კი ინტერვიუერების მუშაობის კონტროლის უზრუნველსაყოფად ყოველთვის ხდება თითოეული რესპონდენტის სახელისა და მისამართის ჩაწერა. მნიშვნელოვანია, დავარწმუნოთ რესპონდენტები, რომ ეს მხოლოდ გამოკვლევის სათანადო ხარისხით ჩატარების უზრუნველსაყოფად ხდება და რომ შედეგების დამუშავების შემდეგ მათი პასუხები მხოლოდ ანონიმურად იქნება გამოყენებული, მასობრივი გამოკითხვის შემთხვევაში - სტატისტიკური დამუშავების შემდეგ.

სოციალური გამოკვლევის ზოგიერთი სახეობა მოითხოვს ინტერვიუების ჩაწერას აუდიო- ან ვიდეოფირზე. ამისათვის ასევე ცალკე ნებართვა გვჭირდება რესპონდენტებისგან, და აქაც, ისევე როგორც ყველა სხვა შემთხვევაში, ჩვენ უნდა დავარწმუნოთ რესპონდენტები, რომ ჩამწერი მოწყობილობების გამოყენების მიუხედავად მათი კონფიდენციალობა დაცული იქნება.

განსაკუთრებით რთულია რესპონდენტთა უფლებების დაცვა მაშინ, როდესაც ხორციელდება გაუმჟღავნებელი დაკვირვება; მაგალითად, თუ დაკვირვებას ხალხმრავალ ადგილას ვატარებთ, სადაც ჩვეულებრივ მრავალი ადამიანი იყრის თავს, ჩვენ, რა თქმა უნდა, ვერ გავაფრთხილებთ ყველა ადამიანს, რომ ისინი კვლევის ობიექტები არიან. ამიტომ ჩართული დაკვირვების ჩატარებისას, ეთიკის ნორმები გარკვეულწილად სპეციფიკურ ხასიათს იძენს, და საკმაოდ რელატივისტური ხასიათისაა; ერთადერთი სტაბილური მოსაზრება, რომლითაც მკვლევარი უნდა ხელმძღვანელობდეს, ისაა, რომ მიღებული უნდა იქნეს ყველა ზომა, რათა კვლევამ რესპონდენტებს რაიმე ვნება არ მიაყენოს. კვლევის ანგარიშიდან ამოღებული იყოს არა მხოლოდ რესპონდენტთა სახელები და გვარები, არამედ, აგრეთვე ყველა ის ინფორმაცია, რომლის მიხედვითაც შესაძლებელი იქნება ადამიანის იდენტიფიცირება.

ბ. დამკვეთების უფლებები

ემპირიული გამოკვლევების მნიშვნელოვანი ნაწილი კომერციული ხასიათისაა და საბაზრო, პოლიტიკური თუ სხვა შეკვეთების შესასრულებლად ტარდება. მკვლევარებს არა ნაკლები პასუხისმგებლობა აკისრიათ დამკვეთებთან ურთიერთობისას, და მათი მოვალეობაა, უზრუნველყონ, რომ თითოეული გამოკვლევა დამკვეთის მიერ დასმული პრობლემების გადაჭრის გზების პოვნას ისახავდეს მიზნად და ყველაზე უფრო ოპტიმალურ გზებს სთავაზობდეს დამკვეთს გამოკვლევის განსახორციელებლად.

მკვლევარისა და დამკვეთის ურთიერთობები განსაკუთრებული ხასიათისაა იმდენად, რამდენადაც პროფესიული ეთიკის კოდექსის გარდა მათი რეგულირება ხდება აგრეთვე ორ მხარეს შორის დადებული ხელშეკრულების საფუძველზე. მაგრამ როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ეთიკის მოთხოვნები უფრო ფართო ხასიათისაა, ვიდრე ადმინისტრაციული და სამართლებრივი დოკუმენტები, ამდენად ეთიკის კოდექსები არეგულირებს მკვლევრისა და დამკვეთის ურთიერთობების იმ სფეროებს, რომლებიც ხელშეკრულებების მიღმა რჩება და ურთიერთპატიოსნებისა და ურთიერთგაგებისკენ, მაღალი პროფესიული სტანდარტების დაცვისაკენ მოუწოდებს ორივე მხარეს.

