საქართველოში, მისი გეოპოლიტიკური მდებარეობიდან გამომდინარე, ოდითგანვე სხვადახვა რელიგიური ტრადიცია და კულტურა ხვდებოდა და კვეთდა ერთმანეთს. ქრისტიანობა, მართლმადიდებლობა ჩვენი ქვეყნის აწმყოსა და წარსულის ერთ-ერთი განმსაზღვრელი ფაქტორია, მაგრამ, ამავდროულად, რელიგიური მრავალფეროვნებაც ჩვენი ისტორიული, კულტურული და სოციალური სიმდიდრეა. ამ სიმდიდრეს მოფრთხილება და დაცვა სჭირდება და, შესაბამისად, მისი შესწავლა და სრულყოფილი წარმოჩენა უმნიშვნელოვანესი და გადაუდებელი საქმეა.

კრებული „რელიგიები საქართველოში“ მხოლოდ საცნობარო-საენციკლოპედიო ხასიათს ატარებს და ჩვენს ქვეყანაში არსებული რელიგიური მრავალფეროვნების სისტემატიზებული გადმოცემის მცდელობას წარმოადგენს. საქართველოში რელიგიური მრავალფეროვნებისა და, ზოგადად, რელიგიურობის ფენომენის ღრმა და სამეცნიერო ანალიზი სამომავლო კვლევაძიების სფეროა.

გამოცემა, უმთავრესად, ორ მიზანს ისახავს:

ერთი მხრივ, როგორც უკვე ითქვა, პუბლიკაციამ მკითხველს ზოგადი, საცნობარო ხასიათის ინფორმაცია უნდა მიაწოდოს საქართველოში არსებული რელიგიებისა და რელიგიური გაერთიანებების შესახებ. შესაბამისად, წიგნში განზოგადებული სახითაა გადმოცემული მონაცემები ამა თუ იმ რელიგიური გაერთიანების ისტორიის, მოძღვრების, რელიგიური პრაქტიკის, სოციალური მოღვაწეობისა და საქართველოში მათი წარსულისა და დღევანდელობის შესახებ.

მეორე მხრივ, გვსურს, რომ წიგნმა ერთგვარად ხელი შეუწყოს განსხვავებული რელიგიური მრწამსის ადამაინებს შორის ურთიერთპატივისცემის ატმოსფეროს დამკვიდრებას, უფრო ფართო აზრით კი, გააღრმაოს რელიგიური ტოლერანტობის ისტორიული კულტურა, რითაც სამართლიანად ამაყობს ჩვენი ქვეყანა.

ვფიქრობთ, რომ რელიგიურ გაერთიანებათა ისტორიისა და საქმიანობის შესახებ ობიექტური ინფორმაცია შესაძლებელია სტერეოტიპული და ხშირად ქსენოფობიური დამოკიდებულების დაძლევის წინაპირობა გახდეს, რაც, გარკვეულწილად, ჩვენი საზოგადოების ერთი ნაწილისთვის ბოლო პერიოდში გახდა დამახასიათებელი.

ამ მიზნების მიღწევის სურვილიდან გამომდინარე, პუბლიკაციაში წარმოდგენილი სტატიების ავტორები შეეცადნენ შეძლებისდაგვარად, მიუკერძოებლად წარმოეჩინათ ზოგადი ინფორმაცია ამა თუ იმ რელიგიური გაერთიანების შესახებ. შესაბამისად, სტატიებში შეჯერებულია როგორც უშუალოდ რელიგიურ გაერთიანებათა წარმომადგენლების თეოლოგიური ხედვა, ასევე სამეცნიერო (რელიგიათმცოდნეობითი და ისტორიული) ხასიათის მონაცემები.

სტრუქტურა

წინამდებარე პუბლიკაციაში წარმოდგენილია მხოლოდ ის რელიგიები და რელიგიური გაერთიანებები, რომლებიც საქართველოში არიან დამკვიდრებულნი.

რელიგიური გაერთიანებების შესახებ სტატიები დაყოფილია თავებად და ქვეთავებად. თითოეული თავი, პირობითად, ორად იყოფა: ჯერ მოცემულია ზოგადი სახის ინფორმაცია კონფესიის რაობის შესახებ და, შემდეგ, მისი ისტორია საქართველოში.

ცალკე სტატიებადაა წარმოდგენილი ქრისტიანობა (ზოგადად), მართლმადიდებლობა და ასევე, პროტესტანტობა, რასაც მოსდევს სტატიები საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიებისა და პროტესტანტული მიმდინარეობების შესახებ. ეს თავისებურება, ერთი მხრივ, საქართველოში ქრისტიანობისა და მართლმადიდებლობის ისტორიული, კულტურული და საზოგადოებრივი მნიშვნელობით, ხოლო, მეორე მხრივ, პროტესტანტული დენომინაციების სიმრავლით არის განპირობებული.

მკითხველს დიდი შრომა არ დასჭირდება იმის შესამჩნევად, რომ სტატიები მოცულობითაც მნიშვნელოვნად განსხვადება ერთმანეთისგან, რაც ამა თუ იმ რელიგიური გაერთიანების ისტორიული მემკვიდრეობის და, ზოგადად, თეოლოგიური და კულტურული სიმდიდრის შეძლებისდაგვარად ადექვატური ასახვის სურვილმა განსაზღვრა. აქედან გამომდინარე, მაგალითად, მართლმადიდებლობასა და საქართველოში არსებულ მართლმადიდებელ ეკლესიებს, მთლიანობაში, წიგნში უფრო დიდი ადგილი ეთმობა, ვიდრე სხვა რელიგიებსა და რელიგიურ გაერთიანებებს, რომელთა შესახებ მონაცემები უფრო კომპაქტურად, ერთი და იმავე სტატიითაა მოწოდებული.

რამდენიმე სტატია ერთმანეთთან ჩანართებითაა დაკავშირებული, რათა მკითხველისთვის უფრო თვალსაჩინო გაგვეხადა ერთი რელიგიური გაერთიანების მეორისგან განსხვავების ან მსგავსების ზოგადი ნიშნები. ჩანართები დამოუკიდებელ საინფორმაციო ციკლსაც ქმნიან, რაც უფრო რელიგიათმცოდნეობით ასპექტებთან არის დაკავშირებული. მაგალითად, ჩანართის სახით დართულია ე.წ. აბრაამული და დჰარმული რელიგიების შესახებ ზოგადი ხასიათის მოკლე სტატიები, ასევე ინფორმაცია იმ მოვლენების თაობაზე, რომლებიც თანამედროვე მსოფლიოში რელიგიურ პროცესებს ახლავს თან და აქტუალობას მატებს (ეკუმენიზმი, ფუნდამენტალიზმი, სეკულარიზაცია).

სტატიები რელიგიური გაერთიანებების დასახელებათა ანბანური რიგის მიხედვით არ არის წარმოდგენილი, არამედ საქართველოში რელიგიების განვითარებისა და ისტორიული თანმიმდევრობის პრინციპითაა განლაგებული: ჯერ წარმოდგენილია წარმართობა, ხოლო შემდეგ იუდაიზმი, ქრისტიანობა, ისლამი, ეზიდიზმი და ა.შ.

ტერმინოლოგია

პუბლიკაციაში ესა თუ ის რელიგია და რელიგიური გაერთიანება, ძირითადად, მოცემულია დასახელებით, რომლითაც ის თავად განსაზღვრავს საკუთარ რაობას. მაგალითად, არ გამოიყენება „სომხური“, „გრიგორიანული“, „მონოფიზიტური“ „კათოლიკური“ ეკლესია, ან „მაჰმადიანობა“, არამედ „სომეხთა ეკლესია“ და „კათოლიკე ეკლესია“, „ისლამი“, ასევე ქართული სალიტერატურო ენის ტრადიციაში დამკვიდრებული „იეზიდის“ ნაცვლად, წარმოდგენილია „ეზიდი“ და სხვ. ამ მხრივ გამონაკლისია „ლუთერობა“ ან „ლუთერული ეკლესია“ და გამოყენებულია მათი ლიტერატურული ნორმა „ლუთერანობა“ და „ლუთერანული ეკლესია“.

წიგნში მხოლოდ ის ტერმინებია გამოყენებული, რომლებიც რელიგიური გაერთიანებების მიერ ნეგატიური კონოტაციის მქონედ არ არის მიჩნეული (რელიგია, ეკლესია, რელიგიური გაერთიანება, ორგანიზაცია, კონფესია/აღმსარებლობა, დენომინაცია, რელიგიური მოძრაობა, მიმდინარეობა, თემი, ჯგუფი). შესაბამისად, ამა თუ იმ ჯგუფთან დაკავშირებით არ იხმარება: „სექტა“, „ერესი“/“მწვალებლობა“ და სხვ.

ცალკეულ სტატიებში დატოვებულია ავტორის მიერ გამოყენებული ამა თუ იმ სიტყვის ფორმა. მაგალითად, „წმიდა“ (გიორგი, ეკლესია, ტახტი) ნაცვლად თანამედროვე ფორმისა „წმინდა“ და სხვ.

გამოცემას ერთვის რელიგიურ ტერმინთა მოკლე ლექსიკონი, რომელშიც გარდა სტატიებში მოცემული რელიგიური ცნებებისა და ტერმინებისა განმარტებულია ის რელიგიური ცნებები, რომლებიც სტატიებში არ გვხვდება.

ვიმედოვნებთ, რომ „რელიგიები საქართველოში“ დააინტერესებს მკითხველს და ხელს შეუწყობს ტოლერანტული გარემოს განვითარებას.

სახალხო დამცველთან არსებული
ტოლერანტობის ცენტრი

რელიგია (religio) ლათინური სიტყვაა და იგი შეიძლება განიმარტოს, როგორც „კავშირის აღდგენა“. ლაკტანციუსი (240-320) ამ სიტყვაში ხედავდა „კავშირის“ იდეას: „ღვთისმოსაობის ბორკილით დაბმულნი და შეკრულნი (რელიგატი) ვართ“. იქნებ ლინგვისტი არ დაეთანხმოს ამ განმარტებას - იგი, უბრალოდ, შესაძლოა, სწორი არ აღმოჩნდეს, მაგრამ ამით ვითარება არ შეიცვლება. ჩვენ უნდა ამოვიდეთ იმ რეალობის სიღრმისეული საზრისიდან, რაც ისტორიის პროცესში ამ ცნებამ მიიღო. რელიგია არის აღდგენა კავშირისა, რომელიც ოდესღაც არსებობდა და რაღაც კატასტროფის შედეგად გაწყდა. ეს არის ადამიანურ (ხილულ) და ღვთაებრივ (უხილავ) სამყაროებს შორის კავშირი.

რელიგია უნივერსალური მოვლენაა, რომელიც ნებისმიერ კაცობრიულ ცივილიზაციაში იპოვება. კაცობრიობის უძველესი შრეების არქეოლოგიური მონაცემები (არტეფაქტების სახით) და დამწერლობის გამოგონების შემდეგ უკვე სიტყვიერი ტექსტებიც მოწმობენ, რომ რელიგია არსებობდა კაცობრიობის განვითარების ყოველ ეტაპზე და იგი გასდევს კაცობრიობის ისტორიას და, რომ არ დასტურდება ისეთი პერიოდი ამ ისტორიაში, როცა რელიგია არ არსებობდა. რელიგიის განვითარება უმჭიდროესად არის დაკავშირებული ადამიანის სულიერინტელექტუალურ განვითარებასთან.

homo religiosus. ადამიანის არსების, როგორც ქმნილების, სხვადასხვა განზომილებათა ერთ მთლიანობაში გააზრებისას რელიგიური ცნობიერება უმნიშვნელოვანეს თანდაყოლილ ნიჭად უნდა მივიჩნიოთ. ადამიანი იცნობს თავის თავს, როგორც იარაღის მკეთებელს (homo faber), როგორც გონიერს, მოაზროვნეს (homo sapiens), როგორც ზნეობრივს (homo moralis), რაც იმას ნიშნავს, რომ სხვა სულდგმულთაგან განსხვავებით, პასუხისმგებელია თავის ფიქრებზე და საქციელზე, რომ მას შეუძლია შეაფასოს საკუთარი მოქმედება, იყოს საკუთარი თავის მსაჯული. ამ უნარზე მითითებით მოუწოდებდა იოანე ნათლისმცემელი „შეინანეთ“, ანუ შეიცვალეთ ფიქრები. ადამიანი ცნობს თავის თავს, როგორც ხელოვანს, მოთამაშეს (homo ludens), რომელიც ქმნის სამყაროებს სამყაროში ღვთის წაბაძვით, ქმნის თამაშით, რომლის მიზანი მასშივეა, რაც მხოლოდ ადამიანს შეუძლია და ეს არის ღვთის ხატობის ერთი ასპექტი; ცნობს თავს საზოგადოებრივ არსებად (homo socialis), ანუ ზოონ პოლიტიკონ, არისტოტელეს განმარტებით, რაც არა მხოლოდ იმას ნიშნავს, რომ ადამიანი საზოგადოებაში და საზოგადოებრივად ცხოვრობს (თუმცა ეს არ არის საკუთრივ მისთვის დამახასიათებელი), არამედ იმასაც, რომ მისი არსების, პოტენციების სრული რეალიზაცია მხოლოდ საზოგადოებაშია შესაძლებელი, რომ საზოგადოების გარეშე ის ვერ იქნება ვერც იარაღის მკეთებელი, ვერც მოაზროვნე, ვერც ზნეობრივი და ა.შ. ეს უნარები გულისხმობს საზოგადოების არსებობას, მაგრამ საზოგადოების დვრიტა თავად ადამიანის ბუნებაშია ჩადებული ერთბაშად ამ უნარების სახით, ანუ საზოგადოება და ადამიანის უნარები თანდათანობით, ევოლუციის გზით არ შეკრებილა ადამიანში, პრაქტიკაში არ შეუძენია - პრაქტიკაში მხოლოდ მათი მანიფესტაცია მოხდა.

მაგრამ აქ ჩამოთვლილი უნარები არ კმარა იმისათვის, რომ ცოცხალ არსებას ადამიანი ეწოდოს. ცხოველიც ქმნის (თახვები და თხუნელები დიდებულ დარბაზებს აგებენ), ცხოველიც იქცევა გონივრულად, ცხოველსაც აქვს დარცხვენის უნარი (ეს შინაურ ცხოველებს ეხება), ცხოველიც თამაშობს, ცხოველებიც ცხოვრობენ საზოგადოებრივად, მოწესრიგებულ ჯოგებად, მაგრამ არის კიდევ ერთი განზომილება, რომელიც აკლია ცხოველთა სამყაროს, რაც გულისხმობს ადამიანში მასზე მაღლა მდგომი არსების ან რეალობის განცდის უნარს. ეს უნარი არის რწმენა, რომელიც ადამიანს ქმნის რელიგიურ კაცად (homo religiosus). ადამიანი აფასებს, მსჯავრს სდებს საკუთარ ფიქრს და ქცევას არა მხოლოდ როგორც მორალური არსება, არამედ, როგორც რელიგიური არსებაც, აფასებს არა მხოლოდ ადამიანური, არამედ ღვთაებრივი პოზიციებიდანაც, ანუ იმ დამკვირვებლისა და მსაჯულის თვალით, რომელიც მასზე უსასრულოდ მაღლაა სამყაროს იერარქიაში. ჰომო რელიგიოსუს თავის აზროვნებაში, თავის ქცევაში, საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ხელმძღვანელობს ღვთაებრივი და არა მხოლოდ ადამიანური კრიტერიუმებით; ის უფრო მეტს ხედავს თავის ყოფიერებაში და მთელ საგნობრივ სამყაროში, ვიდრე აღქმით ან, თუნდაც, გონების თვალით შეიძლება იქნეს დანახული. ის არღვევს ხილულ კედელს უხილავის დასანახად, რწმენა მსჭვალავს და აზრს აძლევს ყველა სხვა უნარს ადამიანში.

რწმენა. რწმენა ენათესავება ადამიანის ისეთ უნარებს, როგორიც არის: ნდობა, იმედი (სასოება), მოლოდინი. მათზე შეიძლება ლაპარაკი, როგორც რწმენის ნაირსახეობებზე, ანუ უფრო სწორად, მის ქვემო საფეხურებზე. ამ უნართა არსებობა ადამიანში მოწმობს არა მხოლოდ მის სულიერ სიჯანსაღეს, არამედ ამხელს მასში პოტენციურ რელიგიურ არსებას.

ნდობა, როგორც ადამიანთა შორის ურთიერთობის განსაკუთრებული სახე, იქნებ არც იყოს ობიექტური ფაქტებით, ობიექტური გამოცდილებით გამაგრებული, რაიმე საფუძვლის თუ მოტივის მქონე, მაგრამ ის მაინც არსებობდეს ქმედითად რაღაც გამოუცნობი ძალით და, რამდენადაც უსაფუძვლოა ნდობა ერთი ადამიანისა მეორის მიმართ, რამდენადაც განსჯით, საღი გონებით გაუმართლებელია, უგუნურებამდე მისულიც კი, მით უფრო დიდია მისი ზნეობრივი ღირებულება. თითქოს ამ გაუგებარი აქტით, რომელიც ხშირად „ბრმა ნდობით“ არის მონათლული, ადამიანი ღირსებას ანიჭებს იმასაც, ვისაც ნდობა გამოუცხადა და საკუთარ თავსაც, რომელმაც შეძლო დაეძლია უნდობლობა. ამ აქტით ადამიანი გაუტანელი და უნდო წუთისოფლის წესებს უმხედრდება, აუქმებს მათ, ძლევს მათ („ნუ გეშინინ, რამეთუ მე მიძლევიეს სოფელსა“, იოანე, 16:33). შეიძლება და, ასე ხშირად ხდება, რომ გამტყუნებულა ნდობა, მაგრამ ის, როგორც უნარი, მრთელი დარჩენილა და კვლავ ამოქმედებულა ახალ შემთხვევაში, როგორც თავისუფალი, ძალდაუტანებელი და, ამასთან ერთად, შემოქმედებითი აქტი. ნდობაში არის რწმენის ნაპერწკალი, ამიტომ ვამბობთ, რომ ნდობა რწმენის საწყისი საფეხურია.

თუ ადამიანმა იცის, რის საფუძველზე უცხადებს სხვა ადამიანს ნდობას, თუ ეს ნდობა დასაბუთებულ განმტკიცებულია წინა გამოცდილებით, ანუ მოვლენათა მიზეზშედეგობრიობაზეა დამოკიდებული, ანუ ცოდნაა მისი გარანტი, ეს არ იქნება ნდობა თავისი წმიდა სახით და მასზე (ცოდნაზე) დამყარებული საქციელიც ვერ განიხილება, როგორც ზნეობრივი აქტი.

ნდობას ენათესავება იმედი (სასოება). იმედი არის უხილავის ხედვის უნარი ადამიანში. ის მომავლისკენ არის მიმართული, ესქატოლოგიურია თავისი ბუნებით, რამდენადაც რაღაცის დადგომას, რაღაცის განსრულებას ელის. თავისი წმიდა სახით იმედი ელის იმას, რაც არც გუშინ და არც გუშინწინ არ მომხდარა, ან გარეშემო ყველაფერი მოწმობს, რომ არ მოხდება. თუ ადამიანმა მთელი თავისი წინა გამოცდილებით იცის, რომ ესა თუ ის მოვლენა გარდაუვალად მოხდება, ამ მოლოდინს ვერ დავარქმევთ იმედს, მკაცრი აზრით. როცა ჩვენ ვიცით, რომ ამოვა მზე, ამ ცოდნაზე ვერ ვიტყვით, რომ ის არის იმედი (ჩვენ გვაქვს მზის ამოსვლის ცოდნა და არა იმედი).

რწმენა აქ ჩამოთვლილ უნართა (ნდობა, იმედი, იმედიანი მოლოდინი) შორის აღმატებულია. რწმენა, მათგან განსხვავებით, ის უნარია, რომელსაც ძალუძს დაბადოს ცოდნა. რწმენა ხდება საღვთო ცოდნის წყარო. როგორც წერდა ილია ჭავჭავაძე: არის საგანი, რომელსაც, თუ არ ირწმუნე, ვერ დაინახავ.

რელიგიები. კაცობრიობის რელიგიური გამოცდილება მრავალგვაროვანია და ისტორიაც მრავალ რელიგიურ სისტემას იცნობს. მათგან ზოგი დავიწყებას მიეცა და მხოლოდ ისტორიული აზრი აქვს შერჩენილი, ზოგიერთმა დღემდე გაძლო და დღემდე მიმდევრები ჰყავს, აქტუალურია. რელიგიური განსხვავებები გამოწვეულია ადამიანთა ჯგუფებს შორის კულტურული, ეთნიკური, სოციალ-პოლიტიკური, წესჩვეულებითი თუ მსოფლმხედველობითი განსხვავებებით.

საკრალური და პროფანული. რელიგიათა სიმრავლე შეგვიძლია დავიყვანოთ რამდენიმე მოდელამდე თუ ტიპამდე, იმისდა მიხედვით, თუ რა ნიშანს ავირჩევთ მათი კლასიფიკაციისთვის. რა ნიშანია აუცილებელი იმისათვის, რომ რომელიმე მსოფლმხედველობა რელიგიად ჩაითვალოს? როგორც რელიგიის ერთი მკვლევარი წერს, რელიგიაში მთავარი ცნებაა სიწმიდე, ანუ უფრო ზუსტად, წმიდისა და სადაგის (პროფანულის, ჩვეულებრივის) გარჩევა. შეიძლება არსებობდეს რელიგია, რომელსაც არა აქვს ღვთაების გამოკვეთილი კონცეფცია (ასეთებია პირველყოფილი რელიგიები, ასეთია ბუდიზმიც), მაგრამ წარმოუდგენელია რელიგია, რომლის მიმდევრები არ განასხვავებენ წმიდა რეალობას ყოველდღიურობისგან, სხვანაირად, ყოველი რელიგიური მსოფლგანცდის მიხედვით არსებობს საკრალური დრო და სივრცე და არსებობს პროფანული დრო და სივრცე.

პოლითეიზმი და მონოთეიზმი. რამდენადაც საკრალურ-პროფანულის დაპირისპირება საყოველთაოა, ყველა რელიგიისთვის არის ნიშანდობლივი, რელიგიების კლასიფიკაციას ღმერთის (ღვთაების) კონცეპტის მიხედვით მოვახდენთ. რელიგია შეიძლება იყოს პოლითეისტური ან მონოთეისტური. პოლითეისტური ის რელიგიებია, რომლებიც სამყაროში მრავალ ღმერთს აღიარებენ, თუმცა ყველა ისინი ერთ სიმაღლეზე არ ჰყავთ წარმოდგენილი. სამყარო შექმნილია მრავალი ღმერთის მონაწილეობით და ასევე ადამიანის ბედი მრავალ ღმერთზეა დამოკიდებული, თუმცა მათ შორის ერთია უპირატესი და შეიძლება ღმერთების მამად იწოდებოდეს. პოლითეისტური რწმენით, თითოეული ღმერთი განაგებს ყოფიერების ან ადამიანის მოღვაწეობის რომელიმე სფეროს. მისი რანგი იმისდა მიხედვით არის შეფასებული, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია მის მიერ წაძღოლილი თუ ზრუნვილი ესა თუ ის სფერო, თუ დარგი. ყველაზე მნიშვნელოვანი ადამიანისთვის არის ნაყოფიერება და ამიტომაც, ცხადია, რომ ყველაზე ძლიერი და თაყვანსაცემი ის ღმერთებია, რომლებიც განაგებენ ნაყოფიერებას, ადამიანთა შობადობას, მოსავლის სიუხვეს და ა.შ. თუმცა უნდა ითქვას, რომ ნაყოფიერებასთან თითქმის ყველა ღვთაებას აქვს შეხება.

პოლითეისტურ რელიგიაში შეინიშნება ერთღმერთიანობის ტენდენცია მონოლატრიის სახელწოდებით: საზოგადოებას სწამს ბევრი ღმერთის არსებობა, მაგრამ იგი ერთ ღმერთს სცემს თაყვანს, თვლის მას თავის საკუთარ ღმერთად, რომელიც არის მისი მეოხი და იბრძვის მისი კეთილდღეობისთვის. ძველი აღთქმის ხალხი აღიარებდა, რომ არსებობს ქამოში, მოაბის ღმერთი და დაგონი, ფილისტიმელთა ღმერთი, მაგრამ თავად თაყვანს სცემდნენ იაჰვეს. ეს მონოლატრიაა - მრავალი ღმერთის არსებობის პირობებში ერთი ღმერთის თაყვანისცემა (ბერძნ. ლატრია „თაყვანისცემა“). მონოთეიზმი მონოლატრიის სახით პირველად მოსეს ათ მცნებაში გამოითქვა: „მე ვარ უფალი, შენი ღმერთი... არ იყოლიო სხვა ღმერთები ჩემ გარდა...“ მაგრამ შემდგომ ძველი აღთქმის წინასწარმეტყველნი იაჰვეს (უფლის) გარდა ყველა სხვა ღმერთს, რომელთაც ებრაელი ხალხის მეზობელი ხალხები აღიარებდნენ, არაღმერთებად, ცრუღმერთებად თვლიდნენ. ჭეშმარიტი მონოთეიზმი გამოიხატა ბიბლიის დასაწყის სიტყვებში „დასაწყისში ღმერთმა შექმნა ცა და მიწა“. ამ სიტყვების დამწერისთვის სხვა ღმერთი, გარდა ამ ღმერთისა, რომელიც სამყაროს ქმნის, არ არსებობს.

ისე არ უნდა წარმოვიდგინოთ, თითქოს ერთი ღმერთის თაყვანისცემაზე გადასვლა მოხდა მრავალ ღმერთს შორის ერთ-ერთის ამორჩევით ან მათი თანდათანობითი რედუქციით, მრავალის ერთამდე დაყვანით. პოლითეიზმიდან მონოთეიზმზე გადასვლა, ანუ ერთღმერთიანობის „აღმოჩენა“, ევოლუციის შედეგი არ ყოფილა. ერთი ღმერთის, სამყაროს ერთი შემოქმედის, ყოვლადძლიერის, აბსოლუტური არსებისადმი რწმენა ღვთიური გამოცხადების წყალობაა. ამას მოწმობენ რელიგიური ტექსტები, განსაკუთრებით, ძველი აღთქმა, რომელიც აბრაამის მაგალითზე ერთღმერთიანობის რწმენის წარმოშობას ექსისტენციალურ ნახტომად გვისახავს. აბრაამის გამოცდილებაში ერთი ღმერთის რწმენაზე (აღიარებაზე) გადასვლა არაფრით იყო განპირობებული, გარდა გამოცხადებისა, რომელიც მას ჩაესმა, რათა მთლიანად შეეცვალა მისი ცხოვრება.

ტრანსცენდენტიზმი და პანთეიზმი. რელიგიათა კლასიფიკაციის ნიშნად შეიძლება გამოდგეს პოზიცია, რომელიც ამა თუ იმ რელიგიაში ღმერთს უჭირავს: შემოქმედი ღმერთი სამყაროსგან განზე დგას, ტრანსცენდენტურია, მაგრამ არსებობს რელიგია, რომელიც ღმერთს ბუნებაში „ჩაძირულად“ თუ „შთანთქმულად“ მოიაზრებს. ასეთი ღმერთი არ არის შემოქმედი და სამყაროც ამ ტიპის რელიგიის თანახმად არ წარმოშობილა, იმთავითვე არსებობდა მარადიულად, ღმერთებიც არსებულის წიაღში დაიბადნენ და ჩათრეულნი არიან ბუნების პროცესებში, მის წრებრუნვაში. ღმერთს თითქოს არა აქვს ბუნებისგან დამოუკიდებელი არსებობა, გათქვეფილია მასში, დამორჩილებულია მის კანონებს. ბუნება პერიოდულად კვდება, ღმერთიც კვდება ბუნებასთან ერთად და აღორძინდება ბუნების ძალთა აღორძინებასთან ერთად. ეს არის პანთეიზმი, თუმცა იგი უფრო მსოფლმხედველობაა, ვიდრე რელიგიის დამოუკიდებელი ტიპი. პანთეიზმი დამახასიათებელია ბევრი პოლითეისტური რელიგიისთვის, კერძოდ, ამ რწმენას ეფუძნება კულტი მომკვდარი და აღორძინებადი ღვთაებებისა, რაც საკმაოდ გავრცელებული იყო წინა აზიაში (დუმუზი, თამუზი, ადონისი, ატისი და სხვ.).

რელიგიის ორი მხარე. ყოველ რელიგიას ორი მხარე აქვს: შინაგანი და გარეგანი. შინაგანია რწმენა-წარმოდგენები ღმერთზე, სამყაროზე და მის შექმნაზე, ადამიანზე, ღვთაებასა და ადამიანს შორის ურთიერთობაზე, ადამიანის ზნეობრივ მოვალეობებზე, მის მოლოდინზე და სხვ. მოძღვრება შეიძლება ზეპირი სახით გადადიოდეს თაობიდან თაობამდე ან მოძღვრება შეიძლება გადმოცემული იყოს წერილობით, თუკი ხალხში არსებობს დამწერლობა, ან ანდობენ დამწერლობას რელიგიურ საიდუმლოებებს (ცნობილია, რომ ძველი ინდური რელიგიური ტექსტები ვედებისა თავდაპირველად ზეპირად გადაიცემოდა და მხოლოდ მოგვიანებით იქნა ჩაწერილი). მაგრამ, მიუხედავად იმისა, არის თუ არა წერილობით გამოხატული მოძღვრება, ის მაინც რელიგიის შინაგან მხარეს შეადგენს, მენტალობის სფეროს ეკუთვნის და, ამდენად, როგორც სულიერი რამ, უხილავია.

რელიგიის გარეგანი ანუ ხილული მხარეა რიტუალები, ინსტიტუციები, ორგანიზაცია და სხვ. შეიძლება ითქვას, რომ გარეგანი მხარე ერთგვარად შინაგანის გამოხატულებაა, უხილავის ხილული მხარეა. რიტუალს საფუძვლად უდევს წარმოდგენები ღვთაებაზე, მის შემძლეობაზე, მის „ფსიქოლოგიაზე“. რიტუალში ერთი ნაბიჯიც არ არის ისეთი, რომელიც ზედმეტი ან არასაკმარისი იყოს მიზნის მისაღწევად. მიზანი კი ყველა რელიგიაში ღვთაების მომადლიერებაა, რაც ისევ და ისევ ღვთაების ბუნების „ცოდნაზეა“ დამოკიდებული. არსებობს გარიგება ადამიანსა და ღმერთს შორის, რაც შემდეგი ფორმულით გამოიხატება: „გაძლევ, რათა მომცე“ (do ut des). წარმართულ რელიგიებში ადამიანი არაფერს გაიღებს ღვთაებისთვის უსასყიდლოდ ისე, რომ არ მოელოდეს ანაზღაურებას, ხშირად არა იმ ზომით, რა ზომითაც გასცა, არამედ ერთი ათად. ასე რომ, ურთიერთობა სავსებით რაციონალურია, უფრო სწორად, ადამიანს სურს, რომ ურთიერთობა ღვთაებასთან რაციონალური და პროგნოზირებადი იყოს. ისევე, როგორც მიწის მუშაკი თესავს თესლს იმ იმედით, რომ თესლი მიწაში არ დაეკარგება, ასევე იმედოვნებს იგი, რომ ღვთისთვის შეწირულიც არ დაეკარგება. „რასაცა გასცემ შენია, რაც არა დაკარგულია“ - ეს სასოება ამართლებს რიტუალურ ქმედებებს, რომელთა შორის ძირითადია მსხვერპლშეწირვა.

მსხვერპლშეწირვა და ლოცვა. თავდაპირველად მსხვერპლის შეწირვას არ ჰქონდა ცოდვის გამომსყიდველი ძალა, რაც მან ძველი აღთქმის რელიგიაში მიიღო. მსხვერპლის შეწირვა, სისხლიანი (ცხოველური) იქნებოდა იგი თუ უსისხლო (მცენარეული), იყო ერთგვარი წინდი, ჩადებული ღვთაების „ბეღელში“ იმ იმედით, რომ წინდის ჩამდებელი ერთიათად და მეტადაც ამოიგებდა ჩადებულს. ადამიანი ან მადლობის ნიშნად შესწირავდა მსხვერპლს, ან წინასწარ - უხვი მოსავლის მოლოდინისთვის. მიწის პირველმოწეული ნაყოფისა და პირველმოგებული პირუტყვის შეწირვას ეს ორი მიზანი ჰქონდა ერთდროულად: შემწირველი მადლობდა ღვთაებას, რომელმაც მოასწრო იგი ამ წლის მოსავალს და შესთხოვდა სამომავლოდაც არ გამტყუნებოდა მოლოდინი. და ასე წლიდან წლამდე. ხოლო თუკი მოლოდინი არ გაუმართლდებოდა, ადამიანი მიზეზს ეძებდა არა ღვთაებაში, არამედ თავის თავში. მსხვერპლშეწირვა იძენს მორალურ ასპექტს: მსხვერპლი შეიწირება მართალი და წრფელი გულით, როგორც აბელმა შესწირა სრულიად უანგაროდ, შესაძლოა, იმ მოლოდინის გარეშე, რომ მისი მსხვერპლი მოსავლის ან კეთილდღეობის აუცილებელი გარანტია იქნებოდა. მთავარი აქ იყო კეთილსინდისიერება ღვთის წინაშე.

ამრიგად, რელიგია აღიარებს, ზოგადად რომ ვთქვათ, კავშირის შესაძლებლობას გრძნობად (ადამიანურ) და ზეგრძნობად (ზებუნებრივ, ღვთაებრივ) სამყაროებს შორის. სხვანაირად, ეს არის კავშირი მიწასა და ცას შორის, რომელსაც სხვადასხვა სიმბოლური გამოხატულება აქვს: ეს არის გახსნილი გზა, გაბმული ჯაჭვი, გადებული ხიდი (ძველ რომაელთა ქურუმის სახელწოდება პონტიფეხ ნიშნავს „ხიდის მკეთებელს“), აღმართული ჯვარი... ყველა რელიგიაში ადამიანს აქვს შესაძლებლობა ორი სახის კონტაქტის დამყარებისა ორ ნაპირს შორის: ერთია ლოცვა, მეორეა მსხვერპლი. ღმერთი იწყნარებს ლოცვას და იღებს მსხვერპლს, რომელთა სანაცვლოდ წყალობას მოაფენს ადამიანზე.

კულტმსახურებას წარმართავს ან ქურუმთა კასტა (ასე იყო, ძირითადად, წარმართულ რელიგიებში: შუამდინარეთში, რომში, საბერძნეთში), ან საგანგებო ტომი (მოგვები მაზდეანებში), ან ტრადიციულად რომელიმე საგვარეულო (აარონის შთამომავლები ძველი აღთქმის რელიგიაში), ან მორწმუნეთა წრიდან გამოსული სამღვდელოება, ან პიროვნებანი განურჩევლად სოციალური ან სხვა ცენზისა (როგორც ქრისტიანობაში ან ისლამში).

რელიგიის სამი ტიპი. თუ რელიგიას შევხედავთ ადამიანსა და ღმერთს შორის ურთიერთობის კუთხით, სამი ტიპი შეიძლება გამოიყოს დღემდე არსებულ რელიგიებს შორის. პირველი, შესაძლოა, თავდაპირველი ტიპი გულისხმობს ისეთ დამოკიდებულებას, როგორიც არსებობს ბატონსა და მონას შორის, როცა მონა, ბატონის სასჯელის შიშით, ასრულებს დაკისრებულ საქმეს. მეორე ტიპი გულისხმობს ისეთ დამოკიდებულებას, რომელიც არსებობს ბატონსა და მოჯამაგირეს შორის, როცა ადამიანი გასამრჯელოს გულისთვის შრომობს. მესამე ტიპის რელიგია მამაშვილური ურთიერთობაა, როცა შვილს მხოლოდ და მხოლოდ მამის სიყვარული ამოძრავებს, არც შიში და არც ანგარება არ არის მიზეზი მისი შრომისა. ეს უკანასკნელი ტიპი ამ სამში ყველაზე აღმატებულია. ასეთია სიყვარულზე დაფუძნებული რელიგია. ისტორიული რელიგიების სიმრავლეში, იმის მიხედვით თუ რა მოტივით სრულდება ესა თუ ის რიტუალი - შიშით, ვალდებულებით თუ სიყვარულით, შეგვიძლია გამოვიცნოთ რელიგიის რომელიმე ტიპი. მაგრამ, უნდა ითქვას, რომ, შესაძლოა, ვერც დავადასტუროთ ისტორიულ რელიგიებს შორის ისეთი, რომელიც წმიდა სახით წარმოგვიდგენდა რომელიმე ტიპს.

პრინციპში, ქრისტიანობა მესამე, სიყვარულზე დაფუძნებული ტიპის რელიგიაა, ეს არის მისი იდეალური ტიპი, მაგრამ რეალურად ცოტანი არ არიან ისეთი ქრისტიანები, ვისთვისაც შიში ან, თუნდაც, ვალდებულებაა გადამწყვეტი და ნაკლებად - სიყვარული იმ ქმედებებში, რომელთა აღსრულება ადამიანს ქრისტიანად ხდის.

დეიზმი და თეიზმი. ბოლოს, შეგვიძლია დავასახლოთ ერთი ტიპი რელიგიისა, რომელიც მსგავსად პანთეიზმისა, შესაძლოა, რელიგიაც არ იყოს, არამედ - მისი სუროგატი. ვახსენებთ მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს ტიპი, რომელსაც შეიძლება ფსევდორელიგია ვუწოდოთ, საკმაოდ გავრცელებულია დღესდღეობით, თუმცა ის გარკვეულ ისტორიულ პირობებში შექმნილ სააზროვნო სივრცეში წარმოიშვა.

XVII საუკუნეში ინგლისში შეიქმნა რელიგიურფილოსოფიური მოძღვრება დეიზმის სახელწოდებით (ლათ. deus - „ღმერთი“), რომელიც საფრანგეთის რევოლუციის პერიოდში სახელმწიფო რელიგიის სტატუსსაც იღებს (ე.წ. გონების რელიგია). დეისტები იყვნენ ვოლტერი, დიდრო და სხვა განმანათლებლები. დეიზმის მიხედვით, არსებობს დეუს, სრულყოფილი არსება, რომელმაც შექმნა ეს სამყარო ადამიანითურთ, დგას მის გარეშე და სრულიად შეუცნობელია ადამიანისთვის. მის მიერ შექმნილი სამყარო ემსგავსება სრულყოფილ საათის მექანიზმს, რომელიც მინდობილია თავის თავს და მუშაობს მისი შემქმნელის მხრიდან ჩაურევლად. ამგვარ ღმერთთან ადამიანი ვერავითარ კონტაქტს ვერ ამყარებს და ამიტომაც გამორიცხულია ყველა რელიგიისთვის ნიშანდობლივი ლოცვა, მსახურება, საიდუმლოთა აღსრულება. ასეთ ღმერთთან ადამიანი ვერ შევა დიალოგში, ვერ მიმართავს მას შენობით. ეს ღმერთი არის „ის“, რომელიც მთლიანად დაფარულია თავის გამოუცნობლობაში. იგი არ (ან ვერ) ერევა თავის მიერ გაჩენილ სამყაროში, მას არ შეუძლია გააჩეროს საათი, რომელიც ერთხელ მოიმართა და აგრძელებს სვლას შეუწყვეტლად. სრულიად გამორიცხულია ყველა რელიგიისთვის დამახასითებელი გამოცხადებები ან სასწაულები. იგი იდუმალია და მტრულიც კი არის, მალავს ადამიანისგან თავის სახეს, არც კი აქვს რაიმე სახე. ეს არის აბსოლუტური racio (გონება), რომელიც მთლიანად დაქვემდებარებულია თავის მიერ შექმნილ კანონებს და უძლურიც კია შეცვალოს ისინი. ამ მხრივ დეიზმი პანთეიზმს უახლოვდება იმ განსხვავებით, რომ დეუს აბსოლუტურად ტრანსცენდენტულია სამყაროსა და ადამიანის მიმართ, pantheos კი - აბსოლუტურად იმანენტური. უკიდურესობანი აქ თანხვდებიან ერთმანეთს.

დეიზმის ერთგვარი სახეობაა ჩვენში გავრცელებული წარმოდგენა „ბუნების ძალაზე“, რომელიც განაგებს ყველაფერს, მაგრამ გულგრილია ყველაფრისადმი, რაც შექმნა, თავად ადამიანის ჩათვლით. ეს არის სრულიად უპიროვნო და ბრმა ძალა, რომელიც ვერ ცნობს თავის ქმნილებას. მისთვის ადამიანი და ბუნების სხვა ქმნილება, ცოცხალი არსება თუ უსულო საგანი, ერთია.

დეიზმის საპირისპიროა თეიზმი (ბერძნ. theos - „ღმერთი“) და ეს არის საკუთრივ რელიგია, რომელიც აღიარებს ღმერთს - ტრანცენდენტულს (ქმნილების გარეშე მყოფს) და იმანენტურს (მასში მყოფს) იმავდროულად, ღმერთს, რომელსაც შეუძლია თავის მიერ შექმნილი წესრიგის შეცვლა (სასწაულქმედება); ღმერთს, რომელიც ცნობს თავის ქმნილებას, მითუმეტეს ადამიანს; ღმერთს, ვისთანაც ადამიანს შეუძლია ურთიერთობა; ღმერთს, რომელიც არის პიროვნება და, რომელსაც შეგიძლია მიმართო - „შენ“; ღმერთს, რომელსაც შეგიძლია მოუხმო გასაჭირში იმ იმედით, რომ მოგისმენს, ღმერთს, რომელმაც იცის ადამიანის ასავალდასავალი და კითხულობს მის ზრახვებს, და რომელსაც არაფერი დაემალება. ასეთი ღმერთისადმი რწმენის არსებობამ შესაძლებელი გახადა შექმნილიყო ფსალმუნები, სადაც ღმერთი და ადამიანი დიალოგში არიან ჩაბმულნი. „მიწყალე მე, ღმერთო, დიდითა წყალობითა შენითა და მრავლითა მოწყალებითა შენითა აღხოცე უსჯულოებაჲჩემი. უფროის გამბანე მე უსჯულოებისა ჩემისაგან და ცოდვათა ჩემთაგან განმწმიდე მე...“ (ფსალმ. 50). მხოლოდ ასეთი ღმერთისგან მოელის ადამიანი გამოცხადებას, რომელიც ნამდვილი რელიგიის წყაროა. „უჩინონი და დაფარულნი სიბრძნისანი გამომიცხადე მე...“

ეროვნული და უნივერსალური. დაბოლოს, კიდევ ერთი ნიშანი, რომელიც განასხვავებს რელიგიებს. არის რელიგიები ეროვნული და არის რელიგიები უნივერსალური. ეროვნული (ნაციონალური) ის რელიგიებია, რომელთა აღმსარებელნი ერთი ეროვნების (ნაციის, ეთნოსის) საზღვრებს არ სცილდებიან. დღესდღეობით ასეთებია მაზდეანობა, იუდაიზმი (მეტნაკლებად), ეზიდობა. თავდაპირველად ისლამი ერთი ხალხის, არაბების, წიაღში მათი ინტერესებისთვის ჩაისახა და შემდეგ მოიცვა მსოფლიოს სხვა (ირანული, თურქული, სლავური მოდგმის) ხალხები. ასეთი იყო თავდაპირველად ბუდიზმიც, ინდუიზმიც, რომელთაც მხოლოდ შემდგომ მიიღეს უნივერსალური ხასიათი. პირველი ტიპის რელიგიები იმდენად არის განსაზღვრული ეროვნულობით (ეთნიკურობით), იმდენად არის ერთმანეთში გადაწნული ეროვნული და რელიგიური ღირებულებები, რომ მათი აღმსარებელი რელიგიურ იდენტობასთან ერთად, ეროვნულ იდენტობასაც იცვლის.

აღმსარებლობა ადამიანთა ჯგუფის, ტომის, ეთნოსის, ერის, სახელმწიფოს იდენტობის ერთ-ერთი გადამწყვეტი ნიშანია, თუმცა ტომისა და ეთნოსის შიგნით ჯგუფები, შესაძლებელია, რელიგიის ნიშნით უპირისპირდებოდნენ ერთმანეთს; ხალხებს ერთ ერად ხშირად ერთი რელიგიის აღმსარებლობა აერთიანებს (მაგალითად, არაბებს); იშვიათია, მაგრამ ისტორიაში არსებობდნენ სახელმწიფოები, რომელთა საიდენტიფიკაციო ნიშანი მხოლოდ რელიგია იყო (ძველი ისრაელისთვის - იუდაიზმი, ბიზანტიისთვის - მართლმადიდებლობა, არაბთა სახალიფოსთვის - ისლამი, ხაზართა სამეფოსთვის - იუდაიზმი...).

ძველი და ახალი მსოფლიოს ფორმით და შინაარსით ერთმანეთისგან განსხვავებულ მრავალრიცხოვან რელიგიათა შორის ჩვენს „ენციკლოპედიაში“ წარმოდგენილია მხოლოდ ის რელიგიები და აღმსარებლობები, რომლებიც საქართველოში გვხვდება.

ზურაბ კიკნაძე

რელიგიის ელემენტები. სოციოლოგი რ. ჯონსტოუნი ჩამოთვლის ხუთ ძირითად ელემენტს, რომელთა მეშვეობით იგი განსაზღვრავს, რამდენადაა რწმენათა ესა თუ ის სისტემა რელიგია. უპირველეს ყოვლისა, რელიგია გულისხმობს მორწმუნეთა ჯგუფის არსებობას, თუმცა ის, შესაძლოა, დაკავშირებული იყოს ღრმად პერსონალურ განცდებთანაც. მეორე - რელიგია ასოცირებულია წარმოდგენებთან, რომლებიც საკრალურად ითვლება, იგი ზღვარს ავლებს ყოველდღიურობასა და უჩვეულო მოვლენებს, სასწაულებს შორის. სასწაული დაკავშირებულია რაღაც ზებუნებრივთან, ისეთ ძალასთან ან არსებასთან, რომლის შესაძლებლობები არ არის შეზღუდული ბუნების კანონებით. მესამე ელემენტის მიხედვით, რელიგია გულისხმობს რწმენათა განსაზღვრულ ერთობლიობას - სარწმუნოებას. ეს რწმენები ხსნის ადამიანურ ბუნებას, არსებულ გარემოსა და ზებუნებრივ ძალებს, რომლებიც საკრალურად მიიჩნევა. მეოთხე - რელიგია მოიცავს რიტუალებისა თუ სხვა ტიპის ქმედებების განსაკუთრებულ ერთობლიობას. რიტუალებს რ. ჯონსტოუნი განმარტავს, როგორც ქცევის თავისებურებას წმინდა და ზებუნებრივ ძალთა მიმართ (მაგალითად, ეკლესიასთან ახლოს გავლისას მართლმადიდებელი ქრისტიანი პირჯვარს იწერს და ლოცვას წარმოთქვამს). და ბოლოს, რელიგია თავის თავში მოიცავს განსაზღვრულ წარმოდგენებს ცხოვრების მართლმორწმუნე წესზე. რელიგიათა უმრავლესობა მორწმუნეებს ქცევის მარეგულირებელ მცნებათა თუ ნორმათა სისტემას უწესებს. ეს ნორმები ადგენს, თუ როგორ უნდა მოიქცეს მორწმუნე ამა თუ იმ გარემოში.

რელიგიის კლასიფიკაცია. დღესდღეობით მსოფლიოში დაახლოებით 5 000-მდე აღმსარებლობა არსებობს. იმისათვის, რომ ეს მრავალფეროვნება სისტემატიზებული იყოს, ჩვეულებრივ, რელიგიურ ჯგუფებს ზოგიერთი საერთო ნიშნის მიხედვით ყოფენ. არსებობს განსხვავებული ტიპოლოგიური სქემები, რითაც რელიგიებს „დახშულ და ღია“, „ბუნებრივ და ეთიკურ“, „ბუნებრივ და გამოცხადებისეულ“ ან სხვა, მსგავს ჯგუფებად მიჯნავენ. არსებობენ მკვდარი და ცოცხალი (დღეს არსებული) რელიგიები. რელიგიები შეიძლება კლასიფიცირებული იყოს როგორც მონოთეისტური (ერთღმერთიანი) და პოლითეისტური (ღმერთების პანთეონი); გვარტომობრივი (გავრცელებულია ხალხებში, რომელთაც შენარჩუნებული აქვთ უძველესი საზოგადოებრივი სტრუქტურა, მაგალითად, ავსტრალიის აბორიგენებში); ხალხურ-ნაციონალური (ინდუიზმი, კონფუციანელობა, სიქჰიზმი, შინტოიზმი და სხვ.) და მსოფლიო. მსოფლიო (ზენაციონალურ) რელიგიებს მიეკუთვნებიან: ბუდიზმი, ქრისტიანობა და ისლამი (ბოლო პერიოდში მსოფლიო რელიგიად ინდუზმსაც მოიხსენიებენ). მაგრამ, შეიძლება თუ არა, მაგალითად, ქრისტიანობისა და ჰარე კრიშნას მოძღვრების დახასიათებისას იდენტური ტერმინების გამოყენება?