გ. ფართო საზოგადოებრიობის ინტერესების დაცვა

რამდენადაც სოციალური მეცნიერების პასუხისმგებლობა ფართო საზოგადოების წინაშე იურიდიული რეგულირების ობიექტს არ წარმოადგენს, ის მთლიანად ექცევა პროფესიული ეთიკის ფარგლებში. მიუხედავად ამისა, საზოგადოებრივი ინტერესების გათვალისწინება სოციოლოგების მოღვაწეობის ძალზე მნიშვნელოვან სფეროს წარმოადგენს. როგორც ამერიკის სოციოლოგიური ასოციაციის ეთიკის კოდექსშია ხაზგასმული, სოციოლოგები აცნობიერებენ მათ პროფესიულ და მეცნიერულ პასუხისმგებლობას იმ საზოგადოების წინაშე, სადაც ისინი ცხოვრობენ და მუშაობენ; ისინი იყენებენ თავის ცოდნას, რათა ხელი შეუწყონ საზოგადოებრივ კეთილდღეობას. გამოკვლევის ჩატარებისას ისინი მიზნად ისახავენ როგორც სოციოლოგიური მეცნიერების განვითარებას, ასევე საზოგადოებრივი კეთილდღეობის ხელშეწყობას.³

სანქციები

რამდენადაც პროფესიული ეთიკის კოდექსები იურიდიული დოკუმენტები არ არის, მათი ნორმების დამრღვევთა წინააღმდეგ ვერ იქნება გამოყენებული სამართლებრივი სანქციები. არადა, ეთიკის კოდექსის ნორმების დამყარება მხოლოდ მკვლევართა კეთილგანწყობაზე და მათ მიერ ამ ნორმების დიდი მნიშვნელობის გაცნობიერებაზე ყოველთვის საკმარისი არ არის. ამიტომ, პროფესიული საზოგადოებები ზრუნავენ იმაზე, რომ პროფესიული ეთიკის დარღვევის შემთხვევებმა შეუმჩნევლად არ ჩაიაროს და შეძლებისდაგვარად ძვირად დაუჯდეს ამ ნორმების დამრღვევს, ვინაიდან ყოველი ასეთი დარღვევის შემთხვევაში ლაქა ეცხობა ყველა მკვლევარს, სოციალური მეცნიერების საზოგადოებრივ რეპუტაციას.

ეთიკური კოდექსების სპეციფიკური ბუნებიდან გამომდინარე, მათ მიერ გათვალისწინებული სანქციებიც თავისებური ხასიათისაა. ისინი დიდ ყურადღებას აქცევს ეთიკური ნორმების დარღვევის შემთხვევების გახმაურებას პროფესიულ წრეში და ასეთი ფაქტების დაგმობას კოლეგების მიერ. ამასთან, მნიშვნელოვანია იმის აღნიშვნა, რომ ნებისმიერი ფაქტი მხოლოდ იმ შემთხვევაში განიხილება როგორც პროფესიული ეთიკის ნორმების დარღვევა, თუ ეს დამტკიცებული იქნა, იქამდე კი ყველას მიმართ თავისებური „უდანაშაულობის პრეზუმფცია“ მოქმედებს.