ამ შემთხვევაში რელიგიათა კლასიფიცირება, მათი მიმდევრების მიერ მინიჭებული სახელწოდების შესაბამისად საუკეთესო გამოსავალს წარმოადგენს: პროტესტანტული, მართლმადიდებელი, კათოლიკე, იუდაისტური, მუსლიმური და ა.შ. თუმცა სოციოლოგიაში, ევოლუციის მიხედვით, მიღებულია რელიგიათა კლასიფიკაციის სისტემა პრიმიტიულიდან თანამედროვე მოძღვრებებამდე. ეს სისტემა XIX საუკუნის ბოლოს ჩამოყალიბდა. XX საუკუნის დამდეგს იგი მკაცრად იქნა გაკრიტიკებული, სოციოლოგიაში კი აღიარება მოიპოვა რობერტ ბელახის მიერ წარმოდგენილმა ახალმა თეორიამ. ბელახმა წარსულისა და თანამედროვე რელიგიათა კლასიფიკაციაში გამოყო ხუთი კატეგორია:

პრიმიტიული რელიგია: მაგალითად, ავსტრალიური; სიმბოლოთა სისტემა - ადამიანისა და საგნების მითური გამოსახვა; რელიგიური ქცევა - იდენტიფიკაცია, საგვარეულო გამოსახულებებზე ისტორიათა „კვლავწარმოება“; რელიგიის ორგანიზაცია - ეკლესიის არარსებობა, რელიგიურისა და საზოგადოებრივის ერთიანობა; სოციალური ასპექტი - სოციალური სოლიდარობის განმტკიცება.

არქაული რელიგია: მაგალითად, პოლინეზიური და აფრიკული; სიმბოლოთა სისტემა - ძლევამოსილი მითური არსებები (ღმერთების მსგავსი); რელიგიური ქცევა - თაყვანისცემა და მსხვერპლშეწირვა; რელიგიის ორგანიზაცია - განსხვავებული კულტები; სოციალური ასპექტი - სოციალური კონფორმიზმის მოთხოვნა.

ისტორიული რელიგიები: მაგალითად, ძველებრაული; სიმბოლოთა სისტემა - გამიჯვნა ბუნებრივსა და ზებუნებრივს შორის; რელიგიური ქცევა - ხსნა კეთილი საქმეების საფუძველზე; თავისუფალი ნების კონცეფცია; რელიგიის ორგანიზაცია - ეკლესიები; რელიგიური ორგანიზაციების გამოყოფა სხვა საზოგადოებრივი სისტემებისაგან; სოციალური ასპექტი - დაძაბულობა რელიგიასა და საზოგადოებას შორის.

ადრეული მოდერნისტული რელიგია: მაგალითად, რეფორმაციის ეპოქის პროტესტანტიზმი; სიმბოლოთა სისტემა - პირდაპირი კავშირი ზებუნებრივსა და ინდივიდს შორის; რელიგიური ქცევა - მთლიანად მოიცავს ცხოვრებას, რწმენის კონცეფცია; რელიგიის ორგანიზაცია - ნებაყოფლობითი წევრობა რელიგიურ ერთობაში; სოციალური ასპექტი - ძირეული ცვლილებები სოციალურ სისტემებში.

მოდერნისტული რელიგია: მაგალითად, ქრისტიანობა თანამედროვე დასავლეთში; სიმბოლოთა სისტემა - პიროვნება და მისი ვალდებულება; რელიგიური ქცევა - პიროვნული ეთიკური პრინციპების ძიება; რელიგიის ორგანიზაცია - გარკვეულწილად ეკლესიის წევრობა, თუმცა, უმთავრესად, პირადი პასუხისმგებლობა; სოციალური ასპექტი - საზოგადოების კულტურისა და პიროვნული ღირებულებების შესაძლო მუდმივი სრულყოფა.

რელიგიის ფორმები. რელიგიის, როგორც დამოუკიდებელი სულიერი სფეროს ჩამოყალიბებას, წინ რწმენისა და რიტუალების ფორმირებისა და განვითარების გრძელი გზა უძღოდა. გვარტომობრივი რელიგიის ერთ-ერთი უძველესი ფორმაა ტოტემიზმი - რწმენა ტომისა და რომელიმე ცხოველის, მცენარის ან ბუნებრივი მოვლენის სულიერ კავშირზე. პირველყოფილ საზოგადოებაში გავრცელებული იყო ფეტიშიზმი - საგნების თაყვანისცემა, რომელთაც თითქოს ზებუნებრივი თვისებები ჰქონდათ. ამის გარდა, გვაროვნული წყობისათვის დამახასიათებელი იყო წინაპრების კულტი, რომლებიც თითქოს გავლენას ახდენენ შთამომავლობაზე, აგრეთვე სულებისა და სულის რწმენა, ბუნების გასულიერება, რასაც ანიმიზმი ეწოდება. პირველყოფილი რელიგიური წარმოდგენების ეს ფორმები ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირში თანაარსებობდნენ. ასევე გავრცელებული იყო მაგია. მაგს გარკვეული ქმედებებისა და შელოცვის მეშვეობით გავლენა უნდა მოეხდინა ადამიანზე ან ბუნებრივ მოვლენებზე. მოგვიანებით ყალიბდება უფრო რთული წარმოდგენები სულზე, მის არსებობაზე ადამიანის გარდაცვალების შემდეგ, მიღმურ სამყაროზე, ღმერთების ქმედებებსა და გმირებზე. ანტიკურობაში ღმერთების მკაცრი, მოწესრიგებული სისტემა არსებობდა, მაგრამ ამ დროისთვის ჯერ კიდევ არ იყო დადებული ზღვარი მითოლოგიურ და რელიგიურ პერსონაჟებს შორის. თუმცა საკრალური გმირები მაღლდებიან მთავარ, უმაღლეს ღმერთამდე. ბევრი ასეთი რელიგია დღემდე არსებობს: ინდუიზმი, შინტოიზმი, დაოსიზმი, ზოროასტრიზმი, ჯაინიზმი. პარალელურად იქმნება თეისტური რელიგიები. უფრო მკაფიოდ ხდება სხეულისა და სულის, მიწიერისა და ზეციურის განყოფა და მათი სხვადასხვა მხარეს დაყენება. თეისტურ რელიგიებს მიეკუთვნებიან: იუდაიზმი, ქრისტიანობა, ისლამი. ეთნიკურ ან პოლიტიკურ საზღვრებში მოქცეული ადრეული რელიგიები ადგილს უთმობენ ზენაციონალურ მსოფლიო რელიგიებს (ბუდიზმს, ქრისტიანობას, ისლამს), რომლებიც აერთიანებენ ყველა ადამიანს დაბადების ადგილის, ენისა და ეთნიკური წარმომავლობის მიუხედავად.

გავრცელებულ რელიგიათა მიმდევრების რაოდენობა მსოფლიოში

წყარო - ენციკლოპედია „ბრიტანიკა“, 2001 წელი

ქრისტიანები - 2.1 მილიარდი
ისლამის აღმსარებელნი - 1.5 მილიარდი
ინდუიზმის აღმსარებელნი - 900 მილიონი
ჩინური ხალხური რელიგიების მიმდევარნი - 394 მილიონი
ბუდიზმის აღმსარებელნი - 376 მილიონი
არატრადიციული რელიგიების მიმდევარნი - 121 მილიონი
გვარტომობრივი რელიგიების მიმდევარნი - 111 მილიონი

სიქჰიზმის მიმდევარნი - 19 მილიონი
იუდაიზმის აღმსარებელნი - 14 მილიონი
სპირიტუალისტები - 15 მილიონი
ბაჰაის მიმდევარნი - 7 მილიონი
ჯაინიზმის მიმდევარნი - 4.2 მილიონი
არარელიგიურები - 641 მილიონი
ათეისტები - 220 მილიონი

საქართველოში, მისი გეოპოლიტიკური რეალობის გამო, ძველთაგანვე ერთმანეთს სხვადასხვა შინაარსის კულტურა და რელიგია კვეთდა. ადგილობრივი მოსახლეობის ბუნებითი რწმენა-წარმოდგენების გარდა, აქ ბერძნულრომაული და ქანაანურმესოპოტამიური პოლითეიზმი და რიტუალები იკაფავდა გზას. არქეოლოგიურმა ძიებებმა ცხადყვეს საქართველოს ტერიტორიაზე როგორც დასავლური, ისე აღმოსავლური კულტების არსებობა. ჩვენი წინაპრების ნაწილია ქრისტეს შობამდე, მონოთეისტურ და დუალისტურ თეოლოგიასაც ეზიარა იუდაიზმისა და ზოროასტრიზმის სახით.

ქართული კულტურისა და ზოგადი ქართული ეთოსის (ხასიათის) დვრიტა და საფუძველი მართლმადიდებლობა, უფრო ზუსტად, აღმოსავლური ტრადიციის ქრისტიანობაა, რომელმაც ჩვენი ქვეყნის არამარტო საეკლესიო წარსული, არამედ სამოქალაქო ისტორიაც გამსჭვალა. თუმცა ეს ფაქტი (ქართულ კულტურაში მართლმადიდებლობის პრიმატი) სხვა ქრისტიანული ტრადიციებისა და აღმსარებლობების როლსა და თანამონაწილეობას არ გამორიცხავს. საქართველოს ისტორია, ლიტერატურა, ფოლკლორი და ეთნოგრაფია სხვაგვარი დასკვნის გამოტანის საშუალებას არ იძლევა (მაგალითად, ზაქარია ფალიაშვილის, აღმსარებლობით კათოლიკეს, საოპერო ხელოვნება ეფუძნება როგორც ფოლკლორს, ისე, საკუთრივ, მართლმადიდებლურ და კათოლიკურ ტრადიციებს; აჭარული ფოლკლორი, რომლის მკვებავი არტერია ისლამია, ქრისტიანული ტრადიციის აქსესუარებსაც მოიცავს).

თანამედროვე ეთნოგრაფები ბევრს საუბრობენ ზოროასტრიზმის ნაშთებზე როგორც საქართველოს მთიანეთში, ისე ბარში. ქართულ მწერლობასა და ფოლკლორში ისლამის ადგილი უფრო თვალსაჩინოა. სინაგოგასა და ებრაულ დიასპორას წვლილი შეჰქონდათ ქართული კულტურის განვითარებაში. ჩვენი წინაპრები ინდურტიბეტურ სამყაროსაც იცნობდნენ, - ამის თაობაზე ძველი ქართული მწერლობის როგორც ნათარგმნი, ისე ორიგინალური ძეგლებიც მეტყველებენ. ურბანული და საეკლესიო კულტურისა და არქიტექტურის განვითარებაში შესამჩნევ როლს ასრულებდა სომეხთა თემი და ეკლესია. კათოლიკეებმა წვლილი შეიტანეს საქართველოში მეცნიერებისა და განათლების გავრცელების საქმეში. ასე რომ, საქართველო, ისე როგორც კავკასიის ბევრი სხვა რეგიონი, ძველთაგანვე მსოფლმხედველობრივ სისტემათა გზაჯვარედინი, რელიგიათა დიალოგისა და კულტურათა ურთიერთგაცნობის ეპიცენტრი იყო.

წარსულის მსგავსად დღესაც საქართველოში სხვადასხვა რელიგიური გაერთიანება მოქმედებს, რომლებიც კვალს ცხოვრების სხვადასხვა უბანზე ტოვებენ.

ქვემოთ საქართველოს ისტორიაში მრავალფეროვანი რელიგიური გამოცდილების ამა თუ იმ გამოვლენათა ერთგვარ მოზაიკურ მიმოხილვას შემოგთავაზებთ. შედარებით უფრო ვრცლად იმ რელიგიურ მოვლენებს შევეხებით, რომლებსაც ცალკე სტატია არ ეთმობა წიგნის მომდევნო ნაკვეთებში. აქვე გაეცნობით რელიგიურ სინამდვილეს სამხრეთ ოსეთისა და აფხაზეთის ტერიტორიებზე.

პრეისტორიული ხანა

არქეოლოგიური აღმოჩენების შედეგად დასტურდება, რომ ადამიანი კავკასიაში და, კერძოდ, საქართველოში წინარეისტორიულ ხანაშიც ცხოვრობდა (იგულისხმება ძვ. წ. III ათასწლეულამდელი პერიოდი). დღეისათვის არქეოლოგებს მოეპოვებათ საქართველოს სხვადასხვა მხარეში მოძიებული მდიდარი მასალა, რომელიც აღნიშნული ეპოქით თარიღდება და რომლის რელიგიური შინაარსი გამჭვირვალეა - ესენია საფლავები, საკრალური ადგილები და ნაგებობები. რელიგიათმცოდნეები არ დავობენ იმაზე, რომ დაკრძალვა, თავისთავად, რელიგიური აქტია და საიქიო ცხოვრების რწმენაზე მეტყველებს. ამის დასტურია მიცვალებულისათვის სამარეში ნივთების ჩატანების წესი. მაშასადამე, პრეისტორიულ ხანაში საქართველოს ტერიტორიაზე მცხოვრები ადამიანი იყო homo religiosus - გარკვეული რელიგიური მსოფლმხედველობის მქონე.

ქვის ხანა (VI-V ათასწლეულები). ხრამის დიდიგორის მიდამოებში აღმოჩენილია გამოუწვავი თიხისაგან გამოძერწილი ქალის მინიატურული ქანდაკებები, რომლებიც, მკვლევართა დაკვირვებით, „დიდი დედის“ - ბუნებისა და ყოველგვარი სულიერის შემქმნელის - გამოსახულებებს წარმოადგენენ. იქვე გამოვლინდა ცხვრის ძვლები და სამსხვერპლო შეწირულობის სხვა ნაშთები, რაც ცხადყოფს, რომ ეს ადგილი იყო „რიტუალური კერა“, სადაც საკულტო ცერემონიები იმართებოდა. გარკვეულია, რომ ამ პერიოდში, ახალ ქვის ხანაში (ნეოლითში), საკულტო წესების შესასრულებლად უკვე საგანგებო შენობებსაც - ტაძარ-სამლოცველოებს - აგებდნენ (ერთ-ერთი მათგანი აღმოჩენილია ირმის გორაზე).

ადრეული ლითონების ეპოქა (IV-III ათასწლეულები). ამდროინდელი რელიგიური ტრადიციისათვის ნიშანდობლივია მამაკაცი ღვთაების კულტის განვითარება (ამის დამადასტურებელი უხვი მასალა მოიპოვება მტკვარარაქსის სამაროვნებში). ეს ღვთაება ხშირად ხარის, გამანაყოფიერებლის სიმბოლოს, სახითაა წარმოდგენილი. გამოვლენილია ხარის ქანდაკებები მამაკაცის რქოსანი თავითაც (ახალციხე, ამირანის გორა). ვარაუდობენ, რომ ამ დროს საკულტო მსახურება სახლებშიც იმართებოდა. ამას ქვაცეცხლის ნამოსახლარის მონაცემები ადასტურებს. იქ ნაპოვნი ნივთებით დგინდება, რომ სახლს მტერი მაშინ დაესხა და გაანადგურა, როდესაც ნაყოფიერების კულტთან დაკავშირებული რაღაც რიტუალი სრულდებოდა.

დიდი ყორღანების ეპოქა, ანუ თრიალეთური კულტურა (III-II ათასწლეულები). ამ ეპოქისათვის საქართველოს ტერიტორიაზე ნიშანდობლივია, ე.წ. „სამეფო აკლდამების კულტურა“. იგულისხმება ტომთა ბელადების დიდი სამარხები, რომელთა გარშემო დაკრძალვის რთული რიტუალები სრულდებოდა და მიცვალებულს სამკაულებსა და პირადი მოხმარების სხვა ნივთებსაც ატანდნენ. ასეთია სოფ. მარტყოფის მიდამოებში (ულევარი) აღმოჩენილი ყორღანები, რომლებსაც ჩვ. წ. აღმდე XXIV-XXII საუკენეებით ათარიღებენ. ყორღანებში მთავარი მიცვალებულის გვერდით სხვა მიცვალებულთა, როგორც ფიქრობენ, მსხვერპლად შეწირულ ადამიანთა ჩონჩხებიც დასტურდება. აშკარაა, საქართველოში, ისევე როგორც ძველი ეპოქის თითქმის ყველა სხვა ქვეყანაში, ადამიანების მსხვერპლად შეწირვის წესი არსებობდა (შდრ. ქვემოთ).

ისტორიული ხანა

III-II ათასწლეულებში ადგილობრივი მოსახლეობის რელიგიად ძირითადად ის რწმენა-წარმოდგენები რჩებოდა, რაც პრეისტორიულ ხანაშიც არსებობდა - ბუნებითი რწმენა-წარმოდგენები და შესაბამისი ქმედებანი - ქვათა, ხეთა, ტყეთა, მთათა თუ მნათობთა თაყვანისცემა, რაც მეცნიერებაში ნატურ-რელიგიის სახელითაა ცნობილი. მისი არსებითი ნიშანია რელიგიურობის პირველყოფილი, თვითნაბადი ანუ ველური ფორმებით შემოფარგვლა. ეს ფორმებია: ანიმიზმი, ფეტიშიზმი, ტოტემიზმი და მაგია, რაც წარმართული რელიგიებისა და, ზოგადად, წარმართული ცნობიერების საფუძველს შეადგენს. მართალია, რელიგიურობის ეს ფორმები ამა თუ იმ დოზით ყველა რელიგიურ სისტემაში არსებობს, მაგრამ განვითარებულ რელიგიებში ისინი არ დომინირებს.

წარმართობის არსებითი ნიშანია მრავალღმერთიანობა და კერპთაყვანისმცემლობა. თითოეული კერპი შესაბამისი ღვთაების ანიმაციაა და ეს ანიმა მატერიალურ საგანში მყოფობს. ამდენად, ღვთაება და კერპი ერთი და იგივეა. წარმართული ღმერთი ბუნების ამა თუ იმ ძალას და სტიქიონს გამოხატავს. რადგანაც ამ ძალებისა და სტიქიონების რიცხვი განსაზღვრული არაა, არც ღმერთების რიცხვია დადგენილი. წარმართობას ღვთაებათა მატება და კლება ახასიათებს; მისი შინაგანი და გარეგანი სამყარო მუდმივ ცვალებადობაშია. ამის მაგალითი ქართული წარმართული პანთეონიაცაა, რომლის შესახებ ჩვენს მატეანეში ნათქვამია: მოვიდა აზო, მოიტანა კერპნი ღმრთად გაცი და გა; დადგა ფარნავაზ, აღმართა კერპი არმაზ; დადგა საურმაგ, აღმართა კერპი აინინა; მეფობდა მირვან, აღმართა დანინა; მეფობდა ფარნაჯორ, აღმართა ზადენ...

არქეოლოგიური მასალითა და უცხოელ ავტორთა ლიტერატურული ცნობებით დასტურდება, რომ კავკასიის ხალხთა რელიგიურ ცნობიერებასა და პრაქტიკაში განსაკუთრებული ადგილი მნათობთა თაყვანისცემას ეჭირა. არსებობდა ტაძრები და სამსხვერპლოები მზის, მთვარისა და ვარსკვლავების სახელზე. დიდი ადგილი ეკავა მთვარის ღვთაებას, რომელიც ქვემოთ დამოწმებული წყაროს მინიშნებით, დედაკაცად მოიაზრებოდა. მას იმდენად აღმატებულ პატივს მიაგებდნენ, რომ მსხვერპლად ადამიანებსაც სწირავდნენ. ამის თაობაზე ბერძენი მოგზაური და გეოგრაფი სტრაბონი წერს: „[ალბანელები] ღმერთებად აღიარებენ მზეს, ზევსსა და მთვარეს, გამორჩევით - მთვარეს. მისი სალოცავი არის იბერიის მახლობლად. ქურუმობს კაცი უწარჩინებულესი მეფის შემდეგ. ის განაგებს ტაძრის მიწას, რომელიც დიდია და კარგად დასახლებული, და [ეს პირი განაგებს] მიწასაც და ტაძრის მონებსაც, რომელთაგან მრავალნი, შთაგონებულნი, წინასწარმეტყველებენ ხოლმე. მას, რომელიც უფრო მეტად იქნება შთაგონებული და მარტო დაეხეტება ტყეში, დაიჭერს ქურუმი, შეკრავს წმინდა ჯაჭვით და ერთი წლის განმავლობაში საგანგებოდ კვებავს. შემდეგ მიიყვანენ მას ქალღმერთის სამსხვერპლოსთან და ნელსაცხებლით დაზელილს, სხვა სამსხვერპლო ცხოველებთან ერთად, მსხვერპლად შესწირავენ. მსხვერპლშეწირვას ასეთი სახე აქვს: ერთს უჭირავს წმინდა შუბი, რომლითაც ადამიანს მსხვერპლად წირავდნენ. ის გამოდის სახლიდან, არტყამს გვერდიდან გულში ისე, რომ ამ საქმეში გამოუცდელი არ არის. როდესაც დაეცემა მსხვერპლი, აღინიშნება მისნობა დაცემის მიხედვით და საზოგადოდ ცხადდება, ხოლო გვამი მიაქვთ რომელიმე ადგილას და მოდიან ყველანი და ეხებიან ფეხით განსაწმენდელად“ (Geographica XI, 4,7. თ. ყაუხჩიშვილის თარგმანი). ამ ინფორმაციისა და ზოგი სხვა არგუმენტის საფუძველზე ივ. ჯავახიშვილს გამოაქვს დასკვნა, რომ საქართველოში, ქართველურ ტომებს შორის, მეზობელი ალბანელების მსგავსად, მთავარი ღვთაება იყო მთვარე, რომელმაც აქ მამაკაცის სახე მიიღო. ამის ერთ-ერთი მაგალითია ხალხური ლექსი „ნათელმა მთვარემა ბრძანა“, რომელშიც ნათქვამია: „მზე დაწვა და მთვარე შობა იავ ნანინაო... მზე დედაა ჩემი, მთვარე მამაა ჩემი, წვრილწვრილი ვარსკვლავები და და ძმაა ჩემი“. ივ. ჯავახიშვილის თეორიის თანახმად, მთვარის კულტი საქართველოში წმ. გიორგის კულტმა შეცვალა და მისი ადგილი დაიჭირა. ამასთანავე, ამ წარმართულმა მოდელმა პოზიციები გაქრისტიანების შემდეგაც მყარად შეინარჩუნა და ჩვენს დრომდე მოაღწია. ეს თეორია გააკრიტიკა ევროპაში მოღვაწე თეოლოგმა და ფილოლოგმა გრიგოლ ფერაძემ; უარყოფილია ჩვენს დროში ზ. კიკნაძისა და ზოგი სხვა მკვლევარის მიერ (შდრ. ქვემ. „წარმართობა“ საქართველოში).

ცნობები, რომ წარმართულ საქართველოში მსხვერპლად ადამიანებსაც სწირავდნენ, ძველმა ქართულმა საისტორიო ძეგლებმაც შემოგვინახა, ხოლო ზეპირმა გადმოცემებმა გვიან შუასაუკუნეებამდეც მოაღწია, მაგალითად, - ლეგენდა კარსანელებსა და კოდმონელებზე, რომელშიც შეწირულ თუ გაწირულ ადამიანთა შეჭმაზეა ლაპარაკი (იმოწმებს კათალიკოს-პატრიარქი კალისტრატე ცინცაძე წმ. ნინოსადმი მიძღვნილ ქადაგებაში. გრ. რობაქიძის მისტერია „ლონდაც“ უმშვენიერესი ქალწულის მსხვერპლად შეწირვის მოტივს უკავშირდება).

ფალოსის კულტი საქართველოში. ძველი მსოფლიოს თითქმის ყველა ხალხისთვის იყო ცნობილი ე.წ. ფალოსის კულტი. ესაა რეგენერაციის (განაყოფიერებისა და აღორძინების) კულტი, რომლის სიმბოლოს მამაკაცისა და დედაკაცის სასქესო ორგანოები, ფალოსი და კტეისი, წარმოადგენს. ფიქრობენ, რომ პირველყოფილი ადამიანი სხეულის ცალკეულ ნაწილს ცალცალკე სულად და არსებად აღიქვამდა, გამანაყოფიერებელი ორგანო კი მას სხვა ორგანოებზე უფრო ავტონომიურად და მარგინალურად წარმოედგინა. ამის გამო ყველგან, განსაკუთრებით კი საბერძნეთსა და რომში, გავრცელებული იყო ფალოსის გამოსახულებანი, რომელთაც მაგიური დატვირთვა და თილისმის ფუნქცია ჰქონდა. ამ კულტის გამოვლინებაა საღმრთო როსკიპებისა და ტაძრის მეძავების ინსტიტუტი ასურულ-ბაბილონურ ცივილიზაციებში. იგი დღეს ყველაზე მკაფიოდ შინტოიზმში დასტურდება (იაპონია).

არქეოლოგიური და ეთნოგრაფიული მასალა ავლენს, რომ ფალოსის კულტი საქართველოშიც არსებობდა. აღმოჩენილია სხვადასხვა „ფალოსი“, რომელთაგან ყველაზე დიდ ინტერესს სოფ. ზეკარში (ბაღდადი) ნაპოვნი ბრინჯაოს ქანდაკება იწვევს. ესაა ორსქესოვანი არსება, რომელსაც ტანი ქალისა აქვს, სასქესო ორგანო კი კაცის. ამდენად, საქმე თავისებური სტილის ანდროგინულ ღვთაებასთან გვაქვს. ს. მაკალათია ფალოსის კულტის ანარეკლს ბერიკაობისა და ყეენობის სცენებში, სწორფრობისა და წაწლობის ადათებში ხედავს. ამ მხრივ უფრო საყურადღებო მონაცემებს შეიცავს სამეგრელოსა და აფხაზეთის, განსაკუთრებით, სვანეთის ეთნოგრაფია. წმ. გიორგი და წმ. ბარბარე, ხალხური რწმენით, ნაყოფიერების ღვთაებანიც არიან. დღესასწაულ „ლიჩანიშობაზე“ სოფ. ადიშში მლოცველები წმ. გიორგის (ჯგრაგს) შვილიერებას შესთხოვენ. უფრო გამჭვირვალეა სვანური საწესო სანახაობების „ჰარიკელას“, „ადრეკილაჲს“ და „საქმისაჲს“ შინაარსი, რომელთა მთავარ ატრიბუტს შიშველი მამაკაცის გარეთ გამოსვლა და ხისაგან გაკეთებული მამაკაცის სასქესო ასო წარმოადგენს (ბოლო დრომდე სრულდებოდა მულახში). თანამედროვე საქართველოს ეთნოგრაფიულრელიგიურ ყოფაში ასეთი კულტის არსებობა აღარ დასტურდება.

საქართველო - რელიგიათა გზათშესაყარი. II და I ათასწლეულების მიჯნაზე საქართველოს ტერიტორიაზე ტომების გაერთიანება იწყება და სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნები ჩნდება, რომლებშიც სხვადასხვა შინაარსის კულტურები და რელიგიები ხვდებოდნენ ერთმანეთს. საქართველოში, უძველესი დროიდან, აღმოსავლური და დასავლური ცივილიზაციების გადაკვეთისთანავე, საქარავნო გზები გადიოდა, რაც ბუნებრივად უწყობდა ხელს კულტურულ და რელიგიურ მრავალფეროვნებას. ადგილობრივი რწმენა-წარმოდგენების, რიტუალებისა და ღვთაებების („ადგილის დედების“) პარალელურად ბერძნულრომაული და აღმოსავლური, ძირითადად, ქანაანური და მესოპოტამიური (შუამდინარული) პოლითეიზმი იკაფავდა გზას. ეს ნიშნავს, რომ კავკასიაში მეზობელი ქვეყნების კერპები და საღვთისმსახურო რიტუალები ძველი დროიდანვე ადვილად აღწევდა. ვანის ნოქალაქევის, მცხეთა-არმაზისა და სხვა არქეოლოგიურმა აღმოჩენებმა ქართლისა და კოლხეთის ტერიტორიებზე როგორც დასავლური, ისე აღმოსავლური კულტების არსებობა დაადასტურა. დასავლეთ საქართველოში, კოლხეთსა და აფხაზეთში, მეტწილად ბერძნული პანთეონი იყო გავრცელებული. ამას ადასტურებს ზევსის, პრომეთეს, ათენას, აპოლონის, აფროდიტეს, ჰერმესისა და სხვათა სტატუეტები და მათი სახელობის ტაძრები (ზოგიერთ შემთხვევაში - დიდი და მონუმენტური), რომლებიც აღნიშნული რეგიონის სხვადასხვა კუთხეშია მიკვლეული.

აღმოსავლეთ საქართველოში ძველი და ახალი წელთაღრიცხვების მიჯნაზე უფრო ირანული წარმოშობის რელიგიური ტრადიციები ჭარბობდა. ამას იმ გარემოებამაც შეუწყო ხელი, რომ ეს მხარე, მეტწილად, ირანის პოლიტიკური გავლენის სფეროში იყო მოქცეული და ქართლის სამეფო ტახტს III-VI საუკუნეებში ირანელ სასანიანთა დინასტია განაგებდა. ამიტომ ირანული რელიგიის ზეგავლენა საქართველოში ხშირად სერიოზულ მასშტაბს ღებულობდა. ეს რელიგია კი თავის თავში ორ მიმართულებას (შტოს) მოიცავს: ზოროასტრიზმსა და მითრაიზმს. ძველ საქართველოში ორივეს ერთი და იმავე სახელით მოიხსენიებდნენ - ცეცხლის (არტოშანის) თაყვანისცემა, ე.ი. ცეცხლთაყვანისმცემლობა ანუ, სხვაგვარად, მაზდეიზმი (მაზდეანობა).

ზოროასტრიზმი და მითრას კულტი საქართველოში. ზოროასტრიზმი ჩაისახა და აღმოცენდა სპარსეთში. ამის გამო მას ხშირად ფარსიზმს უწოდებენ. მისი დამაარსებელია ზოროასტრი ანუ ზარათუშტრა, რომელიც ძვ.წ. VII-VI საუკუნეებში ცხოვრობდა. ამ სახელისგანაა წარმომდგარი ტერმინი - ზოროასტრიზმი.

მაზდეიზმი დუალისტური რელიგიაა (თუმცა რელიგიათმცოდნეთა ნაწილი მასში მძლავრ მონოთეისტურ ელემენტებს ხედავს). სახელწოდება უზენაეს და კეთილ ღვთაებას - აჰურამაზდას - უკავშირდება. მაზდეიზმი გავრცელებული იყო სპარსელთა წინაპრებს, არიელებს, შორის. მის მოძღვრებასა და ღვთისმსახურების წესებს საბოლოო სახე ზარათუშტრამ (ბერძნული წარმოთქმით - „ზოროასტერ“, იგივე ზარატუსტრა) მისცა, რისთვისაც მას რეფორმატორად და წინასწარმეტყველად მოიხსენიებენ. მას მიეწერება გათების ანუ საგალობლების კრებულის შექმნა, რომელიც შესულია აღნიშნული რელიგიის ფუძემდებელ წიგნში „ავესტა“.

უზენაესი ღვთაებაა აჰურამაზდა ანუ ორმუზდი. მას დასაბამიდანვე უპირისპირდება და ებრძვის არიმანი - ბოროტებისა და წყვდიადის მეუფე. ბრძოლა სიკეთესა და ბოროტებას შორის განუწყვეტელია. ეს ჭიდილი კი, თავის მხრივ, მსოფლიოს განვითარებისა და ცივილიზაციის საფუძველს წარმოადგენს, რადგან სიკეთე უძლეველია. აჰურამაზდას გვერდით კეთილი ძალები დგანან: მისი შვილი მითრა, რომელიც ციდან ქვეყნად ჩამოვიდა და კაცის სახე მიიღო და კეთილი ანგელოზები (აზატები). არიმანთან ბოროტი სულები არიან: დევები (იგივე დემონები) და ეშმაკები. აჰურამაზდას სიმბოლოა ცეცხლი. იგი მზის ანარეკლია და ასახიერებს ღვთის სამართალს („არტის“). აქედან წარმოდგება ცეცხლთაყვანისმცემლობა. ათეშკებში, მაზდეანურ ტაძრებში, საკურთხევლის წინ, ჩაუქრობლად ენთო კოცონი, რასაც მორწმუნენი ემსახურებოდნენ. დღეისათვის ეს რელიგია შეცვლილი სახითაა შემორჩენილი ინდოეთსა და ირანში: ინდოეთში - ფარსების სექტა, ირანში - გებრებისა. ზოროასტრიზმის ელემენტებს შეიცავს აგრეთვე ეზიდების რელიგიური რწმენა და პრაქტიკა (იხ. ეზიდიზმი).

ცეცხლთაყვანისმცემლობა პოზიციებს საქართველოს გაქრისტიანების შემდეგაც არ თმობდა. ქართლკახეთის მოსახლეობის საშუალო ფენაში იგი საკმაოდ გავრცელებული ყოფილა. მცხეთელ მაზდეანებს V საუკუნეში საკუთარი მღვდელმთავარიც (მოგპეტა) ჰყოლიათ. ერთ-ერთ ასეთ მღვდელმთავარს ბინქარანი რქმევია. ამ რელიგიას ზოგჯერ, ფორმალურად თუ რეალურად, ქრისტიანი ერისმთავრებიც აღიარებდნენ (მაგალითად, არშუშა პიტიახში და მისი შვილი ვარსქენი). იყო შემთხვევები, როდესაც მისი მრწამსის გავლენის ქვეშ ეკლესიის მსახურებიც ექცეოდნენ. მატიანე მოგვითხრობს, რომ წმ. არჩილ მეფემ (Vს.) დასვა ეპისკოპოსი, სახელად მობიდანი, რომელიც იყო „მოგვი უსჯულო და შემშლელი წესთა... რომელიც ფარულად წერდა წიგნებს ყოვლისა საცთურისასა“. როდესაც ამ წიგნების შინაარსი „ჭეშმარიტმან ეპისკოპოსმან მიქაელ“ გააცხადა, მათი აუტოდაფე მოაწყვეს. სამეფო ხელისუფლებაც ერთბაშად ვერ გათავისუფლდა აღმოსავლური ორიენტაციისაგან. ვახტანგ გორგასალი, მაგალითად, ხან ბიზანტიის მხარეს იდგა, ხან ირანისა, ვიდრე საბოლოო გადაწყვეტილებას მიიღებდა და განაცხადებდა: „...სადაცა მიპოვნიეს სახლი ცეცხლისა, დამივსია ფსლითა და მოგვნი და მზირნი მათნი მიმიცემიან სატანჯველსა...“; „აწ გამცნებ თქვენ, - მიმართა მან სიკვდილის წინ ქვეყნის წარჩინებულებს, - მტკიცედ სარწმუნოებასა ზედა სდეგთ და ეძიებდეთ ქრისტესთვის სიკვდილსა... და სიყვარულსა ბერძენთასა ნუ დაუტევებთ“. ანტიმაზდეანურ პოლემიკაში ის სპარსელებიც ერთვებოდნენ, რომლებიც ქართლში გაქრისტიანდნენ (წმ. ევსტათი მცხეთელი). ერთ-ერთი სირიელი მამა, ნეკრესის ეპისკოპოსი აბიბოსი (VIს.), შევიდა მაზდეანთა სალოცავში, მარადმოგიზგიზე ცეცხლს წყალი დაასხა და ჩააქრო, რაც მისი მოწამებრივი აღსასრულის მიზეზი გახდა.

მკვლევრები (ს.მაკალათია, კ.კეკელიძე) მიიჩნევენ, რომ მითრას კულტი საქართველოში, ისევე როგორც აზიისა და ევროპის სხვა ქვეყნებში, ფართოდ იყო გავრცელებული და ადგილობრივ რელიგიურ ტრადიციებს დიდ კონკურენციას უწევდა. მისი კვალი გამოვლენილია ძველ ქართულ ონომასტიკონშიც (საკუთარ სახელებში): მითრიდატე, მირდატ („მითრას ბოძებული“), მირიან („მითრასეული“) და სხვ., აგრეთვე - ეთნოგრაფიაში. დასავლეთ საქართველოში (სამეგრელოში, სვანეთსა და გურიაში) შემორჩენილია წესჩვეულება, რომელსაც მისრობა (მირსობა) ეწოდება. ესაა დიდმარხვის წინა დღეებში, ყველიერის ორშაბათამდე, ღორის დაკვლა, რომელსაც გარკვეული რიტუალი ახლავს (ღორში მითრას სული მოიაზრება და ის წმინდა ცხოველია). ამ დროს „მირსას“, როგორც სინათლის ღვთაებას, ხალხი თვალის ჩინსა და გამჭრიახობას შესთხოვს. ნეკრესში დღემდე შემორჩენილია ღორების მსხვერპლად შეწირვის ტრადიცია, რაც მკვლევართა ერთი ნაწილის აზრით, მითრაიზმის გავლენა უნდა იყოს.

იუდაიზმი. იუდეველები, ანუ ებრაელები (იხ. იუდაიზმი) საქართველოში პირველად ძვ.წ. VI საუკუნეში გამოჩნდნენ. ისინი ნაბუქოდონოსორის აგრესიას და ოკუპაციას გამოექცნენ, მოვიდნენ მცხეთაში და ქართლის სხვადასხვა კუთხეში დასახლდნენ. მეტნაკლები მასშტაბის შემოსახლებები შემდგომაც ხდებოდა, განსაკუთრებით ახ.წ. 70 წლის ახლო ხანს, იერუსალიმის წარტყვევნისა და სოლომონის ტაძრის დაქცევის შემდეგ. ქართლის მოქცევის ქრონიკაში ნათქვამია: წმ. ნინომ, როდესაც ქართლში მოვიდა, პირველად ებრაელთა სინაგოგას, ბაგინად წოდებულს, მიაკითხა, რადგან მათი ენა, არამეული, იცოდა. იგი იქ რამდენიმე ხანს დარჩა და ამ ქვეყნის „ძალს განიცდიდა“. ეს ნიშნავს: იუდეველები უკვე ისე იყვნენ ქართულ სინამდვილეში ინტეგრირებული, რომ უცხოელს, მათთან სტუმრად მყოფს, ამ სინამდვილის ობიექტურად აღქმა შეეძლო. იმავე წერილობითი ძეგლიდან ჩანს, რომ მოციქულთა სწორმა პირველად ებრაელები გააქრისტიანა (აბიათარი, სიდონია, სუსანა).

ძველ ქართულ საზოგადოებაში ებრაელების თვალსაჩინო ადგილზე მიუთითებს IV საუკუნემდელი ებრაული სასაფლაოები და წარწერები ამ საფლავებზე, რომლებიც მცხეთასა და ქართლის სხვადასხვა ხეობაში გვხვდება. იუდეველები საქართველოში ქალაქური ტიპის დასახლებებს ქმნიდნენ; ვაჭრობდნენ, მოგზაურობდნენ და ექსპორტიმპორტს მისდევდნენ, რითაც საქართველოს გარესამყაროსთან ურთიერთობის გაღრმავებას უწყობდნენ ხელს. ხანგრძლივად და ინტენსიურად მიმდინარეობდა ქართულ-ებრაულ კულტურათა ურთიერთგამდიდრების პროცესი. ამ მხრივ მდიდარ მასალას ქართული ენის ლექსიკური ფონდი (განსაკუთრებით ტოპონიმიკა), ფოლკლორი და ეთნოგრაფია შეიცავს. რაც მთავარია, ებრაელებმა საქართველოში მოიტანეს თორა და მონოთეიზმის იდეა, რამაც ქრისტიანულ მოძღვრებას ნიადაგი შეუმზადა.

ქრისტიანობა. ახალი წელთაღრიცხვის პირველ საუკუნეებში საქართველოს რელიგიური ატმოსფერო თითქოს (წინარე პროცესების თვალსაზრისით) მზად იყო იმისათვის, რომ იქ სახარება ექადაგათ. „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“ მოგვითხრობს, რომ მცხეთელმა ებრაელებმა - ელიოზმა და ლონგინოზმა, რომლებიც ქრისტეს გასამართლებას დაესწრნენ, მაგრამ გადაწყვეტილებას არ დაეთანხმნენ, საქართველოში ქრისტეს კვართი ჩამოიტანეს. საეკლესიო გადმოცემით, სამოციქულო ქადაგებისთვის ივერია ღვთისმშობელს წილის ყრით ერგო, მაგრამ ხანდაზმულობის გამო მან ამ მხარეში მოსვლა ვერ მოახერხა. მისი თხოვნით ეს მისია მოციქულებმა - ანდრია პირველწოდებულმა და სვიმონ კანანელმა - იტვირთეს. მათგან მეორე აფხაზეთში, ნიკოფსიაში, გარდაიცვალა. ამის შემდეგ საქართველოში ქრისტეს მოძღვრება მოგზაურებს, ვაჭრებს, ტყვეებსა და გადმოსახლებულებს შემოჰქონდათ. III ს-ის შუა წლებში ქართლის ტახტს განაგებდა მეფე რევი, რომელსაც ქრისტიანული ტრადიციის ისტორიოგრაფია „მართალს“ უწოდებს და დასძენს: მართალია, იგი წარმართი იყო, მაგრამ „იყო მოწყალე და შემწე ყოველთა ჭირვეულთა, რამეთუ სმენილ იყო მისდა მცირედ რამე სახარება უფლისა ჩვენისა იესუ ქრისტესი და აქვნდა რამე სიყვარული ქრისტესი“. არქეოლოგიური გათხრებითაც დასტურდება, რომ ქრისტიანული ეკლესიები (თემები) როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში IV საუკუნემდეც მოქმედებდა. ამის მიუხედავად, ფაქტია, რომ ამ ეკლესიებმა ქვეყნის იმდროინდელ სულიერ და მატერიალურ კულტურაზე თვალსაჩინო გავლენა ვერ მოახდინეს. ქართლისა და ეგრისის (დასავლეთ საქართველოს) სრულმასშტაბიანი ევანგელიზაცია რომის იმპერიის გაქრისტიანების შემდეგ მოხერხდა (IV-V სს.) და ეს მისია აღმოსავლეთ საქართველოში კაპადოკიელმა ქალწულმა, ნინომ, განახორციელა, რისთვისაც იგი, ქალი, მოციქულთა სწორად და ქართველთა განმანათლებლად იწოდება (ეს ფაქტი, ანუ ქალი - მოციქული, თითქმის უპრეცედენტოა).

ქრისტიანობამ საქართველოში (იხ. ქრისტიანობა, მართლმადიდებლობა) ბევრ კულტურულ ინიციატივას დაუდო სათავე. მათგან ყველაზე მნიშვნელოვანი საღვთო წერილისა და ლიტურგიის ქართულ ენაზე ამეტყველებაა, რამაც ენა გაამდიდრა და დახვეწა. ამას კი შედეგად ქართული ქრისტიანული მწერლობის წარმოშობა და აღმავლობა მოჰყვა (არსებობს თვალსაზრისი, რომ ქართული დამწერლობა და მწერლობა ქრისტიანობამდეც არსებობდა, რომ ქართული ანბანი ძვ.წ. IIIს-ში მოღვაწე ქართლის პირველი მეფის, ფარნავაზის, კულტურული რეფორმის ნაყოფია). ქრისტიანული საქართველო მძლავრი სამონასტრო კერებითა და ბერმონაზონთა სიმრავლით გამოირჩეოდა. ეს ინსტიტუტი ქართლსა და კახეთში სირიიდან შემოვიდა (ცამეტი მამის მეშვეობით), ეგრისსა და აფხაზეთში კი - ბიზანტიიდან.

IV-V საუკუნეებიდან როგორც საქართველოში, ისე საქართველოს საზღვრებს გარეთ ასპარეზზე გამოვიდნენ მწერლები, რომელთა მეშვეობით ქართველების საღვთისმეტყველო ცოდნა და შემეცნება მაღალ საფეხურზე ავიდა. ამ პერიოდიდან ქართველი ქრისტიანები თვალყურს ადევნებენ საღვთისმეტყველო დისკუსიებს, რაც მსოფლიო მასშტაბით მიმდინარეობდა, და ასეთ ფორუმებში ხშირად მონაწილეობენ კიდეც. ამის პირველი მაგალითია იერემია იბერიელი (კათალიკოსი), რომელიც მცირე აზიაში გაემგზავრა და ეფესოს მსოფლიო კრების (431 წ.) ანტინესტორიანელ მონაწილეებს დაუჭირა მხარი. დღემდე კამათობენ მეცნიერები, თუ რა პოზიცია დაიკავა მცხეთის საკათალიკოსომ 451 წლის ქალკედონის ანტიმონოფიზიტურ კრებასთან მიმართებაში. საფიქრებელია, რომ ერთსულოვნება არ იყო. ამასთანავე, ფაქტია, რომ VI საუკუნის მიწურულიდან ქართლის ეკლესიამ (კოლხეთ-ეგრისისა იმხანად კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ექვემდებარებოდა) გეზი ქალკედონიტობისაკენ (დიოფიზიტობისაკენ) აიღო. ამ კურსის ჩამოყალიბებაში დიდი წვლილი კირიონ ქართლის კათალიკოსს მიუძღვის.

IX-XI საუკუნეებში კონსტანტინოპოლისა და რომის ეკლესიები ერთმანეთს დაუპირისპირდნენ, რაც 1054 წლის დიდი სქიზმით დამთავრდა: დასავლეთისა და აღმოსავლეთის მართლმადიდებელმა, ე.ი. შვიდი მსოფლიო საეკლესიო კრების დადგენილებათა მაღიარებელმა ეკლესიებმა ერთმანეთთან ევქარისტიული (ლოცვითი) კავშირი გაწყვიტეს (იხ. დიდი სქიზმა). თუ რა პოზიციაზე იდგა საქართველოს ეკლესია იმხანად, დოკუმენტურად ცნობილი არ არის. სამაგიეროდ გვაქვს საფუძველი ვიფიქროთ, რომ ათონის მთის ქართველთა მონასტრის წინამძღვარმა მაშინ, გარკვეულწილად, რომის ეკლესიის პოზიცია დაიჭირა. ამას ადასტურებს გიორგი მთაწმინდელის საჯარო სიტყვა, რომელიც ბიზანტიის იმპერატორის, დარბაზის ერისა და სტუმრების წინაშე 1065 წელს, დიდი სქიზმის ოფიციალურად გაფორმების შემდეგ, წარმოითქვა. წმ. მამამ განაცხადა: რომს, საბერძნეთისაგან განსხვავებით, არასდროს გადაუხვევია ჭეშმარიტებიდან, ხოლო ის, რაშიც მას ედავებიან (უფუარი პურით და წყალშეურეველი ღვინით ზიარება), არის არა სიახლე, არამედ ეკლესიის ძველი ტრადიცია, იესო ქრისტესა და მისი მოციქულების მიერ გამყარებული. ამ სიტყვას, აგიოგრაფ გიორგი მცირის ცნობით, ლათინები იმდენად აღუფრთოვანებია, რომ მათ წმ. მამის რომში ჩაყვანისა და წმ. პაპის წინაშე წარდგენის სურვილი გამოუთქვამთ (დაეთანხმა თუ არა ათონელი ბერი ამ წინადადებას, ცნობილი არ არის. რამდენიმე დღის შემდეგ იგი გარდაიცვალა). ამის მიუხედავად, საქართველოს ეკლესიამ, ისე როგორც ბერძნული ტრადიციის ყველა სხვა ეკლესიამ აღმოსავლეთში, რომის ეკლესიის სპეციფიკური (კათოლიკური) დოგმატები და ჩვეულებები არ გაიზიარა და დარჩა იმ მოძღვრებასა და წეს-განგებაზე, რასაც მართლმადიდებლობა ჰქვია. მისმა წარმომადგენლებმა ფერარა-ფლორენციის კრებაზე (1438-1439წწ.) რომთან სარწმუნოებრივი გაერთიანების საწინააღმდეგო პოზიცია დაიკავეს და უნია უარყვეს.