პროფესიული ეთიკის ნორმების დამრღვევთა წინააღმდეგ ძალზე სერიოზული სანქციები იქნა შემუშავებული ამერიკის სოციოლოგიური ასოციაციის (ASA) მიერ. ამ ორგანიზაციის ფარგლებში მუშაობს პროფესიული ეთიკის კომიტეტი, რომელიც ეთიკის ნორმების დარღვევის ფაქტებს განიხილავს. ეს კომიტეტი უფლებამოსილია ASA-ს წევრების მიერ, შემდეგი სახის სანქციები გამოიყენოს დამნაშავეთა მიმართ:

ა) პირადი გაფრთხილება. ეს შედარებით რბილი სანქცია გამოიყენება იმ შემთხვევაში, თუ დარღვევა შედარებით მსუბუქი იყო და არ გამოუწვევია სერიოზული პირადი ან პროფესიული ზიანი. პირადი გაფრთხილება, როგორც წესი, წერილის სახით ეგზავნება ეთიკის ნორმების დამრღვევს.

ბ) საჯარო გაფრთხილებას იმ შემთხვევაში მიმართავენ, თუ დარღვევა სერიოზულ ხასიათს ატარებდა. ისიც შეიძლება წერილის სახით იყოს, მაგრამ ეს წერილი ქვეყნდება შესაბამის საინფორმაციო საშუალებებში.

გ) პრივილეგიების ჩამორთმევა. ნებისმიერი სოციოლოგიური ასოციაციის (მათ შორის ASA-ს) წევრობა არა მხოლოდ საკმაოდ მაღალი სტატუსის ნიშანია, არამედ წევრებისათვის გარკვეულ პროფესიულ და მატერიალურ პრივილეგიებთანაა დაკავშირებული. ამიტომ ამ პრივილეგიების ჩამორთმევა საკმაოდ სერიოზულ სასჯელს წარმოადგენს. კერძოდ, ეთიკის ნორმების დამრღვევი შეიძლება არ იქნეს დაშვებული ამ ასოციაციის მიერ მოწყობილ ღონისძიებებზე; არ იქნეს შეყვანილი სარედაქციო კოლეგიებში; აეკრძალოს მონაწილეობის მიღება ასოციაციის სხვადასხვა კომიტეტებში არჩევნებში, არ იქნეს განხილული მისი კანდიდატურა ასოციაციის წევრებისათვის განკუთვნილი კვლევითი სტიპენდიების განაწილების პროცესში და ა.შ. იმ საკითხს, თუ, კერძოდ, რომელი პრივილეგიები ჩამოერთმევა ეთიკის ნორმების დამრღვევს, პროფესიული ეთიკის კომიტეტი ყოველი კონკრეტული შემთხვევიდან გამომდინარე გადაწყვეტს.

დ) ასოციაციაში წევრობის შეწყვეტა ASA-ს პროფესიული ეთიკის კომიტეტის ყველაზე სერიოზული სანქციაა. აქაც, კომიტეტი ყველა კონკრეტულ შემთხვევაში წყვეტს, თუ რამდენი ხნით უნდა მოხდეს ამა თუ იმ სოციოლოგის წევრობის შეწყვეტა ASA-ში და რა პირობითაა შესაძლებელი ამ წევრობის განახლება მომავალში. სასჯელის ყველაზე მძიმე ფორმაა პროფესიული საზოგადოების წევრთა რიგებიდან გარიცხვა, რაც თავისთავად არა მხოლოდ სამარცხვინოა, არამედ აბრკოლებს გარიცხულის შემდგომ პროფესიულ საქმიანობას, ხელს უშლის მას მნიშვნელოვანი შეკვეთების მოზიდვაში.

კვლევის შედეგების პუბლიკაცია

პროფესიული ნორმების სპეციფიკური ჯგუფია მოთხოვნები კვლევის შედეგების გამოქვეყნებისადმი მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებში. ამ მოთხოვნების შემუშავება არაპროფესიული პუბლიკაციების მომრავლების შედეგად გახდა აუცილებელი. მკვლევრები სულ უფრო და უფრო ხშირად რწმუნდებოდნენ, რომ ჟურნალისტები, რომლებსაც არა აქვთ შესაბამისი ცოდნა, ხშირად საკმაოდ უხეშ შეცდომებს უშვებდნენ მასობრივი გამოკითხვების ან სხვა ტიპის კვლევების შედეგების გამოქვეყნებისას, ამ შეცდომებს კი შემდეგ მათი მკითხველები იმეორებდნენ. არცთუ იშვიათად ჟურნალისტურ მასალებში დაშვებული შეცდომების გამო კვლევის შედეგები შეფასებული იყო როგორც არასწორი, ეს კი არასახარბიელო გავლენას ახდენდა ამ კვლევების შეფასებაზე საზოგადოების მიერ.