საქართველოს ეკლესიამ IXX საუკუნეებში ძველი საღვთისმსახურო ტრადიცია, რომელიც იერუსალიმურანტიოქიური ტიპიკონის სახელითაა ცნობილი, შეცვალა და ბიზანტიურკონსტანტინოპოლურ წესზე გადავიდა. რეფორმის მიზანს მსოფლიო ეკლესიასთან სრული თანხმობა წარმოადგენდა, რათა ეს ეკლესია, როგორც ამას მოგვიანებით (XVIII ს.) კათალიკოს-პატრიარქი ანტონ I იტყვის, „არა სხვად მედღესასწაულედ“ გამოჩენილიყო. აღნიშნულ ეპოქაში იერუსალიმური წარმოშობის ლიტურგიკული წიგნები (ჟამისწირვისა და კურთხევათა ტექსტები) აიასოფიის (ე.ი. კონსტანტინოპოლის) ტიპიკონის სტილსა და თარგზე გაწყობილმა კრებულებმა ჩაანაცვლა. ეს დრო საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორიაში ელინოფილურ ხანადაა ცნობილი, რაც XVII-XVIII საუკუნეებში რუსოფილობამ შეცვალა. საეკლესიოსაღვთისმსახურო წიგნების ქართული ვერსიები სლავურ ვერსიებს მიუსადაგეს. ამ პროცესს დასრულებული სახე დეკ. ალექსი მესხიშვილმა და კათალიკოს-პატრიარქმა ანტონ I-მა მისცეს. თანამედროვე საღვთისმსახურო პრაქტიკაშიც ეს რედაქციები გამოიყენება. ამასთანავე, როგორც რუსულ, ისე ქართულ მართლმადიდებელ ეკლესიებში ლიტურგიის ენად დღემდე ძველი ენები რჩება (სლავური და ძველი ქართული), რადგან ისინი მეტი მადლის მქონე ენებად მიიჩნევა (თუმცა არსებობს განსხვავებული თეორიები და პოზიციები).

IX-XI საუკუნეებში ბერძნები და სხვა ერების წარმომადგენლები სკეპტიკურად უყურებდნენ მორწმუნე ქართველების ეკლესიოლოგიურ და საღვთისმეტყველო შესაძლებლობებს, არ მიიჩნევდნენ მათ ავტოკეფალიის ღირსად და მათ მიერ თარგმნილი თუ ორიგინალური ლიტერატურის კანონიკურობაში ეჭვი შეჰქონდათ. ასეთი შეხედულობების გასაქარწყლებლად ყველაზე ავტორიტეტული სიტყვა გიორგი მთაწმინდელმა (+1065 წ.) და ეფრემ მცირემ (+1101 წ.) თქვეს. ამის შემდეგ ქართველების მისამართით ახალი ბრალდება წამოაყენეს: ისინი არ ემორჩილებიან პენტარქიის (ხუთმთავრობის) საყოველთაო კანონს, რომლის მიხედვით კათოლიკე ეკლესია ხუთ საპატრიარქოდაა დაყოფილი (რომის, კონსტანტინოპოლის, ალექსანდრიის, ანტიოქიისა და იერუსალიმის) და ყველა სხვა ადგილობრივი ეკლესია ხუთიდან ერთ-ერთს უნდა დაექვემდებაროს. ბრალმდებელთა სიტყვით, ქართველები „არა რომლისა პატრიარქისა ხელმწიფებასა ქვეშე არიან... და თვით დაისვამენ კათალიკოსთა და ეპისკოპოსთა და არა სამართალ არს ესე, რამეთუ ათორმეტთა მოციქულთაგანი არავინ მისრულ არს ქვეყანასა მათსა...“. ლაპარაკია ავტოკეფალიაზე, რომელიც, ძველი ტრადიციის მიხედვით, მხოლოდ მოციქულისაგან დაარსებულ ეკლესიას ეკუთვნის. საქართველოს ეკლესიას, ანტიოქიის სამღვდელოებისა და თვით პატრიარქის თქმით, ეს პატივი „თვითრჩულობით და ქედფიცხლობით“, ე.ი. თვითნებობის (კაპრიზის, აკვიატების) და ამპარტავნების გამო აქვს მითვისებული, რადგან მათ მიწაზე არცერთ მოციქულს არ უქადაგიაო. საქართველოს ეკლესიამ ამ ბრალდებას რამდენიმე არგუმენტი დაუპირისპირა - დაიმოწმა წიგნი „ანდრია მოციქულის მიმოსვლა“, რომლის თანახმად საქართველოს ტერიტორიაზე პირველი ეკლესიები ანდრია პირველწოდებულმა დააარსა, თუმცა არსებითი და მთავარი ის იყო, რომ იმ დროისათვის (XI ს.) საქართველოს ეკლესიას უკვე შეძენილი ჰქონდა საკუთარი თავის დამოუკიდებლად მართვის უნარი და გამოცდილება; ქართულად თარგმნილი იყო ქრისტიანული მოძღვრებისა და პრაქტიკის ყველა პირველხარისხოვანი ძეგლი; არსებობდნენ კვალიფიციური ღვთისმეტყველები და კანონისტები, რაც მომავალშიც ამ ეკლესიის მართებულ პოზიციაზე მყარად დგომის იმედს იძლეოდა.

საქართველოში, მისი ისტორიის ოქროს ხანაში, ქალის სამოციქულო და სამეფო უფლებათა შესახებაც მსჯელობდნენ. როგორც არაქართველები, ისე ქართველები ხშირად (ზოგჯერ ცინიკურად) ასეთ კითხვას სვამდნენ: საქართველოს (და მხოლოდ საქართველოს) გასანათლებლად რატომ აირჩია ღმერთმა ქალი? ეს კითხვა პოპულარული და აქტუალური თამარის გამეფებასთან დაკავშირებით გამხდარა. ამ დროს მას მეორე კითხვაც დაერთო: საღვთო წერილის მიხედვით გამართლებულია თუ არა ქალის მეფედ კურთხევა? მაშინდელმა კათალიკოსმა ნიკოლოზ გულაბერისძემ ასეთი თეორია და პასუხები ჩამოაყალიბა: 1. საქართველო ღვთისმშობლის წილხვედრი ქვეყანაა და მისი მოქცევა ქალს შეშვენოდა, 2. ვინაიდან ჩვენ, ქართველები, ყველაზე ჩამორჩენილები და აგრესიულები ვიყავით, ღმერთმა, თავისი სიძლიერის გამოსაჩენად, აირჩია არა ძლიერი, ენამჭევრი და შეუდრეკელი მამაკაცი, არამედ სუსტი ქალი: „...ამისათვისცა უძლურისა ბუნებისა დედაკაცისა მიერ მოალბო ქედფიცხელობაჲ ულმობელთა მათ და უგლიმთა ნათესავთაჲ“, 3. ღვთის წინაშე ქალი და მამაკაცი თანასწორია (გალ. 3:28). ამიტომაა, რომ ღმერთი მოციქულის საქმეს ზოგჯერ ქალსაც მიანდობს: მაცხოვრის აღდგომა პირველად დედაკაცებს ეუწყათ და მათ მიერ სხვებსაც (მათე 28:111; მარკოზი 16:910; ლუკა 24:112; იოანე 20: 118).

ხალხური ქრისტიანობა. ქრისტიანული რელიგია საქართველოში წარმოდგენილია როგორც ხალხური, ისე კანონიკური ფორმებით, რომლებიც, მეტწილად, ჰარმონიულად თანაარსებობენ. ცივილიზებული მსოფლიოს თვალში ეს ქვეყანა იმითაცაა ცნობილი, რომ მის მიწაზე კათოლიკე ეკლესიის დიდი მამები და მასწავლებლები მოღვაწეობდნენ. მათ ხსოვნას ხალხის მეხსიერება (ფოლკლორი) დღემდე ინახავს, რაც ასახულია სხვადასხვა ლეგენდასა და პაგანიზებულ მსახურებაში (ასეთი მსახურების მაგალითია ხალხური დღესასწაული „ბასილობა“). მსოფლიოს უდიდესი წმინდანები, რომლებმაც სიცოცხლე საქართველოში დაასრულეს, არიან: იოანე ოქროპირი (+407 წ.) და მაქსიმე აღმსარებელი (+662 წ.). წმ. იოანემ ბიჭვინთის გზაზე, კომანაში, წარმოთქვა ის უკანასკნელი სიტყვები, რომლებიც რწმენისა და სასოების ნიმუშად იქცა: „დიდება ღმერთს ყველაფრისათვის!“, ხოლო წმ. მაქსიმემ, რწმენის ერთგულებისათვის ენაამოგლეჯილმა და მკლავმოკვეთილმა, ლეჩხუმში, ხალხური გადმოცემის თანხმად, მრავალი სასწაული მოახდინა - მოჭრილ ხელზე კალამი მიიბა და ქადაგება ენის გარეშეც წარმოთქვა. აქვე შემონახულია გადმოცემა, რომ იგი, თითქოს, ვინმე ქარეიშვილ-ჭაბუკიანმა მოკლა. ამის გამო ჭაბუკიანთა საგვარეულო თავს დღესაც დასჯილად თვლის და ყოველწლიურად კლავს კურატს წინაპრის ურჯულოების წარხოცვის მიზნით.

მართალია, საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის იურიდიული საფუძვლები დადასტურდა, გაირკვა საღვთო და სამღვდელო წიგნების ქართულ თარგმანთა სანდოობა, ქართული ლიტურგიკული პრაქტიკის მსოფლიო ეკლესიის ანალოგიურ პრაქტიკასთან თანხმობა, გაიფანტა ქართველთა რელიგიური სეპარატიზმისა თუ ერეტიკოსობის შესახებ არსებული ეჭვები, მაგრამ ბერძნები (მაგ., პატრიარქები მაკარი და დოსითეოზი), რუსები (ელჩები, დიპლომატები და სხვ.) და კათოლიკე მისიონერები ზოგჯერ მაინც ეჭვის თვალით უყურებდნენ ქართველების ქრისტიანობას. ასეთ შთაბეჭდილებას მათზე შემდეგი ფაქტები ახდენდა: 1. ლიტურგიკული პრაქტიკის მოუწესრიგებლობა (არაკანონიკური გამოვლინებები წირვალოცვის დროს, მიცვალებულის მონათვლა და ბევრი სხვა), 2. რელიგიურეთნიკური ანუ საწესჩვეულებო რიტუალები (სისხლიანი მსხვერპლშეწირვა, საკურთხი მიცვალებულისათვის და ა.შ.) და 3. ცრუმორწმუნეობა (თილისმები და მაგიური ელემენტების სიჭარბე), რაც მეტნაკლები დოზით საქართველოს ყველა კუთხეში შეინიშნებოდა. მსგავს წეს-ჩვეულებებსა და რწმენა-წარმოდგენებს არამარტო უცხოელები, არამედ სწავლული ქართველი ქრისტიანებიც გმობდნენ. ამის მაგალითია ქართლ-კახეთის 1748 წლის საეკლესიო კრება, რომელმაც ამ ქვეყნის რელიგიურ სინამდვილეს მკაცრი შეფასება მისცა და ღვთისმსახურებს მოუწოდა, გათავისუფლებულიყვნენ სხვადასხვა სახის ცრურწმენებისაგან. კრების ინიციატორმა და თავმჯდომარემ, კათალიკოს-პატრიარქმა ანტონ I-მა მეცნიერული სამუშაო ჩაატარა იმის გასარკვევად, თუ საიდან შემოვიდა ქართველი ქრისტიანი ხალხის რელიგიურ პრაქტიკაში სისხლიანი მსხვერპლის შეწირვის წესი და ისიც ეკლესიათა გალავნებში (ეზოებში). მისი გამოკვლევით („მზამეტყველება“), ეს წესი სომხურიდანაა შემოსული. იქ მას ეწოდება „მათარ“და ებრაული (ძველი აღთქმისეული) წარმოშობისაა. მოგვიანებით სამეცნიერო წრეებისათვის (ნ. მარის, რ. ჰარნაკისა და კ. კეკელიძის ნაშრომთა მეშვებით) ცნობილი გახდა კურთხევანთა ძველი ქართული ვერსიები, რომლებშიც წარმოდგენილია ვაცთა და ზვარაკთა შეწირვისათვის განკუთვნილი ლოცვები და რიტუალები. კ. კეკელიძემ ისიც გაარკვია, რომ ეს ტექსტები ბერძნულიდან არის თარგმნილი, რაც იმას ნიშნავს, რომ ისინი აღმოსავლეთის ძველ ეკლესიებში ყოფილა სანქცირებული. დღეისათვის ასეთი წეს-ჩვეულებები სხვა ეკლესიების პრაქტიკაში ცნობილი არ არის და ისინი მხოლოდ ქართველებისა და სომხების ეთნიკურმა ქრისტიანობამ შემოინახა. საეკლესიო ტრადიცია მსგავს ქმედებას ცოდვის წარმხოც და გამომსყიდველ მსხვერპლად კი არ მიიჩნევს, არამედ ჩვეულებრივ შესაწირავად (შესაწევარად, ქველმოქმედებად). ამის მიუხედავად, ხალხში მას უფრო ღრმა საკრალურ მნიშვნელობას ანიჭებენ. სისხლიანი მსხვერპლის ეკლესიათა გალავნებში შეწირვის ფაქტები დღესაც ხშირია.

ხალხური ქრისტიანობა საქართველოში დასტურდება როგორც სოფლად, ისე ქალაქად. როგორც ქართულ, ისე არაქართულ მოსახლეობაში: აფხაზებსა და ოსებში (იხ. ქვემოთ) და კანონიკური ქრისტიანობის პარალელურად თანაარსებობს. ის მკაფიოდაა წარმოდგენილი მთის ტრადიციულ საზოგადოებებში. ამ მხრივ კარგადაა შესწავლილი აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთი (იხ. „წარმართობა“ საქართველოში), შედარებით სუსტად - სვანეთი.

სვანეთი საყოველთაო ყურადღებას, პირველ ყოვლისა, ქრისტიანული კულტურის ძველი ძეგლებით იქცევს. ზემო სვანეთს (ენგურის ხეობა) „ბუნებრივ მუზეუმსაც“ უწოდებენ, რადგან თითქმის ყველა სოფელში არაერთი სალოცავი ტაძარი ან კოშკი, იშვიათი ფრესკები, უნიკალური ჯვარი, ხატი და სხვა საეკლესიო ჭურჭელი მოიპოვება. განსაკუთრებით საყურადღებოა ხელნაწერი წიგნებისა და გრაგნილების კოლექცია, რომელიც უმდიდრესი და უძვირფასესია. მისი ნაწილი დღესაც ადგილზეა დარჩენილი (ზოგი სათემო ეკლესიებში ინახება), ნაწილი გამოტანილია და სხვადასხვა მუზეუმს ამშვენებს. ამ ხელნაწერებში, უპირატესად, სასულიერო მწერლობის ნიმუშებია წარმოდგენილი, რაც ცხადყოფს, რომ ერთ დროს სვანეთში წერილის რელიგია (ეკლესიური ქრისტიანობა) მაღალ საფეხურზე იდგა. ასეთი რელიგიის ადგილი გვიან შუა საუკუნეებში, საეპისკოპოსო ცენტრებთან კავშირის გაწყვეტის გამო, აქაც სოფლურმა ქრისტიანობამ, ნატურრელიგიის ელემენტებით გაჯერებულმა კულტმსახურებამ, დაიკავა. ამ სფეროს მიმართ მეცნიერულ ინტერესს შემდეგი გარემოება აძლიერებს: სვანეთი IX-X საუკუნეებამდე, დასავლეთ საქართველოს სხვა რეგიონების მსგავსად, ბერძნულბიზანტიური ეკლესიის გავლენას განიცდიდა. ამიტომ იქ ადგილობრივ სუბსტრატთან ერთად ბერძნული ელემენტებიც არის შემორჩენილი (ე.თაყაიშვილი, ა.შანიძე, ე.გაზდელიანი, ზ.ჭუმბურიძე), რაც სვანური ენის რელიგიურ ლექსიკაშიც აისახა (ჯვარი - სტავროს, მღვდელი - ბაპ, სანთელი - კერიონი) და იქაურ ეპიგრაფიკაშიც (ბერძნული წარწერები ეკლესიის კედლებსა და წმინდა საგნებზე). სვანეთმა ბერძნული ხელნაწერებიც შემოინახა, რომელთაგან მსოფლიო მნიშვნელობისაა სახარება - კორიდეთის ოთხთავი, რომელიც სოფ. კალიდან, წმ. კვირიკეს ეკლესიიდან, 1869 წელს გამოიტანეს, რამაც ადგილობრივ მოსახლეობაში დიდი მითქმა-მოთქმა და პროტესტი გამოიწვია, მაგრამ ეს ხელნაწერი უკან ეპ. გაბრიელმა (ქიქოძემ) არ დააბრუნა (გელათის სეიფში დატოვა) იმ მოტივით, რომ ადგილობრივი მორწმუნეები მას „გადამეტებით ეალერსებოდნენ“ (ეპ. კირიონის ცნობა) ანუ ჰკოცნიდნენ, რის გამოც ხელოვნების ნიმუში ზიანდებოდა. ცნობილია ხატებისა და სხვა საკრალური საგნების მიმართ სვანების რიდი და კრძალვა. ვახუშტი ბატონიშვილის თქმით, სვანებს „უმჯობესი ხატი უბიათ ძეწკვითა ოქროსათა და იტყვიან: უკეთუ აუშვათ, დალეწავს ყოველსავე აქა მყოფსა ხატჯვართა“.

ზემო და ქვემო სვანეთში ხალხური ქრისტიანობის ბევრი ცენტრი არსებობს (კანონიკური მსახურება იქ გვიან შუა საუკუნეებში უკვე შეწყვეტილი იყო). თითოეულ ხევს საკუთარი მთავარი სალოცავი და დღესასწაული აქვს. მათგან ყველაზე მნიშვნელოვანია ძველი ეკლესია (შესაძლებელია, მონასტერი) სოფ. კალაში წმ. კვირიკესა და ივლიტას სახელზე, რომელსაც სვანურად „ლაგურკა“ ეწოდება (ქართ. „საკვირიკოს“ ლინგვისტური შესატყვისი). იქ დაცულია ბიზანტიური წარმოშობის ხატისანაწილე - „შალიანი“, რომელიც, ადგილობრივი მორწმუნეების მტკიცებით სასწაულმოქმედია და ეს ადგილი დასაბრძანებლად თავად გამოირჩია; მასზე ფიცს დებენ და ადრე მას, ზოგიერთი სხვა ხატის მსგავსად, ბანდნენ. წმ. კვირიკეს ხსენების დღეს (15/28 ივლისი) იკვლება უამრავი საკლავი (თხა და ხარი), ხდება მართალთა დალოცვა, დამნაშავეთა დასჯა და მოღალატეთა შერისხვა.

ქრისტიანი მართლმადიდებლები და სხვადმადიდებლები. საქართველო არამარტო მრავალეროვან, არამედ მრავალკონფესიურ ქვეყნადაც ჩამოყალიბდა. საქართველოში ყოველთვის თანაარსებობდა ქრისტიანობის რამდენიმე მიმართულება. იყვნენ ქალკედონის, ე.ი. IV საეკლესიო კრების (451 წ.), მიმდევრები (დიოფიზიტები) და მათ გვერდით - ანტიქალკედონიტები, ასევე - ნესტორიანები და, სავარაუდოა, სხვებიც, მაგ., არიოზიანელები (კ. კეკელიძე), პავლიკიანები ანუ მანიქეველები (პ. ინგიროყვა), ბოგომილები (ი. ლოლაშვილი) და ა.შ., თუმცა მათ შესახებ ისტორიას მკაფიო და დოკუმენტური ცნობები არ შემოუნახავს.

ქრისტიანთა ეკლესია ერეტიკოსებს ანათემას უცხადებს, ანუ ადასტურებს, რომ ის (ერეტიკოსი, მწვალებელი) ეკლესიას აღარ ეკუთვნის. შუა საუკუნეებში, როდესაც ეკლესია და სახელმწიფო რეალურად გაერთიანებული იყო, ანათემიზებულ ხალხს სახელმწიფოც სჯიდა - ზოგჯერ სიკვდილითაც. ასეთი ფაქტები წარსულ ეპოქაში უხვად მოიპოვება, თუმცა მსგავს შემთხვევას საქართველოს ისტორია არ იცნობს.

VI-VII საუკუნეების ქართველი სასულიერო პირების წინაშე დასმულა კითხვა, როგორ მოქცეულიყვნენ იმ შემთხვევაში, როდესაც ესა თუ ის ერეტიკოსი, მაგალითად, ნესტორიანი, მართლმადიდებელ ეკლესიაში შემოსვლას მოინდომებდა, ჩაეთვალათ თუ არა მათ წიაღში ერეტიკოსის ხელით შესრულებული ნათლობა მადლმოსილად? ამ შეკითხვით მიმართა კირიონ ქართლის კათალიკოსმა რომის პაპს, წმ. გრიგოლ დიდს, დიალოღონს (+604 წ.). ჩვენამდე მოაღწია პასუხმა, რომლის თანახმად, ასეთ შემთხვევაში, ნათლისღების რიტუალის ჩატარება, ანუ ხელახალი მონათვლა, საჭირო არ არის.

XIII საუკუნის შუა წლებიდან, როდესაც რომისა და საქართველოს ეკლესიები ევქარისტიულად ერთმანეთს განშორდნენ, საქართველოს ტერიტორიაზე მოღვაწეობას იწყებენ კათოლიკე მისიონერები. ამ მოღვაწეობის შედეგად საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში კათოლიკობა მეტნაკლები წარმატებით იკაფავდა გზას. მისი მიმდევრები ზოგჯერ მეფემთავრები, ეპისკოპოსები და თვით კათალიკოს-პატრიარქებიც ხდებოდნენ. ანტონ კათალიკოსმა 1755 წელს მცხეთის საეკლესიო კრებაზე აღიარა, რომ მან ირწმუნა რომის კათოლიკე ეკლესიის ძირითადი დოგმატები და ამ რწმენით მან პატრიარქის თანამდებობაზე თვრამეტი თვის განმავლობაში იღვაწა.

საქართველოში კათოლიკე და მართლმადიდებელ ეკლესიათა ურთიერთობას მეტწილად ტოლერანტობა და თანხმობა ახასიათებდა. ამის თაობაზე აკად. კ. კეკელიძე წერს: „საქართველოში არ იზიარებდნენ საბერძნეთის რიგორისტულ და კონსერვატიულ-რიტუალურ შეხედულებას რომაელთა ეკლესიის შესახებ. აქ, იმთავითვე, ბატონობდა მეორე მიმართულება, ლიბერალურ-სპირიტუალური, რომლის მკვეთრად გამომხატველია გიორგი მთაწმინდელი... ბერძნული შეხედულება კათოლიკობის შესახებ ჩვენში მყარდება გაცილებით გვიან, ვიდრე რომისა და საბერძნეთის განყოფა მოხდა და ისიც თანდათანობით, თან ამ შეხედულებას ისეთი უკიდურესი ხასიათი და გონჯი სახე არ მიუღია, როგორც საბერძნეთში“. ამასთანავე, ირკვევა, რომ ხსენებული წმინდანი არა მხოლოდ რომაელთა საეკლესიო წესებისა და რიტუალების მიმართ ამჟღავნებდა სიმპათიებს, არამედ ამ ეკლესიის დოგმატებსაც არ უპირისპირდებოდა - ათანასე ალექსანდრიელის სახელით ცნობილი რწმენის სიმბოლო მან წმ. სულის ძისაგანაც გამოსვლის ფორმულით (ფილიოკვეთი) თარგმნა (თ. კოჭლამაზაშვილი, ა. ღამბაშიძე). ქართული კულტურის ისტორიაში კათოლიკე მისიონერების სახელთან ბევრი სიახლეა დაკავშირებული: პირველი ქართული ნაბეჭდი წიგნი, ქართული ენის პირველი გრამატიკა, ქართული ზღაპრების პირველი კრებული და სხვ. აღსანიშნავია მათი თანამშრომლობა XVII-XVIII საუკუნეების ქართველ სასულიერო მწერლებთან, განსაკუთრებით ანტონ კათალიკოსთან, რომელსაც ისინი დაეხმარნენ დიდი საღვთისმეტყველო-პოლემიკური ნაშრომის - „მზამეტყველების“ მომზადებაში, მაგრამ ეს წიგნი კათოლიკე ეკლესიასთან პოლემიკასაც შეიცავს. უფრო ანტიკათოლიკურია კათალიკოს-პატრიარქ ბესარიონ ორბელიშვილის თხზულება „გრდემლი“, თუმცა ეს თხზულებაც კათოლიკე მღვდლის, ფრანცისკო ბოლონიელის დახმარებით მომზადდა. ქართველმა კათოლიკეებმა (სულხან-საბა ორბელიანმა და ბევრმა სხვამ) ქვეყნის საზოგადოებრივი ცხოვრების, მეცნიერებისა და კულტურის ასპარეზზე ერთობ გამოიჩინეს თავი.

VII საუკუნის დამდეგიდან, როდესაც სომხეთის ეკლესიამ ქალკედონის კრების საწინააღმდეგო კურსი აიღო, ორი მეზობელი ქვეყნის - საქართველოსა და სომხეთის - ეკლესიებს შორის ევქარისტიული კავშირი გაწყდა, თუმცა თეოლოგიური და კულტურულ-შემოქმედებითი კონტაქტები შენარჩუნებულ იქნა. ეწყობოდა საჯარო დისპუტები (მაგალითად, სიტყვისგება ექვთიმე გრძელსა და სოსთენ სომეხთა მოძღვარს შორის 1046 წელს ღრტილაში, არტანუჯში), რომლის დროსაც დოგმატიკის სფეროში მოწინააღმდეგენი ერთმანეთს ეცნობოდნენ და უმეგობრდებოდნენ. ასეთი ურთიერთობის ნაყოფია, მაგალითად, ქართულ ენაზე თეოლოგიური ტრაქტატების უძველესი სქელტანიანი წიგნი - „შატბერდის კრებული“ (Xს.) და საღვთისმეტყველო-პედაგოგიური თანამშრომლობა, რომელიც თბილისელ სომხებსა და ქართველებს შორის XVIII საუკუნეში დამყარდა. 1755 წელს თბილისში გაიხსნა სასულიერო სემინარია, რომლის რექტორად სომეხთა ეკლესიის მღვდელი ფილიპე ყაითმაზაშვილი დაინიშნა. ქართლკახეთში მცხოვრები სომეხთა იმდროინდელი ეპისკოპოსი ავეტიქი მაღალი ერუდიციითა და ეკუმენური სულისკვეთებით გამოირჩეოდა, რის გამოც მასთან თანამშრომლობდა კათალიკოს-პატრიარქი ანტონ I და მის ლექციებს ქართველი მართლმადიდებლებიც ისმენდნენ. ასეთი კონტაქტები XIX საუკუნის შუა წლებამდე გაგრძელდა.

მართლმადიდებელი, კათოლიკე და სომეხთა ეკლესიების დაახლოების ტენდენციები საქართველოში განსაკუთრებით იმ დროს გამოიკვეთა, როდესაც ქვეყანა დამოუკიდებლობისა და დემოკრატიის მშენებლობას შეუდგა (1917-1921წწ.). საერთაშორისო რეზონანსი მოჰყვა კათალიკოს-პატრიარქ კირიონის (საძაგლიშვილის) ეპისტოლეებს აღმოსავლეთის პატრიარქთა, რომის პაპისა და ყოველთა სომეხთა პატრიარქკათალიკოსის მიმართ, რომლებშიც სიმპათიითაა აღნიშნული „ლათინური და სომხური წესის“ ეკლესიების ადგილი და როლი საქართველოს წარსულსა და თანამედროვეობაში. გახშირდა დიალოგი კათოლიკე და მართლმადიდებელი ეკლესიების წარმომადგენლებს შორის. ქართველი მართლმადიდებელი იერარქები მიესალმნენ კათოლიკეთა საეპისკოპოსო კათედრის განახლების იდეას და პაპის მოციქულებს, რომლებიც თბილისში 1919-1920 წლებში ჩამოვიდნენ. კათალიკოს-პატრიარქმა ლეონიდემ (ოქროპირიძემ) წმ. საყდარს ათეიზმის წინააღმდეგ ბრძოლაში თანადგომა სთხოვა. ამჟამად (პერესტროიკიდან დღემდე) მართლმადიდებელ ეკლესიასთან სომეხთა და კათოლიკე ეკლესიების ურთიერთობა საქართველოში პრობლემურ ფონზე მიმდინარეობს.

XIX-XX საუკუნეებში საქართველოში ევროპული და რუსული წარმოშობის პროტესტანტული მიმდინარეობების შემოსვლა იწყება. ლუთერანებმა, დუხობორებმა, მალაკნებმა, ძველმართლმადიდებლებმა, ბაპტისტებმა, ორმოცდაათიანელებმა, იეჰოვას მოწმეებმა და სხვებმა (იხ. ცალცალკე), რომლებიც სხვადასხვა მიზეზითა და მოტივით აღმოჩნდნენ საქართველოში, უფრო აღმოსავლეთში, ქვეყნის ყოფაცხოვრებასა და კულტურაში მხოლოდ მათთვის დამახასიათებელ კოლორიტი შემოიტანეს. ამასთანავე საქართველოსა და მთელ კავკასიაში აქტიურ მოღვაწეობას შეუდგნენ „მართლმადიდებლობის აღმდგენელი საზოგადოება“, „ბრიტანეთისა და უცხო ქვეყანათა ბიბლიური საზოგადოებები“ და რამდენიმე ევანგელური მისია, რომელთა დახმარებით საქართველოს მთის რეგიონებში აშენდა (ანდა განახლდა) ეკლესიები, განხორციელდა ბიბლიისა და ბიბლიური ლიტერატურის გამოცემები, დაიწყო ზრუნვა ბიბლიის ახალ ქართულ ენაზე გადმოსათარგმნად, მოეწყო (ევანგელური მისიების დახმარებით) საჯარო ლექციები თბილისსა და სხვა ქალაქებში. ადგილობრივი მართლმადიდებელი ეკლესიების დამოკიდებულება ევანგელური ეკლესიებისადმი და მისიებისადამი, ცალკეულ ექსცესებს თუ არ მივიღებთ მხედველობაში, ნორმალური იყო. ამის საუკეთესო მაგალითია ანგლიკანური ეკლესიის მღვდლის, სოლომონ მალანის სტუმრობა ქუთაისში ეპ. გაბრიელთან 1872 წელს და მასთან ხანგრძლივი თეოლოგიური საუბრები, ლიტურგიაზე დასწრება და ქადაგების წარმოთქმა.

1962 წელს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოში გაწევრიანდა, 1978 წელს - ევროპის ეკლესიათა კონფერენციაში. 1978 წელს აღნიშნული საბჭოს თანაპრეზიდენტად აირჩიეს სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი ილია მეორე (იხ. ეკუმენიზმი). ამის მიუხედავად 1997 წელს, რამდენიმე ქართული მონასტრის რადიკალური მოთხოვნის შემდეგ, საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ ეკუმენური ორგანიზაციების რიგები დატოვა, რამაც ქრისტიანული სამყაროსგან ამ ეკლესიის ნაწილობრივი იზოლაცია განაპირობა.

ისლამი. VIII საუკუნის 30იანი წლებიდან საქართველოში შემოდის ისლამი და, შესაბამისად, არაბული კულტურა. ქართველი ხალხის გარკვეული ნაწილი ამ დროიდან ისლამის მიმდევარი ხდება, რაც დამატებით სტიმულს იძლეოდა იმისათვის, რომ ქართულად ისლამურ აღმოსავლეთში შექმნილი კლასიკური ლიტერატურის ნიმუშები ეთარგმნათ და ქართული ენა ისლამთან დაკავშირებული ტერმინოლოგიით გამდიდრებულიყო.

ისლამი (მისი ორივე ძირითადი ფრთა) (იხ. ისლამი) ზეგავლენას ახდენდა ჩვენი ქვეყნის პოლიტიკურ სივრცესა და ეთნიკურ ყოფაცხოვრებაზე. აჭარაში, სამცხე-ჯავახეთსა (ახალციხის საფაშო) და აღმოსავლეთ საქართველოში ხელისუფლების სადავეები ხანგრძლივად მუსლიმთა ხელში იმყოფებოდა (ქართლის ტახტს XVI-XVIII სს-ში მეტწილად მუსლიმი მეფეები განაგებდნენ). ამის საფუძველზე ისლამით შთაგონებული ქართული დიპლომატიური და სამდივნო-საკანცელარიო ლიტერატურა აღმოცენდა, რაც ქართული წერილობითი ტრადიციის ისეთივე განუყოფელი ნაწილია, როგორც ისლამური ორიგინალური სამეცნიერო (ფარსადან გორგიჯანიძე) და ნათარგმნი მხატვრული ლიტერატურა. საქართველოს მუსლიმ მოქალაქეთა რიცხვი დღეს დაახ. ნახევარი მილიონია. ამიტომ არაა გასაკვირი, რომ ქართულ სინამდვილეში ქრისტიანობისა და ისლამის ურთიერთგავლენა თვალსაჩინოა და ეს არამარტო სამოქალაქო ისტორიასა და კულტურულ წარსულს ეხება, არამედ თანამედროვე ეთნოგრაფიასაც, რაც განსაკუთრებით აღმოსავლეთ საქართველოს (უფრო ქიზიყისა და ქვემო ქართლის) მუსიკალურ ფოლკლორსა და ზეპირსიტყვიერებაში ჩანს.

ისლამის გახალხურების თვალსაჩინო მაგალითია ჩრდილო კავკასია, სადაც ქრისტიანობა და ისლამი დიდი ხნის განმავლობაში თანაარსებობდა. ამის გამო ამ მხარის მკვიდრთა საკულტო-ტრადიციულ ყოფაში უხვადაა წარმოდგენილი როგორც ქრისტიანული, ისე ისლამური ელემენტები. ქისტები, მაგალითად, დღეს მუსლიმები არიან (უმნიშვნელო რაოდენობის გარდა), მაგრამ ისინი სხვა ქრისტიანი მთიელების (მათ შორის ოსებისა და აფხაზების) მსგავსად სალოცავად ჯვარხატებშიც (საკრალურ, „კვრივ“ ადგილებში) დადიან და აღდგომასაც დღესასწაულობენ.

ისლამმა ქართული კულტურის გამდიდრებას და მისი მასშტაბის გაფართოებას შეუწყო ხელი.

ეზიდობა. ეზიდთა ურთიერთობა სამხრეთ კავკასიასთან გაცილებით ადრინდელია, ვიდრე ზოგიერთი მკვლევარი ვარაუდობდა. ცნობილია, რომ კავკასიაში მრავალი ქურთული ტომი სახლობდა და გამორიცხული არ არის, მათში ეზიდებიც ყოფილიყვნენ. საქართველოში ეზიდების ძირითადი მასა 1918 წლიდან იწყებს შემოსვლას, როდესაც ოსმალეთის იმპერიაში ეზიდური რელიგიის მიმდევარ ქურთებს სდევნიან.

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ (1991წ.), მძიმე სოციალურეკონომიკური და პოლიტიკური მდგომარეობის გამო, ეზიდური მოსახლეობის ნახევარზე მეტმა რუსეთს, უკრაინასა და ევროპის ქვეყნებს მიაშურა. რაკი საზღვრების გადალახვა გამარტივდა, ეზიდებს თავიანთი წმინდა ადგილების, კერძოდ, ლალიშის (ერაყის ქურთისტანი) მონახულების საშუალება მიეცათ. ბოლო 15 წლის განმავლობაში სომხეთისა და საქართველოს ეზიდები სხვა ეკონომიკურად ძლიერი კონფესიების გავლენის ქვეშ აღმოჩნდნენ და ბევრი, ფორმალურად თუ არაფორმალურად, სხვა რელიგიას მიაკუთვნებს თავს. ეს ვითარება ეკონომიკურმა პრობლემებმა და ეზიდური რელიგიის საფუძვლების ზედაპირულმა ცოდნამ განაპირობა (იხ. ეზიდიზმი).

რელიგიურთეოსოფიური სისტემები. რელიგიური მრავალფეროვნება და, ამ თვალსაზრისით, მდიდარი წარსული საქართველოს შესაბამისი დარგის მოღვაწეებისათვის მიმზიდველს ხდიდა. საქართველოში გაიზარდა (თბილისის გიმნაზია დაამთავრა) დიდი მეცნიერი და თეოლოგი პავლე ფლორენსკი. შემთხვევითი არ არის, რომ თეოსოფიური საზოგადოების ფუძემდებელმა ელენე ბლავაცკაიამ (იხ. თეოსოფია) რუსეთის იმპერიის სამხრეთის რეგიონებს შორის საქართველო გამოარჩია. იგი 1863 წელს ქუთაისში ჩამოვიდა, იქ რამდენიმე თვე გაატარა და ლექციების კურსი წაიკითხა. ეს ქალაქი XIX საუკუნის შუა წლებში განთქმული იყო ბულვარით, სადაც საჯარო ინტელექტუალური საუბრები ეწყობოდა და რელიგიურ-საღვთისმეტყველო საკითხებზეც იმართებოდა დისპუტები. იქაური საზოგადოებაც რელიგიური მრავალფეროვნებითა და ეკუმენური სულისკვეთებით გამოირჩეოდა. ნიკო ნიკოლაძე, მაგალითად, იგონებს, რომ მის ოჯახში ხშირად იკრიბებოდნენ მართლმადიდებლები და კათოლიკეები და ერთად ლოცულობდნენ. ცხადია, ბლავაცკაიას მსმენელებიც სხვადასხვა კონფესიისა და წოდების წარმომადგენლები იყვნენ.

უფრო შთამბეჭდავია ფენომენალური მონაცემების მქონე პიროვნების, პოპულარული რელიგიური ფილოსოფოსისა და ოკულტისტის გიორგი გურჯიევის საქართველოსთან კავშირი. მის მოძღვრებას ადამიანის ევოლუციის თეორიას უწოდებენ. იგი, ზოგადად, ასე გადმოიცემა: ადამიანი არასრულქმნილი არსებაა და ასეთად დარჩება, თუკი განსაკუთრებული აქტივობა არ გამოავლინა. მას არა აქვს გაცნობიერებული თავისი თავი, ვერ უწევს კონტროლს საკუთარ ქცევებს, ინსტინქტების ტყვეა. ასეთი ადამიანის სული მოკვდავია. ამიტომ ადამიანმა პიროვნება უნდა მოიპოვოს. ეს კი ცნობიერების გაბატონებას და თვითკონტროლის მიღწევას გულისხმობს. გურჯიევის დევიზია: „გახსოვდეს შენი თავი!“

გიორგი გურჯიევი ეთნიკურად თურქულენოვანი ბერძენი იყო - ურუმი; დაიბადა სომხეთში, 1872 წელს. XX საუკუნის პირველ წლებში ეჩმიაძინელ მეგობართან და თანამოაზრესთან, სარქის პოღოსიანთან ერთად იგი თორმეტწლიან მოგზაურობას იწყებს; შემოივლის შუა აზიასა და ინდოეთს, ეზიარება აღმოსავლურ რელიგიათა ეზოთერულ სიღრმეს; 1919 წელს კი თბილისში აარსებს „ადამიანის ჰარმონიული განვითარების ინსტიტუტს“, რომელსაც სპირიტუალური, კვლევითი და სასწავლო ფუნქცია ჰქონდა და, ძირითადად, გურჯიევის სისტემის „წმინდა ცეკვებსა“ და „წმინდა გიმნასტიკას“ ეფუძნებოდა. მთავრობამ ინსტიტუტს სამსართულიანი შენობა გამოუყო (ახლანდელი ი. ჯავახიშვილის 22), სადაც გ. გურჯიევი საჯარო ლექციებსაც კითხულობდა. ამ ლექციებს ესწრებოდა გრიგოლ რობაქიძე და, როგორც ზეპირი გადმოცემითაა ცნობილი, ისინი დამეგობრდნენ.

უახლეს ეპოქაში, ქართველი საზოგადოების გარკვეული ნაწილი აღმოსავლური და დასავლური წარმოშობის რელიგიური და თეოსოფიური სისტემებით დაინტერესდა: ბუდიზმი, კრიშნას ცნობიერება, ბაჰაი, ანთროპოსოფია, საინტოლოგია. ინტერესი იოგის, რერიხის მოძღვრებისა და ოშოს (იხ. ლექსიკონი: რაჯნეშიტები) მიმართაც გამომჟღავნდა; ითარგმნა ფხაგვან შრი რაჯნიშის (ოშოს) რამდენიმე წიგნი („მდოგვის მარცვალი“, „სექსიდან ზეცნობიერებამდე“, „კომენტარები“), თუმცა ამ მიმდინარეობას საქართველოში ცენტრი არ გააჩნია.

ქართული მესიანიზმი
(თეორიები და აპოლოგეტები)

„მესიანიზმი“ მომდინარეობს „მესია“-დან, რომელიც ებრაული სიტყვაა და ცხებულს ნიშნავს. ამ სახელწოდების ქვეშ მოიაზრება ის მისტიკურ-რელიგიური თეორიები და რწმენა-წარმოდგენები, რომელთა თანახმად ესა თუ ის ერი, ენა, მიწაწყალი და ა.შ. ღვთის მიერ სხვა ერებზე, ენებსა და ქვეყნებზე აღმატებული მადლითაა ცხებული და გამორჩეულად მაღალი მისია აქვს მიმადლებული.

ქართული მესიანიზმის შემთხვევაში ესაა ესქატოლოგიური მისია, რაც მსოფლიოს ხსნისა და გადარჩენის საქმეში ამ ერის ფენომენის განსაკუთრებულ როლს გულისხმობს. ლაპარაკია ისეთ ვითარებაზე, როდესაც ან ქართველი ერი, ან ქართული ენა, ან ქართული მიწა, ანდა ნებისმიერი, რასაც ქართული ჰქვია, საღვთო თვისებების მატარებლადაა აღიარებული და არსებობს რწმენა, რომ ეს თვისებები ბუნებითია, ე.ი. შესაქმისეული, დასაბამიერი. ერთი სიტყვით, ქართული მესიანისტური ცნობიერება ქართველ ერსა და საქართველოს რელიგიის ასპექტით განსაკუთრებულ მოვლენად წარმოსახავს და ეს წარმოსახვა პოეტური აღმაფრენის საზღვრებს სცილდება - ის რწმენაა.

ძველ ქართულ სასულიერო ტექსტებში არაერთგზის დადასტურებული წინადადება - ქრისტეს მორწმუნე ქართველი ერი არის „საზეპურო ერი“ - ეკლესიოლოგიის ენაზე ნიშნავს შემდეგს: მორწმუნე ქართველების ეკლესია, ისე როგორც ნებისმიერი მორწმუნე ხალხის (ერის) ეკლესია (კრებული), არის „საზეპურო ერი“, ე.ი. რჩეული ერის, ახალი ისრაელის - კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესიის - ნაწილი. ქართულ მესიანიზმთან იმ შემთხვევაში გვექნება საქმე, თუკი „ქართველ ერში“ მოვიაზრებთ არა მხოლოდ ქრისტიან ქართველთა კრებულს - საქართველოს ეკლესიას, რომელიც მსოფლიო ეკლესიის ანუ ჭეშმარიტად „საზეპურო ერის“ განუყოფელი ნაწილია, არამედ - ქართველ ერს როგორც ასეთს - გენის და სისხლის საფუძველზე ჩამოყალიბებულ ერს.

ქართული მესიანიზმი XX საუკუნის ბოლო ათწლეულების მოვლენაა, თუმცა მას აქვს თვითშეგნება იმისა, რომ იგი ძველ ქართულ სასულიერო მწერლობას ეფუძნება. ქართველ მესიანისტებს სწამთ, რომ რწმენა ქართველების გამორჩეულობის შესახებ მათ წინაპრებს, განსაკუთრებით IV-X საუკუნეების სასულიერო პირებს, უფრო ღრმად ჰქონდათ გამჯდარი და გაცნობიერებული.

თანამედროვე ქართული მესიანისტური მიმართულებები არსობრივად ერთმანეთის იდენტურია; ერთმანეთისაგან მათ სტილი, პათოსი და ორგანიზაციის ფორმები განასხვავებთ.

ქართული ენისა და ქართველი ერის რჩეულობა. ისინი, ვინც რელიგიური ასპექტით საქართველოს გამორჩეულობას უსვამენ ხაზს, ძირითადად, X საუკუნის არქეოგრაფსა და მწერალს, იოანე-ზოსიმეს იმოწმებენ, რომელსაც დაუწერია (უფრო სავარაუდოა, რომ ძველი ხელნაწერიდან გადაუწერია) ლექსი „ქებაი და დიდებაი ქართულისა ენისაი“. ესაა შესხმითი ჟანრის ტექსტი, რომელშიც ნათქვამია შემდეგი: ქართულ ენაში შენახულია საიდუმლო. ეს ენა დღეს მძინარეა, მდაბალი და დაწუნებულია, მაგრამ სინამდვილეში იგი ლაზარეა, ე.ი. ქრისტეს მეგობარი (შდრ. იოანე 11:145). მაშასადამე, მას ლაზარეს მსგავსი მომავალი აქვს - მეორედ მოსვლის ჟამს იესო ქრისტე ქართულ ენას აღადგენს და ყველა ენას ამ ენით გაასამართლებს.

ამ მსჯელობას ჩვენს ეპოქაში დაუკავშირდა აზრი ქართული ენისა და გენის ღვთიური წარმომავლობის შესახებ. XX საუკუნის 70-80იან წლებში გამოქვეყნდა მეცნიერთა და საზოგადო მოღვაწეთა წერილები, რომლებშიც უწყება ქართული ენის ესქატოლოგიური მისიის შესახებ, იოანეზოსიმეს ტექსტში მოცემული, უკომენტაროდაა გადმოტანილი, ზოგ შემთხვევაში, გაზიარებული და გაღრმავებულია. დაიწყო ქართული ფენომენის მითოლოგიზაციის პროცესი. ამ მიმართულებით სიტყვა საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქმა ილია II-მაც თქვა. მისი ლოცვა-კურთხევით 1986 წელს დაწესდა დღესასწაული „ქებაი და დიდებაი ქართულისა ენისაი“ (მიბმულია ლაზარეს შაბათს), რამაც ქართული მესიანიზმის გაღრმავებას ახალი სტიმული მისცა.

ქართველი ერის რჩეულობის რწმენას საზოგადოების დიდი ნაწილის თვალში დამაჯერებლობა შემატა ზვიად გამსახურდიას წიგნმა „საქართველოს სულიერი მისსია“ (თბ., 1990 წ.). მასში ნათქვამია: „ღვთისმშობელი... ყველაზე მეტად მახლობელი იყო ამ (ქართველთა. - ნ.პ.) მოდგმასთან და აქ არის სწორედ მისტიკური წინასწარგანსაზღვრულობა... საქართველო წილად ხვდა ღვთისმშობელს იმის გამო, რომ ტრადიციულად ყველაზე მეტად დაკავშირებული იყო ღვთისმშობლის მისიასთან, რომელიც არის იგივე სულიწმინდის მისსია“... ქვეყნის დასასრულის ჟამს ქართველთა მოდგმა „იქნება მთავარი მატარებელი სულიერებისა, ქრისტიანობისა და ის ამხელს დანარჩენ ცოდვილ კაცობრიობას“. ამ განწყობილებამ XX-XXI საუკუნეთა მიჯნაზე ქართველ საერო და სასულიერო წრეებში ღრმად გაიდგა ფესვი და მას მიმდევრები ენათმეცნიერთა შირისაც გამოუჩნდნენ.

ქართული ენისა და ერის გამორჩეულობის რწმენა საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიაში ნაციონალურფილეტურ ტენდენციებს აღრმავებს.

„იბერიონთა საძმო“. 1989 წლის ნოემბერში გაზეთ „ახალგაზრდა კომუნისტის“ რედაქციამ ასეთი წერილი მიიღო: „უნდა გაუწყოთ ერისა და ქვეყნისათვის უაღრესად საგულისხმო ამბავი, რომელიც ლაზარეს თქმულებას ეხმიანება... ერთ სოფელთან ახლოს ასახვევია. იმ მხარესაა ერთი პატარა საკურორტო სოფელი. იქ არის მცირე ეკლესია, კიდია ზარი. მოსულმა კეთილმა სტუმარმა სამჯერ უნდა ჩამოჰკრას ზარს, შემდეგ კი გაბმულად დარეკოს. ამ ნიშნით მალე მასთან მოვლენ და წაიყვანენ იმ ადგილისაკენ, სადაც მიმდინარეობს კვლევაძიება სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია II-ის ლოცვაკურთხევით. ეძებენ ჩვენი მამულის, ენისა და სარწმუნოების საიდუმლოს - ეძებენ წიგნს, რომელიც, გადმოცემით, ლაზარეს სახელთან არის დაკავშირებული და დღემდე საიდუმლოდაა დაფარული“.

გაირკვა შემდეგი: 1) იმ დროისათვის, 1989 წლის 1 ნოემბრამდე, ჩამოყალიბებული ყოფილა „მართლმადიდებელ ქრისტიან ახალგაზრდების“ ჯგუფი სახელწოდებით „იბერიონთა საძმო“, რომელსაც ბინა დაუდევს ხარაგაულის რაიონში, სოფ. ნუნისის მახლობლად, ძველი ეკლესიის ნანგრევებში - „ბერთა საყუდელში“, 2) „ბერთა საყუდელი“ არის გამოქვაბული და მას „ბერთა კლდესაც“ ეძახიან, 3) იქ, ჯგუფის წევრთა მტკიცებით, „ღვთის წყალობითა და ნებით აღმოჩენილია საიდუმლო საფარველი“, 4) ჯგუფის ხელმძღვანელია გიორგი მაზიაშვილი, რომელსაც სჯერა, რომ ის ბერია და მისი სახელია გიორგი იონთა იბერიონი, 5) იგი გვარწმუნებს, რომ მას შიო მღვიმელი გამოეცხადა და აჩვენა ადგილი, რომელიც საქართველოს შუაგულია. წმ. მამამ მას გაანდო საიდუმლო, რომ ამ ადგილას, მიწის სიღრმეში, არის „ქალაქი“, რომელშიც დევს წიგნი, რომელიც სახარებაში მოხსენიებულია „ლაზარედ“. „ეს წიგნი დღედღეზედ ელოდება მზის შუქს. იგი ერს აუმაღლებს რწმენას და სიყვარულს უფლისას“.

შედგა ექსპედიცია და საკვლევაძიებო სამუშაოები დაიწყო. 1990 წლის 8 დეკემბერს გაზეთ „ახალგაზრდა ივერიელში“ გამოქვეყნდა სტატია სათაურით „მსოფლიო დასაბამისეული აღმოჩენა - ნოეს საკურთხეველი საქართველოშია“. „იბერიონთა საძმოს“ წევრმა გივი ალაზნისპირელმა განაცხადა, რომ ნუნისის გამოქვაბული სინამდვილეში ნოეს კიდობანია! მისი თვალთახედვით ნუნისში დედამიწის მაგნიტური ველი გადის და ეს ადგილი მსოფლიოს ცენტრია. ზუსტად აქ, ამ გამოქვაბულში, ეცემა „კოსმიური სვეტი“, რომელიც ხალხს, წარღვნის გამო იქ შეკრებილებს, ჟანგბადით ამარაგებდა. ამდენად, ქართველები „ზენაარი ძალის (წმინდა სვეტის) მასპინძლები ვართ“.

„იბერიონთა საძმო“ ასეთ კითხვებს სვამს: „... რატომ ჩამოიტანეს ქრისტეს კვართი საქართველოში? რატომ ჰქვია ჩვენს მიწას მარიამისეული? ან რატომ გაგვიჯდა მითი, თითქოს მიწების დანაწილებისას, უწინ, ღმერთს დაეთმოს თავისი წილი ქართველებისათვის?!. რა უნდა ეძებნათ არგონავტებს კოლხეთის მიწაზე? რა საფუძველზე შეიქმნა მიჯაჭვული ამირანის ფენომენი?... დადგა დრო გაიგოს მსოფლიომ, რომ მათი გადამრჩენელი ყოფილა საქართველოს მიწა თავისი კოსმიური დაცემის ცენტრით (სვეტიცხოველით), რომლის დაპროექცირება ხდება ხარაგაულის რაიონში, სოფელ ნუნისის მახლობლად... ლაზებს გადაურჩენიათ თურმე ადამიანი მსოფლიო წარღვნისაგან, ლაზებს! და ეს მომხდარა ჩვენს მიწაზე. აი, რა შეიძლება ეწეროს წიგნში „ლაზარეს აღდგინება“.

გამოქვაბულკიდობანის გახსნისა და იქიდან „ლაზარედ“ წოდებული წიგნის ამოღების დღე რამდენჯერმე დაინიშნა. ნუნისს საქართველოს სხვადასხვა კუთხიდან უამრავი ადამიანი რამდენჯერმე მიაწყდა, მაგრამ იონთა იბერიონმა გადამწყვეტ წუთებში გამოქვაბულის გახსნასა და იქიდან წიგნის გამოტანაზე უარი თქვა. ამ ფაქტმა ბევრს ნოეს კიდობნისა და „ლაზარეს“ ნუნისში არსებობის რწმენა დააკარგვინა. ამის მიუხედავად, საძმო მოღვაწეობას აგრძელებდა.

მწერალეზოთერიკოსმა გივი ალაზნისპირელმა 1994 წელს ქართულ და ინგლისურ ენებზე გამოაქვეყნა წიგნი „მსოფლიოს დასაბამისეული აღმოჩენა (დიდი სენსაცია)“, რომელშიც ვრცლად გადმოსცა აღნიშნული საძმოს მესიანისტური თეორია. ამასთანავე, განავითარა აზრი, რომ საქართველოს ყველა უბედურების, მათ შორის ეკონომიკურის, მიზეზი ებრაელები არიან. ამიტომ იგი 1995 წელს ანტისემიტიზმის ქადაგების ბრალდებით გაასამართლეს და პატიმრობა მიუსაჯეს. გათავისუფლების შემდეგ (1997 წლის მარტი) მასსა და საძმოს მოძღვარს იონთა იბერიონს შორის უთანხმოება მოხდა. უკანასკნელმა არ გაიზიარა გ. ალაზნისპირელის მტკიცება, რომ „უახლოეს დროში საქართველოს ტერიტორიას ჩაარტყამს მოკაშკაშე ბირთვი“. ამ წინასწარმეტყველებას მან „აბსოლუტური აბსურდი“ უწოდა, რის გამოც გ. ალაზნისპირელმა „იბერიონთა საძმო“ დატოვა („ასავალდასავალი“, 1997, 511. VIII, №32; 824. XI. №47).

ამ ორგანიზაციის მიმართ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის იერარქიამ მკვეთრად უარყოფითი პოზიცია გამოავლინა. საპატრიარქოს პრესცენტრმა იგი სექტად მოიხსენია - არ გაიზიარა თეორია, რომლის თანახმად ნოეს კიდობანი საქართველოშია და ის ნუნისის გამოქვაბულს წარმოადგენს, რის გამოც საზოგადოების დიდი ნაწილი ამ თეორიის მიმართ სკეპტიკურად განეწყო.

„მძლეველი“. ესაა პოლიტიკურ-რელიგიური პარტია თვითსახელწოდებით: „საქართველოს ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი ღვთაებრივი მოძრაობა - მძლეველი საქართველო“, ანუ, სხვანაირად, „ახალი სიტყვა“. მას საკუთარი გაზეთებიც ჰქონდა - „მეტი სინათლე“ და „ახალი იერუსალიმი“.

რელიგიური ასპექტით ამ ორგანიზაციის სპეციფიკური ნიშანი არის იმის რწმენა, რომ ქრისტე მეორედ უკვე მოვიდა. ამაზე აღნიშნული გაზეთის დევიზი და რუბრიკები მეტყველებს: „მეორედ მოსვლა მოხდა, მეორედ მოსვლა დაიწყო, მეორედ მოსვლის პროცესი მიმდინარეობს!“ „მეორედ მოსვლა მოხდა საქართველოში, რამეთუ დასაბამიდან საქართველოს ერგო წილი ღვთისმშობლისა“; „მეორედ მოსვლა მოხდა სიტყვის სახით“.

„მძლეველის“ დამაარსებელი და ლიდერი არის მწერალი აკაკი ჯორჯაძე. მან 1995 წლის 9 იანვარს ასეთი განცხადება გააკეთა: „სამყაროდან, კოსმოსიდან, მაღალი ღმერთისგან საქართველოში ქართულ ენაზე მოგვეწოდა ღვთაებრივი ახალი სიტყვა, რომელიც ერთიანად ეკუთვნის დედამიწაზე მცხოვრებ ყოველ ადამიანს... და ამით დაიწყო კიდეც მეორედ მოსვლა... მაღალი ღმერთის მეორედ მოვლენილი ძის - ქრისტეს მოსვლის მიზანია იხსნას ჩვენი ფიზიკური სხეული გარდაუვალი დაღუპვისაგან, რაც ძველი, ანუ არსებული სიტყვის წყალობით, მაღალი ღმერთის სულიერ სამყაროში უკვე გადაწყვეტილია. სიცოცხლის დამღუპველი ერები, პიროვნებები უკვე შერჩეულია, დრო განსაზღვრულია... ახალ სიტყვასთან ერთად მე, მთლიანობაში ჩემი ოჯახის წევრებთან ერთად, ვცხოვრობ იესო ქრისტეს - ნაზარეველის ცხოვრების მსგავსად!“.

ამდენად, „მძლეველის“ რწმენით, ღვთის სიტყვის ახალი შობა ანუ საჯაროდ გაცხადება 1995 წლის 9 იანვარს, დღის 2 სთზე საქართველოში მოხდა.

აკაკი ჯორჯაძემ დააზუსტა, რომ მასში ქრისტეა, ქართველი ერი სასძლო ერია, ხოლო თვითონ - ღვთის სასძლო. ამის გამო მან სახელად „კაცი იგი სასძლოჲ“, მოკლედ - „სასძლო კაცი“, დაირქვა და პოლიტიკურ ასპარეზზეც ამ სახელით გამოვიდა. მისმა პარტიამ საპარლამენტო და საპრეზიდენტო არჩევნებში მონაწილეობის მიღება გადაწყვიტა. შეიქმნა პოლიტიკური ბლოკი „მძლეველი საქართველო - ღვთის ტაძარი“ (ბლოკის ლიდერი - ლაშაგიორგი ლომიძე). მისმა აქტივისტებმა 2000 წლის ივნისიდან „სიცოცხლის წიგნი“ შემოიღეს და მასში იმ ადამიანების სახელისა და გვარის შეტანა დაიწყეს, რომლებიც პრეზიდენტ შევარდნაძის შეცვლის სურვილს ადასტურებდნენ. კამპანია 2001 წლის იანვრამდე გაგრძელდა. ამ მოთხოვნას, ა. ჯორჯაძის განცხადების თანახმად, 2002 წ. 5 ივნისამდე მილიონ 670 ათასმა ადამიანმა დაუჭირა მხარი. ამის მიუხედავად, იმ წელს შევარდნაძის გადაყენება არ მოხერხდა (იგი 2003 წლის ნოემბერში „ვარდების რევოლუციის“ შედეგად გადადგა).

იმის გარდა, რაც ა. ჯორჯაძემ 1995 წლის 9 იანვრის საპრეზიდენტო განცხადებაში ჩამოაყალიბა (მეორედ მოსვლა საქართველოში უკვე მოხდაო), „მძლეველის“ მიმდევრებს სწამთ ქართველი ერის, ქართული ენის, ქართული ანბანისა და, ზოგადად, ქართული გენის საღვთო წარმომავლობა. ამდენად, ისინი ითავისებენ წინასწარმეტყველებას „ივერიის გაბრწყინების“ შესახებ. ა. ჯორჯაძე, რომელიც საკუთარ თავს ღვთის სიტყვის ჭურჭელს უწოდებს, კათალიკოს-პატრიარქ ილია მეორესაც დაუპირისპირდა და მორწმუნეებს მოუწოდა, აიძულონ ეკლესიის საჭეთმპყრობელი, რათა თანამდებობა ნებაყოფლობით დათმოს. თავის მხრივ „მძლეველი“ მართლმადიდებელმა ეკლესიამაც დაგმო და მის იდეოლოგიასა და საქმიანობას სექტანტობა უწოდა.

პოსტრევოლუციურ საქართველოში „მძლეველის“ მესიანური ქადაგება და პოლიტიკური აქტივიზაცია შენელდა, თუმცა ა. ჯორჯაძე მოღვაწეობას განაგრძობს. 2008 წლის ივლისში მან და მისმა გაერთიანებამ („ახალი სიტყვა“) საზოგადოებაში ასეთი მოწოდება გაავრცელეს: „...ჩვენი დაღუპვა არის გადაწყვეტილი. გადარჩენა შეგვიძლია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ სულით მოსული სიტყვის მიხედვით ქვეყანაში შევცვლით პოლიტიკურ სისტემას!“.

რელიგიისა და აღმსარებლობის თავისუფლება

რელიგიურ მრავალფეროვნებას საქართველოში მისი ადგილმდებარეობა აპირობებდა და დღესაც აპირობებს. ხშირად დაისმის კითხვა: რა ვითარება იყო აქ ზოგადად სინდისისა და აღმსარებლობის თავისუფლების თვალსაზრისით? ცხადია, ისეთი, როგორც ყველგან - არსებობდა თავისუფლება მეტნაკლები შეზღუდვებით. ქრისტიანები არაქრისტიანების ანუ სხვადმადიდებლების (ჰეტეროდოქსების) მიმართ ფიზიკური ანგარიშსწორების მეთოდს რომ არ იწონებდნენ, სადავო არაა. ქრისტიანული მისიოლოგია, სახარების პრინციპის შესაბამისად (მათე 26:52), ძალადობას გამორიცხავს. ამ მცნებით ხელმძღვანელობდა წმ. ნინო, როდესაც მან დაგმო მეფე მირიანისა და მისი ერისთავის ძალისმიერი პოლიტიკა მთიელების გაქრისტიანების პროცესში (დაახლოებით ამავე დროს მილანის ეპისკოპოსმა ამბროსიმ ეკლესიაში არ შეუშვა მართლმორწმუნე მეფე თეოდოსი იმის გამო, რომ მან ერეტიკოსების მიმართ ძალა გამოიყენა), თუმცა საეკლესიო და სამოქალაქო ისტორია (როგორც დასავლეთის, ისე აღმოსავლეთის) სარწმუნოების საქმეში ძალის ენაზე ლაპარაკის ბევრ ფაქტს იცნობს: იოანე ოქროპირი მართლმადიდებელმა მეფემ და ეპისკოპოსებმა დასაჯეს; ბოგომილების მეთაური ვასილი 1111 წლის ახლო ხანს კონსტანტინოპოლში დაწვეს; კოცონში შეაგდეს, ანდა ჩამოახრჩვეს არაერთი სტაროვერი (იხ. ძველმართლმადიდებლები). გაკათოლიკების ბრალდებით კათალიკოს-პატრიარქი ანტონ I დილეგში ჩააგდეს. ევროპის ისტორიაში ცნობილია ინკვიზიციის, რელიგიური ომებისა და დევნის არაერთი ტრაგიკული ფურცელი, მაგრამ ეკლესიის საერთო პოზიცია ნებისმიერი სახის (ფიზიკური თუ ფსიქოლოგიური) ძალადობის უარყოფაა. ამ კონტექსტში არსებობს იურიდიული ტერმინი „არაკეთილსინდისიერი პროზელიტიზმი“, რაც სხვადასხვა სახის ცდუნებისა თუ შეფარული მუქარის გზით მოქალაქეებისათვის სარწმუნოების თავსმოხვევას ნიშნავს.

რელიგიის, აღმსარებლობისა და სინდისის თავისუფლება არის ადამიანის უფლებათა შემადგენელი ფუნდამენტური ნაწილი, რომელმაც კონცეპტუალურად დასრულებული სახე ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაში მიიღო (1948 წ.). ეს თავისუფლება გამყარებულია 1966 წლის საერთაშორისო პაქტით სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ, ევროპის ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა კონვენციით და სხვ. რელიგიის, აღმსარებლობისა და სინდისის თავისუფლებას იცავს საქართველოს კონსტიტუცია, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ რელიგიის თავისუფლების იდეა მანამდე არ არსებობდა. იგი ყველა მსოფლიო რელიგიაში გვხვდება, რის გამოც მას ყველა სახელმწიფო ასე თუ ისე ანგარიშს უწევს და რაღაც ფორმით მაინც აღიარებს. შესაბამისად, ზოგიერთ საზოგადოებაში იგი მეტადაა რეალიზებული, ზოგში - ნაკლებად, რაც დამოკიდებულია არა იმდენად მოცემული რელიგიის შინაარსსა და დოგმატიკაზე, რამდენადაც საზოგადოების ჰუმანიზაციასა და მის წევრთა რელიგიურობის გამოვლენის კულტურაზე. ეს კულტურა საქართველოში, მისი ისტორიის სხვადასხვა მონაკვეთში, სხვადასხვა საფეხურზე იდგა. სარწმუნოების ძალადობით გავრცელება არც ერთი რელიგიის არსებას არ წარმოადგენს. ყურანში პირდაპირაა ნათქვამი: „არანაირი იძულება სარწმუნოებაში!“ (2:270). ამის მიუხედავად, „არაკეთილსინდისიერი პროზელიტიზმი“ არც ერთი ქვეყნისა და რელიგიის ისტორიისათვის არაა უცხო. იგი, როგორც წესი, ინდივიდუალურსა თუ კოლექტიურ მოხიბლვასა და მოქრთამვებში გამოიხატება. სპარსელებსა და ქართველებს V ს-ში ასეთი შეთანხმებისათვის მიუღწევიათ: თუ ვინმე ქართველთაგანი თავისი ნებით აირჩევდა მაზდეანობას, ქართველებს (ქრისტიანებს) მისთვის ხელი არ უნდა შეეშალათ, მაგრამ მაზდეანის გაქრისტიანება დაუშვებელი იყო (თუმცა სპარსელები ამ პრინციპს ზოგჯერ არბილებდნენ).

დღეისათვის (2008) საქართველოში მოქმედებს რელიგიათა სამი საბჭო: ე.წ ტრადიციულ კონფესიათა საბჭო (კათოლიკე ეკლესია, სომეხთა სამოციქულო ეკლესია, ევანგელურლუთერანული ეკლესია, ევანგელურბაპტისტური ეკლესია, იუდაური და ისლამური საკრებულოები), საქართველოს სახალხო დამცველთან არსებული რელიგიათა საბჭო (მასში შედის საქართველოში არსებული თითქმის ყველა რელიგიური გაერთიანება, მართლმადიდებელი ეკლესიებისა და იეჰოვას მოწმეების გამოკლებით), სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობის მხარდამჭერი რელიგიათა საკოორდინაციო საბჭო (მოქმედებს საქართველოს საპატრიარქოს ეგიდით. მისი წევრებიც, ე.წ. ტრადიციული კონფესიებია). რელიგიათა საბჭოების ამოსავალ მიზანს საქართველოში რელიგიის თავისუფლების დაცვა და ტოლერანტობის კულტურის გაღრმავება წარმოადგენს.

რელიგია და სახელმწიფო

საზოგადოებრივი და მეცნიერული თვალსაზრისით საინტერესო საკითხია რელიგიისა და სახელმწიფოს, ეკლესიისა და საერო საზოგადოების ურთიერთობა საქართველოს ისტორიაში და მის თანამედროვე ცხოვრებაში. ცნობილია ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის ოთხი სახე: 1. სახელმწიფოს ბატონობა ეკლესიაზე ანუ ცეზაროპაპიზმი, 2. ეკლესიის ბატონობა სახელმწიფოზე ანუ პაპოცეზარიზმი (თეოკრატია), 3. სიმფონია (თანასწორთა ჰარმონიული თანამშრომლობა და ურთიერთდაცვა), 4. სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთგამიჯვნა. პირველმა ყველაზე მკაფიოდ ბიზანტიაში იჩინა თავი (იმპერატორ კონსტანცის სიტყვები: „რაც მე მსურს, ეკლესიის კანონი ის არის!“) და მართლმადიდებელი ქვეყნების დამახასიათებელ მოვლენად ითვლება (კლასიკური ნიმუშია ბიზანტია და რუსეთის იმპერია), მეორემ - დასავლეთ ევროპაში რომის იმპერიის დაშლის (395 წ.) შემდეგ, როდესაც პაპმა იმპერატორის ფუნქციები იტვირთა. ამის გამო იგი კათოლიკურ მოვლენად მიიჩნევა. მესამე წარმოადგენს თეორიას, რომელიც იმპ. იუსტინიანემ (+565 წ.) ჩამოაყალიბა და ეკლესიისა და სახელმწიფოს თანაარსებობას გულისხმობს ურთერთჩარევისა და ურთიერთდაპირისპირების გარეშე (ქრისტეს ორბუნებოვნების დოგმატის შესაბამისად). ესაა იდეალი ყოველი ქრისტიანისათვის, მაგრამ მისი სრულყოფილად რეალიზაცია არასდროს მომხდარა. სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთობის მეოთხე ფორმა თანამედროვე დასავლური ლიბერალურ-დემოკრატიული სახელმწიფოებისთვისაა დამახასიათებელი, თუმცა იგი არ გამორიცხავს სხვადასხვა სფეროში სახელმწიფოსა და ეკლესიის თანამშრომლობას.

შუა საუკუნეების საქართველო მეტწილად (IX-X სს-იდან მაინც) ბიზანტიური ტრადიციის სახელმწიფოა, რის გამოც მას უფრო ცეზაროპაპიზმი ახასიათებდა. ამის ნიმუშებია: ა) ჯავახეთის საეკლესიო კრება გრიგოლ ხანძთელის დროს (IXს.), როდესაც ერისმთავრებმა, საეკლესიო კანონების უგულებელყოფით, კათალიკოსად თავიანთი კანდიდატი გაიყვანეს, ბ) რუისურბნისის საეკლესიო კრება (1105წ.) და, ზოგადად, დავით აღმაშენებლის კურსი (სახელმწიფოს კონტროლი ეკლესიაზე), რომლის შესახებ მემატიანე ამბობს: „მონასტერნი და საეპისკოპოსონი და ყოველნი ეკლესიანი წესსა და რიგსა ლოცვისასა და ყოვლისა საეკლესიო განგებისასა დარბაზის კარით მიიღებდიან“, გ) მეფეებისა და ფეოდალების განკარგულებით ეპისკოპოსებად დანიშვნისა და გადაყენების, ეკლესია-მონასტრებისათვის მამულების შეწირვისა და გამოწირვის, საეკლესიო კრებების მოწვევისა და დახურვის ფაქტები. ამის მიუხედავად, საქართველოს ეკლესიის როგორც სასულიერო, ისე საერო უწყება ყოველთვის იუსტინიანესეული სიმფონიის პრინციპს აიდეალებდა, რაც ვახტანგ VI-მ (სჯულმდებელმა) ასე ჩამოაყალიბა: „მეფე ხორცის ხელმწიფეა, კათალიკოსი - სულისა“.

რუსეთის იმპერია თავის თავს ბიზანტიის მემკვიდრედ განიხილავდა, რაც ცეზარო-პაპიზმის ათვისებაშიც გამოიხატა. იქ 1722 წლიდან უწმიდეს სინოდს, როგორც ერთ-ერთ სახელმწიფო კოლეგიას, ობერ-პროკურორი მართავდა. ამიტომ, როდესაც საქართველოში ცარისტული რუსეთის მმართველობა დამყარდა, ამ ქვეყნის მართლმადიდებელი ეკლესია სახელმწიფოს სრულ დაქვემდებარებაში აღმოჩნდა. საბჭოთა კანონმდებლობით მართლმადიდებელი ეკლესია (და ნებისმიერი რელიგიური ორგანიზაცია) კერძო პირად იქნა გამოცხადებული და სახელმწიფოსაგან გამოყოფილი, რაც იურიდიულად კანონზომიერ და დადებით მოვლენად ჩაითვლებოდა, ეკლესია ათეისტური რეჟიმის მსხვერპლი რომ არ გამხდარიყო.

დამოუკიდებელი ქართული სახელმწიფოს განახლების შემდეგ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის უფლებრივ მდგომარეობაში სრული გარდატეხა მოხდა. 2002 წელს სახელმწიფომ საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიასთან კონსტიტუციური, უმაღლესი რანგის შეთანხმება დადო, რითაც საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას სხვა აღმსარებლობებთან შედარებით, გარკვეული პრივილეგიები მიენიჭა. ამასთანავე, საქართველოს კონსტიტუციით, სახელმწიფო და ეკლესია გამიჯნულია. საქართველოს კანონმდებლობა დანარჩენ რელიგიურ გაერთიანებებს კერძო სამართლის იურიდიულ პირებად აღიარებს, რაც მათ ერთ ნაწილს არ აკმაყოფილებს - ისინიც სახელმწიფოსაგან რელიგიურ გაერთიანებებად ცნობას მოითხოვენ.

რელიგიები აფხაზეთში

აფხაზეთში, შავი ზღვის სანაპიროზე, ძვ.წ. IX-VIII საუკუნეებიდან ბერძნული ქალაქ-კოლონიები არსებობდა. თანამედროვე არქეოლოგიურმა მასალამაც დაადასტურა, რომ იქ ელინური კერპები და ტაძრები იდგა. აბორიგენი მოსახლეობა ქვათა, ხეთა და მნათობთა კულტს, ე.ი. ბუნებით რელიგიას, მისდევდა. საფიქრებელია, რომ იმ დროს გზადაგზა ელინიზების პროცესიც მიმდინარეობდა.

ძველი საეკლესიო გადმოცემის თანახმად, აფხაზეთში, ისე როგორც საქართველოს სხვა რეგიონებში, ქრისტიანობა მოციქულთა ხანიდან გავრცელდა. პირველი მქადაგებლები ათორმეტ მოციქულთაგანნი - ანდრია პირველწოდებული და სვიმეონ კანანელი - იყვნენ. სვიმეონ კანანელი ანაკოფიაში (ახალ ათონში) მოწამებრივად აღესრულა და იქვე დაიკრძალა. მის საფლავზე IX საუკუნეში გუმბათოვანი ტაძარი აშენდა.

I-III საუკუნეებში აფხაზეთის ქრისტიანთა რიცხვი იმდენად გაიზარდა, რომ მათ საკუთარი ეპარქია შექმნეს. ეპისკოპოსი ქ. ბიჭვინთაში (პიტიუნტში) იჯდა. I მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე ნიკეაში 325 წელს ამ ეპარქიის მმართველიც მონაწილეობდა (ეპ. სტრატოფილე), ხოლო IV კრებაზე ქალკედონში 451 წელს - ნიკოფსიის ეპისკოპოსი. ეს ეპარქიები, ძირითადად, ბერძნულენოვან მორწმუნეებს აერთიანებდა, მაგრამ მათ თანდათან ქვეყნის მკვიდრი მოსახლეობაც უერთდებოდა. ბერძენი და რომაელი ისტორიკოსების თანახმად, აფხაზეთის საყოველთაო გაქრისტიანება ბიზანტიის წმ. იმპერატორ იუსტინიანე დიდის დროს მოხდა, ე.ი. 527-565 წლებში. კონკრეტული თარიღი ცნობილი არაა, მაგრამ შემონახულია ცნობა, რომლის მიხედვით იუსტინიანემ, აფხაზეთის მკვიდრი მოსახლეობის ქრისტეს რჯულზე მოქცევის ნიშნად, ბიჭვინთაში დიდი საკათედრო ტაძარი ააგო. ასე დაარსდა აბაზგიის საარქიეპისკოპოსო.

აბაზგიის საარქიეპისკოპოსო, ისევე როგორც ლაზიკის ანუ ფაზისის (ფოთის) სამიტროპოლიტო, თავიდან კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში შედიოდა, მაგრამ VIII-IX საუკუნეებში მან დამოუკიდებლობა (ავტოკეფალია) მოიპოვა. ბიჭვინთის საარქიეპისკოპოსო დასავლეთ საქართველოს დედა ეკლესიად იქცა და მისმა ეპისკოპოსმა კათალიკოსის ტიტული მიიღო. ამრიგად, შეიქმნა აფხაზეთის საკათალიკოსო, რომლის სულიერი მეურვეობის ქვეშ დასავლეთ საქართველოს, იმავე ძველი კოლხეთის ანუ ეგრისის, ე.ი. ლაზიკის სამიტროპოლიტო, გაერთიანდა. ამ დროს სამღვდელმსახურო პრაქტიკიდან თანდათან განიდევნა ბერძნული ენა და მისი ადგილი ქართულმა დაიკავა. საკათალიკოსო საყდრად (კათედრად) ბიჭვინთის ანდრია პირველწოდებულის ტაძარი გამოცხადდა. აფხაზეთის კათალიკოსს ბიჭვინთის კათალიკოსსაც უწოდებდნენ. კათალიკოსის ტიტული, ე.ი. დამოუკიდებელი ეკლესიის ნიშანი, მან საქართველოს გაერთიანების შემდეგაც შეინარჩუნა. მისი იურისდიქცია კავკასიის ჩრდილოდასავლეთის სამრევლოებზეც ვრცელდებოდა და იქაურ ხალხებში ლიტურგიის ენის ფუნქციას ქართული ასრულებდა. ენის ფაქტორი კი კავკასიის ტომთა გაერთიანებისა და საქართველოს სახელმწიფოებრივი მშენებლობის საქმეში მაშინ უმნიშვნელოვანეს როლს ასრულებდა. ამის თაობაზე X საუკუნის აგიოგრაფი, გიორგი მერჩულე, ამბობს: „ქართლად ფრიადი ქვეყანაჲ აღირიცხების, რომელსაცა შინა ქართულითა ენითა ჟამი შეიწირვის...“

1054 წლის დიდი საეკლესიო განხეთქილების შემდეგ აფხაზეთის საკათალიკოსო, აღმოსავლეთის სხვა ეკლესიებთან ერთად, მართლმადიდებლური აღმსარებლობის წიაღში დარჩა ბერძნული ტიპიკონით.

XIII საუკუნეში აფხაზეთში გენუელი ჯვაროსნები მოვიდნენ, რომლებმაც ანაკოფიაში, მდ. ფსირცხის შესართავთან, ციხე ააგეს და 1280 წელს სოხუმში სავაჭრო ფაქტორია დააარსეს. მათმა მისიონერებმა იქ საფუძველი ლათინური ტიპიკონის კათოლიკე ეკლესიას ჩაუყარეს და გარკვეულ წარმატებებსაც მიაღწიეს. 1318 წელს აფხაზეთში კათოლიკური ეპარქია გაიხსნა, რომელმაც დაახლოებით ორი საუკუნე იარსება. „პროპაგანდა ფიდეს“ (კათოლიკეთა რწმენის) მქადაგებლები აფხაზეთში XIX საუკუნემდე მოღვაწეობდნენ და, ზოგ შემთხვევაში, წირვას მართლმადიდებელთა ეკლესიაშიც ატარებდნენ (მაგ., დრანდაში). XVII-XVIII საუკუნეების მისიონერთა წერილები რომის პაპისადმი ამ კუთხის რელიგიური სურათის წარმოდგენისათვის მდიდარ მასალას შეიცავს.

აფხაზეთის ტერიტორიაზე ძველი დროიდან სინაგოგებიც მოქმედებდა. ჩანს, რომ ებრაელები იქ კულტურულშემოქმედებით საქმიანობასაც ეწეოდნენ. ამის დასტურია მსოფლიო მნიშვნელობის ხელნაწერი - თორა, რომელიც X საუკუნეში აფხაზეთის ერთ-ერთ ებრაულ თემში უნდა იყოს გადაწერილი. იგი ბოლოს სოფ. ლაილაშში (ლეჩხუმში) ინახებოდა, რის გამოც მას ლაილაშის ბიბლიას უწოდებენ (დაცულია საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში). ამჟამად აფხაზეთში ებრაელების რიცხვი რამდენიმე ათეულს არ აღემატება.

XVI საუკუნეში, კათალიკოს ევდემონ ჩხეტიძის დროს (1558-1578), როდესაც თურქეთის ზეგავლენით აფხაზთა სამთავროში ინტენსიური ისლამიზაცია დაიწყო, აფხაზეთის საკათალიკოსოს რეზიდენცია ბიჭვინთიდან გელათში გადაიტანეს. ამ ფაქტის გამო აფხაზეთში საეკლესიო-კანონიკური წყობილება კიდევ უფრო შეირყა: გაუქმდა ეპარქიები (მოქვისა და დრანდის) მხარე ქრისტიანი სასულიერი პირებისაგან თითქმის დაცარიელდა. მართლმადიდებელი სარწმუნოების ადგილი ისლამმა და, უფრო მეტად, ნატურალურმა (ბუნებითმა) რწმენა-წარმოდგენებმა დაიკავა. ეს პროცესი XVII საუკუნეში იმდენად შესამჩნევი ყოფილა, რომ უცხოელი მართლმადიდებელი თეოლოგები ამბობდნენ: „აფხაზები ქრისტეს რჯულს გადაუდგნენ, ქრისტეს მცნებებს განეშორნენ!“ სხვა ქართული და უცხოური წყაროების, მოგზაურებისა და კათოლიკე მისიონერების ცნობების თანახმადაც, აფხაზეთში XVII-XVIII საუკუნეებში ერთობ გაურკვეველი რელიგიური ვითარება იყო. სარწმუნოებას, რომელსაც აფხაზების დიდი უმრავლესობა მისდევდა, ვერც ქრისტიანობას დაარქმევდით და ვერც ისლამს. ორივე სარწმუნოების თვალთახედვით, იქ ცრუმორწმუნეობა ყვაოდა.

ვახუშტი ბატონიშვილი (XVIII საუკუნის შუა წლები) წერს: „...ბიჭვინთის ეკლესია დიდი, დიდშენი, კეთილ ფრიად, გუმბათიანი, ზღვის კიდესა ზედა! ეს აღაშენა იუსტინიანე კეისარმან შემკობითა დიდითა. პირველ იყო საეპისკოპოზო. ჟამსა აფხაზთა მეფეთათა იქმნა საკათალიკოზოდ, და არს საყდარი აფხაზთა კათალიკოზისა, არამედ აწ ხუცის ამარად, ვინაითგან აფხაზნი არღარა მონებენ რჯულსა და სარწმუნოებასა... (ისინი) სარწმუნოებით არიან ქრისტიანენი, არამედ არღარა რისა მეცნიერნი და ირიცხვიან, ვითარცა კერპნი, ვინაითგან არა დაფლვენ მკუდართა თვისთა, არამედ მისითავე სამკაულიარაღითა და შესამოსლითა შთასდებენ კუბოთა შინა და შესდგმენ ხეთა ზედა, და უკუეთუ შტვენს მკუდარი იგი ეშმაკისა მიერ, სწამთ განსუენებულად მერმესა მას. გარნა უწყიან ნათესაობა, ცოლი ერთი, მარხუა, აქუთ სასოება მღუდელთა ფრიად. არა იქმნებიან მათ შორის სიძვა, მრუშება, რამეთუ დასწუენ შემცოდეთა, უყუართ სტუმარი და პატივსა უყოფენ, და შეიწყნარებენ ფრიად“.

გერმანელი დიპლომატი, ბუნებისმეტყველი და ლინგვისტი, იაკობ რაინეგსი, რომელიც ერეკლე II-ის კარზე მრჩევლად მსახურობდა, ამბობს: „აფხაზების რიცხვი შვიდი ათასი კომლია და იკვეხიან, რომ ადრე ქრისტიანები იყვნენ. ამჟამად ქრისტიანობის მოსაგონებლად შემორჩათ მხოლოდ... წმ. ანდრიას ეკლესია ბიჭვინთაში და კიდევ რამდენიმე დანგრეული ეკლესია. აგრეთვე ის, რომ იბერიის (ე.ი. იმერეთის. - ნ.პ.) პატრიარქი აფხაზთა მთავარეპისკოპოსად იწოდება. მაჰმადის მოძღვრებაც საკმაოდ სუსტად იციან; ზოგი თავის ბავშვებს წინადაცვეთას უკეთებს, ზოგი - არა. არავინ ჭამს ღორის ხორცს და ქორწილისას იცავენ ნათესავთა სისხლის აურევლობის წესს“.

იმავე ეპოქის მეორე გერმანელი მეცნიერი და დიპლომატი იოჰან გიულდენშტედტი ამ საკითხზე მეტ ინფორმაციას გვაწოდებს: „იქაც (აფხაზეთშიც. - ნ.პ.), ისე როგორც სხვა კავკასიელებთან, ქრისტიანობა ჩაქრა, მაგრამ ისევე, როგორც სხვა მთიელ ხალხებში, იგი არ შეიცვალა სხვა რელიგიით. გარდა ქვის ეკლესიებისა და მათი ნანგრევებისა, ძველი ქრისტიანობისაგან აქ კვალი საყოფაცხოვრებო პირობებშიც დარჩა. მაგალითად, მათ აქვთ დიდმარხვა, უქმობენ კვირა დღეს, მაგრამ არა ღვთისმსახურებით, არამედ ისვენებენ ყველა სამუშაოსაგან, ჭამენ ღორის ხორცსაც. ამ ხალხს ჰყავს კალთაკოსი, რომელიც ცხოვრობს ძველი ქვის ეკლესიასთან და მისდევს შეუბღალავ ჩვევებს და, განსაკუთრებით, მარხვის შემდეგ აკურთხებს ხოლმე ხორცს. მისი ტიტული („კალთაკოსი“) არის დამახინჯებული ქართული „კათალიკოსი“, ანუ პატრიარქი... აფხაზები საკმაოდ მშვიდობისმოყვარენი არიან და, თუკი ისინი ვინმეს თავს ესხმიან, უმეტესად მიყენებული შეურაცხყოფისათვის შურის საძიებლად. ასეთი თავდამსხმელი ჯგუფი იკრიბება ბებერი მუხის ქვეშ, რომელშიც არჭობენ ხმალს, რამდენჯერმე გარს უვლიან მას და თავიანთ ენაზე ამბობენ: ჩვენ მივდივართ მტრის წინააღმდეგ (მტერს ასახელებენ), დაგვაჭერინე და დაგვახოცინე ისინი“.

როდესაც აფხაზეთში რუსეთის კოლონიური რეჟიმი დამყარდა, იქ არცერთი ეკლესია არ მოქმედებდა. 1860 წელს შეიქმნა „კავკასიაში მართლმადიდებელი სარწმუნოების აღმდგენი საზოგადოება“, რომელმაც აფხაზეთში მისიონერები შეგზავნა. 1875 წელს ახალ ათონში ღვთისმშობლის მიძინების გრანდიოზული ტაძარი აშენდა და მამათა მონასტერი დაარსდა. იგი დიდ რელიგიურ, პოლიტიკურ და ეკონომიკურ ცენტრად იქცა (ვეებერთელა მამულებითა და საწარმოებით, პირველი ჰიდროელექტრო სადგურით კავკასიაში). მან აფხაზეთში რუსეთის სახელმწიფოს საეკლესიო-ნაციონალური პოლიტიკის მსახურის როლი იკისრა.

იმთავითვე აშკარა გახდა, რომ იმპერიული მთავრობა მიზნად ადგილობრივი მოსახლეობის რუსიფიკაციას ისახავდა. ამის გამო რუსი მისიონერების საქმიანობას აფხაზები გააფთრებულ წინააღმდეგობას უწევდნენ, რაც ზოგჯერ ტრაგიკული შედეგებით მთავრდებოდა. XIXს-ის 60-70-იანი წლები აფხაზეთის ისტორიაში ანტიკოლონიური და ანტიეკლესიური გამოსვლებით აღინიშნა. ამბოხების მონაწილეთა წინააღმდეგ მთავრობამ სადამსჯელო ღონისძიებებს მიმართა; დაიწყო მუსლიმი აფხაზების თურქეთში ძალდატანებით გადასახლება ანუ მუჰაჯირობა. ყველაზე მასშტაბური გადასახლებები 1866 და 1877 წლების აჯანყებათა შემდეგ მოხდა. ამ დროს ქართველი საზოგადოება აფხაზი ხალხის ეროვნული ინტერესების მხარეზე დადგა და მათი გენოციდის შეწყვეტა მოითხოვა. რუსეთის საერო და სასულიერო მთავრობა იძულებული გახდა, რომ სამისიონერო საქმიანობის უფლება ქართველებისთვის დაებრუნებინა. ქართველი მისიონერები - ეპ. გაბრიელი (ქიქოძე), ეპ. (შემდეგ კათალიკოსი) კირიონი (საძაგლიშვილი), არქიმანდრ. ამბროსი (კავკასიძე), მღვდ. ბესარიონ ხელაია (შემდეგ კათალიკოსი ამბროსი), დეკ. დავით მაჭავარიანი და სხვანი - ამ ასპარეზზე დიდი ენთუზიაზმით იღვწოდნენ და თვალსაჩინო წარმატებებსაც მიაღწიეს. წმ. ეპ. გაბრიელის სახელთანაა დაკავშირებული აფხაზურ ენაზე საღვთისმსახურო ლიტერატურის თარგმნის ტრადიცია. მან ეს საქმე დიდ ქალბატონს, კესარია შარვაშიძეს, მიანდო. თბილისის სასულიერო სემინარიაში აფხაზური ენის კათედრის დაარსებისთვისაც ქართველი მისიონერები ზრუნავდნენ, მაგრამ ამ ინიციატივამ, წმ. ამბროსის (ხელაიას) ცნობით, ქვეყნის უმაღლესი ინსტანციებიდან მხარდაჭერა ვერ მოიპოვა.

რუსული მმართველობის დაწყების (1810 წ.) შემდეგ აფხაზეთი იმერეთის საეპისკოპო დაქვემდებარებაში შევიდა. 1885 წელს სოხუმის რუსული ეპარქია შეიქმნა, რის გამოც იმერეთის ეპისკოპოსი გაბრიელი აფხაზეთში სამისიონერო საქმეს ჩამოაშორეს. ამ ნაბიჯს იმდენად სავალალო შედეგები მოჰყვა, რომ უწმიდესი სინოდი იძულებული გახდა 1906 წელს აფხაზეთის ეპისკოპოსად ქართველი, ეპ. კირიონი (საძაგლიშვილი), დაენიშნა, მაგრამ აფხაზების გაქართველების მცდელობის ბრალდებით იგი თანამდებობიდან მალე გაათავისუფლეს. ყველასათვის ნათელი გახდა, რომ აფხაზთა და ქართველთა ეკლესიური ერთიანობა რუსეთის იმპერიულ გეგმას ეწინააღმდეგებოდა. ამის დასტურია ფილეტური შინაარსის პროექტი, რომელიც 1916 წელს უწმიდეს სინოდში შეიმუშავეს და, რომელიც მართლმადიდებელი ეკლესიის ეთნიკურ ნიადაგზე დაყოფას ისახავდა მიზნად (ქართველებისათვის ცალკე ეპარქია და არაქართველებისათვის - ცალკე). ეს იმდენად უკანონო გადაწყვეტილება იყო, რომ მან საქართველოს ეგზარქოსისგანაც ვერ მოიპოვა მხარდაჭერა.

აფხაზეთში მართლმადიდებელი სარწმუნოების აღორძინების პროცესი საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ (1921 წლიდან) შეფერხდა.

XIX-XX საუკუნეთა მიჯნაზე აფხაზეთში პროტესტანტული ეკლესიებიც გაჩნდა. ისინი გერმანელმა და ბალტიისპირელმა ლუთერანებმა დააარსეს, რომლებიც აფხაზეთში სამუშაოდ ჩამოვიდნენ და დასახლდნენ. მიგრანტების ყველაზე დიდი ნაკადი რუსეთიდან მოედინებოდა. ისინი, ძირითადად, მართლმადიდებლები იყვნენ, მაგრამ მათში ბაპტისტები, ორმოცდაათიანელები, მე-7 დღის ადვენტისტები და სხვა პროტესტანტულ მიმდინარეობათა წარმომადგენლებიც ერივნენ.

კომუნისტური რეჟიმის დროს აფხაზეთში, ისევე როგორც საქართველოს დანარჩენ ტერიტორიაზე და მთელ საბჭოთა კავშირში, ათეისტური იდეოლოგია ბატონობდა. საბჭოთა ხელისუფლებამ იერიში, პირველ ყოვლისა, მართლმადიდებელ ეკლესიასა და, განსაკუთრებით, ქართველ სამღვდელოებაზე მიიტანა. აფხაზეთის იმდროინდელი მღვდელმთავარი, ცხუმბედიელი მიტროპოლიტი ამბროსი (შემდეგ კათალიკოსი), კომუნისტების შემოსვლასა და ანტირელიგიური ისტერიის გაჩაღების ამბავს ასე აღწერს: „როდესაც ახალი ხელისუფლება მყარდებოდა საქართველოში, მე განვაგებდი სოხუმის ეპარქიას. რა ვნახე? I. სოხუმში ახალი მთავრობის თითქმის პირველი აქტი იყო ქართველებისა და აფხაზებისათვის საკათედრო ტაძრის ჩამორთმევა და გადაცემა რუსებისათვის, რომლებიც რაოდენობით სოხუმის მკვიდრთა ერთ მეოთხედსაც არ შეადგენენ და რომლებიც არ ემორჩილებიან საქართველოს ეკლესიას, II. სამღვდელმთავრო სახლის ჩამორთმევა, ჩემი იქიდან ძალით გამოგდება, ბარგის ქუჩაში გამოყრა, ჩემი კომისარიატიდან კომისარიატში შეიარაღებული მილიციონერების საშუალებით ტარება და ჩემი ხუთი თვის განმავლობაში ხან ვისთან და, ხან ვისთან თავის შეფარება, III. კარის ეკლესიის დანგრევა, IV. კანცელარიისა და ისტორიისათვის ძვირფასი არქივის სანახევრო განადგურება და ნაშთის სამზარეულოსთან ნესტიან ოთახში შეყრა, სადაც სისტემატურად ნადგურდებოდა, V. საეკლესიო სახლის ჩამორთმევა და მღვდელმსახურთა შევიწროვება... ყველა ეს მოხდა ახალი მთავრობის დამყარების პირველ დღესვე“ (1924 წლის მარტს სასამართლო პროცესზე წარმოთქმული სიტყვიდან).

ანტირელიგიური პროპაგანდის შედეგად აფხაზეთის მოსახლეობის დიდი ნაწილი რელიგიურ ცხოვრებას ჩამოშორდა. იგულისხმება როგორც ქრისტიანობა, ისე ისლამი.

აფხაზი მუსლიმები, ძირითადად გუდაუთის რაიონში ცხოვრობენ, საბჭოთა ხელისუფლების პერიოდში მათ არცერთი მეჩეთი არ შერჩათ. მართლმადიდებელ ეკლესიასაც სუსტი პოზიცია ეჭირა. ოფიციალურად სამი ტაძარი ფუნქციონირებდა: სოხუმში, გუდაუთასა და ახალ ათონზე. განსაკუთრებული პატივისცემით გამოირჩეოდა ილორის წმ. გიორგის ტაძარი (ოჩამჩირე), რომელიც მღვდელმსახურებისათვის დაკეტილი იყო, მაგრამ იქ დღესასწაულებზე აუარებელი მლოცველი იყრიდა თავს ხალხური რიტუალების შესასრულებლად (საკლავის დაკვლა, ინდივიდუალური ლოცვა და ტაძრის გარშემო ფეხშიშველა სიარული). ეს დღესასწაულები ქართველი და აფხაზი ხალხების კონსოლიდაციის საქმეში დიდ როლს ასრულებდა.

ბოლოდროინდელი სტატისტიკური მონაცემები, რაც რუსეთის სამეცნიერო-ჰუმანიტარულმა ფონდმა და ინსტიტუტმა „ღია საზოგადოებამ“ მოიპოვა, ასეთია: 1997 წელს გამოკითხულთა 55 პროცენტი თავს ქრისტიანად მიიჩნევდა, 17% - მუსლიმად, 2% - წარმართად ან „აფხაზური რელიგიის“ მიმდევრად, 14,6% - ათეისტად, 7,4% კი საკუთარ რელიგიურ მრწამსს ვერ აკონკრეტებდა. ათეისტების უმრავლესობა ამბობდა, რომ მათ, ზოგადად, სარწმუნოებისადმი „დადებითი“ და „ნორმალური“ დამოკიდებულება აქვთ. ზოგიერთი ნათლობისთვისაც აცხადებდა მზადყოფნას. მხოლოდ 3% ამბობდა, რომ შეგნებული და მტკიცე ათეისტია. 2003 წელს ნიჰილისტებისა და ათეისტების ხვედრითი წილი კიდევ უფრო შემცირდა. გამოკითხულთა 60%-მა თავი ქრისტიანად აღიარა, 16%-მა - მუსლიმად, 8%-მა - ნიჰილისტად და ათეისტად, 5%-მა - წარმართად, 3%-მა - „აფხაზური რელიგიის“ მიმდევრად, 1 პროცენტზე ნაკლებმა - იეჰოვას მოწმედ, იუდეველად და სხვად. 6 პროცენტს პასუხის გაცემა გაუჭირდა. როგორც ვხედავთ, შესამჩნევია ქრისტიანთა, წარმართთა და „აფხაზთა სარწმუნოების“ მიმდევრების რაოდენობის ზრდის ტენდენცია. 1%-ით შემცირებულია მუსლიმთა რიცხვი.