ამ პრობლემის გადაჭრის მიზნით 1983 წელს საზოგადოებრივი აზრისა და საბაზრო კვლევის ევროპულმა კავშირმა (ESOMAR) შეიმუშავა „საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვების გზამკვლევი“⁴, რომლის მიზანსაც პრესაში სოციალური გამოკვლევების შედეგების გამოქვეყნებისას დაშვებული შეცდომების შემცირება იყო. განსაკუთრებული ყურადღება ამ კოდექსში მასობრივი გამოკითხვის შედეგების პუბლიკაციას ეძღვნება, რომლებიც ყველაზე უფრო ხშირად შუქდება მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების მიერ. გარდა იმისა, რომ ეს კოდექსი განიხილავს გამოკითხვების შედეგების მნიშვნელობას დემოკრატიული საზოგადოებებისათვის და ჟურნალისტებისა და სოციალური მეცნიერებების პროფესიული თანამშრომლობის თავისებურებებს, აქ წარმოდგინელია პრაქტიკული რეკომენდაციები კვლევის შედეგებზე დამყარებული პუბლიკაციების მომზადებასთან დაკავშირებით. ESOMAR-ის რჩევით, ყველა პუბლიკაციას, რომელიც მასობრივი გამოკითხვების შედეგებს იყენებს, აუცილებლად უნდა ახლდეს მეთოდური ინფორმაცია ჩატარებული გამოკითხვის შესახებ, კერძოდ:

სოციალური კვლევის შედეგად მიღებული ინფორმაციის გამოქვეყნებისას აუცილებელია მკაფიოდ გაიმიჯნოს მიღებული შედეგები და ამ შედეგების საფუძველზე ჟურნალისტების მიერ გაკეთებული კომენტარი.

გარდა ამისა, ESOMAR-ი ურჩევს კვლევით ორგანიზაციას და მასობრივი ინფორმაციის ორგანოს, დადონ ხელშეკრულება, რომელშიც განხილული იქნება მათ შორის თანამშრომლობის პირობები.

რეკომენდებული ლიტერატურა:

1. Bruce L. Berg. Qualitative Research Methods for the Social Sciences. Fifth edition. Boston: Pearson. Pp. 43-73 (“Ethical Issues”).

2. Eric J. Arnould. 1998. “Ethical Concerns in Participant Observation/Ethnography,” in Advances in Consumer Research 25: 72-74.

3. ICC/ESOMAR International Code of Marketing and Social Research Practice. http://www.esomar.org/esomar/show/id=65961

4. American Sociological Association. 1997. Code of Ethics. http://www.asanet.org/members/ ecoderev.html

5. American Sociological Association Committee on Professional Ethics. 1997. Policies and Procedures. http://www.asanet.org/members/enforce.html

__________________

1. ICC/ESOMAR International Code of Marketing and Social Research Practice. ICC/ESOMAR, 1995. კოდექსის ნახვა შეიძლება აგრეთვე ESOMAR-ის ვებ-გვერდზე: www.esomar.nl.

2. Code of Ethics and Policies and Procedures of the ASA Committee on Professional Ethics. American Sociological Association, 1999. კოდექსი შეგიძლიათ იხილოთ აგრეთვე ამერიკის სოციოლოგიური ასოციაციის ვებ-გვერდზე: www.asanet.org.

3. Code of Ethics and Policies and Procedures of the ASA Committee on Professional Ethics. American Sociological Association, 1999. P. 4-5.

4. Guide to Opinion Polls. E.S.O.M.A.R., 1993.

ფოკუს-ჯგუფის ტრანსკრიპტი