რუსეთის სტრატეგიული კვლევების ინსტიტუტის თანამშრომელი, დოქტ. ა.კრილოვი, რომელმაც აფხაზთა დღევანდელ ყოფაში რელიგიური ცნობიერების თავისებურებანი შეისწავლა, აღნიშნავს: „აფხაზეთში საველე სამუშაოების ჩატარების შედეგად დადასტურდა, რომ აფხაზების დიდი უმრავლესობა მართლმადიდებელ ეკლესიაში ნათლისღების წესს ფორმალურად ასრულებს და მათთვის ეს მხოლოდ დეკლარაციაა. უდიდეს დღესასწაულებზეც კი ეკლესიებში მრევლის უმცირესი ნაწილი დადის. და ეს მაშინ, როდესაც აფხაზურ სალოცავებში რიტუალებს ასობით ადამიანი ესწრება. ამ თვალსაზრისით თანამედროვე აფხაზეთი იმ სურათს გვაგონებს, რის თაობაზეც ქრისტიანობის გავრცელების პირველ საუკუნეებში ჟამთააღმწერელი ბერები ნაღვლიანად გვიამბობდნენ: „აქეთ ცარიელი ქრისტიანული ტაძრები და იქით ხმაურიანი ხალხმრავალი საკერპეები... აფხაზებს გულწრფელად მხოლოდ შემოქმედი ღმერთის არსებობა სწამთ, რომლის სახელია „ანცვა“. მათთვის უცხოა ერთარსება-სამება, არ მიაგებენ პატივს არც წმიდა სულს და არც იესო ქრისტეს როგორც ღვთის ძეს, არ დადიან ეკლესიაში, არ ღებულობენ ზიარებასა და არცერთ მარხვას არ ინახავენ, არ აინტერესებთ ქრისტიანული რჯულმოძღვრების საფუძვლები და ბიბლიას არ კითხულობენ...“. მართლმადიდებელ სამრევლოებს აფხაზეთში, ძირითადად, რუსები შეადგენენ.

ასეთი ვითარების ერთ-ერთ მთავარ მიზეზად ხსენებული მკვლევარი მართლმადიდებელი ეკლესიის მღვდელმთავრის გარეშე დარჩენას ასახელებს. 1993 წელს აფხაზეთში ქართველების წინააღმდეგ დაწყებული ეთნოწმენდის შედეგად, ცხუმ-აფხაზეთის მიტრ. დანიელი (დათუაშვილი) იძულებული გახადეს სამწყსო დაეტოვებინა. იგი ეპარქიის მართვის შესაძლებლობას დღემდე მოკლებულია.

ამ ეპარქიის რუსულენოვან მრევლს მოსკოვის საპატრიარქო მართავს, რისი იურიდიული უფლება მას არ აქვს. მით უმეტეს, რომ რმეის უწმიდესმა სინოდმა 2003 წლის ივლისში ერთხელ კიდევ დაადასტურა წერილობით, რომ აფხაზეთი სმეის კანონიკური ტერიტორიაა.

ამჟამად მართლმადიდებელი ეკლესიების საქმეებს აფხაზეთში დროებითი ეპარქიალური საბჭო განაგებს, რომელიც ადგილობრივი სასულიერო პირებისაგან (რუსებისა და რამდენიმე აფხაზისაგან) შედგება. ასე რომ, საეკლესიო კანონის თვალსაზრისით აფხაზეთში ოდიოზური ვითარებაა: იქ მცხოვრები მართლმადიდებლები (ეროვნებას მნიშვნელობა არ აქვს) ეპისკოპალური დაქვემდებარების (იურისდიქციის) მიღმა იმყოფებიან (ასეთი ეკლესია საეკლესიო კანონების მიხედვით მადლმოსილ ეკლესიად ვერ ჩაითვლება); რუსეთისა და საბერძნეთის ეკლესიათა წარმომადგენლებს აფხაზეთში მოღვაწეობის უფლება ადგილობრივ ეპისკოპოსთან (მიტრ. დანიელთან) შეთანხმების გარეშე არ გააჩნიათ.

ისლამი აფხაზეთის მკვიდრ მოსახლეობაში, ქრისტიანული აღმსარებლობის მსგავსად, ინტეგრირებულია ხალხურ ტრადიციებთან და ნატურ-რელიგიასთან. იქაური მუსლიმები (კომპაქტურად გუდაუთის რაიონში ცხოვრობენ) მეტწილად სუნიტები არიან, მაგრამ მათი პოზიციები სუსტია. უმრავლესობას წინასწარმეტყველზე, ყურანსა და ისლამის ხუთ ბურჯზე წარმოდგენა არა აქვს, ღორის ხორცს ჭამენ და ღვინოს სვამენ. რელიგიური მუსლიმები მხოლოდ მუჰაჯირების ის შთამომავლები არიან, რომლებიც წინაპრების სამშობლოს დაუბრუნდნენ, მაგრამ ისინი მცირერიცხოვნობისა და იმის გამოც, რომ ნაკლებ ურთიერთობენ დამხვდურებთან, აფხაზური ეთნოსის რელიგიურ ყოფაზე გავლენას ვერ ახდენენ. დღემდე აფხაზეთში არც ერთი მეჩეთი არ ფუნქციონირებს. 1992-1993 წლების ომში აფხაზების მხარეზე მებრძოლმა კონფედერალისტმა ბოევიკებმა (განსაკუთრებით ჩეჩნებმა) ვაჰაბის მიმართულებაც შემოიტანეს, მაგრამ აფხაზი ვაჰაბისტების რაოდენობა ჯერჯერობით უმნიშვნელოა.

აფხაზეთში ამჟამად რამდენიმე სხვადმადიდებლური (ჰეტეროდოქსული) ეკლესია მოქმედებს. მათგან ყველაზე ძველი კათოლიკე ეკლესიაა, თუმცა იგი არ არის იმ ეკლესიის შთამომავალი, რომელიც ერთ დროს მისიონერებმა აქ დააარსეს. ეს აფხაზეთში XIX-XX საუკუნეებში შემოსული სხვადასხვა ეროვნების კათოლიკეთა ეკლესიაა, რომელიც საბჭოთა პერიოდში არ ფუნქციონირებდა. იგი ააღორძინა პოლონელმა მისიონერმა ბოგდან სევერინმა, რომელიც აფხაზეთში ომის შემდეგ შევიდა და ფაქტობრივი ხელისუფლებისაგან ქადაგების უფლება მიიღო.

სოხუმში ძველი (რევოლუციამდელი) ლუთერანული ეკლესია (კირხე) დგას, რომელიც, ასევე, ახლო წარსულში ამოქმედდა.

საკმაოდ ძლიერი ორგანიზაცია ჰქონდათ სოხუმში ბაპტისტებსაც. მათ შორის ქართველებიც იყვნენ, რომელთა დიდმა ნაწილმა ქართველთა ეთნოწმენდის დაწყების შემდეგაც არ მიატოვა სახლკარი და სამლოცველო სახლი. ისინი, ზეპირი ინფორმაციის თანახმად, ამ სახლში ამოხოცეს.

„იეჰოვას მოწმეებისა“ და კრიშნაიდების პირველი საკრებულოები საქართველოში აფხაზეთში ჩამოყალიბდა (იხ. „იეჰოვას მოწმეები“, „კრიშნას ცნობიერება“).

საინფორმაციო არხებიდან ცნობილია, რომ აფხაზეთში ხშირია კონფლიქტები აფხაზეთისათვის ტრადიციული რელიგიების მიმდევრებსა და პროტესტანტებს შორის. აფხაზეთის პირველმა დე ფაქტო პრეზიდენტმა ვ. არძინბამ არაერთგზის გაილაშქრა იეჰოვას მოწმეთა წინააღმდეგ და 1995 წელს მათი საქმიანობა აკრძალა, რადგან ქართველთა და აფხაზთა დაპირისპირების დროს ისინი ხალხს იარაღის დაყრისაკენ, ომის შეწყვეტისა და ქართველთა ეთნოწმენდაზე უარის თქმისაკენ მოუწოდებდნენ.

სხვადასხვა აღმსარებლობის ეკლესიათა აქტიურობის მიუხედავად, აფხაზური ეთნოსის რელიგიად, მის ერთ-ერთ საიდენტიფიკაციო ნიშნად და ეთოსად „აფხაზური ხალხური რწმენა-წარმოდგენები“ რჩება.

რელიგიები სამხრეთ ოსეთში

ოსი ხალხის წარსული განუყოფლადაა დაკავშირებული კავკასიის სხვა ხალხებთან და, განსაკუთრებით, ქართველ ხალხთან. გაქრისტიანებამდე მათი რელიგია, ისე როგორც მათი წინაპარი ტომებისა (სკვითების, სარამატებისა და ალანების), წარმართობა (ბუნებითი რჯული) იყო.

ძველი საეკლესიო ტრადიციის თანახმად, სკვითთა ქვეყანაში სახარება პირველად ანდრია პირველწოდებულმა იქადაგა. მისი სამოციქულო მარშრუტი XI საუკუნის ქართულ წერილობით ძეგლებში რამდენადმე დაზუსტებულია - იგი ოსეთში აფხაზეთიდან გადავიდა (ეფრემ მცირე). გვაქვს საფუძველი ვიფიქროთ, რომ ოსი ხალხის ნაწილი ქრისტიანობას მოციქულთა ეპოქაში ეზიარა (III სს.). სომხურ და ქართულ ენებზე ცნობილია ერთი აგიოგრაფიული თხზულება, რომელიც ჩვიდმეტი (თუ ცხრამეტი) ოსი ახოვანი მხედრის, სუქიასა და მისი თანამებრძოლების, ქრისტესთვის თავდადებას ასახავს. ისინი დიდგვაროვანი ოსი ქალის, სათენიკის, პირადი დაცვის წევრები იყვნენ და იგი ჩააცილეს სომხეთში, სადაც ის გათხოვდა და დედოფალი გახდა. იქ ოსი მხედრები მოინათლნენ და წარმართი თანამემამულეების ხელით მოწამებრივად აღესრულნენ. მკვლევართა უმრავლესობა ამ მარტვილობას II-III საუკუნეებით ათარიღებს.

ქრისტიანობა ოსთა სახელმწიფოს ზედაფენამ ოფიციალურად X საუკუნის დასაწყისში აღიარა (უძველესი ქრისტიანული ტაძრებიც XXII საუკუნეებით თარიღდება). მისიონერები, ძირითადად, ქართველები (ნაწილი ბიზანტიელები) იყვნენ, რის გამოც ეს მხარე საქართველოს ეკლესიის კანონიკურ ველში მოექცა. მას შემდეგ, როდესაც კავკასია მონღოლებმა დაიპყრეს, ოსეთის სამრევლოებმა მეტროპოლიასთან ანუ მცხეთის საკათალიკოსოსთან კავშირი ვეღარ შეინარჩუნეს. ამის გამო ამ მხარეში, ისე როგორც ამიერ და იმიერ კავკასიის მთის რეგიონებში, ეკლესიური ქრისტიანობა გასოფლურდა. პოზიციები ბუნებით კულტმსახურებას (წარმართობას) დაუთმო.

XIV-XV საუკუნეებიდან ოსეთში, მეტწილად მაღალ სოციალურ წრეებში, ისლამი გავრცელდა. ოსთა სამეფო ოფიციალურად გამუსლიმდა, მაგრამ კანონიზებული ფორმით იქ ვერც ეს რელიგია დაინერგა.

XVII-XVIII საუკუნეების როგორც ჩრდილოელი, ისე სამხრეთელი ოსების რელიგიური ცნობიერებისა და მათში გავრცელებული წეს-ჩვეულებების შესასწავლად საინტერესო მასალას გვაწოდებენ ქართველი და გერმანელი სწავლულები.

ვახუშტი ბატონიშვილი: ოსნი „სარწმუნოებით არიან ძუელად ქრისტიანენი და სამწყსონი ნიქოზისანი, და უფროს დუალნი. არამედ აწინდელთ ჟამთა დუალნი სახელით ოდენ ქრისტიანენი, რამეთუ იმარხვენ დიდმარხუასა, ხატთა, ეკლესიათა და სამღუდელოთა პატივსა უყოფენ და თაყვანსცემენ და სხვისა სრულიად უმეცარნი. არა უვისთ მღუდელი, და უნათლისღებონი არიან, თვინიერ რომელნი ქართლსა და რაჭას მოინათლვიან. ხოლო თაგაურნი, ქურთაულნი, ვალაგირი, ფაიქომი, დიდგორელნი და ბასიანელნი, რომელთა თავნი და წარჩინებულნი მათნი არიან მაჰმადიანნი, და დაბალნი გლეხნი ქრისტეანენი, გარნა უმეცარნი ორივეს რჯულისანი. რამეთუ გარჩევა მათი არს ესე: რომელნი სჭამენ ღორსა, არიან ქრისტიანენი, და რომელნი სჭამენ ცხენსა, ესენი არიან მაჰმადიანნი. გარნა ყოველთავე უწყიან მზგავსი კერპისა, რომელსა უწოდებენ ვაჩილას, რამეთუ შესწირვენ ელიას თხასა და ხორცს შესჭამენ თვითავე, ხოლო ტყავსა გასჭიმავენ მაღალსა ძელსა ზედა და თაყვანისცემენ ტყავსა მას დღესა შინა ელიასასა, რათა არა მოუვლინოსთ ელიამ სეტყუანი და მოსცეს ნაყოფნი ქუეყანისანი“. იქვე აღნიშნულია, რომ ხალხი ციხეკოშკებისა და ეკლესიების უმეტესობას თამარ მეფის სახელთან აკავშირებს.

მაშასადამე, XVIII საუკუნის შუა წლებში, როდესაც ხსენებული ისტორიკოსი მასალებს კრეფდა და ამუშავებდა, ჩრდილო და სამხრეთელი ოსები ნიქოზის ეპარქიის სამწყსოს შეადგენდნენ. იმათგან ქრისტეს რჯულს შედარებით მყარად სამხრეთელები, დვალები, ინახავდნენ. ჩრდილოელი თავადაზნაურობა უფრო მუსლიმობას იჩემებდა, ქვედაფენა კი (ანუ უმრავლესობა) - ქრისტიანობას, თუმცა არც ერთი მხარე იცნობდა საკუთარი რჯულის საკითხებს და არც მეორე; ერთიც და მეორეც ისეთ რიტუალებს ასრულებდა, რაც კაცს კერპთმსახურებას მოაგონებდა და შორს იდგა როგორც ქრისტიანული, ისე ისლამური ღვთისმსახურებისაგან. წინასწარმეტყველ ელიას კულტი (ოსურად: ვაცილა) ოსთა შორის, ისე როგორც საქართველოსა და, ზოგადად, კავკასიის ტრადიციულ მოსახლეობაში, ტაროსის ღვთაების კულტმსახურებას ემსგავსებოდა.

იაკობ რაინეგსი: „ოსების ერთი ნაწილი მაჰმადიანია, უმრავლესობა ურწმუნოა, წარმართი, მხოლოდ მცირედნი აღიარებენ ქრისტიანობას. ქართული (გეორგიული) გადმოცემების მოწმობით, ყველა ოსი თამარ მეფის მიერ იქნა დამორჩილებული და გაქრისტიანებული. ეს სარწმუნოება საკმაოდ შორს უნდა ყოფილიყო გავრცელებული, რადგან ოსების მთებში აქა-იქ კვლავ გვხვდება ქვის ძველი ეკლესიები და პატარა სამლოცველოები. მაგრამ ქრისტიანობამ მათ არც ბედნიერება მოუტანა და არც განწმენდა, რადგან მალე კვლავ თავის ძველ ჩვევებს და უვიცობას დაუბრუნდნენ და ქრისტიანობა დაივიწყეს. ამავე დროს მათ ერთხმად სწამთ, რომ მარხვა არის ძალზე საპატიო საქმე და ამიტომ სომეხ და ქართველ ქრისტიანებთან ერთად მთელი დიდმარხვის დროს არ ჭამენ არც ხორცს, არც თევზს, არც ქონს, ზეთს ან რძეს; მათ საკვებს ამ დროს შეადგენს გამხმარი პური, მარილწყალში მოხარშული ლობიო, მუხუდო და ხახვი. ისინი ძალზე ცრუმორწმუნენი არიან... მათ სწამთ კეთილი და ბოროტი სულების გავლენით მოქმედი ძალების არსებობა, რომლებსაც საკუთარ სახელებსაც კი არქმევენ. სწამთ, რომ სულების სიჯიუტის დაშოშმინება მარხვით, შეწირულობით და მსხვერპლშეწირვით შეუძლიათ, ხოლო ჯადოქრული (მაგიური) სიტყვებითა და წყევლით (თუ შელოცვით) ჰგონიათ, სულაც აიძულებენ მათ სარგებლის მოტანას...“

იოჰან გიულდენშტედტი: „...ქართველთა ბატონობის დროს გავრცელებულ იქნა ბერძნული ქრისტიანული რელიგია, რომელსაც ბევრი ქართველთა ქვეშევრდომი ოსი აღიარებს. ამას გარდა, რუსი მისიონერები ამ უკანასკნელი 20 წლის განმავლობაში თაგაურში, ქურთაში, ვალაგირსა და ნარში არწმუნებდნენ ოსებს, რომ მონათლულიყვნენ. საერთოდ, რაც აფხაზებზე ვთქვით, ეხება ოსებსაც, ე.ი. რომ ქრისტიანული რელიგია, რომლის კვალს წარმოადგენენ ძველი ეკლესიები, დიდმარხვის შენახვა და სხვა, მოუგვარებელი, ველური წყობილების გამო გაქრობილ იქნა, ისე რომ მის მაგივრად ახალი რელიგია არ მიუღიათ... საერთოდ ისინი რელიგიაში და კანონებში უცოდინარნი არიან, ხოლო ჩვევებში უხეშნი...“ სოფ. სახლებში „ჯერ კიდევ არის პატარა ძველი ქვიტკირის ეკლესია, რომელზეც ჯერაც დგას ვერცხლით მოჭედილი ჯვარი, რომელიც ... თავადმა მაჩაბელმა და მისმა მეუღლემ შემოსწირეს... ეს ეკლესია ახლა მხოლოდ დამნაშავე ოსებს ემსახურება თავშესაფრად. ეკლესიის გარშემო ბევრი ირმის რქებია, ასევე ბევრია საფლავები. ერთ ახალ საფლავზე ჩარჭობილ სარზე ჩამოკიდებული იყო თმის ნაწნავები, რომლებიც ჭირისუფლებმა დაიგლიჯეს...“

ინფორმაცია, რასაც წარმოდგენილი ციტატები შეიცავს, მეტწილად, უშუალო დაკვირვების შედეგია. ამის გამო ისინი ანგარიშგასაწევია, მაგრამ ი. გიულდენშტედტის ცნობა რუსი მისიონერების შესახებ დაზუსტებას და შევსებას მოითხოვს. XVII-XVIII საუკუნეებში აქტიურ სამისიონერო მოღვაწეობას ოსეთში ქართლის სამეფო ტახტი და საპატრიარქო ეწეოდა. მათ მწირი ფინანსური შესაძლებლობები ჰქონდათ, რის გამოც აუცილებელი გახდა რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიისა და სახელმწიფოს დახმარება. მათ კი 1744 წლის დამდეგს „ოსეთის სასულიერო კომისია“ შექმნეს. მისი მიზანი ოსთა შორის ქრისტიანობის აღდგენა და გავრცელება იყო. კომისიის ბირთვს ქართველი სასულიერო პირები წარმოადგენდნენ, რადგან რუსები, ენის პრობლემის გამო, ამოცანას თავს ვერ ართმევდნენ. პირველ ეტაპზე ქართველთაგან ყველაზე მეტად ეფრემ ჯანდიერი და არქიმანდ. პახომი აქტიურობდნენ. გრიგოლ რომანიშვილი, ამავე კომისიის წევრი, თურქეთის აგენტებმა 1768 წელს მოკლეს, რაც იმას ნიშნავს, რომ იმ დროს სუნიტი ისლამისტებიც გააქტიურდნენ.

ოსეთის სასულიერო კომისია ოსთა შორის ქართულ მწიგნობრობას ავრცელებდა. დაიწყეს ქართულიდან ოსურ ენაზე საეკლესიო წიგნების თარგმნა, რისთვისაც ქართულ ანბანს იყენებდნენ. ხსნიდნენ სკოლებს, რაც ქართველ და ოს ხალხს ერთმანეთთან კიდევ უფრო აახლოებდა. ეს კი, ჩანს, რუსეთის პოლიტიკურ გეგმაში არ შედიოდა, რის გამოც კომისიაში ქართველების ადგილი შეამცირეს. ამ ნაბიჯმა იმდენად უარყოფითი შედეგები გამოიღო, რომ კომისიამ 1792 წელს მუშაობა შეაჩერა და მხოლოდ 1815 წელს განაახლა. მთავრობა კვლავ გახდა იძულებული, რომ ამ ორგანიზაციის თავმჯდომარედ ისევ ქართველი არქიმანდრიტი, დოსითეოზ ფიცხელაური, დაენიშნა. ირკვევა (შ. ხანთაძე), რომ მან კავშირი ბრიტანეთის ბიბლიურ საზოგადოებასთანაც დაამყარა და საღვთო წერილის ახალქართულ და ოსურ ენებზე თარგმნისათვის ზრუნვა დაიწყო. ამ იდეას სინოდი მტრულად შეხვდა და იგი თანამდებობას ჩამოაშორა. დოსითეოზმა 13 000მდე ოსი გააქრისტიანა. კომისიამ 1861 წლამდე იარსება.

1860 წელს „კავკასიაში მართლმადიდებლური ქრისტიანობის აღმდგენელი საზოგადოება“ დაარსდა. მან ჩრდილოელ და სამხრეთელ ოსებს შორისაც ბევრი იღვაწა, მაგრამ ეს საზოგადოება რუსეთის პოლიტიკური ინტერესების სამსახურში იდგა, რის გამოც იგი თავის პირდაპირ დანიშნულებას ვერ ასრულებდა და მის საქმიანობას თვალსაჩინო წარმატებები არ მოჰყოლია.

XVIII-XIX საუკუნეებში ქართულ რელიგიურ და კულტურულ ასპარეზზე არა ერთი და ორი ოსი იღვწოდა. მათ შორის გამორჩეული ადგილი უჭირავთ არქიმანდრიტებს: პართენი, გამალიელი, ნეოფიტე; დიაკვნებს: ვანიშვილი, გიორგი ჭათიაშვილი და იოანე იალღუზიძე (გაბარათი). ეს უკანასკნელი თბილისის სასულიერო სემინარიაში (1817 წლიდან) ქართულ და ოსურ ენებს ასწავლიდა და ლიტერატურულ შემოქმედებას ორივე ენაზეც მისდევდა. მან ოსურად თარგმნა ოთხთავი, გამოკრებილი კურთხევანი და სხვა.

1917 წლის რევოლუციებისა და რუსეთ-საქართველოს გასაბჭოების შედეგად ოსი ხალხი, სოციალისტური ბანაკის სხვა ხალხებთან ერთად, ათეიზმის წნეხის ქვეშ მოექცა. უკიდურესად შეიზღუდა როგორც ქრისტიანობის, ისე ისლამის ქადაგება. არც ჩრდილოეთ და არც სამხრეთ ოსეთში საბჭოთა ხელისუფლების დროს არც ეკლესია და არც მეჩეთი არ ფუნქციონირებდა. ამიტომ მოსახლეობის დიდი ნაწილი გაურკვეველი, სინკრეტული (უფრო ეკლექტიკური) კონფესიის მიმდევრად დარჩა. ხალხის რელიგიურეთნოგრაფიულ ცხოვრებაში წამყვანი ადგილი საკრალური ადგილების თაყვანისცემამ, სისხლიანმა მსხვერპლშეწირვამ დაიკავა. ეს ტრადიცია არსობრივად საქართველოს მთიანეთისა და ჩრდილო კავკასიის სხვა ხალხების რელიგიური ტრადიციებისაგან არ განსხვავდება. მათ საერთო სალოცავები და ჯვარხატები აქვთ: ლომისა, ლაშარი, კოპალა, იახსარი, წმ. გიორგი, წმ. ელია და სხვა; საერთოა კალენდარიც და სადღესასწაულო ადათები - ლუდის მოხარშვა, ხაბიზგინების გამოცხობა, საკლავის დაკვლა, ჩამოლოცვა და დამწყალობება, რასაც მოწმინდარი ხუცესები ასრულებენ.

აღნიშნულმა წეს-ჩვეულებებმა ოსი ეთნოსის საიდენტიფიკაციო ფუნქცია შეიძინა და ოსები მათ ცარისტული და კომუნისტური რეჟიმების პირობებშიც ერთგულად იცავდნენ. როდესაც ამ ხალხის რომელიმე ჯგუფი მამაპაპეულ საცხოვრისს ტოვებდა და სხვა რეგიონში სახლდებოდა, კულტმსახურების ტრადიციული სისტემაც გადაჰქონდა. მაგალითად: გარკვეულია (ხ. მამისიმედიშვილის მიერ), რომ პანკისის ხეობაში გადასახლებულმა გუფთელმა და მორგოელმა ოსებმა (ჯავისრნი) ჯვარ-ხატებისადმი თაყვანისცემის ტრადიციაც გადაიტანეს. მათ იქ აღმართეს საკულტო ნიშები, რომლებსაც „გუფთაჯვარი“ და „მორგოსჯვარი“ უწოდეს. ისინი, აგრეთვე, თაყვანს სცემენ „ვასტირჯის“, რომელიც, მათი რწმენით, მამაკაცთა და მგზავრთა მფარველია. იგი თეთრწვერა, თეთრ ცხენზე ამხედრებული წმინდანია, რომელიც დედამიწას ელვის სისწრაფით უვლის. „ვასტირჯი“ გახალხურებული წმ. გიორგია, რომლის მიმართ ოსებს დიდი სასოება აქვთ.

რუსეთისა და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიების 1943 წლის შეთანხმების თანახმად, ჩრდილოეთ ოსეთს მართლმადიდებელი სამრევლოები, მათ შორის ვლადიკავკაზის ქართული სამრევლო, მოსკოვის საპატრიარქოს დაქვემდებარებაშია, სამხრეთ ოსეთის როგორც ოსური, ისე ქართული სამრევლოები - საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციაში (ნიქოზის ეპარქიაში).

სამხრეთ ოსეთში ამჟამად, ეკლესიური თვალსაზრისით, ასეთი ვითარებაა: იმ ტერიტორიაზე არსებულ სამრევლოებს, რომელსაც საქართველოს ხელისუფლება ვერ აკონტროლებს, რუსეთის ეკლესიის წარმომადგენლები მართავენ, დანარჩენი ნაწილი კი იურიდიულადაც და რეალურადაც ნიქოზისა და ცხინვალის ეპისკოპოსის განმგებლობის ქვეშაა. ამ ეპარქიას დღეს მთავარეპისკოპოსი ესაია ჭანტურია განაგებს. ცხინვალის სამღვდელოებამ 2004 წელს ახალი ეპარქიის გახსნა გამოაცხადა სახელწოდებით „ალანიის ეპარქია“, რომელსაც ეპისკოპოსი გიორგი პუხათი განაგებს. ეპარქია ე.წ. კვიპრიანეს სინოდის (ერთ-ერთი სქიზმატური ბერძნული ეკლესია. იხ. განხეთქილებაში მყოფი მართლმადიდებელი ეკლესიები) იურისდიქციად აღიარებს თავს. 2004 წელს დეფაქტო ხელისუფლებამ მართლმადიდებლობა „სამხრეთ ოსეთის რესპუბლიკის სახელმწიფო“ რელიგიად გამოაცხადა.

ი.გიულდენშტედტი იმასაც აღნიშნავს, რომ მისი მოგზაურობის დროს (1771წ.) ოსეთში მისიონერულ მოღვაწეობას გერმანელი ევანგელისტებიც ეწეოდნენ. თუ რა წარმატება ხვდა წილად ამ მოღვაწეობას, ცნობილი არაა. ათეისტური საბჭოთა ხელისუფლების მიუხედავად, ჩრდილოეთ და სამხრეთ ოსეთის რეგიონებში ბაპტისტებისა და ორმოცდაათიანელების რამდენიმე ეკლესია ჩამოყალიბდა. მორწმუნეთა სიმრავლით ცხინვალის ევანგელისტ-ბაპტისტთა ეკლესია გამოირჩევა, რომელსაც, არასასურველი პოლიტიკური კლიმატის მიუხედავად, საქართველოს დანარჩენ თანამორწმუნეებთან ქმედითი კავშირი შენარჩუნებული აქვს. ბევრი ოსი, როგორც სამხრეთ ოსეთიდან, ისე საქართველოს სხვა კუთხიდან, იეჰოვას მოწმეთა კავშირშია გაერთიანებული, პანკისელი ოსები კი, მეტწილად, ახალსამოციქულო ეკლესიის მიმდევრები არიან. მას სამლოცველო სახლი სოფ. ქორეთში აქვთ.

თანამედროვე საქართველოს რელიგიური დემოგრაფია

საქართველოში ეთნიკური ქართველების უმრავლესობა მართლმადიდებლები არიან. მართლმადიდებლები არიან ოსების, რუსების, ბერძნების, აფხაზების, ასურელებისა და უდიების უმეტესი ნაწილი, ასევე გარკვეული რაოდენობა სომხებისა, რომელთა დიდი უმრავლესობა სომეხთა სამოციქულო ეკლესიას მიაკუთვნებს თავს. როგორც ქართველების, ასევე აღნიშნულ ეთნიკურ ჯგუფთა უმცირესობა კათოლიკე ან პროტესტანტია. კათოლიკური ეკლესიის მრევლი ეთნიკური სიჭრელით გამოირჩევა (ქართველები, სომხები, ასურელები, პოლონელები, გერმანელები, რუსები და სხვ.). საქართველოს მოსახლეობის როგორც ეთნიკურად ქართველი (აჭარლების ნაწილი), ისე სხვა ეთნიკური ჯგუფების (აზერბაიჯანელები, ქისტები, ლეკები, აფხაზები) საგრძნობი რაოდენობა, ისლამს აღიარებს. ქურთების ნაწილი ეზიდია, ნაწილი გაქრისტიანებული და გამუსლიმებულია. საქართველოს ებრაელები იუდაიზმს მისდევენ, ხოლო გერმანელები ლუთერანული ეკლესიის წევრები არიან (ნაწილი - კათოლიკეები).

თუკი ქართველების დიდი უმრავლესობა სარწმუნოებას ეროვნულობის მაიდენტიფიცირებელ როლს ანიჭებს, ასეთთა რიცხვი მათ თანამოქალაქე სომეხთა და აზერბაიჯანელთა შორის ნაკლებია. 2003 წელს გამოქვეყნებული მონაცემების მიხედვით (ი.ორდანიძე), მაგალითად, სამცხეჯავახეთში თავი მორწმუნედ სომეხ რესპოდენტთა 58%-მა ჩათვალა, 20-მა - არა; მხოლოდ 40%-მა აღიარა, რომ რელიგიის შეცვლით იცვლება ეროვნულობა, 38,5% ამ აზრს არ დაეთანხმა, 13-მა თავი შეიკავა. რუსთაველი აზერბაიჯანელების 47,5% თვლის, რომ რელიგიის შეცვლით ეროვნულობაც იცვლება, 52,2% კი ასე არ ფიქრობს. იმავე ქალაქის მართლმადიდებელ ქართველთა 50% ეროვნებასა და რელიგიას შორის ტოლობის ნიშანს დებს, 45,5% - არა; დანარჩებს პასუხი არ გააჩნია.

მათი რაოდენობა, ვინც თავს მორწმუნედ თვლის, პერესტროიკის შემდეგ დიდად გაიზარდა. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, მაგალითად, 1978 წელს მორწმუნედ თავს სტუდენტობის 1% თვლიდა; 2000 წელს კი თავი მორწმუნედ 88,8%-მა გამოაცხადა, 6,2-მა - არამორწმუნედ, ხოლო 5-ს პასუხის გაცემა გაუჭირდა. მორწმუნე სტუდენტთა 97,5% მართლმადიდებელია, დანარჩენი - ისლამის, იუდაიზმის, კათოლიციზმისა და ბაპტიზმის მიმდევარი (თ.ფანჯიკიძე).

საქართველოს მასშტაბით (აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის გამოკლებით) მოქმედი რელიგიური გაერთიანებების სტატისტიკური გამოკვლევა პირველად თავისუფლების ინსტიტუტის დავალებით ჩატარდა: 2002 წლის გაზაფხულზე რელიგიურ გაერთიანებათა ხელმძღვანელი პირებისაგან ჩვენ მიერ მოპოვებულ იქნა ინფორმაცია წევრთა რაოდენობის შესახებ. შესაბამისი მაჩვენებლების შეფარდებამ 2001 წელს ჩატარებული აღწერის შედეგად დადგენილ რაოდენობასთან (4 452 100) ასეთი სურათი მოგვცა:

მაშასადამე, 2002 წლის გაზაფხულზე არამართლმადიდებლების საერთო რიცხვი 823 100 კაცს ანუ მოსახლეობის 18,5%-ს შადგენდა, შესაბამისად, მართლმადიდებლებისა - 81,5%-ს (სარწმუნოებისადმი გულგრილი ადამიანები თანამედროვე საქართველოში მართლმადიდებელი ეკლესიის პოტენციურ წევრებად განიხილებიან).

2002 წელს საქართველოს სტატისტიკის სახელმწიფო დეპარტამენტმა მოსახლეობის რელიგიურობის ნიშნით აღწერა აწარმოა, რომლის შედეგები 2004 წელს გახდა ცნობილი. გაირკვა: საქართველოს იმ ტერიტორიის მოსახლეობა, რომელსაც მაშინ ცენტრალური ხელისუფლება აკონტროლებდა, 4 375 535 სულს ითვლიდა; მართლმადიდებლად თავს 3 666 233, ანუ 83, 9% თვლიდა, კათოლიკედ - 34 727, ანუ 0,8%, სომეხთა სამოციქულო ეკლესიის წევრად - 171 139, ანუ 3,9%, იუდეველად - 3 541, ანუ 0,1%, მუსლიმად - 433 784, ანუ 9,9%, სხვა რელიგიური რწმენის აღმსარებლად - 28 631, ანუ 0,8%, ხოლო 28 631, ანუ 0,6% არცერთი რელიგიის მიმდევარი არ იყო. ამრიგად, არამართლმადიდებლების საერთო რაოდენობა (ათეისტების, ნიჰილისტებისა და აგნოსტიკოსების ჩათვლით) უკანასკნელი ოფიციალური მონაცემების მიხედვით 705 302, რაც მოსახლეობის საერთო რაოდენობის 16,1%-ს შეადგენს.

სხვადასხვა სტატისტიკური გამოკვლევებიც, წარმოებული 2004-2008 წლებში, ადასტურებს, რომ მართლმადიდებელთა რიცხვი იზრდება. მცირდება, შესაბამისად, სხვა აღმსარებლობათა მიმდევრების რაოდენობა.

ნუგზარ პაპუაშვილი

წარმართობაზე დღევანდელ საქართველოში მხოლოდ პირობითად შეიძლება საუბარი (ამიტომაც ამ სიტყვას ბრჭყალებში ვსვამთ სათაურში). ქვეყანაში, რომელმაც ქრისტიანობის თხუთმეტი საუკუნე გამოიარა, ძნელი იქნება რაიმე კვალის დადასტურება ისტორიული წარმართობისა, რომელიც წინ უძღოდა ქრისტიანობის შემოსვლას და რამდენიმე ხანს ამის შემდგომაც გრძელდებოდა ინერციით.

რა თქმა უნდა, ქრისტიანობის დამკვიდრება არ მომხდარა „მყისიერი“ აქტით, კერპების ნგრევის „მეორე დღესვე“, ეს იყო პროცესი, რომელიც გრძელდებოდა საუკუნეთა განმავლობაში და, გარკვეული აზრით, დღესაც არ დასრულებულა ადამიანთა ცნობიერებაში.

როდესაც წარმართობის პრობლემას ეხებიან, ძირითად რეგიონებად მხედველობაში აქვთ საქართველოს მთა, როგორც აღმოსავლეთი, ისე დასავლეთი რეგიონები. დასავლეთში არის სვანეთი, ხოლო აღმოსავლეთში - ფშავხევსურეთი, გუდამაყარმთიულეთი და თუშეთი თავისი ადგილობრივი რელიგიური ტრადიციებით. ამ ორ სფეროს შორის იმდენად დიდია განსხვავება, რომ ძნელი ხდება საუბარი საერთოქართულ (თუ - ქართველურ) წარმართულ სისტემაზე; აპრიორულად კი მიჩნეულია, რომ დასავლეთის და აღმოსავლეთის მთა ძირძველ რელიგიურ წარმოდგენებს და რიტუალებს ინახავს. მთის მოსახლეობის ყოფის, მისი ცნობიერების კონსერვატიულობა აქსიომად არის მიჩნეული. ისმის კანონზომიერი კითხვა: რა წარმომავლობის არის ის რელიგია, რწმენა-წარმოდგენები თუ რიტუალები და წეს-ჩვეულებები, რომელთაც ორივე მთიანეთი, ცალკე დასავლეთი და ცალკე აღმოსავლეთი, აღიარებს რწმენასა და პრაქტიკაში?

ორიოდე სიტყვა წარმართობის შესახებ. პირველ ყოვლისა, წარმართობა აბსოლუტურად უპირისპირდება მონოთეისტურ რელიგიებს. წარმართობა პრინციპულად მრავალღმერთიანობაა. ქრისტიანული თვალსაზრისით, ეს მრავალღმერთიანობა მეორეული წარმოშობისაა. სამოთხეში მყოფი ადამი, ბუნებრივად, მონოთეისტი იყო, სხვა ღმერთი მისთვის, გარდა მისი გამჩენისა, არ არსებობდა. სამოთხიდან განდევნის შემდეგ ადამმა და მის კვალზე მისმა მოდგმამ დაკარგეს ერთი ღმერთის რწმენა, ღმერთი დანაწილდა ბუნებაში, ბუნების მოვლენებში, თუმცა ერთი ღმერთის წარმოდგენა სავსებით არ გამქრალა. ქრისტიანობის თვალსაზრისით, კაცობრიობის ისტორია ადამის განდევნიდან ძველი აღთქმის მონოთეიზმამდე ერთი ჭეშმარიტი ღმერთის ძიების პროცესია.

მრავალღმერთიანობის გარდა წარმართობისთვის დამახასიათებელია ქალღმერთის კულტი, რომელსაც ხანგრძლივი წარსული აქვს, მისი ფესვები უხსოვარ დროში იკარგება. არც ერთი წარმართული რელიგიური სისტემა მის გარეშე არ არსებულა. ამას უამრავი არქეოლოგიური ძეგლი მოწმობს, მათ შორის, ქალისა და მამაკაცის ფიგურები მკვეთრად გამოხატული გენიტალიებით მიუთითებს ნაყოფიერების კულტის წამყვან ადგილზე ძველ რელიგიებში, რამაც დიდხანს გასტანა და აქაიქ დღესაც შეიძლება დადასტურდეს. ჩვენში ლაპარაკობენ ფალოსის კულტის არსებობაზე იმ გამოსახულებების საფუძველზე, რომლებიც საქართველოს სხვადასხვა კუთხეშია შემორჩენილი. ერთი ასეთი ქვათახევის მონასტრის ტერიტორიაზე მოიპოვება. უშვილო დედაკაცები მიდიან იმ ქვასთან შესაწირავითა და აღთქმებით შვილიერების გამოსათხოვად. ეს უძველესი რელიგიური პრაქტიკა, როგორც ჩანს, მშვიდობიანად თანაარსებობს ქრისტიანული რელიგიის წმიდა ადგილზე. ფალოსის ქანდაკთან მიახლებულ უშვილო ქალს არაფერი უშლის ხელს ილოცოს ამავე თხოვნავედრებით ღვთისმშობლის მიმართ. მართალი ვიქნებით, თუ ვიტყვით, რომ ეს რელიგიური სინკრეტიზმი ჯერ რელიგიური ცნობიერების ფაქტია, მერეღა - რიტუალური.

და მაინც, რელიგიურისტორიული აზრი იქითკენ იხრება, რომ ამგვარი მოვლენები ხალხის საკულტო ყოფაში მეორეულ ფაქტებად ჩაითვალოს და არა ყოველთვის ძველი ისტორიული წარმართობის გადმონაშთად (თუ დღესდღეობით ნიადაგგამოცლილ გადმონაშთების თეორიას საერთოდ ვირწმუნებთ). მრავალი ფაქტი ხალხური რელიგიისა მოწმობს, რომ ქრისტიანობას ყველა ეტაპზე თან ახლავს პაგანიზაციის („გაწარმართების“) განუწყვეტელი პროცესი. პაგანიზმი მომდინარეობს ლათინური სიტყვიდან პაგუს - „სოფელი“, პაგანუს - „სოფლური“. ამრიგად, პაგანიზმი სოფლური რელიგიაა, რომელსაც მისდევს სოფლის ხალხი. სოფლური რელიგია დაუპირისპირდა ქალაქის ქრისტიანობას და ეს ტერმინიც ამ რეალობას ასახავს.

ძნელია ქართულ სინამდვილეში პაგანიზმზე, როგორც რელიგიურ სისტემაზე ლაპარაკი. როგორი სახე ჰქონდა მას საქართველოში, უცნობია. ერთადერთი საისტორიო წყარო, საიდანაც ჩვენ გვაქვს ერთგვარი, თუმცა მწირი, წარმოდგენა წარმართულ პანთეონზე, ქართლის მოქცევის ამსახველი ტექსტია, სადაც არმაზი, გაცი და გაიმი, ზადენი, აინინა და დაინინა (თუ ინინა) მიჩნეული არიან ქართლის მფარველებად, ნაყოფიერებისა და კეთილდღეობის გარანტებად. მათი კერპები მცხეთაში, მტკვარგაღმა, მაღალ მთაზე მდგარან და როგორც მცველები გადმოჰყურებდნენ ქალაქს. ხალხური გადმოცემები მათ შესახებ დუმან; არ ჩანს, რომ ისინი ისტორიის თვალსაწიერში კულტის ობიექტები ყოფილიყვნენ. მხოლოდ აქაიქ მიკროტოპონიმებად შემორჩა მათი სახელები: არმაზი (მცხეთაში და სამცხეში), ზადენი - ადგილის სახელში ზედაზენი (ანუ ზედა ზადენი).

საქართველოში დღესდღეობით აქტუალურად პაგანიზმის მხოლოდ ცალკეული ფრაგმენტული, არასისტემური გამოვლინებები შეიძლება დავადასტუროთ. პაგანიზმის გამოვლენაა, მაგალითად, ის, რომ ქსნის ხეობის ერთ სოფელში წმ. გიორგი მამრია, მეორეში - მდედრი და დღეობაზე მათი დროშებიც მათი სქესისდა მიხედვით დაეწყობოდნენ. პაგანიზებულია სოფ. ალმატის წმ. ბარბარესა და ნეკრესის წმ. გიორგის სასიყვარულო ურთიერთობა, რომელსაც რიტუალური გამოხატულებაც ჰქონდა (კახეთი). პაგანიზმის გამოვლენაა საქართველოს ბევრ კუთხეში გავრცელებული ჩვეულება საღმრთოს (საღვთო, სახვთო) სახელწოდებით, როდესაც ცალკეული ადამიანი, ოჯახი ან მთელი საგვარეულო, ზოგჯერ სოფელიც, კი შეუთქვამს ამა თუ იმ ქრისტიანულ წმიდანს საკლავს, ხარი იქნება თუ ცხვარი, ან მამალი, რომელთაც შეწირვამდე ეკლესიის გარშემო შემოატარებენ. სამაგიეროდ წმიდანისგან პრინციპით „do ut des“ სამაგიეროს მოელიან. ეს ყოფითი ფრაგმენტი წმინდაწყლის პაგანიზმია, მაგრამ სოფლის ცნობიერებაში იგი სავსებით უთავსდება ქრისტიანობას, რამდენადაც სისხლიანი მსხვერპლის შეწირვის რიტუალი, რომელიც ქრისტიანულმა ეკლესიამ გააუქმა, ეკლესიის გალავანში ხდება. თუმცა ბოლომდე ვერ გამოვრიცხავთ ქრისტიანულ მომენტს ამ ჩვეულებიდან: მსხვერპლი არ იწირება ცოდვის გამოსასყიდად, ანუ მას სოტერიოლოგიური ფუნქცია არ აკისრია, არამედ სამადლობელია, რომელიც წინასწარ ან პოსტ ფაქტუმ შეიწირება. ქრისტიანობამ გააუქმა სისხლიანი მსხვერპლი, როგორც რიტუალი, მაგრამ პირუტყვის დაკვლას ლეგიტიმაცია დაუწესა. დღემდე ძალაშია და ეკლესიას მარაგად აქვს, თუმცა პრაქტიკულად ნაკლებად გამოიყენება, კურთხევანის ტექსტები, რომელთაც მღვდელი წარმოთქვამს პირუტყვის დაკვლისას (ტექსტი იხსენებს ძველაღთქმისეულ არქეტიპულ მსხვერპლშეწირვებს აბელისას, აბრაამისას და სხვათა). მიზანი ცხადია: საკლავი რომ კანონიერი იყოს, იგი კურთხეული უნდა იყოს (მკაცრი ქრისტიანული აზრით, სხვაგვარად დაკლული პირუტყვის ხორცი არც იჭმევა). დღესასწაულებზე ეკლესიის გალავანში დაკლულ საქონელს ახლავს გარკვეული ლეგიტიმურობა, თუმცა დამკვლელი, ჩვეულებრივ, საერო პირია (ზოგიერ კუთხეში ამ ფუნქციას ოჯახის ან გვარის უხუცესი წევრი ასრულებს, ზოგან უფლებამოსილი, საკულტო სტატუსის მქონე პირი, რომელიც სხვადასხვა სახელწოდებით არის ცნობილი).

შეიძლებოდა კიდევ სხვა ტიპის რიტუალური ქმედებები მოგვეყვანა იმის საილუსტრაციოდ, რომ პაგანისტური ელემენტები შეჭრილია ჩვენი სოფლის რელიგიურ-საზოგადოებრივ ყოფაში და, შეიძლება ითქვას, ბევრგან მისი განუყოფელი ნაწილია.

თუ ჩვენ არ შეგვიძლია ვილაპარაკოთ პაგანიზებულ ქრისტიანობაზე მთელი საქართველოს მასშტაბით, არის რეგიონი, რომლის მიმართაც ეს ხერხდება. ეს არის აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის საზოგადოებები ხევსურეთში, ფშავში, მთიულეთ-გუდამაყარში, ხევში, თუშეთში, სადაც პაგანიზებული ქრისტიანობა სისტემის სახით დასტურდება და დღემდე ძალაშია. ამაში ყველას შეუძლია ადვილად დარწმუნდეს, ორიოდე დღეს თუ მაინც გაატარებს ამ კუთხის რელიგიურ დღესასწაულზე. სისტემა ამ ერთ, ცალკე აღებულ დღესასწაულზეც საცნაური იქნება.

ტრადიციულად (დღეს მეტნაკლებად) აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის მოსახლეობა ცალკეულ საყმოებად წოდებულ თემებშია გაერთიანებული. ესენი რელიგიურ-საზოგადოებრივი გაერთიანებებია. საყმო ნიშნავს ერთი ბატონის გარშემო შემოკრებილ ადამიანთა ჯგუფს ყოველნაირი, მთაში შესაძლებელი, ინფრასტრუქტურით. ბატონი, რომელიც ადგილობრივ დიალექტზე ღვთისშვილადაც ან ჯვარად იწოდება, საზოგადოების მფარველია, საზოგადოების თითოეული წევრი კი - ყმა. ეს ტერმინი, რომელიც ფეოდალური ურთიერთობებიდან არის ნასესხები, ორ რამეს ნიშნავს: ყმას, როგორც დამორჩილებულს, რელიგიური მნიშვნელობით, და ყ(რ)მას, როგორც მფარველობაში მყოფს. ორივე ეს სტატუსი ყმისა - მორჩილება და მფარველობაში ყოფნა - რელიგიური აზრის შემცველია. ყმა მორჩილებს ღვთისშვილს და, იმავდროულად, მისი მფარველობის ქვეშაა. აი, ამგვარი სტატუსის მატარებელ ყმათა გაერთიანებაა საყმო, როგორც უფრო მაღალი სტატუსის მქონე საფეხური. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის საზოგადოებებში თითოეული ადამიანი რომელიმე ღვთისშვილის ანუ ჯვარის ყმაა, სხვანაირად ის დაკარგულია, როგორც ბოგანო, როგორც ძველი რომის პლებსი, რომელიც მოკლებულია წინაპართა რელიგიას და კულტის გარეშე დგას. ამრიგად, არ შევცდებით, თუ ვიტყვით, რომ საყმო შედგება პატრიციებისგან ანუ იმათგან, ვინც იცის მამების გზა და მონაწილეობს მამათა კულტში.

რას წარმოადგენს საყმოს ბატონი, ღვთისშვილი, ჯვარი? ეს უკანასკნელი სახელწოდება არაორაზროვნად ამხელს თავის ქრისტიანულ წარმომავლობას. ამ ზოგად სახელწოდებათა უკან კონკრეტული საყმო ხედავს კონკრეტულ წმიდანს - წმიდა გიორგის, ღვთისმშობელს ან მთავარანგელოზ მიქაელს, რომელთა საეკლესიო წარმომავლობა, აგრეთვე, უეჭველია. მათი სახელების ძლიერი ტაბუირების მიზეზით, განსაკუთრებით ეს წმინდა გიორგის სახელზე ითქმის, საკულტო ტექსტებში გამოყენებულია „ფსევდონიმები“ - კოპალა და იახსარი. პირველი ქართული სიტყვაა და კოპალის ანუ კომბლის (ლახტის) მპყრობელს ნიშნავს, მეორე ოსურია და „ძლიერს“ ნიშნავს. თითოეული საყმო ეყმობა ერთ რომელიმე ღვთისშვილს, რომელიც მორიგე ღმერთმა ჩამოგზავნა დედამიწაზე მათთვის დევებისა და სხვა ავსულების მოსაგერიებლად. მათვე მოუპოვეს საყმოებს ტერიტორია, რომელიც ადრე ადამიანების მეზობლად დევებს ეჭირათ. ტერიტორიის მოპოვებასთან, ანუ დევების განდევნასთან ერთად არსდება საყმო ანუ რელიგიური თემი თავისი სალოცავით (ჯვრით) და მისი ატრიბუტებით (საკულტო შენობები, კულტმსახურები, კულტმსახურების წესები, დღეობები და სხვ.). უნდა შევნიშნოთ, რომ ჯვარი ფშავხვსურულ დიალექტზე ერთსა და იმავე დროს ნიშნავს როგორც მფარველ ღვთისშვილს, ასევე იმ არეს, სადაც დაარსებულია მისი სალოცავი.

უკეთ რომ წარმოვიდგინოთ საყმოს, ანუ რელიგიური თემის სტრუქტურა, მივმართოთ კონკრეტულ საზოგადოებას, კერძოდ, ფშავისხევს, რომელიც მდებარეობს ფშავის არაგვის ხეობაში, მისი ზემოდინების გაყოლებით, ორწყლიდან ბოთანისწყლამდე.

როგორც სოფელი, სადაც დგას, დავუშვათ, წმ. გიორგის ან წმ. ბარბარეს ეკლესიები (ან ორივე ერთად) და სოფელი შემოკრებილია ამ ეკლესიების გარშემო, იგი არის მისი ეთნიკურ-რელიგიური და საზოგადოებრივი შუაგული, ასევე ფშავისხევის ერთი რომელიმე საყმო, ვთქვათ, გოგოლაურების თემი შემოკრებილია წმ. გიორგის (მთავარმოწამის) სალოცავის გარშემო, და სადაც არ უნდა იყვნენ გაფანტულნი (და დღეს ეს ასეა) თემის წევრები, აქ (ჯვრის კარზე) იკრიბებიან და ადასტურებენ ერთმანეთის მიმართ სოლიდარობას და უხილავი პატრონისადმი ერთგულებას (ლოიალობას). ფშავის თორმეტი საყმო წელიწადში ერთხელ იკრიბება ლაშარის ჯვარში, რომელიც აერთიანებს მათ. აქ თორმეტივე საყმო ადასტურებს ერთმანეთისადმი სოლიდარობას. რელიგიის სოციალური ასპექტი თავს იჩენს საზოგადოებრივი დანაწილების ყველა დონეზე. ეს დონეებია: საყმო, საყმოს შემდეგ მასში შემავალი სოფლები, სოფლებში - საგვარეულოები, საგვარეულოებში - ოჯახები. თითოეულ მათგანს თავისი სალოცავი აქვს, რომელიც შეიძლება იმავე წმ. გიორგის სახელს ატარებდეს, ოღონდ ზედწოდება სხვა იყოს. ასე რომ, საყმოს თითოეული სრულუფლებიანი წევრი ერთსა და იმავე დროს ეკუთვნის აქ ჩამოთვლილ დონეებს როგორც თითოეული მათგანის სალოცავის, ჯვარის ყმა, დაწყებული ოჯახიდან ლაშარის ჯვრით დამთავრებული. საბოლოო, ყველაზე მაღალი ინსტანცია, როგორც ითქვა, ლაშარის ჯვარია, რომელიც თორმეტი თემის შემკვრელი და გამაერთიანებელი.

განსხვავებული სტრუქტურა აქვს ხევსურეთის საყმოებს. აქ ვერ შევხვდებით ლაშარის ჯვრის ანალოგიურ საერთოხევსურულ ჯვარს. ხევსურეთში რამდენიმე რელიგიურ-საზოგადოებრივი ცენტრია, მათ შორის, ვაჟაფშაველას პოემების წყალობით, ყველაზე ცნობილი გუდანის ჯვარია, რომელიც თავის გარშემო სხვადასხვა სოფლებში განსახლებულ სამ გვარს (არაბულს, ჭინჭარაულს და გოგოჭურს) იკრებს. მიუხედავად სტრუქტურული განსხვავებისა, რაც მხოლოდ საყმოების ურთიერთობას და ჯვართან მათ მიმართებას ეხება, საკულტო-რიტუალური სისტემა მთელს აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ერთია.

კულტმსახურების სათავეში დგას პირი, რომელიც სხვადასხვა კუთხეში სხვადასხვა სახელწოდებებით არის ცნობილი: ხუცესი, დეკანოზი, (ეს უკანასკნელი ყაზბეგის რომანების წყალობით გავრცელდა). მას ჯვარი მოითხოვს ჭაბუკობის ასაკიდან, მისი ლეგიტიმაციისთვის აუცილებელია მხარის განათვლა საკლავის სისხლით წელიწადში ცხრაჯერ. თვითნებურად დადგომა ხუცესად, მისი ფუნქციების უზურპაცია, დაუშვებელია. ჯვრისავე მოთხოვნით ან კენჭისყრით რიგითი ყმა ხდება დასტური, დაბალი რანგის ფუნქციონერი, ხუცესის დამხმარე კულტ-მსახურებისას (რაც ქრისტიანულ ეკლესიაში დიაკვანს შეესაბამება). სტატუსით მასზე დაბალია შულტა, რომლის სამსახური ტექნიკური ხასიათისაა და ამიტომაც არ მოითხოვს იმ სიწმიდის დაცვას, რომელიც ჯერ ხუცესს და მერე დასტურს ევალება კულტმსახურებისას. ჯვარივე ირჩევს მისი წმიდა ჭურჭლის (თასგანძის, ადგილობრივი ტერმინოლოგიით) და ინვენტარის (მაგ., დროშის) შემნახველს და მატარებელს (მეგანძური, მედროშე). ყველაზე მაღალი რანგის სამსახურია ქადაგობა. რიგითი ჯვარის მოწოდებით ხდება ქადაგი, რომლის მოწოდება საყმოსთვის ჯვარის ნების გაცხადებაა, ამიტომაც არის მისი სტატუსი ხუცესისაზე მაღალი.

კულტმსახურების დაწყებამდე, დღესასწაულის მოახლოების პერიოდში, ხუცესი წმიდად ინახავს თავს (წმიდობს), იცავს აკრძალვებს, დადის გაუთელავი, თავისი საკუთარი ბილიკებით, ერიდება გარეშე ხალხთან ურთიერთობას ან განმარტოვდება სოფლიდან მოშორებით ქოხში, სადაც მას არასრულწლოვანი გოგონები უზიდავენ საკვებს. ჯვარში მისი ფუნქციაა საკლავის დაკვლა, რომელსაც წინ უძღვის სახუცო ტექსტების (ხუცობანი) წარმოთქმა, საყმოსგან შეწირული პირუტყვის დამწყალობნება, ჯვრისადმი თხოვნა, რომ მან მეოხება გაუწიოს მის კარზე შეკრებილ საყმოს (მლოცველს) მორიგე ღმერთის წინაშე. შესაწირავი პირუტყვი არის ხარი ან ცხვარი, არავითარ შემთხვევაში - თხა. ჯვარში მიაქვთ საგანგებოდ გამომცხვარი ქადები, რომელთა გასერვის შემდეგ ხუცესი მათ შეწირულად ჩათვლის. ეს არის უსისხლო მსხვერპლი, რომელიც, როგორც წესი, თან ახლავს სისხლიანს.

ხუცობანი წარმოითქმის ხუცესის მიერ საყმოს სახელით ანუ ამ დროს საყმო თავის სათხოვარს ხუცესის პირით გამოხატავს. ამრიგად, ხუცესი დგას საყმოსა და ჯვარს შორის. მას მიაქვს ჯვართან როგორც მსხვერპლი, ასევე სიტყვა. მიმართულება: ქვევიდან ზევით, ადამიანური სამყაროდან ჯვრის სამყაროსკენ. ქადაგის ფუნქცია საპირისპიროა. ქადაგის პირით ჯვარი მეტყველებს. ჯვარს ჩამოაქვს მორიგე ღმერთის გადაწყვეტილება: წყალობა ან რისხვა. ქადაგიც შუამავალია საყმოსა და ჯვარს შორის, მაგრამ მისი სიტყვის მიმართულება საპირისპიროა - ზემოდან ქვემოთ. ამის გამო ხუცობათა და ნაქადაგართა ტექსტები განსხვავდება ერთმანეთისგან როგორც შედგენილობით, სტრუქტურით, ასევე ენობრივად. ის, რასაც ამ რეგიონებში ჯვართენას უწოდებენ, არსებითად, ნაქადაგარის ენაა.

ხუცობის სამნაწილიანი ტექსტი (სადიდებელი, საკუთრივ ხუცობა და კურთხევანი) „ინკრუსტირებულია“ ქრისტიანული ტექსტებიდან მომდინარე ელემენტებით - სიტყვებით, გამოთქმებით თუ ფრაზათა ფრაგმენტებით. აი, მაგალითები: „ააა, დიდება ღმერთსა, მადლი ღმერთსა, დიდება დღეს დღესინდელსა, რჯულქრისტიანთა, მზესა და მზის მყოლ ანგელოზთა. დიდება და გამარჯვება შენდა, ბატონო ხთიშობელო...“, „ხთისგან გამარჯვება შენი, წმიდაო ხთიშობელო, შენ გადიდას, შენ გაგიმარჯვას...“. ბუნდოვანება, ერთი შეხედვით, შეიძლება წარმართულ შრედ მოგვეჩვენოს, მაგრამ იგი ლიტურგიული ტექსტის ფოლკლორიზაციის თავისებური ნიმუშია: „დღესა ხსნილობა ჯვარსა კურთხეულობა კურთხეულჩია ღმერთია უფალია ასტა მარასტას უკუნის უკუნანდე ჩვენო მამაო მოვლილებულო რომელნი ხარ ცათაშია აგრე ხოყანაშია მოგვიშვი და მიგვიტიე პური ჩვენი არსობილთა“ და მისთ. (საკმაოდ მოზრდილი ტექსტი ხუცესის მიერ წარმოითქმის სულმოუთქმელად როგორც, ერთი წინადადება).

დღესასწაულის განუყოფელი ატრიბუტია ლუდი, რომელსაც საგანგებოდ ადუღებენ ამ დღისთვის. მზადების პროცესი მეტად საპასუხისმგებლო საქმიანობად ითვლება, ამიტომაც იგი სიწმიდის პირობებში მიმდინარეობს. ცეცხლისთვის ფიჩხის მოტანა და სხვა ტექნიკური საქმე შულტას აბარია, რომელიც გარკვეული პერიოდით წმიდობს. მასზე მეტი სიწმიდის დაცვა ევალება დასტურს, რომელიც უშუალოდ ლუდის ხარშვის პროცედურას, როგორც წმიდა საქმიანობას, უძღვება. სალუდეში შესვლა, სადაც ის ტრიალებს მთელი კვირის განმავლობაში, ყველას ეკრძალება, თვით შულტასაც კი (ხუცესსაც კი, რომლის სიწმიდის ხარისხი ძალზე მაღალია, ერიდება იქ შესვლა).

ლუდი ჯვრის სახელზე მზადდება. მოდუღებული ლუდი დგას დახურულ კოდში, რომლის გახსნისთვის ხუცესი საგანგებო ხუცობას წარმოთქვამს (კოდის გახსნა). ამის შემდეგ საყმო, თითოეული ყმა, საგანგებო თასებით, რომლებიც ჯვარში ინახება როგორც ჯვრის საკუთრება, ეზიარება წმიდა სასმელს. ტერიტორია, სადაც საყმოა შეკრებილი დღესასწაულზე, ჯვრის ტერიტორიაა; ლუდიც და ჭურჭელიც ჯვრისაა. ამრიგად, ჯვარი მასპინძელია, საყმო - მისი სტუმარი.

გარდა რეგულარული დღესასწაულებისა, რომლებიც, ძირითადად, იმეორებენ საეკლესიო დღესასწაულებს (შობა, ნათლისღება, გიორგობა, აღვსება, პეტრეპავლობა...) ხუცესს და მის დამხმარეთ მთელი წლის განმავლობაში უხდებათ საყმოს მომსახურება, იქნება ეს ყრმის (ყმის) ჯვარში გაყვანა, რათა იგი საყმოს სრულუფლებიანი წევრი გახდეს ან ნიშნობა-ქორწილი, ჯარში წასვლა და ჯარიდან დაბრუნება, მოშუღარი გვარების შერიგება, გვარების შეერთება, მიცვალებულის დაკრძალვა თუ სხვა, საყმოს ცხოვრებაში მეტნაკლებად მნიშვნელოვანი შემთხვევები. ყველა ამ დროს დუღდება ლუდი, წარმოითქმის ხუცობა, იკვლება საკლავი, რის გარეშე ვერც ერთი მნიშვნელოვანი თავყრილობა ვერ ჩაივლის.

ყველაზე პოპულარული და ხალხმრავალი დღესასწაული, განსაკუთრებით, ხევსურეთში ათენგენობაა, რომელიც ნააღდგომევს, გარკვეული დროის შემდეგ, იმართება, ანუ აღდგომაზეა მიბმული. ძველ ქრისტიანულ კალენდარში ამ დღეს წმ. მოწამის ათენოგენის სახსენებელია დადებული. ამ დღესასწაულის პოპულარობა არ არის გამოწვეული მისი სახელის მნიშვნელოვნებით, არამედ იმ უბრალო მიზეზით, რომ ამ დროს, გაზაფხულზე, მთაში გზები იხსნება და ბარად გაფანტულ საყმოს ნაწილს უკვე შეუძლია ეწვიოს თავთავის სალოცავებს (აღდგომას მთაში გზებზე ჯერ კიდევ თოვლი დევს და მიმოსვლა გაძნელებულია). ცხადია, გულუბრყვილობაა, ათენოგენის სახელს რომელიღაც წარმართულ ღვთაების სახელთან ვაკავშირებდეთ, მაგრამ ასეთი მცდელობა ყოფილა ჩვენს ლიტერატურაში.

ღვთისშვილთა დღეობების კალენდარი რომ ქრისტიანული წარმოშობისაა ამას ადასტურებს ის ფაქტი, რომ გაზაფხულის დღესასწაულები პეტრე-პავლობის დღეზეა მიბმული, იგი იწყებს, მაგალითად, ფშავში დღესასწაულების მთელ სერიას სხვადასხვა საყმოებში. საგაზაფხულო დღესასწაულები იწყება პეტრე-პავლობის მომდევნო კვირას გოგოლაურთის ჯვარში (ქმოდის გორზე), მეორე დღეს (ორშაბათს) გადადის ლაშარის ჯვარში, სამშაბათს - თამარღელეში (თამარის სალოცავში), ოთხშაბათი უქმეა (საკლავი არ იკვლის), ხუთშაბათს კი იახსარში იწყება დღესასწაული, პარასკევს უქმეა და ა.შ., ვიდრე თორმეტივე სალოცავის გავლით არ ჩამოთავდება დღესასწაულები.

ერთი შეხედვით, თითქოს ამას ყველაფერს ქრისტიანობასთან მხოლოდ ფორმალური კავშირი აქვს. მაგრამ ვერ ვიტყვით, რომ რაღაც წარმართობის კვალია, მით უმეტეს იმ წარმართობისა, რომელიც წმ. ნინოს დახვდა საქართველოში, კერძოდ, მთაში (ფხოვში). ყველაზე მართებული და ჭეშმარიტებასთან ახლოს იქნება, თუ ვიტყვით, რომ ამ საყმოების რელიგიის სახით ჩვენ წინაშეა პაგანიზებული ქრისტიანობა, რაზედაც ზემოთ იყო საუბარი. ამას მოწმობს ხუცობათა ტექსტები, ღვთისშვილთა საკუთარი სახელები (წმ. გიორგი, ღვთისმშობელი, მიქაელ მთავარანგელოზი, კვირია), დღესასწაულთა სახელები და თარიღები. ამ შეხედულებას მხარს უჭერს ის გარემოება, რომ ამ რელიგიაში სავსებით გამორიცხულია მრავალღმერთიანობა, თუ, რა თქმა უნდა, ღვთაებებად არ ჩავთვლით, როგორც ჩვენს ეთნოგრაფიაშია მიღებული, ღვთისშვილებს, რომელთაც საყმო არამც და არამც არ აღიქვამს ღვთაებებად, არამედ ერთი ღმერთის, მორიგე ღმერთის, შვილებად მიაჩნია ისინი, ასევე გამორიცხულია კერპთაყვანისმცემლობა, რომელიც წარმართობის დამახასიათებელი ნიშანია.

ძნელია განისაზღვროს ამ რელიგიური სისტემის შექმნის კონკრეტული ხანა. ყოველ შემთხვევაში, მისი აპოგეა მოდის XVII საუკუნეზე, როცა საყმოთა არსებობა აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ტერიტორიაზე უკვე ფაქტია. მათი ცხოველმყოფელობა, როგორც რელიგიურ-საზოგადოებრივი თემებისა, ზურაბ ერისთავთან ბრძოლებში გამოიცადა, რაც ზეპირსიტყვიერი გადმოცემებით დასტურდება.

დღევანდელ პირობებში, როცა სეკულარიზაციის პროცესი შორს არის წასული, ამ სისტემას არსებითი ცვლილებები არ განუცდია. იგი დღემდე ფუნქციონირებს, ოღონდ შეკვეცილი სახით. ამის ერთ-ერთი მიზეზია აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის (განსაკუთრებით ფშავხევსურეთის, თუშეთის) მოსახლეობის საგრძნობი კლება. საყმოთა არასაკმარი რიცხოვნება არ იძლევა კულტმსახურების სრულყოფილად და მრავალმხრივ წარმართვის საშუალებას. მაგრამ, რაც საინტერესოა და საგულისხმო, ჯვარხატთა სისტემა დღემდე ასრულებს სოციალურ როლს ამ რეგიონებში აქტუალურად მცხოვრები და საქართველოს სხვა კუთხეებში გაფანტული მოსახლეობის კონსოლიდაციაში. კულმინაცია ჯვარხატებთან და ერთმანეთთან შეჭიდულობისა, რაც არსებობს მათ ცნობიერებაში, დღესასწაულებზე თვალსაჩინო ხდება.

ზურაბ კიკნაძე

საერთო ძველსემიტური ტრადიციიდან აღმოცენებულ სამ მონოთეისტურ რელიგიას: იუდაიზმს, ქრისტიანობასა და ისლამს ერთი აბრაამული საწყისი აქვს. მათი წარმომავლობა სემიტური ტომის ლეგენდარულ პატრიარქ აბრაამს (არაბულად იბრაჰიმ) უკავშირდება.

ისინი აღიარებენ წინასწარმეტყველებსა და ძველ აღთქმას (თორას, თაურუ), რომელიც ადამიანის ღვთაებრივ დანიშნულებაზე სწავლებას შეიცავს. ეს სამი რელიგია აღიარებს ერთ ღმერთს, როგორც სამყაროს შემოქმედსა და ყოველი ადამიანის მამას, როგორც ღმერთს სიკეთისა, სიყვარულისა და სამართლიანობისა.

აბრაამულ რელიგიებს გამოცხადებისეულ და წერილობით რელიგიებსაც უწოდებენ, რადგან მათი სწავლება საღვთო გამოცხადებაზეა დაფუძნებული - ღმერთი ადამიანს ეცხადება და თავის ნებას გადასცემს. ამ კონტექსტში წმინდა წერილი საღვთო გამოცხადების ფიქსაციაა. საღვთისმეტყველო ენაზე გამოცხადება ადამიანისათვის შეუცნობელ, ღვთიურ საიდუმლოებაზე მიანიშნებს და ღვთაებრიობის მანიფესტაციას (გამოვლინებას) წარმოადგენს.

მიიჩნევა, რომ ყველა აბრაამული რელიგია ძველი ებრაელების მონოთეისტური რელიგიის ნიადაგზე წარმოიშვა, რომელიც გავრცელებული იყო ისრაელის ტერიტორიაზე ძველი წელთაღრიცხვით პირველი ათასწლეულის დამდეგამდე.

ახალი წელთაღრიცხვით I საუკუნეში ამავე ტერიტორიაზე სათავე დაედო ქრისტიანობას, რომელმაც იუდაიზმის რელიგიური საფუძვლები გამოიყენა, მაგრამ მისი კარდინალური რეფორმირება მოახდინა და მსოფლიოს წინაშე ზენაციონალურ, ახალ მოძღვრებად წარმოსდგა.

VII საუკუნეში არაბეთის ტერიტორიაზე აღმოცენდა ისლამი, რომელიც, გარკვეულწილად, იუდაიზმისა და ქრისტიანობის რელიგიურ მემკვიდრეობას ეყრდნობა, მაგრამ მათ ბუნებრივ გაგრძელებად და განვითარებად არ მოიაზრება. მუჰამედი, ისლამის დამაარსებელი, ამ რელიგიური სისტემების შემცვლელად აცხადებს ალლაჰის რელიგიას.

აბრაამული რელიგიების პირველი წერილობითი წყაროა თორა (ქრისტ. ხუთწიგნეული; არაბულად თაურუ). იგი ყველა ამ რელიგიის მიერაა აღიარებული, ოღონდ განსხვავებული ინტერპრეტაციით. ქრისტიანული ტრადიციის ძველი აღთქმა თითქმის მთლიანად შეესაბამება ებრაულ თანახს. ისლამი მხოლოდ თორას, დავითის ფსალმუნებსა (ზაბურ) და სახარებას (ინჯილ) მიიჩნევს საღვთო წიგნებად, იუდაიზმის მიმდევრებსა და ქრისტიანებს კი წიგნის ხალხად (ალჰ ქითაბ) მოიხსენიებს.

იესო ქრისტეს ისტორიულობისა და ღვთაებრიობის საკითხი სხვადასხვაგვარად განიმარტება ქრისტიანობაში, იუდაიზმსა და ისლამში.

იუდაიზმი ქრისტეს მესიად არ მიიჩნევს, მით უმეტეს, არ აღიარებს მის ღვთაებრიობას. იუდაიზმში ქრისტე და სახარება უგულებელყოფილია.

ქრისტიანებისათვის იესო ქრისტე ღვთის ძეა, მამის თანაარსი, სამების მეორე პირი, მესია - ცოდვების გამომსყიდველი და კაცობრიობის მხსნელი. ქრისტე ახალი აღთქმის ქრისტიანული ეკლესიების თავია, სახარება კი საღვთო უწყებად განიხილება.

ისლამი აღიარებს ქრისტეს (არაბულად ისა) წმინდანობას, მის მესიანისტურ მიზანსა და ესქატოლოგიურ როლს (მაჰდი) და პატივს მიაგებს მას, როგორც ერთ-ერთ დიდ წინასწარმეტყველს. ისლამი ახალი აღთქმის რამდენიმე თეზისსაც იზიარებს, მაგრამ უარყოფს ქრისტეს ღვთაებრიობასა და მის თანასწორობას ალაჰთან. მუსლიმების წარმოდგენით, ქრისტეს მიეცა სახარება (ინჯილი), რომელიც ქრისტიანებმა უხეშად დაამახინჯეს.

XX საუკუნის მეორე ნახევრიდან აბრაამულ რელიგიებს შორის აქტიური დიალოგის პროცესი მიმდინარეობს.

უძველესი მონოთეისტური რელიგიის სახელწოდება იუდაიზმი მოგვიანებით ჩნდება, მაგრამ მისი ფესვები ორი ათასწლეულის მიღმა ბიბლიურ წიგნებშია საძიებელი. იუდაიზმი იმთავითვე მჭიდროდ არის დაკავშირებული ებრაელი ხალხის ისტორიასთან, რომელიც ბიბლიურ წიგნებშია გადმოცემული. ამდენად, იუდაიზმი ისტორიული და ნაციონალური რელიგიაა, რომელმაც გამოხატა ებრაელთა სულისკვეთება, ყოფა, კულტურა, იმედები და მოლოდინები.

თავად ტერმინი „იუდაიზმი“ მომდინარეობს იუდას (იეჰუდა) ტომის სახელწოდებიდან, რომელიც თორმეტი ტომიდან (ბენიამინის მცირერიცხოვან ტომთან ერთად) გადაურჩა ძვ. წ. 722 წლის კატასტროფას, როცა აშურის მეფემ ებრაელთა ჩრდილო სამეფო დაიპყრო და ხალხი აშურის სხვადასხვა ქალაქში გადაასახლა. ამიერიდან ებრაელმა ხალხმა არსებობა ერთი ტომის - იუდას - სახით განაგრძო. აქედან მოდის თნამედროვე ებრაელების სახელწოდება ევროპულ ენებზე - იუდეველი, რომელიც აღნიშნავს როგორც ეროვნებას, ასევე რელიგიურ აღმსარებლობას.

წიგნები

იუდაიზმი ეფუძნება ბიბლიურ წიგნებს - თანახს (ქრისტიანული ტრადიციით ძველი აღთქმის წიგნები), რომელიც სამი ნაწილისგან შედგება. სახელწოდება თანახ წარმოადგენს აბრევიატურას, შედგენილს ამ სამი ნაწილის სახელწოდებათა პირველი ასოებისგან: თ - თორა (მოსეს რჯული ან ხუთწიგნეული), ნ - ნაბიიმ (წინასწარმეტყველნი), ხ - ქეთუბიმ (წერილნი, ქ ბგერა ხდ იცვლება ხმოვნის შემდეგ). მაგრამ იუდაიზმის სახე გამოკვეთა მთელმა წყებამ წიგნებისა, რომლებიც საუკუნეების განმავლობაში იქმნებოდა და, საბოლოოდ, განსაზღვრა ებრაელი ხალხის რელიგია, ყოფა და მენტალიტეტი.

სხვადასხვა ქვეყანაში გაფანტული ებრაელობის რელიგიურ, საოჯახო და საზოგადოებრივ ცხოვრებას, გარდა რჯულის ფუძემდებლური წიგნისა (თორა), აწესრიგებს თაობიდან თაობამდე ზეპირად გადმოცემული აგადა (ლეგენდები ბიბლიურ პერსონაჟებზე, იგავები და შეგონებები, ფილოსოფიურ-თეოლოგიური მოსაზრებანი...) და ჰალახა (ავტორიტეტული ნორმატიული დებულებები). აგადა და ჰალახა, საბოლოოდ, ჩაწერილი იქნა და მათ შეადგინეს თალმუდის ერთი ნაწილი.

თორასთან ერთად იუდაიზმის ფუძემდებლური წყარო შეიქნა თალმუდი (ზოგადად, თორის კომენტარები, სიტყვა ნიშნავს „მოძღვრებას“), რომელიც წარმოადგენს მრავალი თაობის რელიგიურ-სამწერლო მოღვაწეობის ნაყოფს. მისი ძირითადი ნაწილებია მიშნა („განმეორება“), ე.წ. ზეპირი თორა და გემარა („განსრულება“). მიშნა შედგება ბრძენთა ლაკონიური გამონათქვამებისგან, რომლებიც განმარტავენ თორის ამა თუ იმ ადგილს, ხოლო გემარა, თავის მხრივ, განმარტავს მიშნას, მის, ხშირ შემთხვევაში, ბუნდოვან კომენტარებს და საგრძნობლად აღემატება მას მოცულობით.

ჰაინრიხ ჰაინეს ცნობილი სიტყვები, რომ ბიბლია ებრაელთა ჯიბის სამშობლოა, სწორედ თალმუდის ხანას და მისი შემდგომი ხანგრძლივი პერიოდის სულისკვეთებას ახასიათებს. შუასაუკუნეების ებრაელობის მთელი სულიერი ძალისხმევა იქით მიიმართა, რომ როგორმე თორის სიწმიდისათვის დროჟამისაგან გამოწვეული შერყვნა აერიდებინა. თალმუდი, რომელიც თავისი ფართო მნიშვნელობით თორის ახსნა-განმარტებებია, სწორედ მის დასაცავად არის მოწოდებული.

ერი და რელიგია

აბრაამიდან ტაძრამდე (XX ს.ძვ.წ. - IV ს.ძვ.წ.). თანახი ისრაელის ღმერთს სამყაროს ერთადერთ შემოქმედთან აიგივებს. სამოთხედაკარგულმა კაცობრიობამ იგი ნელნელა დაივიწყა. მონოთეისტური მრწამსი ახლიდან იღებს სათავეს გამოცხადებიდან, რომელიც ებრაელთა მამამთავარმა აბრაამმა მიიღო ჯერ კიდევ მაშინ, როცა ის მესოპოტამიის ქალაქში, ხარანში ცხოვრობდა. ღმერთი აბრაამს კვლავ გამოეცხადა უკვე ქანაანში დასახლებულს და აღუთქვა, რომ მისი წიაღიდან დიდი ხალხი გამოვიდოდა და ქანაანის მიწაზე დამკვიდრდებოდა. ისიც იყო ნაწინასწარმეტყველევი, რომ მისგან გამოსული მოდგმა უცხო ქვეყნის მონობაში მოექცეოდა, მერე თავს დააღწევდა მონობას და მხოლოდ ამის შემდეგ შეეძლებოდა ქანაანს დამკვიდრება. ეს უცხო ქვეყანა ეგვიპტე იყო. ეგვიპტეში ხალხი, მართალია, გამრავლდა, მაგრამ აბრაამის ღმერთიც თითქმის დავიწყებული ჰყავდათ, რომ მოსეს (დახლოებით XIII ს.ძვ.წ.) არ შეეხსენებინა მათთვის აბრაამის, ისააკის და იაკობის - მათი წინაპრების ღმერთი. ღმერთი მას ახალი კუთხით გამოეცხადა: „მე ვარ, რომელიც ვარ“. ამ სიტყვებით ღმერთი მოსეს თავის დაუსაბამობასა და მარადიულობასთან ერთად იმასაც მიანიშნებდა, რომ მასშივეა მისი არსებობის მიზეზი, განსხვავებით პოლითეისტური ღმერთებისა, რომელთა წარმოშობაზე ლაპარაკობდნენ აღმოსავლეთისა და დასავლეთის მითოლოგიური გადმოცემები.

თანახი გვაუწყებს, რომ მოსეს წინამძღოლობით და ამ ღმერთის ხელშეწყობით, რომელშიც მოსემ შეიცნო არა მხოლოდ თავისი მამაპაპის ღმერთი, არამედ სამყაროს შემოქმედი, აბრაამის მოდგმა სასწაულებრივად გამოვიდა ეგვიპტიდან და უდაბნოს გზით ქანაანისკენ გაემართა. მაგრამ ვიდრე ქანაანში შევიდოდა, მანამდე სინაის მთის ძირას ხალხმა მიიღო ღვთისგან რჯული - კონსტიტუცია, რომლის თანახმად უნდა ეცხოვრა მას ქანაანში და ყველგან, სადაც კი მოუწევდა ცხოვრება. პირველ ყოვლისა, ეს იყო ათი მცნება, რომელთაგან ოთხი ადამიანების ღმერთთან ურთიერთობას აწესრიგებდა, ექვსი კი - ადამიანთა შორის ურთიერთობას. იგი დღემდე ისე ჟღერს, როგორც მაშინ ჟღერდა - არც მიმატებია რამე და არც დაკლებია:

„1. მე ვარ უფალი, თქვენი ღმერთი, რომელმაც გამოგიყვანეთ ეგვიპტიდან, მონობის სახლიდან. არ გაიჩინოთ ჩემს გარდა სხვა ღმერთები..., 2. არ გაიკეთო კერპები და არ სცე მათ თაყვანი, 3. არ დაიფიცო ამაოდ უფლის, შენი ღვთის სახელი, 4. გახსოვდეს შაბათი და წმიდად შეინახე სხვა დღეებს შორის, ექვს დღეს იმუშავე, მეშვიდე დღე კი უფლის დღეა, 5. პატივი ეცი შენს მამას და შენს დედას, 6. არა კლა, არ იმრუშო, 8. არ იქურდო, 9. არ გამოხვიდე ცრუ მოწმედ შენი მოყვასის წინააღმდეგ, 10. არ ინდომო შენი მოყვასის არანაირი ქონება, არც ცოლი, არც ყმა, არც მხევალი...

ასე მკაფიოდ არც ერთი ხალხის კანონმდებლობაში არ განსაზღვრულა ადამიანის პასუხისმგებლობა ღვთისა და თავისი მოძმის, მერე კი საკუთარი თავის წინაშე. იუდაიზმის მიმდევრებს სწამთ, რომ ღმერთმა უფრო მეტი დააკისრა ამ ხალხს. სინაის მთიდანვე გამოუცხადა, რომ იგი „მღვდელთა სამეფო და წმიდა ხალხი იქნებოდა“, ანუ ღმერთმა ეს ხალხი არა მხოლოდ იხსნა მონობიდან, არამედ გამოარჩია კიდეც სხვა ხალხებს შორის. მაგრამ ეს არ იყო აღზევება. რჩეულობა და სიწმიდე დიდ პასუხისმგებლობას აკისრებდა მათ. წმიდა ნიშნავდა, რომ ისინი არ უნდა შერეოდნენ მრავალღმერთიანობის აღმსარებელ ხალხებს, რათა არ შეებღალათ ერთი ღმერთის რწმენა. მათ უნდა ეცხოვრათ იმ კანონებისა და წესების მიხედვით, რომელთაც ღმერთი უწესებდა.

ამგვარად, ეგვიპტიდან ამოსული „ჭრელი“ ხალხისგან (ასეა ნათქვამი თანახში) სინაის მთის ძირას და შემდეგ უდაბნოში მოძრაობისას ქანაანისკენ მიმავალ გზაზე შეიქმნა არა მხოლოდ ერი, ერთიანი ხალხი - ეს საკმარისი არ იყო - არამედ ერთი ღმერთის მოწამე რელიგიური ერი.

რაკი იუდაიზმს მიაჩნია, რომ ის ღმერთი, რომელიც ებრაელთა მამა-პაპას გამოეცხადა მათი ისტორიის გარიჟრაჟზე, მთელი კაცობრიობის ღმერთია, სამყაროს შემოქმედი, მესიაც, რომელსაც ისინი ყოველდღიურად მოელიან, არა მხოლოდ ისრაელის მხსნელი იქნება, არამედ მთელი კაცობრიობისა. საბოლოოდ, ყოველი ხალხი აღიარებს მის ერთდერთობას და მისი თაყვანისმცემელი გახდება. საბოლოო ადგილი, სადაც ხალხები უნდა შეეგებონ ღმერთს, სიონის მთაა, სადაც იქ ერთ დროს დავით მეფემ (ძვ. წ. XI ს.) თავისი სამეფო რეზიდენცია დააარსა. დავითი იყო ისრაელის ერთიანი სამეფოს მეფე. მისი სიკვდილის შემდეგ მეორე თაობაში სამეფო გაიხლიჩა და ეს დარჩა ხარვეზად ებრაელი ხალხის ისტორიას. გამთლიანების მოლოდინი დავითის სახელს დაუკავშირდა. მის შთამომავლობაში დაიბადებოდა მესია („ცხებული“), რომელიც ისრაელს ძველ დიდებას დაუბრუნებდა, დედამიწის ზურგზე გაფანტულთ შემოიკრებდა... ჭრილობებს შეუხვევდა მათ, დაფხრეწილ კარვებს შეუკეთებდა. სრულყოფილებით აღადგენდა რჯულს (რელიგიას), რომელსაც ზურგი შეაქციეს.

ტაძრის პერიოდი. ძვ. წ. 958 წ. დავითის ძემ, მეფე სოლომონმა იერუსალიმში, სიონის მთაზე ტაძარი აღმართა ერთი ღმერთის სადიდებლად. ტაძარში აღთქმის კიდობანი იყო დასვენებული, რომელშიც, თანახის გადმოცემით, რჯულის დაფები ინახებოდა. იუდაიზმის ისტორიაში ამით ახალი დრო დაიწყო - ტაძრის პერიოდი, რომელიც 1200 წლის განმავლობაში გაგრძელდა. მთელი ეს ხანი იერუსალიმის ტაძარი იუდაიზმის რელიგიური ცენტრი და ერთადერთი ადგილი იყო, სადაც მსხვერპლი იწირებოდა. VI საუკუნის დამდეგს ისრაელში ბაბილონის მეფე ნაბუქოდონოსორ II შეიჭრა, იერუსალიმის ტაძარი დაანგრია და ებრაელთა უმრავლესობა ბაბილონში გადაასახლა. ამ ტყვეობაში წინასწარმეტყველმა იეზიკელმა, ისრაელის თეოკრატიული სახელმწიფოს აღორძინების იდეა განავითარა, რომლის საფუძველი, დაბრუნების შემდეგ, იერუსალიმის ტაძრის ხელახალი მშენებლობა უნდა გამხდარიყო. მალე აქემენიდთა სპარსეთმა ასურეთი დაიპყრო, დევნილი ებრაელები იერუსალიმს დაუბრუნდნენ (VIV სს. ძვ. წ.) და მეორე ტაძრის მშენებლობას შეუდგნენ. დაბრუნებულთა რელიგიურმა ლიდერებმა - ეზრამ და ნეემიამ იმათ, ვისაც ბაბილონი არ გაუვლია, ტაძრის მშენებლობაში მონაწილეობაზე უარი განუცხადეს და გარიყეს ისინი, რადგან მიაჩნდათ, რომ ამ ხნის განმავლობაში დარჩენილები წარმართობას იგემებდნენ და შეიგუებდნენ. უარყოფილთა ერთი ნაწილი, სამარიტელები, დღესაც ცხოვრობენ პალესტინაში.

ელინისტური ხანა (ძვ. წ. IV ს. - ახ. წ. II ს). ალექსანდრე მაკედონელის მიერ 332 წელს ისრაელის დაპყრობამ და მისი ელინისტური სამყაროს ნაწილად ქცევის სურვილმა, ბუნებრივია, იუდაიზმზეც მოახდინა გავლენა. ყველაზე სწრაფად ელინიზაცია სწორედ სასულიერო წოდებამ განიცადა, რომელიც ჯერ პტოლომეოსის, ხოლო შემდეგ სელევკიდების სამეფოებში შემავალი ებრაული თვითმმართველობის სათავეში იყო მოქცეული. მღვდელმთავრების ძალაუფლება სოფრიმთა - რჯულის მეცნიერთა წინააღმდეგობას წააწყდა. სოფრიმები თორასთან ერთად ზეპირ გადმოცემასაც ეყრდნობოდნენ. ისინი წინამორბედები იყვნენ ფარისევლებისა (პერუშიმ), რომელთა მოძღვრების ცენტრს შეადგენდა რწმენა, რომ ღმერთმა მოსეს ზეპირი რჯული წერილობითი რჯულის (თორა) გამოცხადებისთანავე აუწყა. ფარისევლებს თორის ნებისმიერი, თუნდაც უმნიშვნელო კანონი სავალდებულოდ მიაჩნდათ. მათ ოპონენტებისგან - სადუკევლებისგან - განსხვავებით, რომლებიც რელიგიის არსს სატაძრო მსახურებაში ხედავდნენ, სწამდათ საღვთო განგებულება, ანგელოზთა შუამავლობა, სიკვდილის შემდეგ ღვთის სამსჯავრო და მიცვალებულთა აღდგომა. ფარისეველთა მოძრაობა ერთგვარი რეაქცია იყო ელინიზმზეც, რომელმაც ტაძრის, მისი მღვდელმსახურების, გარშემო შემოკრებილ სადუკევლებში შეაღწია. მიუხედავად იმისა, რომ იუდაიზში ამ დროს ტაძარი ისევ ცენტრალურ ადგილს ინარჩუნებდა, ახალი და უფრო ეგალიტარული ინსტიტუტი - სინაგოგა, რომელიც, როგორც ჩანს, ჯერ კიდევ ბაბილონის ტყვეობაში წარმოიშვა, მეორე ტაძრის პერიოდში უკვე საყოველთაოდ იყო გავრცელებული როგორც ისრაელში, ასევე დიასპორაში.

რაბინთა პერიოდი (IIX-VIII სს.). სელევკიდების მეფის, ანტიოქე IV ეპიფანეს დროს (ძვ. წ. 175-164 წლებში) იუდეველთა დევნას კიდუშ ჰაშემის (სიტყვასიტვით: ღვთის სახელის კურთხევა) კონცეფციის კრისტალიზაცია მოჰყვა, რაც რწმენისთვის პირად თავგანწირვას გულისხმობდა და რომლის იდეურ-ფილოსოფიურ დასაბუთებას მაკაბელთა IV წიგნში ვხვდებით. მაკაბელთა (ჰასმონეები) აჯანყებით მოპოვებული ხანმოკლე პოლიტიკური დამოუკიდებლობა (142 ძვ.წ. - 6 წ. ახ. წ.) მალე რომაული ბატონობით შეიცვალა. იუდაიზმის თავისებურებების მიმართ პროკურატორთა ცინიზმმა, ზოგჯერ კი პირდაპირმა პროვოკაციებმა, ვითარების დაძაბვასა და რადიკალური ნაციონალურრელიგიური ოპოზიციის ჩამოყალიბებას შეუწყო ხელი. ახ. წ. 67-68 წლებში რომის იმპერიული მმართველობის წინააღმდეგ გაჩაღებული ომისას იერუსალიმის ტაძარი ისევ დაინგრა (70 წ.). ბარკოხბას აჯანყებას (132-135 წწ.) ებრაელთა ხელახალი განდევნა მოჰყვა და იმპერიის მთელ ტერიტორიაზე მიმოფანტულმა ერმა მრავალრიცხოვანი დიასპორების სახით გააგრძელა ცხოვრება. რომაელთა წინააღმეგ აქტიური ბრძოლის მომხრეები ზომიერად განწყობილმა რელიგიურმა ლიდერებმა, რაბინებმა (რაბი - მოძღვარი) შეცვალეს.

რაბინთა თეორია და პრაქტიკა ტაძარს, სამღვდელო დასსა და პოლიტიკურ დამოუკიდებლობას არ ეყრდნობოდა. მათი ყურადღება ახალ გარემოპირობებში ებრაელობის სათემო კულტურის - კეჰილას განვითარებასა და გაძლიერებაზე იყო გამახვილებული. რამდენადაც რომაელები ხედავდნენ რაბინთა ზომიერებას, მათ იმის ნებაც დართეს, რომ სინედრიონი და აკადემია (იეშივა) აღედგინათ. ამ დროისათვის ლოცვის, როგორც სატაძრო მსხვერპლშეწირვის ეკვივალენტის კონცეფციაც ჩამოყალიბდა; მსხვერპლშეწირვა პილიგრიმობით, საღვთო წერილის შესწავლით, ლოცვითა და მორალური ნორმებით შეიცვალა. მიზანი ის იყო, რომ ებრაელობა იმგვარ რელიგიურ თემად ქცეულიყო, რომელიც ნებისმიერ ადგილას შეძლებდა ღვთის წინაშე დგომასა და მის მსახურებას. ამიტომაც თორას შესწავლა იუდეველის უწმიდესი და უპირველესი მოვალეობა შეიქნა.

თალმუდის ეპოქა. ძვ. წ. II და ახ. წ. VI საუკუნეები თალმუდის ხანად არის მიჩნეული. ამ საუკუნეებში იუდაური კულტის სისტემატიზაცია და რიტუალიზაცია მიმდინარეობდა, რომლის აქცენტი სატაძრო ღვთისმსახურებიდან განჩინებათა სკრუპულოზური სისტემის შექმნაზე იყო გადატანილი. რაბინებმა შეიმუშავეს რელიგიური და საყოფაცხოვრებო ადათები - გალაჰა. მასში ისეთი დეტალებიც კია გათვალისწინებული, თუ როგორი ვარცხნილობა ან სამოსი უნდა ატაროს მორწმუნემ. ორთოდოქს ებრაელს დღესაც სწამს, რომ ნამდვილმა ღვთისმოსავმა ყოველდღიურობაში ამ განჩინებებით უნდა იხელმძღვანელოს. III საუკუნეებში რჯულის მოძღვრებმა (თანაებმა) ზეპირი თორა დაამუშავეს და მისი კანონიზაცია მოახდინეს, რომელიც იეჰუდა ჰანასის მიშნამ დაასრულა (III ს.). მიშნა იუდაიზმის შემობრუნების წერტილი გახდა. იეჰუდა ჰანასის კოდექსი საფუძვლად დაედო ებრაულ რელიგიურ და სამოქალაქო კანონმდებლობას და მომდევნო თაობის რჯულის მოძღვრების - ამორაების - განმარტების საგნად იქცა. ამორაების დისკუსიები გემარაში - მიშნას კომენტარებში - არის თავმოყრილი. ერთიც და მეორეც ერთობლივად შეადგენს თალმუდს. თალმუდის შექნით, შესწავლითა და გავრცელებით დაკავებულნი იყვნენ როგორც ისრაელში დარჩენილი, ასევე ბაბილონელი სწავლულებიც. სწორედ ამიტომ არსებობს ორი თალმუდი: იერუსალიმური და ბაბილონური.

გაონატი. ახლო აღმოსავლეთსა და ჩრდილოეთ აფრიკაში არაბების გაბატონების შემდეგ (VII-VIII სს.) ბაბილონის თემის სულიერი ლიდერები, გაონები, მთელი ებრაელობის უპირველესი რელიგიური ავტორიტეტები ხდებიან. მათი მოღვაწეობის შედეგად სწორედ ბაბილონური თალმუდი იქცა საყოველთაოდ მიღებულ საკანონმდებლო კოდექსად, რამაც შუა საუკუნეებში იუდაიზმის მთლიანობა უზრუნველყო. მაგრამ ზეპირი რჯულის უნივერსალურ კანონმდებლობად ჩამოყალიბებას რეაქციაც მოჰყვა: VIII საუკუნის დამდეგს კარაიმთა (ხაზართა სამეფოშიც კარაიმული იუდაიზმი იყო გავრცელებული) მოძრაობა დაიწყო, რომელიც ამ კანონის ღვთივსულიერებას უარყოფდა. კარაიმებთან პოლემიკას ბაბილონელი გაონები შეუდგნენ. მათ დაიწყეს მოკლე და გასაგები ჰალახური სახელმძღვანელოებისა და რჯულის საკითხებზე რესპონსების - წერილობითი პასუხების - შედგენა. ბაბილონელ გაონთაგან ერთ-ერთმა ყველაზე თვალსაჩინომ - საგადიამ (X ს.) - იუდაიზმისა და ფილოსოფიის სინთეზს დაუდო სათავე.

შუა საუკუნეები. როცა ბაბილონური თემი შიდა კრიზისმა მოიცვა, სხვა ქვეყნებში - ეგვიპტეში, კაირუანსა (ტუნისი) და მუსლიმურ ესპანეთში - ბაბილონისგან დამოუკიდებელი იუდაისტური ცენტრების აღმოცენება დაიწყო. გაონატმა მეორე პლანზე გადაინაცვლა. მაგრამ საყოველთაო რელიგიური ხელმძღვანელობის არარსებობამ და იმანაც, რომ ებრაელობა ამ დროისთვის უკვე ორ ნაკადად - აშქენაზებად და სეფარადებად - იყო დაყოფილი, მაინც ვერ შეარყია შუა საუკუნეთა იუდაური რელიგიურობის ფუნდამენტური ერთობა. თავდაპირველად სეფარადებმა (სეფარადი - ესპანეთის ებრაული დასახელება შუა საუკუნეებში) ისლამურ ესპანეთში, ხოლო აშქენაზებმა (აშქენაზი - გერმანიის დასახელებაა შუა საუკენეების ებრაულ ლიტერატურაში) ფრანკოგერმანულ მიწებზე მოიკიდეს ფეხი.

ამავდროულად, შუა საუკუნეებში პირველად - შესაძლოა ქრისტიანული და ისლამური თეოლოგიის გავლენითაც - იუდაიზმის ძირითადი პრინციპების ფორმულირების მცდელობა განხორციელდა. XII საუკუნის ცნობილმა ებრაელმა მოაზროვნემ და რაბინმა, მოსე მაიმონიდმა ანუ რამბამმა (1135-1204) იუდაიზმის ძირითად დოგმატებს მოუყარა თავი და სისტემატიზებული სახით გადმოსცა ვრცელ ტრაქტატში მიშნე თორა (თორის განმარტება), რომელიც ენციკლოპედიურ სახელმძღვანელოდ იქცა თორისა და თალმუდის შესასწავლად. ოთხი საუკუნის შემდეგ რაბინმა იოსებ კარომ (1488-1575) თალმუდის განჩინებათა სისტემატიზაცია დაასრულა. მის მიერ შედგენილი კოდექსი შულხან არუხი (გაშლილი მაგიდა) ორთოდოქსულმა იუდაიზმმა თალმუდური სამართლის პრაქტიკულ სახელმძღვანელოდ აქცია.

ახალი დრო. ებრაელთა სამშობლოდან განდევნის შემდეგ იუდაიზმში მისტიკური მიმდინარეობები გავრცელდა საერთო დასახელებით კაბალა (გადმოცემა). კაბალიზმის ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი ცენტრი XVII საუკუნეში გალილეის ქალაქ ცფათში ჩამოყალიბდა რაბინ იცხაკ ლურიას, ანუ არის (1536-1572) ხელმძღვანელობით. კაბალისტები თორისა და სხვა წმიდა წიგნების საკრალური აზრის წვდომას ცდილობდნენ, რაც, მათი აზრით, ღმერთისა და მისი განგების სიმბოლურ აღწერაში იყო ჩადებული. მათ განავითარეს მოძღვრება სფირონის - საკრალური ღმერთის ათი ჰიპოსტასის შესახებ, რომლის თანახმად, თითოეულ ჰიპოსტასს თავისი განსაკუთრებული თვისება გამოარჩევს. ეს თვისებები დინამიკურად თანაარსებობენ და მატერიალურ სამყაროს განაგებენ. კაბალისტები თავიანთ მთავარ თხზულებას ზოჰარს (ნათება) ისეთივე პატივს მიაგებენ, როგორსაც თორასა და თალმუდს. კაბალამ სხვა მისტიკური სკოლების განვითარებაზეც იქონია გავლენა, უპირველეს ყოვლისა, ხასიდიზმზე, რომელიც მე-18 საუკუნეში აღმოცენდა და ვოლინის, პოდოლისა და გალიციის ებრაელებს შორის გაიჩინა მიმდევრები (იხ. ქვემოთ).

XVIII საუკუნის მიწურულს გაჩნდა მოძრაობა ჰასქალა (განათლება), რომელმაც იუდაიზმის ევროპულ რეალიებთან ადაპტირება დაისახა მიზნად. ჰასქალა ორთოდოქსულ იუდაიზმს დაუპირისპირდა და რეფორმიზმის ჩამოყალიბებას შეუწყო ხელი. მაგრამ არაებრაულ მოსახლეობასთან ასიმილაციის შიშმა უკვე XIX საუკუნის დამდეგს ტრადიციული ორთოდოქსული იუდაიზმის გააქტიურება გამოიწვია.

მიმდინარეობები

ყველა მიმდინარეობა, რაც კი იუდაიზმში საუკუნეების განმავლობაში დღევანდლამდე შექმნილა, წმიდა წიგნებიდან იღებს სათავეს. წყარო ყველასთვის ერთია, ოღონდ მათი ინტერპრეტაციაა განსხვავებული. იუდაიზმის ქმნადობა განუწყვეტელი პროცესია და თავის წიაღში ხშირად ითავსებს ერთმანეთის საპირისპირო იდეებსა და ტენდენციებს. მას ახასიათებს მაქსიმალიზმი, მთელი მოძღვრების დაყვანა ერთ რომელიმე დებულებაზე, რომელიც სკოლის ემბლემად იქცევა. ჩვ. წ. III საუკუნის ბრძენი თალმუდში იუდაიზმის არსს გამოხატავს წინასწარმეტყველ აბაკუმის სიტყვებით: „მართალი კაცი თავისი რწმენით იცოცხლებს“ (2: 4), ხოლო მეორე ბრძენი მოძღვარი - ჰილელი - მთელ რჯულს ასე განსაზღვრავს: „რაც შენთვის საძულველია, ნუ გაუკეთებ შენს თვისტომს“. არსებობს კიდევ სხვა განსაზღვრებანი, მაგრამ არც ერთი მათგანი რელიგიურ დოგმად არ ქცეულა. შუა საუკუნეებში ევროპელი იუდაისტები ცდილობდნენ, ერთი მხრივ, ფილოსოფიური, მეორე მხრივ, მისტიკური დასაბუთება მიეცათ იუდაიზმისთვის. ასე წარმოიშვა ფილოსოფიური სისტემები (შლომო იბნ გაბიროლი, იეჰუდა ჰალევი, მოშე მაიმონიდი) და კაბალა.

დღესდღეობით იუდაიზმის ძირითადი მიმდინარეობებია: ორთოდოქსული იუდაიზმი, კონსერვატიული იუდაიზმი, რეფორმირებული იუდაიზმი, ხასიდიზმი, ნეტურეი კართა. არ არსებობს იუდაიზმის ერთიანი და საყოველთაოდ გაზიარებული დოგმატიკა. თალმუდში განსხვავებული თვალსაზრისები ჩვეულებრივი მოვლენაა. თალმუდის ბრძენები - თანაები და ამორაები - ხშირად ეწინააღმდეგებიან ერთმანეთს და კამათობენ. გარდა ამისა, იუდაიზმის მიმდინარეობები მერყეობენ მკაცრ რელიგიურობასა და სეკულარობას შორის.

ორთოდოქსული მიმდინარეობა თავის თავს თვლის იუდაიზმის არსის (როგორც რელიგიური, ისე საზოგადოებრივი თუ საოჯახო ყოფის მასაზრდოებელი იდეის) ერთადერთ მატარებლად. იგი ყალიბდებოდა შუა საუკუნეთა და ახალი დროის მიჯნაზე და საბოლოო სახე XIX სის პირველ ნახევარში მიიღო. ორთოდოქსული მიმდინარეობა დაუპირისპირდა რეფორმატორულ მოძრაობას, როგორც შეურიგებელი მოწინააღმდეგე სეკულარიზაციისა და ემანსიპაციისა ებრაელობის ცხოვრებაში. ეს მიმდინარეობა „საეროთაგან“ (ხილონიმ) განსხვავებით თავის თავს ასე მოიხსენიებს: „ღვთის მოსავნი“ (ადუკიმ) და „რელიგიურნი“ (დათიმ). ის ეწინააღმდეგებოდა ებრაელთათვის სოციალური, პოლიტიკური და ეკონომიკური უფლებების გაფართოებას და, აქედან გამომდინარე, საერთოდ, არა მხოლოდ ევროპულ, არამედ ებრაულ განმანათლებლობას (ჰასქალა), რაც მათი აზრით შეუთავსებელია ებრაელობის, როგორც ღვთის რჩეული ხალხის, თავად არსებობასთან. მათი აზრით, გეტოს გაუქმება გამოიწვევდა ებრაელთა სწრაფ ასიმილაციას და, საბოლოოდ, დაემუქრებოდა იუდაიზმს, როგორც მოძღვრებასა და ცხოვრების წესს. ამიტომაც მათი მესვეურნი იქამდეც მიდიოდნენ, რომ ადგილობრივი სახელმწიფო ენის შესწავლასა და გამოყენებაზეც კი უარს ამბობდნენ.

კონსერვატორული იუდაიზმი წარმოიშვა ევროპასა და ამერიკის შეერთებულ შტატებში XIX საუკუნის მეორე ნახევარში. კონსერვატორები არ იყვნენ წინააღმდეგნი, რომ ებრაელობა ზიარებოდა დასავლურ სეკულარულ კულტურას და ჩართულიყო მის საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, თუმცა გააზრებული ჰქონდათ, რომ ეს აუცილებლად გამოიწვევდა ცვლილებებს ებრაელობის რელიგიურ ყოფაში. იმ ისტორიულ ჭეშმარიტებასაც ხედავდნენ, რომ ისრაელის ცხოვრებაში ყოველთვის იყო პერიოდები, როცა აუცილებელი ხდებოდა რელიგიური კანონების მისადაგება შექმნილ სასიცოცხლო გარემოსთან.

კონსერვატორები ცდილობდნენ მოეხდინათ სინთეზი ტრადიციისა რეფორმებთან, თუკი ისინი არ ეწინააღმდეგებოდნენ ჰალახის პრინციპებსა და იუდაიზმის სულისკვეთებას, ანუ რეფორმები არ უნდა შეხებოდა რელიგიის ფუძემდებლურ პრინციპებს და შენარჩუნებული უნდა ყოფილიყო ებრაული ენის ლიტურგიული სტატუსი, დაცული ყოფილიყო წმიდა-არაწმიდას კატეგორია და შაბათის სიწმიდე. ამ მიმდინარეობის მესვეურთა რწმენით, იუდაიზმი ცოცხალი და დინამიკური ორგანიზმია, რომელსაც აქვს უნარი გარესამყაროში მიმდინარე ცვლილებებისადმი შეგუებისა და ტრანსფორმაციისა ისე, რომ არ დაკარგოს თავისი მარადიული და უცვლელი არსი.

რეფორმისტული იდეების ცალკეული გამოვლინებები ახალ დროს ეკუთვნის. გააზრებული იქნა, რომ ებრაულ რელიგიაში ბევრი რამ არის ადამიანური წარმოშობის, რომ ადამიანებმა თავიანთი ნებით ბევრი დამატება შეიტანეს ღვთის გამოცხადებაში. ამიტომ აუცილებელია რწმენა-წარმოდგენებისა და რიტუალის მისადაგება დროების სულთან, ებრაელობის, როგორც სახელმწიფოს მოქალაქეთა სტატუსის შეცვლა. პირველი ნაბიჯი რეფორმისკენ ამსტერდამში გადაიდგა, სადაც განხორციელდა ლიტურგიის რეფორმა: ამოღებული იქნა ყავლგასული ლოცვები და შემოღებული იქნა ქადაგება ჰოლანდიურ ენაზე. მაგრამ რეფორმიზმის ცენტრი მაინც გერმანია შეიქნა. ჯერ კიდევ მოშე მენდელსონი (1729-1786) აუცილებლად მიიჩნევდა ებრაელთაგან გერმანული ენის შესწავლასა და გერმანულ საზოგადოებასთან ებრაელობის ინტეგრაციას. იუდაისტური რეფორმაცია, ამრიგად, ემანსიპაციისა და განმანათლებლობის (ჰასკალა) იდეებს ეფუძნებოდა. გერმანიის ზოგიერთ სინაგოგაში გერმანულად იკითხებოდა ქადაგებები და იგალობებოდა საგალობლები. საქმე იქამდეც კი მივიდა, რომ ზოგიერთ სინაგოგაში ლოცვანიდან ამოიღეს ფრაზები მესიის მოლოდინზე, ებრაელი ხალხის ღვთივრჩეულობაზე, სიონზე დაბრუნებაზე, ანუ ყველაფერი, რასაც ნაციონალური და არა ზოგადსაკაცობრიო ხასიათი ჰქონდა. მიუხედავად ორთოდოქსთა მხრიდან წინააღმდეგობისა, რეფორმისტული მოძრაობა მეტნაკლები რადიკალიზმით გავრცელდა ავსტრიის, უნგრეთის, საფრანგეთის, დანიის, ინგლისის ქალაქებში. ბრიტანეთში რეფორმისტები უფრო შორს წავიდნენ: აღიარებდნენ რა თანახს (ბიბლიას), როგორც ღვთის სიტყვას, უარყოფდნენ თალმუდს, როგორც ადამიანურ შემოქმედებას.

რეფორმისტებს შორის არიან ჯგუფები, რომლებიც, მიუხედავად ორთოდოქსთა სასტიკი წინააღმდეგობისა, მხარს უჭერენ ქალთა ემანსიპაციას თვით იქამდე, რომ მოითხოვენ მამაკაცთა და ქალთა სრულ თანასწორუფლებიანობას რელიგიურ ცხოვრებაში, კერძოდ, სარწმუნოებასთან რაიმე შეუსაბამოს ვერ ხედავენ ქალის რაბინობაში.

მათი ლოიალობა ისრაელის სახელმწიფოს მიმართ შემდეგნაირად არის გამოთქმული: „ჩვენ ვაცხდებთ, რომ სოლიდარულნი ვართ ისრაელის სახელმწიფოსა და მისი ხალხის მიმართ. მათი გამარჯვებები ჩვენი გამარჯვებებია. მათი განსაცდელები ჩვენი განსაცდელებია. მათი ბედი ჩვენი ბედია“. რეფორმიზმი ეყრდნობა თორის ფუძემდებლურ ჭეშმარიტებას, რომ ადამიანი შექმნილია ღვთის ხატებად და მსგავსებად და ამიტომაც თითოეული ადამიანის ცხოვრება, განურჩევლად აღმსარებლობისა, კურთხეულია. ამ კუთხით, რეფორმიზმის ერთ-ერთი პოსტულატია: „ჩვენ გვსურს ვიხილოთ ისრაელის სახელმწიფო თავისი მოსახლეობის სამოქალაქო, რელიგიურ და ზოგადსაკაცობრიო უფლებათა დამცველად, რომელ ეროვნებას და რელიგიასაც არ უნდა ეკუთვნოდნენ ისინი და ვესწრაფით სამართლიანი მშვიდობის დამყარებას ისრაელსა და მის მეზობლებს შორის“. რეფორმისტებს აქვთ თავიანთი სინაგოგები და ჰყავთ რაბინები როგორც ისრაელში, ისე მის ფარგლებს გარეთ (ევროპაში, განსაკუთრებით, ამერიკის შეერთებულ შტატებში). რეფორმიზმის ცენტრი ისრაელშია, რომლის სათავეში დგას „ებრაელთა გაერთიანებული კოლეჯი“ (Hebrew Union Coledge), რომელიც გარდა სამეცნიერო მოღვაწეობისა ამზადებს რაბინებს, გარშემო იკრებს რეფორმისტულად განწყობილ ახალგაზრდობას და სხვ.

მიუხედავად აშკარად გამოკვეთილი სეკულარული ტენდენციებისა, რეფორმისტებს მიაჩნიათ, რომ ორი რამ ხელშეუხებელი რჩება იუდაიზმში: მონოთეიზმი და მორალური მცნებები. ხოლო ყველაფერი, რაც დაკავშირებულია სახელმწიფოსთან და ტაძართან, არაარსებითია და, ამდენად, წარმავალი ღირებულებისაა. რიტუალი ამ იდეების გამოხატვის მხოლოდ საშუალებაა, ამიტომაც იგი ცვალებადი ელემენტია იუდაიზმში. იდეა წარუვალია, საშუალება კი - წარმავალი. რაც შეეხება მესიანიზმს, რომელიც იუდაიზმს საუკუნეთა განმავლობაში გასდევს, რეფორმისტები მასში უნივერსალურ აზრს დებენ და იგი ვიწროეროვნული მნიშვნელობით აღარ ესმით.

ხასიდიზმი. XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში აღმოსავლეთ ევროპაში წარმოშობილმა თავისებურმა მისტიკურმა რეფორმისტულმა მოძრაობამ ხასიდობამ (ებრ. ხასიდუთ) ისრაელში გადაინაცვლა და დღესდღეობით ეზოთერული სახით განაგრძობს არსებობას. თავდაპირველად იგი მდაბიო, წერაკითხვის სრულიად უცოდინარი ხალხის რეაქცია იყო თალმუდის წიგნური რელიგიისა და სიბრძნისადმი. მისი დამაარსებელი ისრაელ ბენ ელიეზერი (1700-1760) თუმცა არ უარყოფდა თალმუდს, ებრაული კულტურის ათასწლოვან ტრადიციებსა და რიტუალებს, მაგრამ ის ამბობდა, რომ შესაძლებელია მათ გარეშეც აღმოვაჩინოთ ჩვენს თავში ღვთის ნაპერწკალი, რომელიც მეტნაკლებად ყველა ადამიანში მოიძევება. „უფალმა სიწმიდის ნაპერწკლები ჩადო ბუნების ყოველ ნივთში, ორგანულშიც და არაორგანულშიც. მას სურს, რომ ადამიანმა გამოაკვესოს ეს ნაპერწკლები თავისი წმიდა საქმეებით და მათ წყარომდე აიყვანოს ისინი“, - ხასიდობის დამაარსებლის ამ ფრაზებმა გამოხატეს ხასიდობის მთელი არსი. და კიდევ: „რასაც მე მივაღწიე, ლოცვით მივაღწიე და არა თალმუდის შესწავლით“. ხასიდობამ ადამიანის პიროვნების განუმეორებლობას დასდო ფასი. თითოეული ადამიანის უნიკალობა და სიღრმე აღმოაჩინა ხასიდურმა მისტიკამ უბრალო ხალხში. თუ თალმუდი, როგორც კედელი, იცავდა იუდევლობის თავისთავადობასა და განსაკუთრებულობას, რომ იგი ხალხებში არ გათქვეფილიყო, ხასიდობას უნდა დაეცვა თითოეული პიროვნების თავისთავადობა და უნიკალობა. ხასიდობა მოუწოდებდა ადამიანს, შეეცნო თავისი თავი, რათა სრულყოფილად გამოევლინებინა საკუთარი შესაძლებლობები ღვთის სამსახურში. ხასიდმა თავისი ინდივიდუალური გზა უნდა მონახოს ღვთისკენ. ხასიდი პასუხისმგებელია ღვთის წინაშე არა მხოლოდ საკუთარი პიროვნებისთვის, არამედ ყოველი არსებისთვის, მთელი ნივთიერი სამყაროსთვის. ის შუამავალია გამჩენსა და გაჩენილს შორის, რომელიც მან კვლავ ღმერთამდე უნდა აიყვანოს. ნივთიერ სამყაროში გაფანტული „ღვთიური ნაპერწკლები“ ადამიანმა უნდა გაათავისუფლოს და აიყვანოს ქვედა საფეხურებიდან უფრო მაღალ საფეხურებზე, ვიდრე საბოლოოდ არ მიაღწევს ღმერთს, ვიდრე არ მიიღწევა სრული ერთიანობა შემოქმედსა და ქმნილებას შორის. თითოეული ხასიდი თავისი მოქმედებით, ღვთისადმი სრულყოფილი მსახურებით აახლოებს მესიის მოსვლის ჟამს. პიროვნული ხსნა ებრაელი ხალხის და, შესაძლოა, მთელი კაცობრიობის ხსნისკენ გადადგმული პირველი და აუცილებელი ნაბიჯია.

ნეტურეი კართა. ხასიდობის განაყოფია ულტრაორთოდოქსული თემი ნეტურეი კართა, ანუ „ქალაქის მცველნი“, როგორც იწოდებიან თალმუდში თორის სრულყოფილად მცოდნენი და მისი მცნებების განუხრელი დამცველნი. მათ სხვაგვარად დათიმებს (დათიმ) უწოდებენ, რაც „რელიგიურებს“ ნიშნავს. მცირერიცხოვნობის მიუხედავად (მათი რაოდენობა რამდენიმე ათეულ ოჯახს ითვლის), ისინი გამორჩეულნი არიან იუდაიზმში, როგორც რელიგიური ექსტრემისტები. ცხოვრობენ უპირატესად იერუსალიმში და ხასიდების მიერ დაარსებულ ქალაქ, ბნეიბრაკში. ნეტურეი კართას ღვთის მგმობელ ქმედებად მიაჩნია ისრაელის საერო სახელმწიფოს შექმნა და არ ცნობს მას, როგორც ჰალახას პრინციპების უარისმყოფელს. მათი რწმენით, ამგვარი სახელმწიფოს არსებობა აშორებს ქვეყანას და ხალხს მესიის მოსვლის ჟამისგან. ბევრი მათგანი არ აღიარებს არა მხოლოდ ისრაელის სახელმწიფოს, არამედ უზენაესი რაბინატის სასამართლოს იურისდიქციას, უარს ამბობს სახელმწიფოსგან პირადობის დამადასტურებელი მოწმობის მიღებაზე, რამდენადაც ღვთის გმობად მიაჩნიათ მისი მოქალაქეობა. ნეტურეი კართა იქამდეც კი მიდის, რომ აშკარად უჭერს მხარს პალესტინის განმათავისუფლებელ ორგანიზაციას, უფრო მეტიც: ისრაელის დამოუკიდებლობის დღე (14 მაისი) მათგან გლოვის დღედ არის გამოცხადებული; ამ დღეს ისინი დემონსტრაციულად წვავენ ისრაელის სახელმწიფოს დროშას და შეურაცხყოფენ მის სიმბოლოებს. ყოველგვარი სეკულარიზაციის მოწინააღმდეგენი, ისინი, კერძოდ, პროფანაციად მიიჩნევენ ებრაული ენის გამოყენებას ყოველდღიურ სასაუბრო ენად.

მიუხედავად ზოგჯერ რადიკალური განსხვავებებისა, იუდაიზმის ყველა მიმართულების (მიმდინარეობის) ცენტრალურ თეოლოგიურ და ეთიკურ თემებად რჩება: შენდობა, შაბათი, ისრაელის მიწა, თანახი (თალმუდთან ერთად), მესიანური იდეა.

დღეისათვის აშშისა და ევროპის ებრაელთა უმრავლესობა რეფორმირებულ იუდაიზმს მიაკუთვნებს თავს, ხოლო ისრაელში უმრავლესობას ორთოდოქსები წარმოადგენენ.

მოძღვრება

იუდაიზმის მრწამსი ასეთია: არსებობს არარაობისგან სამყაროს შემოქმედი ღმერთი, რომელიც ერთია, უსხეულო, უხილავი, მარადიული; ღმერთი ხედავს თითოეული ადამიანის ფიქრებს და საქმეებს; ყოველი ადამიანის ლოცვა უშუალოდ მისკენ აღვალს, იგი სახელით ცნობს თითოეულ ადამიანს; ღმერთი წყალობს კეთილთ და სჯის უკეთურთ; არსებობს უკანასკნელი სამსჯავრო; მოვა მესია და მკვდრები აღდგებიან.

ეს არის იუდაიზმის ძირითადი პრინციპები, მაგრამ იუდაიზმის თავისებურება, სხვა რელიგიებისგან განსხვავებით, ის არის, რომ არ არსებობს ერთიანი მოძღვრება, რომელიც ამ პრინციპების ერთადერთ ინტერპრეტაციას მისცემდა მორწმუნეს. ერთნი, ორთოდოქსები, ფიქრობენ, რომ პრინციპები უცვლელია და აბსოლუტური; მეორენი, რეფორმატორები, ამბობენ, რომ ისინი დროთა ვითარებაში იცვლებიან; მესამეთათვის (ლიბერალებისთვის) ისინი მხოლოდ მითითებებია, რომელთა შესრულებადაცვა ადამიანთა ნებაზეა დამოკიდებული. ადამიანს შეუძლია აირჩიოს, რომელს გაჰყვეს და რომელს - არა.

იუდაიზმის თანახმად, მსოფლიო ისტორია, ებრაელი ხალხის ისტორიის ჩათვლით, არ არის დაუსრულებელი პროცესი. ისტორიას აქვს მიზანი, მაშასადამე, დასასრული. ბიბლიურ წინასწარმეტყველთა ქადაგებებში ქვეყნის დასასრულის ორი პერსპექტივაა გაცხადებული იმისდა მიხედვით, თუ როგორი მორალური სახით შეეგებება ადამიანი განკითხვის დღეს („უფლის დღეს“). წინასწარმეტყველი ამოსი (ძვ.წ. VIII ს.) ამბობდა: „ვაი, უფლის დღის მონატრულთ! რისთვის გსურთ უფლის დღე? ბნელია იგი და არა ნათელი!.. წყვდიადია და შუქის ნატამალი არ არის მასში“. მაგრამ ესაია ხალხს აიმედებდა: „ვინც კურთხეული იქნება ამ ქვეყანაზე, ჭეშმარიტი ღვთისგან იქნება კურთხეული. ვინც მოფიცარი იქნება ამ ქვეყანაზე, ჭეშმარიტი ღვთის მოფიცარი იქნება. რადგან დავიწყებული იქნება წარსული სალმობანი და ჩემს თვალებს მიეფარება... რადგან, აჰა, შევქმნი ახალ ცას და ახალ მიწას, აღარ გაიხსენება წინანდელნი და ფიქრადაც არავის მოუვა... დღისით მზე აღარ გექნება მანათობლად და არც მთვარის ბრწყინვალება გაგინათებს: უფალი გეყოლება საუკუნო მნათობად და შენი ღმერთი - შენს დიდებად....“. ადამიანის მართალი ცხოვრება, მისი ცხოვრებისეული ზნეობრივი აქტები მომავლის ჰარმონიას განაპირობებს, რომელიც სამოთხის ბაღში ადამის შეცოდების მიზეზით დაირღვა: „დადგება მგელი ცხვართან ერთად და ვეფხვი დაბინავდება ციკანთან ერთად. ხბო, ლომი და ნასუქალი პირუტყვი ერთად იქნებიან და ჩვილი ბავშვი წარუძღვება მათ...“

იუდაიზმში დამკვიდრდა ტრადიცია, არ გამოიყენონ ღმერთის სახელი ჩვეულებრივ მეტყველებაში. მას ცვლიან სიტყვით ადონაი (უფალი). ამ წესის დასამკვიდრებლად, წმიდა ტექსტების მცველები თანხმოვან ასოებს აწერდნენ სიტყვა იაჰვეს - ეს იყო გახმოვანების ნიშანი სიტყვისათვის ადონაი. აქედან გავრცელდა ტრანსკრიფცია იეჰოვა, დამახინჯებული ფორმა სიტყვისა იაჰვე.

მრწამსის ფორმულა გამოხატულია სიტყვებით: შმა ისრაელ („ისმინე, ისრაელ“). შმა ისრაელ მონოთეისტური იდეის გამომხატველი სიტყვებია თორიდან. ასე იწყება ფრაზა: „შმა ისრაელ, უფალი, ჩვენი ღმერთი, ერთი უფალია“ (რჯლ. 6:4). შმამ ებრაულ სულიერ ცხოვრებასა და ლიტურგიაში ერთ-ერთი ცენტრალურ ადგილი დაიკავა. მისი კითხვა (კრიათშმა) რელიგიურ მოვალეობად ჯერ კიდევ ახ. წ. III საუკუნეში იყო გამოცხადებული. ზეპირი კანონი ამ ბიბლიურ მოწოდებას ერთ-ერთ აღთქმად მიიჩნევს და ამის საფუძველზე მის წარმოთქმას ყოველ დილასა და საღამოს აწესებს. მიშნა განსაზღვრავს შმას როგორც ერთი და ერთადერთი ღმერთის ერთგულების დეკლარირებას, როგორც მისი მსახურებისა და აღთქმების აღსრულების ვალდებულებას.

ადამიანი შექმნილია ღვთის ხატად და მსგავსებად. ეს დებულება ფუძემდებლურია იუდაისტური ანთროპოლოგიისთვის. ეს იმას ნიშნავს, რომ ადამიანი ისევე თავისუფალია თავისი ნების (თავისი უფლების) აღსრულებაში, როგორც ღმერთი. უფრო კონკრეტულად ეს იმას ნიშნავს, რომ ადამიანი თავისუფალია არჩევაში კეთილსა და ბოროტს შორის, რომელთა გარჩევის უნარი მას მიეცა სამოთხეში ცოდვით დაცემის შემდეგ. მართალია, - ამბობს იუდაიზმი, - რომ ადამიანის გარკვეული ასპექტები (თვისებები, ნიჭი, პოტენცია, ინტელექტუალური შესაძლებლობები და სხვ.) დაბადებიდანვე განსაზღვრულია გამჩენი ღვთის მიერ, მაგრამ ამ მონაცემთა წრეში ადამიანი სავსებით დამოუკიდებელია ზნეობრივ არჩევანში. ამიტომ იუდაიზმი თვლის, რომ ყოველი ადამიანი პასუხისმგებელია თავის საქციელზე.

იუდაიზმისთვის სინამდვილე ერთფეროვანი არ არის: უფალო, ჩვენო ღმერთო, - ლოცულობს იუდეველი შაბათის გასვლის ჟამს, - შენ ბრძანე, რომ გაიმიჯნოს ერთმანეთისგან წმიდა და სადაგი, ნათელი და ბნელი, ისრაელი და სხვა ხალხები, მეშვიდე დღე და საქმიანობის ექვსი დღე. როგორც გამოგვაცალკევე, უფალო, ღმერთო ჩვენო, ქვეყნიერების ხალხებისგან, ისევე გვიხსენი ბოროტი სატანისგან... ჭეშმარიტ იუდეველს ევალება გაარჩიოს (ე.წ. ჰავდალას ანუ გამიჯვნის პრინციპი) ყველა სფეროში წმიდა რიოშისგან, ყოველდღიურისგან, - ეს რელიგიური თვალსაზრისით, ხოლო ზოგადად, მთავარი და მნიშვნელოვანი მეორეხარისხოვანისგან და უმნიშვნელოსგან. რეალობის განსხვავებულ სფეროთა აღრევა ყველაზე ძნელი ასატანია იუდეველის ცნობიერებისთვის. ყველაზე არაბუნებრივი, რაც შეიძლება მოხდეს, ეს არის შეუთავსებელთა შეთავსება, ურთიერთდაპირისპირებულ მხარეთა კომპრომისი.

იუდეველს სწამს, რომ თუ მან მკაცრად დაიცვა ჰავდალას წესი, უფალი მოავლენს მესიას და ხსნას. ნათქვამია: მესია მაშინ მოვა, თუ მთელი ებრაელობა ორ შაბათს ერთმანეთის მიყოლებით დაიცავს.

ბიბლიური ეპოქიდან მოკიდებული, არ შეწყვეტილა მესიის მოსვლისა და მესიანური ჟამის მოლოდინი. ეს არის ებრაელ წინასწარმეტყველთა ძირითადი თემა, რომელიც განაგრძობს არსებობას იუდეველის რელიგიურ და, თუნდაც, ყოფით ცნობიერებაში. მესიის მოსვლასთან დაკავშირებულია ხსნა (გეულა). იგი გამოიხატება წმიდა მიწაზე ისრაელის დაბრუნებითა და იერუსალიმის ტაძრის აღდგენით, რითაც უფალი განასრულებს ყველა აღთქმას, რაც თავის რჩეულ ხალხს დაუდო. დაბრუნება (თეშუვა) იუდაიზმის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მორალურ-რელიგიური კატეგორიაა. სიტყვა „დაბრუნება“ გააზრებულია როგორც პიროვნების საყოველთაო აღდგენა, რომელიც მოიცავს არა მხოლოდ მის აწმყოს, არამედ მის წარსულს და მომავალს ერთჟამობაში. საბოლოოდ, დაბრუნების ჟამი უფლის მეუფების დამკვიდრების ჟამია. გარკვეული აზრით, იუდაიზმი ამ ჟამის განუწყვეტელი მოლოდინია. ეს ესქატოლოგიური თემა იყო მთავარი მოტივი წინასწარმეტყველთა ნაწერებში. ერთი ესპანელი პოეტი შუა საუკუნეებში სვამდა კითხვას: რატომ არ მოდის იშაის ძე? (იშაის ანუ იესეს ძე დავითია). იგივე კითხვა ძალაშია დღემდე. ებრაელთა იმედი დღემდე არ გადაწურულა. „იდიდოს და იწმიდოს მისმა დიადმა სახელმა სამყაროში, რომელიც შეიქმნა მისი ნებით. გაამეფოს თავისი მეფობა და აღმოაცენოს თავისი ხსნა, მოაახლოოს თავისი ცხებული თქვენს სიცოცხლეში, თქვენს დღეებში, მთელი ისრაელის სახლის სიცოცხლეში, დაუყოვნებლივ, უახლოეს ჟამს. წარმოთქვით: ამინ!“ - მიმართავს კანტორი (მგალობელთა ხელმძღვანელი) შაბათის მწუხრზე სინაგოგაში შეკრებილებს.

ამქვეყნიური ცოდვებისთვის ადამიანს საიქიოში სასჯელი მოელის, მაგრამ სასჯელი უფრო განწმედის პროცესია, ვიდრე საბოლოო დასჯა. იუდაიზმში მიუღებელია სამუდამო ჯოჯოხეთის არსებობა. იუდაიზმი მიიჩნევს, რომ ადამიანს არ ძალუძს ისეთი ცოდვის ჩადენა, რომლისთვისაც მარადიულ სასჯელს დაიმსახურებს. ცოდვილის სული სალხინებელში იწმიდება, რათა ღმერთთან სიახლოვის ღირსი შეიქნას. ყველა ადამიანი თავისი ამქვეყნიური ცხოვრებით ღმერთთან სიახლოვის ხარისხს იმსახურებს. ამგვარად, სასჯელი სასურველიც კი არის ცოდვილი ადამიანისთვის - იგი გზას უხსნის მას სასუფეველში.

იუდაიზმი მკვდრეთით აღდგომას აღიარებს, რომლის წინასწარმეტყველებას ის იუდეველთა წმინდა ტექსტებში კითხულობს. დასამარებული, გახრწნილი და გაცამტვერებელი ძვლები სულთან კვლავ შეერთებას მოელის, თუმცა ამ თემაზე გარკვევით ჩამოყალიბებული აზრი იუდაიზმში არ არსებობს.

ამ რელიგიის უნიკალურობას ორი ურთიერთსაპირისპირო იდეა განსაზღვრავს: ეროვნული რჩეულობა და უნივერსალიზმი. სწორედ რჩეულობის შესახებ მოძღვრება გახდა დამაბრკოლებელი ფაქტორი იუდაიზმის გავრცელებისათვის სხვა ხალხებში, თუმცა ყოფილა შემთხვევები სხვა ეროვნების ადამიანთა და ზოგჯერ მთელი ეთნიკური ჯგუფების მიერ იუდაიზმის აღიარებასა.

დღესასწაულები

ყოველკვირეულ სადღესასწაულო დღედ ითვლება შაბათი. „აკურთხა ღმერთმა მეშვიდე დღე და წმიდა ჰყო იგი, რადგან ამ დღეს დაისვენა ყოველი თავისი საქმისაგან“, - ნათქვამია თორაში. შაბათის დადგომა აღინიშნება სანთლების დანთებით, განსაკუთრებული კურთხევით და სადღესასწაულო ტრაპეზით პირველი სამი ვარსკვლავის ამოსვლისას პარასკევ საღამოს. შაბათს იკრძალება ყოველგვარი შრომა (ცეცხლის დანთებაც კი), ტრანსპორტით გადაადგილება და სიმშვიდის ყველანაირი დარღვევა. შაბათი იუდეველმა ლოცვებსა და თორის კითხვას უნდა მიუძღვნას.

იუდაიზმის მთავარი დღესასწაულები წარმოშობითვე ორგვარ ხასიათს ატარებს: ისინი აღნიშნავენ, როგორც წელიწადის სეზონების ცვლილებას, ისე ისტორიულ მოვლენებს.

ებრაული წელიწადის სამი მთავარი დღესასწაულია ფესახი, შავუოთი და სუქოთი, რომელთაც ტრადიციულად მომლოცველობის დღესასწაულები ეწოდება, რადგან მოსეს რჯული ყოველ ისრაელიანს ამ დღესასწაულებზე იერუსალიმის მოლოცვას და ტაძარში მსხვერპლის შეწირვას ავალებდა.

პესახი, რომელიც გაზაფხულის პირზე იდღესასწაულება, ებრაელი ხალხის ეგვიპტიდან გამოსვლის ხსოვნისადმი მიძღვნილი დღესასწაულია. გრძელდება ერთ კვირეულს. პირველი და მეშვიდე დღეები უქმეა, ისინი გათანაბრებულია შაბათთან (მხოლოდ საჭმლის კეთებაა დაშვებული), დანარჩენ დღეებში შეიძლება საქმიანობა, ოღონდ მცირეოდენი შეზღუდვებით. სადღესასწაულო დღეებში საფუარიანი საკვები აკრძალულია. პესახის ძირითადი რიტუალური წესია 7 დღის განმავლობაში მაცის ჭამა - განსაკუთრებული ბურღულეულით დამზადებული პურისა, ეგვიპტური მონობის მოსაგონებლად. 7 დღის განმავლობაში იკრძალება სახლში საფუარის შემცველი საკვების შენახვაც კი. პირველ და მეორე დღეს განსაკუთრებული ტრაპეზი იშლება - სებერი, რომლის განმავლობაში ყოველმა ზრდასრულმა ებრაელმა 4 ჭიქა ღვინო უნდა იხმიოს. დღესასწაულის წინა საღამოს, როცა საზეიმო სუფრა გაწყობილია, ბავშვის კითხვაზე, თუ რას ნიშნავს ყოველივე ეს, ოჯახის უფროსი კითხულობს აგადას, სადაც ეგვიპტიდან გამოსვლის ამბავია მოთხრობილი.

შავუოთი (კვირეული) პასექიდან შვიდი კვირის თავზე სივანის (მაისივნისი) თვეში იდღესასწაულება. ტრადიციულად იგი ეძღვნება პურის მკის დასაწყისს, როცა პირველი თაველები შეიწირებოდა უფლისათვის. ამავე დროს, ეს დღეები დაუკავშირდა რჯულის (თორის) მიღებას სინაის მთის ძირას, სადაც ეგვიპტიდან ამოსული ისრაელიანები დროებით დაბანაკდნენ.

სუქქოთის (კარვობის) ასევე შვიდდღიან დღესასწაულს ორმაგი დატვირთვა აქვს: ამ დროს აღინიშნება მოსავლის აღება და იმ ისტორიული პერიოდის გახსენება, როცა უდაბნოში მოხეტიალე ისრაელიანები კარვებში ცხოვრობდნენ (ამის აღსანიშნავად ყოველი ებრაელის ოჯახი შვიდი დღით ნედლი შტოებისგან გაკეთებულ კარვებში ცხოვრობს). მედღესასწაულენი პირველ დღეს უქმობენ, დანარჩენი დღეები სადაგია.

ახალი წელი როშ ჰაშანა (წლის სათავე) იდღესასწაულება ებრაული კალენდრის პირველი თვის თიშრის (სექტემბერ-ოქტომბერი) პირველ ორ დღეს. ამ დღეებში ღმერთი განსჯის ადამიანს გასული წლის ქმედებებისთვის, ჩაწერს ან არ ჩაწერს მის სახელს სიცოცხლის წიგნში და განსაზღვრავს მის ბედს დამდეგი წლისთვის.

ახალი წლის დღეებს მოსდევს მარხვისა და მონანიების ათი დღე, რომლის კულმინაცია არის იომ კიფური ანუ „შენდობის დღე“, როცა შესაძლებელია ახალი წლის დღეს გამოტანილი განაჩენის შეცვლა.

ხანუქა (სატფურება, განახლება) იდღესასწაულება ქისლევის (ნოემბერ-დეკემბერი) თვეში ბერძნებისგან შეურაცხყოფილი ტაძრის განახლების (ძვ.წ. IIს.) გასახსენებლად და იმ სასწაულის აღსანიშნავად, როცა ტაძარში აღმოჩენილი ერთი დღის სამყოფი წმიდა ზეთი რვა დღის განმავლობაში ენთო. დღესასწაულისას რვა დღის განმავლობაში სასანთლეზე (მენორა) თითო სანთელი ინთება.

ფურიმიც ისტორიული მოვლენის აღმნიშვნელი დღესასწაულია: ამ დროს, ადარის თვის (თებერვალ-მარტი) 1415 რიცხვებში იკითხება „ესთერის გრაგნილი“ (მეგილათ ესთერ), რომელიც მოგვითხრობს ებრაელი ხალხის სასწაულებრივ გადარჩენას სრული განადგურებისგან, რომელიც მას წილის ყრით (ფურ - წილი) განუმზადა სპარსეთის კარისკაცმა ჰამანმა.

როგორც ზემოთ ითქვა, იუდაიზმში მიღებულია მარხვის შენახვა და, როგორც წესი, ის ებრაული ისტორიის მძიმე ფურცლების გახსენებას უკავშირდება. მარხვის წესი დღის განმავლობაში, მზის ჩასვლამდე, სასმელსა და საკვებზე მთლიანად უარის თქმას გულისხმობს. ყველაზე მნიშვნელოვან მარხვებად მიიჩნევა თიშა ბეავ - პირველი და მეორე ტაძრის დანგრევის დღე, ცომ გედალია - გედალიას, იუდეის ბოლო ებრაელი მმართველის, მკვლელობის დღე (ძვ.წ. 186წ.), ასაბაბეთევეთ - იერუსალიმის დაცემის დღე (ძვ. წ. 586 წ.) და შივაასარბეთამუ - რომაელთა მიერ იერუსალიმის დანგრევის დღე (ახ. წ. 70 წ.).

იუდაიზმში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია ქაშრუთს - საკვების აკრძალვის წესს. აკრძალულია ღორის ხორცის, არაწყვილჩლიქოსანი (ცხენი, ვირი) და უჩლიქო (კურდღელი) ცხოველების, მტაცებელი ფრინველების, უფარფლო თევზის საკვებად გამოყენება. სუფთა საკვებად მიიჩნევა ცხვარი, თხა, ძროხა, ოღონდ ხორცი განსაკუთრებული წესით უნდა იყოს მომზადებული: სისხლისგან მთლიანად უნდა გაიწმინდოს. არსებობს აგრეთვე აკრძალვა ხორცისა და რძის პროდუქტების, ბურღულეულისა და ბოსტნეულის შერეულ მიღებაზე.

რიტუალთაგან ებრაელის ცხოვრებაში მნიშვნელოვანია წინადაცვეთა, რომელსაც ერთდროულად რელიგიური და ნაციონალური ხასიათი აქვს. დაბადებიდან მერვე დღეს წინადაიცვეთს ყოველი მამრი ღმერთსა და მას შორის აღთქმის ნიშნად. ამ დღეს ეძლევა მას სახელი. მოწიფულობის ასაკის მიღწევისას ებრაელი ბავშვი ხდება ბარმიცვა ანუ „მცნების ძე“, რაც იმას ნიშნავს, რომ უკვე შეუძლია თორის მცნებათა აღსრულება. ამ დღეს, როცა მას 13 წელი და ერთი დღე უსრულდება, მიიწვევენ სინაგოგაში დამოუკიდებლად შედგენილი ქადაგებისა და თორის წასაკითხად და იგი ხდება ებრაელობის სრულუფლებიანი წევრი. ამიერიდან იგი პასუხისმგებელია თავის საქციელზე. გოგონასთვის ბათმიცვას („მცნების ასული“) სტატუსი 12 წლისა და ერთი დღის ასაკში დგება. ამ დღეს გოგონა ლოცვების კითხვით სინაგოგაში ღვთისმსახურებაში მონაწილეობს. ეს დღე ოჯახშიც და სკოლაშიც აღინიშნება. ზოგან კი მის მამასაც და ძმებსაც იწვევენ სინაგოგაში თორის წასაკითხად. ხშირად ორივე ამ რიტუალის აღსრულებას შავუოთის დღესასწაულს ამთხვევენ.

თალმუდის ეპოქაში ებრაული ქორწინების წესიც ჩამოყალიბდა, რაც ნიშნობის (კიდუშინ), საქორწინო კონტრაქტისა (ქთუბა) და საქორწინო ცერემონიის რიტუალებს მოიცავს. ქორწინებას რაბინი აღასრულებს ორი მოწმის თანდასწრებით.

მსახურება

ტაძრის დანგრევამდე სატაძრო ღვთისმსახურების (რომლის ძირითადი კომპონენტი მსხვერპლშეწირვა იყო) უფლება მხოლოდ აარონიდების, აარონის (მოსეს ძმის) შთამომავლებს ჰქონდათ. აარონიდები სამღვდელოების უმაღლესი კატეგორიის კოჰანიმები (მღვდელმთავრები) იყვნენ. მათ ლევიტელები ემსახურებოდნენ, ლევის შთამომავლები. იერუსალიმის ტაძრის მსახური საზოგადოების გამორჩეულ კატეგორიას განეკუთვნებოდა. დღესაც მსახურთა შთამომავლები განსაკუთრებულ რიტუალურ ფუნქციებს ასრულებენ და გარკვეულ აკრძალვებს იცავენ. მაგალითად, კოჰანიმი არ უნდა იმყოფებოდეს იმ სახლში, სადაც მიცვალებულია, არ უნდა დაქორწინდეს ქვრივზე ან ქმარგაყრილზე და ა.შ.

იერუსალიმის პირველი ტაძრის დანგრევის (ძვ.წ. 686) შემდეგ ღვთისმსახურება კარდინალურად იცვლება. თუ ტაძრის არსებობის პერიოდში ღვთისმსახურების ძირითადი სახე მსხვერპლშეწირვა იყო, ამიერიდან, უტაძრობის პერიოდში, აქცენტმა წმიდა წერილის შესწავლაზე, კომენტირებასა და წიგნების კოდიფიკაციაზე გადაინაცვლა. ეს პროცესი განსაკუთრებით გაღრმავდა მეორე ტაძრის დანგრევის შემდეგ (ახ.წ. 70 წ.). ებრაელობამ ამ კატასტროფის შედეგად დაკარგა ტაძარი, აღთქმული მიწა, მიწასთან ერთად სახელმწიფოებრიობა და იერუსალიმის ტაძართან დაკავშირებული კულტი. იამნიის აკადემიის დამაარსებელი ფარისეველთა სექტის უკანასკნელი წარმომადგენელი იოხანან ბენ ზაქაი ამბობდა, რომ იუდაიზმს შეუძლია ტაძრისა და პოლიტიკური ორგანიზაციის გარეშეც გააგრძელოს არსებობა.

ტაძრის დანგრევის შემდეგ რელიგიური და საზოგადოებრივი ცხოვრების ცენტრად სინაგოგა იქცა. სინაგოგაში აუცილებლად უნდა იყოს სპეციალური სათავსო, რომელშიც თორის გრაგნილები ინახება, იგი ემიჯნება კედელს, რომელიც იერუსალიმისაკენ იყურება. დარბაზის ცენტრში არის ბიმი, ამაღლებული ადგილი მაგიდით თორის საკითხავად. სინაგოგის ატრიბუტებია: მენორა - შვიდსანთლიანი შანდალი, რომელიც იერუსალიმის ტაძრის შანდლის სიმბოლოა, ლომისა და არწივის გამოსახულებიანი კიდობანი თორის გრაგნილით, ქვის დაფები ათი მცნების საწყისი სიტყვებით და დავითის ექვსქიმიანი ვარსკვლავი - მოგენდავიდი, რომელიც გადმოცემის თანახმად, მეფე დავითის ფარზე იყო აღბეჭდილი. რამდენადაც იუდაიზმში ღმერთს ხატება არ გააჩნია, საკრებულოში ღმერთისა და ასევე ადამიანის გამოსახვა აკრძალულია.

სინაგოგაში მსახურებისას ცენტრალურ ფიგურას რაბი (რაბინი) წარმოადგენს. სეფარადულ თემში კი ამ ფუნქციას ხახამი - რელიგიური ტრადიციის დიპლომირებული მცოდნე ასრულებს, რომელიც უფლებამოსილია დამოძღვროს კეჰილა, რელიგიურ სასამართლოში მიიღოს მონაწილეობა, ასწავლოს რელიგიურ სასწავლებელში. ორთოდოქსულ იუდაიზმში რაბინი მხოლოდ მამაკაცი შეიძლება იყოს, მაგრამ არაორთოდოქსულ ნაკადში ეს შესაძლებლობა ქალებსაც ეძლევათ. სინაგოგაში ღვთისმსახურების დროს ლოცულობენ ერთად და ინდივიდუალურადაც, კითხულობენ თორას, გუნდი კანტორის ხელმძღვანელობით გალობს. შაბათობით და დღესასწაულებზე იკითხება წინასწარმეტყველებები. ორთოდოქსულ სინაგოგაში ქალების ადგილი გამოყოფილია ან ისინი იარუსზე სხედან. რეფორმირებულ სინაგოგაში ქალები და მამაკაცები ერთად სხდებიან. სინაგოგაში, როგორც წესი, სარიტუალო განბანისათვის (მიკვა) ცალკე ადგილია მიჩენილი.

დღის განმავლობაში აუცილებელია დილის (შაჰარით), დღისა (მინხა) და საღამოს (მაარივ) მსახურება, რომლებიც სრულდება როგორც საჯაროდ სინაგოგაში, ასევე ინდივიდუალურადაც, სახლში. საჯარო ლოცვას რელიგიური ზრდასრულობის ასაკს მიღწეული სულ მცირე ათი მამაკაცი უნდა ესწრებოდეს. სატაძრო მსხვერპლშეწირვის მოსაგონრად შაბათობით და დღესასწაულებზე განსაკუთრებული ლოცვა - მუსაფი - იკითხება. სინაგოგის ღვთისმსახურებაში ცენტრალური ადგილი უკავია ლოცვას შმონე ესრე (18 კურთხევა). მსახურების მნიშვნელოვანი ნაწილია ასევე კადიში - მოსაგონარი ლოცვა, რომელიც ადამიანის გარდაცვალებიდან ერთი წლის განმავლობაში გარდაცვლილის ვაჟმა უნდა აღავლინოს. დილის მსახურებისას ორშაბათობით, ხუთშაბათობით და შაბათობით თორას თითო გრაგნილს კითხულობენ. მამაკაცები ლოცვისას სარიტულო სამოსით - თალესით - იმოსებიან (ეს არის თეთრი ფერის ოთხკუთხა ნაჭერი განსაკუთრებული ნახატით და გვერდებზე ფოჩებით), იხურავენ მრგვალ ქუდს (კიპა), იკეთებენ უსწორმასწორო ფორმის სალოცავ ქამარს. სადაგ დღეებში, დილის ლოცვისას, მორწმუნე შუბლსა და მარჯვენა ხელზე თეფლინს იმაგრებს, პატარა ყუთს, რომელშიც ლოცვის ტექსტი ინახება. სინაგოგაში ყოფნის დროს მამაკაცებისთვის თავსაბურავი აუცილებელია, უფრო მკაცრი იუდეველები მას ტაძრის გარეთაც ატარებენ.

იუდაიზმის გავრცელება

აღთქმულ ქვეყანაში საბოლოო დაბრუნების (ალია) რწმენა, რომელიც ვლინდება ყოველდღიურ ლოცვასა და პასქალურ სურვილში - „შემდეგ წელს იერუსალიმში!“ სიონიზმის საფუძველს წარმოადგენს. სიონიზმი ისტორიულ სამშობლოში - პალესტინაში დაბრუნებისა და იქ ებრაული სახელმწიფოს აღორძინების იდეით გამსჭვალული ნაციონალურ-პოლიტიკური მოძრაობა იყო და არის. მისმა ფუძემდებელმა თეოდორ ჰერცლმა (18601904) 1896 წელს გამოსცა წიგნი „ებრაული სახელმწიფო“, ხოლო 1948 წელს სიონისტური ორგანიზაციის აქტიური მოქმედების შედეგად შეიქმნა კიდეც სახელმწიფო ისრაელი.

ისრაელში იუდაიზმი სახელმწიფო რელიგიად არ არის აღიარებული (ანუ ის არ მიიჩნევა მოქალაქეთათვის სავალდებულოდ), მაგრამ, ამავდროულად, იგი სახელმწიფოსგან ბოლომდე არცაა გამიჯნული. მთელი რიგი საკითხებისა (ქორწინება, გაყრა, გარდაცვალება, გიიური - იუდაიზმის მიღება) უშუალოდ რელიგიურ უწყებათა პრეროგატივის სფეროში შედის. არის სხვა თემებიც, რომლებიც რელიგიური სასამართლოს, ბეით დინის მიერ განიხილება. ისრაელში გარკვეული კანონები გალაჰას საფუძველზეა დადგენილი.

ებრაელთა ყველაზე დიდი ჯგუფი ევროპელი ებრაელები - აშკენაზები - არიან. ისინი ევროპის მრავალ ქვეყანაში, ასევე ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ლათინურ ამერიკაში, სამხრეთ აფრიკაში სახლობენ. აშკენეზთა წიაღში აღმოცენდა სალაპარაკო ებრაული ენა იდიში. ებრაელთა მეორე მნიშვნელოვან ჯგუფს სეფარადები შეადგენენ. 1492 წელს სეფარადები ესპანეთიდან განდევნეს და ისინი ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებში, თურქეთსა და ბალკანეთში დასახლდნენ. მათ შეინარჩუნეს ესპანეთში შეთვისებული წეს-ჩვეულებები და ენა ლადინო, რომელიც ძველი ესპანური ენის ბაზაზე შეიქმნა. მოგვიანებით ევროპელი ებრაელების საპირწონედ აზიურ ქვეყნებში მცხოვრები ყველა ებრაელი სეფარადად იწოდა. აღმოსავლეთში ჩამოყალიბდა სხვა თემებიც: ფალაშები - ეთიოპიაში, „შავი ებრაელები“ - ინდოეთში, ესელონები - ჩინეთში და ირანელი ებრაელები.

სხვადასხვა სტატისტიკური მონაცემით ებრაელთა რაოდენობა მსოფლიოში 13-დან 14 მილიონამდე მერყეობს, მათგან 4,6 მლნ. ისრაელში ცხოვრობს, ერთ მილიონზე მეტი - ყოფილი საბჭოთა კავშირის ტერიტორიაზე. იუდაისტური ორგანიზებული თემები 80-ზე მეტ ქვეყანაშია. იუდაიზმის მიმდევრები მისიონერობას არ ეწევიან. იუდეველად მიიჩნევა ყველა ადამიანი, რომელსაც ჰყავს ებრაელი დედა ან სწამს იუდაიზმი რელიგიური ადათწესების დაცვით, ანუ სხვა სარწმუნოების ადამიანისათვის იუდაიზმის მიღება შესაძლებელია, თუმცა ეს საკმაოდ რთულია. არაებრაელი, რომელიც იუდაიზმს მიიღებს, მოქცევის რიტუალის გავლის შემდეგ ხდება ებრაელი და მას თავის არაებრაულ წარმომავლობაზე საუბარი ეკრძალება. გარდა ამისა, არსებობენ ეთნიკური ჯგუფები, რომლებიც იუდაიზმს აღიარებენ, მაგრამ ამავე დროს აცნობიერებენ ებრაელთაგან თავიანთ განსხვავებულობას. ესენი არიან სამარიტელები და ყარაიმები, ასევე იუდაიზმის მიმდევრები აფრიკაში (ეთიოპია, ზამბია, ლიბერია) ინდოეთში, ჩინეთში, ბირმაში, აშშსა და სხვა ქვეყნებში.

იუდაიზმი საქართველოში

ძველი ქართული საისტორიო მწერლობა ებრაელთა საქართველოში მოსვლას ბაბილონის მეფის, ნაბუქოდონოსორის მიერ იერუსალიმის აღებასა და იავარქმნას უკავშირებს (ძვ. წ. 586 წ.). იეჰუდას სახელმწიფოდან ებრაელებს საქართველომდე მოუღწევიათ, მცხეთაში მისი მამასახლისისგან ხარკით მიწები აუღიათ და ძველი დედაქალაქის გარეუბანში, ზანავში დასახლებულან. მომდევნო პერიოდში საქართველოში დევნილ ებრაელთა კიდევ რამდენიმე ნაკადი შემოდის. მეორე ტალღა ახ.წ. I საუკუნეში რომაელი კეისრის იულიუს ვესპასიანეს მიერ იერუსალიმის დარბევის შემდეგ (ახ. წ. 70 წ.) ჩნდება. „მოქცევაი ქართლისაიზე“ დაყრდნობით ზოგი ვარაუდობს, რომ ებრაელთა ერთი ტალღა საქართველოში ძვ. წ. 169 წელს ბარკოხბას აჯანყების დამარცხების შემდეგ შემოვიდა. IV საუკუნეში, მცხეთის გარდა, ებრაელებს ვხედავთ ურბნისსა და ბოდბეში, კოდისწყაროსა და ხობისში. VI საუკუნისათვის ისრაელიანთა კიდევ ერთი ჯგუფი, ბიზანტიიდან დაძრული, ჯერ დასავლეთ, ხოლო მოგვიანებით აღმოსავლეთ საქართველოში მკვიდრდება. ვარაუდობენ, რომ აქ X საუკუნეში, ხაზართა სამეფოს დაცემის შემდეგ, სლავი ტომებისგან დევნილი ხაზარი ებრაელების ერთი ნაწილიც დაბინავდა. XIXს. დამდეგს თურქეთიდან არამეელი ებრაელები (ლახლუხები) შემოსულან. ამავე პერიოდში ებრაელები ირანიდან და ერაყიდანაც გადმოდიან. ევროპელი ებრაელები (აშკენაზები) აქ პირველად 1804 წლიდან გამოჩნდნენ.

აღსანიშნავია, რომ IV საუკუნეში რამდენიმე უბნად დაყოფილ ქალაქ მცხეთის იმ ნაწილს, სადაც ებრაელები ცხოვრობდნენ, „უბანი ჰურიათა“ ეწოდებოდა. აქ მათ ძველთაგანვე ჰქონდათ თავიანთი რელიგიური ცენტრები, ე.წ. „ბაგინი ჰურიათა“. ეს ბეითქნესეთები (სინაგოგები) იყო. მემატიანენი მიუთითებენ, რომ ქართლის იმდროინდელ მოსახლეობაში თანაბარი უფლებით გავრცელებულ ექვს ენას შორის ებრაულიც ყოფილა, თუმცა ამის მიუხედავად საქართველოს ებრაელობამ ადრევე შეითვისა ქართული ენა და იმთავითვე ეზიარა ქართულ ადათწესებსა და ზნეჩვეულებებს. „მოქცევაჲ ქართლისაჲში“ ხაზგასმულია იერუსალიმისა და ებრაელთა განსაკუთრებული როლი საქართველოში მონოთეიზმის იდეის გავრცელებისა და საქართველოს გაქრისტიანების საქმეში. „მოქცევაი ქართლისაის“ მიხედვით, მცხეთელი ებრაელი ქალი სიდონია ქართული ეკლესიის პირველი წმინდანია, ხოლო ქართველი ებრაელი ელიოზ მცხეთელი - ქრისტეს კვართის ჩამომტანი საქართველოში. ამავე ქრონიკაში ნათქვამია: წმ. ნინომ, როდესაც ქართლში მოვიდა, პირველად ებრაელთა სინაგოგას, ბაგინად წოდებულს, მიაკითხა, რადგან მათი ენა, არამეული, იცოდა. იგი იქ რამდენიმე ხანს დარჩა და ამ ქვეყნის „ძალს განიცდიდა“. ეს ნიშნავს: იუდეველები უკვე ისე იყვნენ ქართულ სინამდვილეში ინტეგრირებულნი, რომ უცხოელს, მათთან სტუმრად მყოფს, ამ სინამდვილის ობიექტურად აღქმა შეეძლო. იმავე წერილობითი ძეგლიდან ჩანს, რომ მოციქულთა სწორმა პირველად ებრაელები გააქრისტიანა.

26საუკუნოვანმა მშვიდობიანმა თანაცხოვრებამ შექმნა ქართველი ებრაელის ფენომენი. იგი სიმბოლურად ორი ერის შვილია: ქართულ მიწას ამუშავებს, ქართულად მეტყველებს, ქართულ სახლს აშენებს და იმავ დროს მტკიცედ იცავს იუდაური ცხოვრების წესს. ებრაული, მათი მშობლიური ენა, რომელზეც დაწერილია ბიბლიის წიგნები, განაგრძობდა არსებობას სწავლულ რაბინთა წრეებში. ამ ენაზე სრულდებოდა ღვთისმსახურება ებრაულ სალოცავებში. ბეით ქნესეთი და მისი ეზო ყველა ჭირთათმენისა და სიხარულის ადგილი იყო ებრაელთათვის. ჯამაათის (ებრაული თემი, კეჰილა) ზრდასთან ერთად, ქალაქებსა თუ სხვა სახის დასახლებებში, მატულობდა სალოცავების რიცხვიც.

VIII-IX საუკუნეებში რაბინულთალმუდისტურ და ყარაიმულ მიმდინარეობათა დაპირისპირებამ საქართველოს ებრაელობაშიც ჰპოვა გამოძახილი. IX საუკუნეში საქართველო აღმოსავლეთით და ჩრდილოეთით ხაზართა სამეფოს ესაზღვრებოდა, რომლის ელიტამაც, როგორც ჩანს, VIII საუკუნის 40იან წლებში მიიღო იუდაიზმი. საქართველოში იუდაიზმის გავრცელებაში ყარაიმული მიმართულების ხაზართა წვლილზე ზუსტი ცნობები არ შემორჩა, მხოლოდ ის არის ცნობილი, რომ X საუკუნის შუა ხანებში ხისდან იბნ შაფრუთს ხაზართა მეფესთან საქართველოს გავლით უნდოდა წერილი გაეგზავნა. ამასთანავე, გასათვალისწინებელია ისიც, რომ IX საუკუნის მიწურულს საქართველოში იუდაისტური ჯგუფი წარმოიქმნა, რომელიც გალახას ზოგიერთ პუნქტს უარყოფდა, მათ შორის სქესობრივ ცხოვრებასთან და საკვების აკრძალვასთან დაკავშირებულ დებულებებს. ჯგუფის დამფუძნებელი აბუიმრან მუსა (მოშე) თბილისში ბაბილონიდან ჩამოსულა. მისი მიმდევრების რელიგიური თემი, რომელმაც 300 წელზე ოდნავ ნაკლები იარსება, ებრაულ წყაროებში „თბილისურ სექტად“ არის მოხსენიებული. მკაფიოდ ერთი შეიძლება ითქვას: საბოლოოდ ქართველი ებრაელები თალმუდისტური იუდაიზმის ერთგულნი დარჩნენ.

ადრე შუა საუკუნეებში საქართველოს ებრაელები, როგორც ჩანს, ძირითადად ირანის ებრაულ თემთან იყვნენ დაკავშირებული, რომლის მეშვეობითაც აღმოსავლეთის ებრაელობის რელიგიურ ცენტრთან, ბაღდადთან, ინარჩუნებდნენ ურთიერთობას. ბენიამინ ტუდელი XII საუკუნის 70-იან წლებში წერდა: საქართველოდან ებრაელები ჩამოდიან ხოლმე ბაბილონში, ექსილარხთან, „რათა მისგან ხელდასხმა და მფარველობა მიიღონ და მისთვის ძღვენიც მოაქვთ“. რეგენსბურგელი პთახის სამგზავრო ჩანაწერებიდან (XIIს.) შეიძლება დავასკვნათ, რომ „არარატის მხარის“ (ანუ ამიერკავკასიის) ებრაელთა ნაწილი იმ დროისთვის სხვა ქვეყნებში გადასულა. ეს ავტორი იმასაც აღნიშნავს, რომ ბაღდადში ყოფნისას მან „თავისი თვალით“ იხილა „მეშეხთა მიწის“ მთავრის მიერ წარმოგზავნილნი, რომელთაც უთქვამთ, რომ „მეშეხთა მთავარი და მთელი მათი მიწა გაებრაელდა“. იგი აღნიშნავს, რომ მეშეხთა შორის იპოვებიან მოძღვრები, რომლებიც „მათ (მეშეხებს) და მათ შვილებს თორასა და იერუსალიმურ თალმუდს“ ასწავლიან. საეჭვოა, „მეშეხებში“ პთახი მესხებს გულისხმობდეს, რადგან პარალელურ წყაროებში არ მოიპოვება მტკიცებულება, რომ მესხობა ან თუნდაც მისი ნაწილი იუდაიზმს ეზიარა.

მარკო პოლო თბილისში იმ დროს შემოვიდა (1272 წელს), როცა ქალაქი მონღოლების უღელქვეშ იყო მოქცეული. მოგზაური გადმოგვცემს, რომ ის აქ ებრაელთა ერთობ მცირერიცხოვან ჯგუფს შეხვდა. ამ დროისთვის ებრაელების ნაწილი მონღოლთა მიერ დაპყრობილ აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველოდან უფრო თავისუფალ დასავლეთ საქართველოში გადასულა და იქ ახალი თემები ჩამოუყალიბებია. XIV საუკუნეში ებრაული თემი მომძლავრებულა ქალაქ გაგრაში, რაბი იოსებ თბილისელის თაოსნობით. ამ პერიოდში გაგრაში ცხოვრობდა სწავლული ფილოლოგი რაბი იეჰუდა ბენ იაკობიც, ავტორი (ან უფრო გადამწერი) ებრაული გრამატიკისა, რომელსაც ყარაიმული გრამატიკული სკოლის გავლენა ეტყობა. უნდა ვივარაუდოთ, რომ მონღოლების ზეწოლის გამო ებრაელების ნაწილი აღმოსავლეთ და სამხრეთ საქართველოდან სხვადასხვა ქვეყნებში გადასახლდა. XIV საუკუნის დამდეგს ქალაქ თავრიზში (თებრიზ, ჩრდილო-დასავლეთ ირანი) მოღვაწეობს იუდაიზმის კანონების მცოდნე იეშაიაჰუ ბენ იოსებ თბილისელი, რომელსაც 1330 წელს „სეფერ გან ედენ“ („სამოთხის წიგნი“) დაუწერია.

ამ ეპოქიდან ჩვენამდე უმნიშვნელოვანესმა ებრაულმა ხელნაწერებმა მოაღწია. X საუკუნით თარიღდება ლაილაშის (ლეჩხუმი) სინაგოგის თორის ცნობილი ხელნაწერი, რომელიც იქ 1930 წლებამდე ინახებოდა. მას ქართველ ებრაელებთან ერთად ქრისტიანული მოსახლეობაც სასწაულმოქმედ ძალას მიაწერდა. გარდა ამისა, ჩვენამდე შემორჩენილია ე.წ. ბრეთის ანუ ავალიანთ (ავალიშვილების) ბიბლია (გადაწერილია ქ. სალონიკში, 1513 წელს. სულთან სელიმ I-ის მეფობის დროს, იეჰუდა გედალიას ოჯახში, ვინმე ყაზრიელის მიერ).

გვიანფეოდალურ ხანაში აღმოსავლეთ საქართველოში ებრაელთა ძირითად სამოსახლო პუნქტებს წარმოადგენდა: სურამი, ახალდაბა, ალი, ბაზალეთი, არაგვისპირი, ცხინვალი, ატენი, თამარაშენი, ძეგვი, ზანავი, ხერკი, მეტეხი, კასპი, მუხრანი, კავთისხევი და მთელი ტერიტორია არაგვისა და მტკვრის შეყოლებით; სამცხეჯავახეთში - ფანასკერტი, არტანუჯი, ახალქალაქი, ახალციხე; კახეთსა და ქიზიყში - ბოდბისხევი, ზემო ხოდაშენი, ველისციხე, ურიათუბანი, საგარეჯო; დასავლეთ საქართველოში: იმერეთში - ქუთაისი, ვანი, კულაში; სამეგრელოში - ფოთი, ბანძა, სენაკი; რაჭალეჩხუმში - ონი, ლაილაში, ხოტევი; გურიაში - ოზურგეთი. ებრაელთა ეპიგრაფიკული ძეგლები ებრაულ და არამეულ ენებზე (III-IV სს.) აღმოჩენილია ურბნისსა და მცხეთაში, მაგრამ გვიანფეოდალურ ხანაში ისინი აღარ ჩანან. ანტიკური და ადრეფეოდალური ხანის განსახლების ადგილებში შემორჩა მხოლოდ ტოპონიმები („უბანი ურიათა“, „ურიათუბანი“, „ნაურიები“, „ურია“).

ქართული ეთნოგრაფიული მონაცემებით ცნობილია, რომ საქართველოს ცალკეული რეგიონის კლიმატურ-გეოგრაფიულ პირობებს შეესაბამებოდა დასახლების გარკვეული ფორმა და საცხოვრებელი ნაგებობა. უბნური დასახლების ხასიათს გეოგრაფიული ადგილმდებარეობის, ებრაელთა სპეციფიკური საქმიანობის (ვაჭრობა, ხელოსნობა) ან კუთხური ნიშანთვისებების გარდა, რელიგიური ფაქტორიც განსაზღვრავდა. ებრაელთა კონცენტრაციას, ძირითადად, სამლოცველოს ახლომდებარე უბნებში ვხვდებით, რადგან სამლოცველო წარმოადგენდა როგორც რელიგიურ-კულტურული, ისე საზოგადოებრივი ცხოვრების ცენტრს.

ბატონყმური ურთიერთობებიდან თავისუფალ მდგომარეობაზე გადასვლამ და ურბანიზაციის პროცესმა საბოლოოდ ჩამოაყალიბა ქართული ებრაული თემის სტრუქტურა. ებრაელები, როგორც წესი, ამა თუ იმ ქალაქში ერთად სახლდებოდნენ და ცდილობდნენ საკუთარი სინაგოგა დაეფუძნებინათ. ჩვეულებრივ, ასეთი ჯგუფი დიდი ოჯახებისგან შედგებოდა, რომლებიც სამოთხ თაობას აერთიანებდნენ. ჯგუფში ოჯახების რაოდენობა შეზღუდული იყო. მათ არჩეული გაბაი თავკაცობდა, რომელიც პასუხისმგებელი იყო სინაგოგაში საქმეთა წარმოებაზე. ხახამი კი თემის რელიგიურ ცხოვრებას უძღვებოდა, ადგენდა რაბინის, ხაზანის (მლოცველი სინაგოგაში), შეხოტის (ძღვენის ადამიანი, რომელიც კლავს შეწირულ ფრინველსა და ცხვარს) და ხედერას (მედრესის მასწავლებელი) ფუნქციებს. სოფლებიდან წამოსულები ერთმანეთთან ახლოს სახლდებოდნენ, რის გამოც ქალაქებში ებრაული დასახლებები იქმნებოდა. თბილისშიც ებრაელთა უბანს საქართველოს სხვადასხვა კუთხიდან ჩამოსულმა ებრაელებმა ჩაუყარეს საფუძველი. ზ.ჭიჭინაძის ცნობით, ეს უბანი „სიონის მახლობლად, ფეთხაინის ეკლესიის ძირას ყოფილა“. XIX საუკუნის პირველ ნახევარში ებრაელებმა თხოვნით მიმართეს გუბერნატორს, რათა მას დედაქალაქში მათთვის ახალი სამლოცველოს აშენების ნება დაერთო. 1905-1906 წლებში ახალი სინაგოგის მშენებლობა დასრულდა და ებრაული მოსახლეობაც, ძირითადად, მის მახლობლად განსახლებულა. ისინი კომპაქტურად ცხოვრობდნენ ლესელიძისა და ვერცხლის ქუჩის მიდამოებში.

მიუხედავად იმისა, რომ ებრაელთა საცხოვრებელი კომპლექსი, ძირითადად, ქართული ეროვნული საცხოვრებლის ტრადიციას ემყარება, მასში მაინც მკაფიოდ ჩანს ებრაელი ხალხის სულიერი კულტურის სპეციფიკასთან დაკავშირებული დეტალები. ყოველი ებრაელის სახლს ჰყავდა თავისი მფარველი, მშვიდობისა და დოვლათიანობის მცველი, რომელსაც მეზუზა ჰქვია. ამავდროულად, მეზუზა - ოთხკუთხა, თავდახურული თხელი ყუთია, რომელშიც ჩასვენებულია სოფერის (წმიდა ტექსტის გადამწერის) მიერ პერგამენტის ქაღალდზე ნაწერი თორიდან „მეორე სჯულის“ ფრაგმენტი და მიმაგრებულია შესასვლელი კარის მარჯვენა მხარეს. დღესდღეობითაც ოჯახის ყველა წევრი სახლიდან გასვლისას და დაბრუნებისას ასრულებს გარკვეულ რიტუალს, რათა მშვიდობიანი დღისთვის მადლობა უთხრას გამჩენს.

ებრაული სამზარეულო განსაზღვრავდა ებრაელთა პურობის ხასიათს, მაგრამ როგორი შინაარსის ან სიდიდისაც არ უნდა ყოფილიყო სუფრა, მას ყოველთვის სამი საკრალური ელემენტი ახლდა: მარილი, პური, ღვინო. მარილზე დაწებული პურის ნატეხის - ხამოცის და კიდუშის - ღვინის კურთხევის - რიტუალით პურობის დაწყების აუცილებლობა ეტიკეტის სავალდებულო წესი იყო. ქართველ ებრაელთა კვებაში არსებული აკრძალვები ზოგადებრაულია. მკვლევართა აზრით, ამ აკრძალვების დაცვა არის სწორედ ებრაელი ხალხის მორალური და ფიზიკური სიმტკიცის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორი.

ისტორიულ სამშობლოში ებრაელთა თავმოყრისა და გაერთიანების იდეამ ხორცი შეისხა სიონიზმის სახით. საქართველოში ამ იდეის შემომტანები და გამავრცელებლები, ძირითადად, აშკენაზები იყვნენ. სიონისტური წრეები თბილისში, ფოთში, ქუთაისში, ბათუმსა და სოხუმში XIX საუკუნის დამლევს ამოქმედდა. 1905 წლის რევოლუციის დროს შეიქმნა ებრაელთა ეროვნული კომიტეტი, რომელმაც 1919 წლის ივნისში თავი საქართველოს სიონისტურ კომიტეტად გამოაცხადა, აგვისტოში კი საქართველოს პირველი სიონისტური კონფერენცია მოიწვია. მეექვსე სიონისტური კონგრესის მუშაობაში (ბაზელი, 1903 წ.) მონაწილეობა მიიღო რაბინმა დავით ბააზოვმა, რომელიც საქართველოს ებრაელთა სიონისტური მოძრაობის ერთ-ერთი თავკაცი იყო. XX საუკუნის პირველ ათწლეულებში მასთან ერთად სიონისტურ მოღვაწეობას ეწეოდა ნათან ელიაშვილი (1893-1929). სიონიზმის გავრცელებას წინააღმდეგობაც შეხვდა მოძრაობა ხაბადის წევრების მხრიდან, რომლებმაც საქართველოში 1916 წლიდან დაიწყეს მოღვაწეობა. მოწინააღმდეგეთა ბანაკში იყვნენ ორთოდოქსი ლიდერებიც - ხახამები. მართლაც, XIX საუკუნეში და XX საუკუნის დამდეგს დიდი არ იყო საქართველოდან ისრაელში ასული ხახამების რიცხვი. მათგან მხოლოდ რამდენიმეს სახელია შემორჩენილი: ეფრაიმ ბენ იაკობ ჰალევი კუკია, რომელმაც 1877 წელს იერუსალიმში გამოაქვეყნა რელიგიურ-ფილოსოფიური თხზულება იალკუთ ეფრაიმ ალ ჰათორა იმ ხაშემ მეგილლოთ („ეფრაიმის განმარტებათა კრებული ხუთწიგნეულსა და თორაზე”) და სამ ხაიმ: ლიკკუთიმ უმუსარიმ ტოვიმ („სიცოცხლის ელექსირი: ამონარიდები სათნო ცხოვრების შესახებ“). ახალციხელი ხახამი იოსებ დავითაშვილი ერეცისრაელს XIX საუკუნის 90-იან წლებში დაუბრუნდა. სიმან ბენ მოშე რიჟინაშვილმა 1892 წელს იერუსალიმში გამოსცა ებრაულ-ქართული სახელმძღვანელო-სასაუბრო (ებრაული დამწერლობით) სეფერ ჰინნუხ ხანეარიმ („ყრმათა აღზრდის წიგნი“).

გასაბჭოების შემდეგ, „მეცნიერული“ ათეიზმის მძვინვარების მიუხედავად, იუდაიზმის ტრადიციების რღვევის საქმეში კომუნისტურმა ხელისუფლებამ მნიშვნელოვან წარმატებას ვერ მიაღწია. 1960-70-იან წლებში ქართველ ებრაელთა უმრავლესობა განაგრძობდა სინაგოგაში სიარულს, იცავდა ქაშრუთს. წინადაცვეთა, ქორწინება და დასაფლავება რელიგიური წესების დაცვით სრულდებოდა. ბავშვები 13 წლის ასაკამდე სწავლობდნენ იატაკქვეშა არალეგალურ ხედერებში. მართალია, მათი არსებობის შესახებ ხელისუფლებამ იცოდა, მაგრამ ამჯობინებდა ამ ფაქტისათვის ყურადღება არ მიექცია.

XX საუკუნის 60იანი წლების ბოლოს მთელი საბჭოთა კავშირის მასშტაბით გაჩაღდა ბრძოლა ალიასთვის (ისრაელში ასვლისთვის). ქართველი ებრაელებიც ჩაებნენ ამ მოძრაობაში. იმ დროს, როცა საბჭოთა კავშირი ზღვარგადასულმა ანტისიონიზმმა მოიცვა, მხოლოდ საქართველოდან ხდებოდა, შეძლებისდაგვარად, უმტკივნეულოდ ებრაელთა რეპატრიაცია. დღემდე ლეგენდად რჩება ქართველ ებრაელთა 18 ოჯახის მიერ 1967 წლის 9 აგვისტოს გაგზავნილი მიმართვა გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის სახელზე და მათი ბრძოლა ისრაელში ასვლის უფლების მოსაპოვებლად. პირველმა სწორედ საქართველოს ებრაელობამ შეძლო საბჭოური „რკინის ფარდის“ გარღვევა. ეს დიდი ალიის დასაწყისი იყო. საქართველოდან ებრაელთა გადინებამ კულმინაციას 1991-1994 წლებში მიაღწია.

სადღეისოდ საქართველოს ებრაული თემი მნიშვნელოვანი მხარდაჭერით სარგებლობს საერთაშორისო ებრაული ორგანიზაციების მხრიდან, რომელთა შორის განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს ამერიკის ებრაელთა გაერთიანებული კომიტეტი „ჯოინთი“ (დაარსდა 1914 წ.). „ხესედები“, საქველმოქმედო ცენტრები მოქმედებს თბილისში, ქუთაისში, გორში, ბათუმში, რუსთავსა და ონში. ფუნქციონირებს ებრაული კულტურულ-საგანმანათლებლო ფონდი (დაარსდა 1993წ.), რომლის მხარდაჭერით გამოიცემა ჟურნალი „ნაბიჯი თორისაკენ“. საქართველოს თანამედროვე ებრაული თემის არსებობასა და განვითარებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ებრაული სააგენტო ისრაელისათვის („სოხნუთი“). იგი საერთაშორისო ებრაული ნებაყოფლობითი ორგანიზაციაა, რომლის მიზანია ხელი შეუწყოს მსოფლიო ებრაელობის შეკავშირებასა და ისრაელის სახელმწიფოსთან თანამშრომლობას (გაიხსნა 1989 წ.).

საქართველოს მთავარი რაბინის, არიელ ლევინის, თაოსნობითა და უშუალო ხელმძღვანელობით შექმნილ საგანმანათლებლო ცენტრში - „თიფერეთ ცვი“ - უკვე კარგა ხანია მოქმედებს ებრაული სკოლა, საბავშვო ბაღი, რელიგიური აკადემია - იეშივა. მისივე ინიციატივით 1999 წლის ივნისში დაარსდა მსოფლიო ქალთა ორგანიზაციის „ემუნა“ს (რწმენა) თბილისის ფილიალი, რომელიც მორწმუნე ქალების მოძრაობაა და თორის მიხედვით ცხოვრების პოპულარიზაციას ისახავს მიზნად.

ხაბად ლუბავიჩის წარმომადგენელმა, რაბინმა აბრამ მიხელაშვილმა, საქართველოში მოღვაწეობა 2001 წლის ბოლოს დაიწყო. ხაბად ლუბავიჩის ფონდის დახმარებით მან თბილისში ებრაულ ტრადიციებზე დაფუძნებული სკოლა-სასწავლებელი გახსნა, სადაც ბავშვები მშობლიურ ენას, ისტორიასა და ტრადიციებს ეუფლებიან. რაბინი აბრამ მიხელაშვილი აქტიურ საქველმოქმედო საქმიანობას ეწევა. 2006 წელს საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქმა და რაბინმა აბრამ მიხელაშვილმა მეგობრული შეხვედრისას წარმოთქვეს ფსალმუნი და დაანთეს სანთლები საქართველოსა და ისრაელის საკეთილდღეოდ.

დღესდღეობით (2008 წლისათვის) საქართველოში დაახლოებით 4 ათასამდე ებრაელი ცხოვრობს. მათი დიდი ნაწილი (დაახ. 80%) სეფარადები, დანარჩენნი კი, ე.წ. ევროპელი ებრაელები (აშკენაზები) არიან. სინაგოგები მოქმედებს თბილისში, გორში, ბათუმში, ქუთაისში, ონში, ახალციხესა და სურამში.

სტატია მომზადებულია ტოლერანტობის ცენტრში
ზაირა დავარაშვილისა
და ზურა კიკნაძის
მიერ მოწოდებული მასალების საფუძველზე

ყველაზე გავრცელებული და მრავალრიცხოვანი მსოფლიო მონოთეისტური რელიგიაა. ქრისტიანულ მოძღვრებასა და ღვთისმსახურებას, რომელიც განსხვავებულ შინაარსსა და ფორმას ატარებს, თანაბრად აქვს ფესვები გადგმული სხვადასხვა კულტურისა და ცივილიზაციის საზოგადოებებში. მსოფლიოს უდიდესი ნაწილი ახალი წელთაღრიცხვის ათვლას მისი დამაარსებლის, იესო ქრისტეს დაბადებიდან იწყებს.

ქრისტიანობა ჩაისახა ჩვ.წ. I საუკუნეში პალესტინაში როგორც იუდაიზმის ერთ-ერთი მცირე განშტოება, რომელიც რამდენიმე ათეული ადამიანისგან შედგებოდა. თავდაპირველად ქრისტიანობა პალესტინასა და ხმელთაშუა ზღვის რეგიონში, ძირითადად, ებრაულ დიასპორებში ვრცელდებოდა, მაგრამ მოკლე ხანში, პავლე მოციქულის ქადაგების წყალობით, მან მიმდევრები სხვა ე.წ. წარმართ ხალხებშიაც გაიჩინა. V საუკუნემდე ქრისტიანობა უმთავრესად რომის იმპერიასა და მისი კულტურული გავლენის არეალში დამკვიდრდა (სომხეთი, საქართველო, სირია, ეთიოპია), შემდეგ (ძირითადად პირველი ათასწლეულის მეორე ნახევარში) ანგლოსაქსსა და სლავ ხალხებში, უფრო გვიან კი (XIII-XIV ს.) ბალტიელ და ფინელ ხალხებშიაც შეაღწია. ახალ და უახლეს პერიოდში ევროპის მიღმა ქრისტიანობის გავრცელება კოლონიალური ექსპანსიისა და სამისიონერო მსახურების შედეგად გახდა შესაძლებელი. დღეს ქრისტიანობა მსოფლიოს ყველა სახელმწიფოსა და ეროვნებაშია წარმოდგენილი. ამ პერიოდისთვის ქრისტიანთა რაოდენობა მთელ მსოფლიოში 2 მილიარდს აჭარბებს, მათგან ევროპაში, სხვადასხვა შეფასებით, 400დან 550 მილიონამდე ქრისტიანი ცხოვრობს, ლათინურ ამერიკაში - 380 მლნ., ჩრდილო ამერიკაში - 180250 მლნ., აზიაში - 300 მლნ., აფრიკაში - 300400 მლნ., ავსტრალიაში - 14 მლნ.

წარმოშობა და გავრცელება

სახარებისეული გადმოცემით, ქრისტიანობის დამაარსებელი იესო ქრისტე დაიბადა ბეთლემში, დავით ისრაელის მეფის შორეული შთამომავლის, ნაზარეთელი დურგლის იოსებ მართლისა და ასევე დავითის შთამომავლის, ქალწული მარიამის, ოჯახში - თორმეტ მოწაფესთან ერთად მიმოდიოდა გალილეას, იუდეისა და იორდანიის გაღმა დაბა-სოფლებში და ქადაგებდა მოახლოებულ ღვთის სასუფეველზე, სინაგოგებში რჯულის მასწავლებლებსა და მწიგნობრებს შეახსენებდა წმიდა წერილის წინასწარმეტყველებებს მესიაზე, თავს აშკარად აცხადებდა ღვთის ძედ და მესიად, რომელსაც უნდა ეხსნა ისრაელი. სახელი გაითქვა როგორც მკურნალმა და ყველგან, სადაც კი მივიდოდა, სნეულები, დავრდომილები, ბოროტი სულით შეპყრობილნი მიჰყავდათ მასთან და ისიც კურნავდა მათ. ბოლოს ოთხი დღის მკვდარიც გააცოცხლა. მისი ავტორიტეტი დღითიდღე იზრდებოდა, საშიში ხდებოდა იერუსალიმის სამღვდელოებისთვის და მათაც აიძულეს იუდეის პროკურატორი პილატე, რომის ხელისუფლების მტრობისთვის, სასიკვდილო განაჩენი გამოეტანა მისთვის. ოცდაცამეტი წლის ასაკში ჯვარს აცვეს ორ ავაზაკს შორის, რომელთაგან ერთმა ირწმუნა მისი და მასთან ერთად მოხვდა სამოთხეში.

ქრისტიანებად პირველად ანტიოქიაში იწოდნენ ქრისტეს მორწმუნეები, რომლებიც ინახავდნენ იესო ქრისტეს პიროვნებისა და საქმეთა ცოცხალ ხსოვნას და ხალხში ქადაგებდნენ. ამ დროს ჯერ კიდევ არც ერთი სახარება არ იყო დაწერილი. ქრისტიანულ თემებში, რომლებიც მრავლად წარმოიშვა ქრისტეს ჯვარცმის შემდეგ როგორც პალესტინაში, ისე მის გარეთ, მთელ რომის იმპერიაში, თანდათანობით გაჩნდა საჭიროება წერილობით აღნუსხულიყო ქრისტეს ამქვეყნიური ცხოვრების ეპიზოდები და, რაც მთავარია, საქვეყნოდ გაცხადებულიყო მისი მოვლინების მისია. პირველი, რაც თავდაპირველმა ქრისტიანულმა სამყარომ წაიკითხა, ეს პავლე მოციქულის ეპისტოლეები იყო (4863 წწ.), რომელთაც იგი სხვადასხვა ქრისტიანულ თემებს (ეკლესიებს) უგზავნიდა მათი დამოძღვრისა და ქრისტეს ჭეშმარიტ გზაზე წარმართვის მიზნით. მხოლოდ მოგვიანებით, ჯვარცმიდან ორმოციოდე წლის შემდეგ, გამოჩნდა სახარებები, რომელთაგან საბოლოოდ ოთხი შეირჩა.

ადრეული ქრისტიანები „ახალ ერად“ იწოდებოდნენ და, მართლაც, ისინი თავიანთი ქცევით განსხვავდებოდნენ ყველა ქვეყნის ხალხისგან, სადაც უხდებოდათ მათ ცხოვრება. „ქრისტიანები, - ვკითხულობთ „დიოგნეტესადმი ეპისტოლეში“, - თავიანთ სამშობლოში ცხოვრობენ როგორც მწირნი... მათთვის ყოველი უცხო ქვეყანა სამშობლოა და ყოველი სამშობლო - უცხო ქვეყანა... მყოფობენ დედამიწაზე, მაგრამ ცის მოქალაქენი არიან“.

ერთარსება სამება

ქრისტიანობა ერთ, ყოვლისშემოქმედ ღმერთს, აბრაამის, ისააკისა და იაკობის პიროვნულ ღმერთს აღიარებს. ამავდროულად, ქრისტიანს სწამს და ამით განსხვავდება ქრისტიანობა სხვა მონოთეისტური რელიგიებისგან (იუდაიზმი, ისლამი), რომ ღმერთი არა მხოლოდ ერთია, არამედ სამპიროვანიც არის. ქრისტიანი თაყვანს სცემს მამას, ძესა და სულიწმიდას, ანუ სამებას (არსებობს ე.წ. არატრინიტარული მრწამსის ქრისტიანობაც, რომელიც განსხვავებულად იაზრებს მამის, ძისა და სულიწმიდის ურთიერთობას. იხ. იეჰოვას მოწმეები, მორმონები). სამება არ არის სამი ღმერთი, არამედ ერთი ღმერთი სამ პიროვნებაში (ჰიპოსტასში), ანუ სამი პირი ერთი ღვთიური არსებაა. სამი რომ ერთია, ლოგიკურად ვერ შეიმეცნება, რადგან იგი აბსურდია. მისი შეცნობა მხოლოდ რწმენის ძალით არის შესაძლებელი. ქრისტიანობა აღიარებს სამებას, მაგრამ ამავე დროს აღიარებს მის შეუცნობლობას ადამიანის გონების შეზღუდულობის გამო. სამების სულიერი გამოცდილება სიტყვით ძნელად გადმოიცემა, მისი წარმოდგენა ისევ და ისევ ბუნების მოვლენების ანალოგიით ხდება შესაძლებელი: წმიდა მამებს სამების არსის წარმოსაჩენად ხილული ბუნებიდან მოჰყავდათ მაგალითად მზე, რომელიც არსებობს თავისთავად, მაგრამ იმავე დროს იძლევა სხივებს და ანათებს და არ იყოფა ნაწილნაწილად. ღვთაებრივ სამებაში მამა შეუქმნელია, ძე - მარადიულად შობილი (მრწამსით: „უწინარეს ყოველთა საუკუნეთა“), სულიწმიდა - მამისაგან (კათოლიკეთა მრწამსით: და ძისაგან) გამომავალი და ძის მეშვეობით მოვლენილი ამქვეყნად.

ხსნა

ქრისტიანული რელიგიის ძირითადი არსის გამოსახატავად ორადორი სიტყვა საკმარისია: ქრისტიანობა არის ხსნის რელიგია. ბუდიზმსაც მიაჩნია, რომ იგი ხსნის რელიგიაა. ორივე რელიგია აცხადებს, რომ აუცილებელია და შესაძლებელია კიდეც ხსნა, მაგრამ ისმის კითხვა: ხსნა რისგან? ბუდიზმი ამბობს, რომ ამქვეყნიური ცხოვრება სატანჯველია, რისგანაც ადამიანი უნდა განთავისუფლდეს. ამისთვის კი აუცილებელია, რომ მან ყოველგვარ სურვილზე უარი თქვას, რადგან სწორედ სურვილები იწვევენ ტანჯვას, სურვილებია, რომ ქმნიან ამ წუთისოფლის სახეს, სადაც ყველაფერი წარმავალია. ეს არის, რისგანაც ადამიანმა უნდა დაიხსნას თავი და ბუდიზმი კარნახობს ადამიანს ხსნის მეთოდებს და გზას.

ქრისტიანობისთვისაც ეს სოფელი წარმავალია, სატანჯველია და სურვილები, ვნებები ქსოვენ წუთისოფლის სახეს. ქრისტიანობაც სთავაზობს ადამიანს ხსნას, მაგრამ ხსნას არა უბრალოდ სურვილებისგან, არამედ ცოდვებისგან, რომლებმაც ადამიანი მოსწყვიტეს ღმერთს და ნამდვილ ცხოვრებას ღმერთთან ურთიერთობაში. ამრიგად, ქრისტიანობის მთავარი საკვანძო სიტყვაცნება არის ცოდვა. ადამმა, კაცობრიობის წინაპარმა, რომელიც „ღვთის ხატად და მის მსგავსებად“ იყო გაჩენილი, დაარღვია აღთქმა - იგემა აკრძალული ნაყოფი იმ იმედით, რომ ღმერთივით სრულყოფილი გახდებოდა. იგი დაჰყვა სატანის ნებას, რომელიც გველის პირით ლაპარაკობდა და არად ჩააგდო ღვთის ნება. მაგრამ ერთადერთი სიკეთე ამ საქციელში ის იყო, რომ ადამმა გამოიყენა, თუმცა უკუღმართად, თავისუფალი ნება, რომელიც მიემადლა მას. ამით მან დაამტკიცა, რომ იგი ნამდვილად ღვთის ხატად იყო შექმნილი, ღმერთთან იმ მსგავსებით, რომელიც სწორედ თავისუფალი არჩევანის უნარში მდგომარეობდა. მაგრამ ამის სანაცვლოდ ადამმა და მისმა მოდგმამ მიიღო სატანჯველი ამ სოფელში და, საბოლოოდ, სიკვდილი. პირველსავე გამოყენებამ (დემონსტრაციამ) თავისუფალი ნებისა ადამი ცოდვაში ჩააგდო, ხოლო „ცოდვის საზღაური სიკვდილია“, - ამბობს პავლე მოციქული (რომ. 3:23). ამრიგად, ქრისტიანული მოძღვრების თანახმად, ცოდვა ღვთის ნების საწინააღმდეგოდ ადამიანის ნებით არის გამოწვეული. ღმერთს სიკვდილი არ შეუქმნია, მან ადამიანი არა სიკვდილისთვის, არამედ სამარადისო სიცოცხლისთვის შექმნა, რის საბუთსაც ქრისტიანობა სამოთხეში დანერგილ „სიცოცხლის ხეში“ ხედავს (დაბ. 2:9).

ცოდვის შედეგები და ქრისტეს მისია

ქრისტიანობა ამბობს, რომ პირველჩადენილმა ცოდვამ იბარტყა კაცობრიობაში, ცოდვა ცოცხლობს ყველა ადამიანში, თითოეული ადამიანი ნაზიარებია ადამის ცოდვას, რადგან ის ადამის სისხლი და ხორცია, მისი სული და სამშვინველია. ადამმა დატოვა სამოთხე, ანუ ჭეშმარიტი ცხოვრება და გავიდა წუთისოფელში, რომელიც მის მიერ ჩადენილი ცოდვის გამო ბოროტებას დაემონა. „მთელი სოფელი ბოროტის ხელშია“, - ამბობს იოანე ღვთისმეტყველი (1 იოან. 5:19). „თავადი ამის სოფლისა“ - ასე იწოდება სატანა სახარებებში.

ამრიგად, ქრისტიანული მოძღვრება ერთ უწყვეტელ ჯაჭვზეა აგებული, რომლის თითოეული რგოლი მეორეს განაპირობებს.

1. ყველანი ცოდვილნი ვართ, რამდენადაც ერთი წინაპრიდან, ადამიდან, მოვდივართ, რომელმაც შესცოდა,
2. ცოდვამ დაგვაშორა ღმერთს,
3. იესო ქრისტე ჩვენი ცოდვების გამოსასყიდად განკაცდა და ეცვა ჯვარს, მისი სიკვდილი იყო ჩვენი ცოდვების სასყიდელი,
4.გამოსყიდული აღდგება უკეთეს მდგომარეობაში (ესაია 65:1725),
5. ვისაც სწამს ქრისტე, როგორც მხსნელი, ის მიიღებს ხსნას, ხსნა, ისევე, როგორც ცოდვით დაცემა, ნებაყოფლობითი აქტია.

ქრისტიანობა ამბობს, რომ ღმერთმა სამოთხიდან ურჩობისთვის გაძევებული ადამიანი საბოლოოდ არ გაწირა. სიკვდილიც, რომელიც დაცემის შემდეგ შევიდა ადამის ბუნებაში, ისევ და ისევ მის სასიკეთოდ შევიდა: დაცემულ ადამს, რომელიც ერთგვარად სატანის ტყვეობაში ჩავარდა, არ უნდა ეგემნა სიცოცხლის ხის ნაყოფი, რათა ამგვარად ცოდვილი არ გაუკვდავებულიყო. სიკვდილმა სამანი დაუდო ცოდვას და, თუმცა უკვდავებას ადამი ვერ ეზიარა, მისი მოდგმა ევას მეოხებით, რომლის სახელი „სიცოცხლეს“ ნიშნავს, დაუსხლტა სიკვდილს, ღვთის ქმნილება გადაურჩა ტოტალურ გადაშენებას. და, თუმცა სამოთხის მისადგომებს მრისხანე ქერუბიმი ცეცხლოვანი მახვილით ხელში იცავს, ადამის მოდგმას მიეცა იმედი ედემის ბაღისკენ ანუ უკვდავებისკენ სხვაგვარად, სხვა გზით, დაბრუნებისა.

ქრისტიანობა ამბობს, რომ რაკი კაცობრიობაში ცოდვა ერთი ადამიანის (ადამის) მეშვეობით შემოვიდა, კაცობრიობის ხსნა ასევე ერთი ადამიანის მეშვეობით უნდა მომხდარიყო. ეს ადამიანი იესო ქრისტეა, გალილეველი, წარმოშობით იუდა ბეთლემიდან, ბეთლემში შობილი. მაგრამ იესო რომ მხოლოდ ადამიანი ყოფილიყო, იგი ვერ შეძლებდა კაცობრიობის ცოდვების გამოსყიდვას. მისი სიკვდილი არ იქნებოდა საკმარისი სასყიდელი მთელი ქვეყნიერების ცოდვებისთვის (1 იოან. 2:2). ყოფით ენაზე რომ გადმოვთარგმნოთ, კაცობრიობის ვალების (თანანადებთა) გასტუმრება მხოლოდ მას შეუძლია, ვისაც ამისთვის ამოუწურავი მარაგი აქვს (რომ. 5:8; 2 კორ. 5:21). მაგრამ გამომსყიდველმა სიცოცხლის გაცემა რომ შეძლოს, იგი მოკვდავი არსება უნდა იყოს. და მხოლოდ ღმერთს შეუძლია სიკვდილი ხსნის იარაღად გამოიყენოს, მაგრამ ღმერთი უკვდავია. ღმერთი რომ მოკვდეს, ჯერ უნდა განკაცდეს ანუ შეიმოსოს მოკვდავი ადამიანის ხორცი. ამრიგად, ღვთის განკაცების საიდუმლო იგივე ხსნის საიდუმლოა. ეს არის ქრისტიანობის თავი და თავი, რითაც იგი აბსოლუტურად განსხვავდება სხვა რელიგიებისგან და, კერძოდ, იუდაიზმისგან, საიდანაც გამოვიდა იგი, როგორც ერთ-ერთი მიმდინარეობა.

ქრისტიანობა ამბობს, რომ კაცთა მოდგმის ხსნა წმიდა სამების ჩანაფიქრში გადაწყდა, იმავე სამებისა, რომელმაც, ბიბლიისავე თანახმად, კაცთა წინაპარი შექმნა („შევქმნათ ადამი ჩვენს ხატად...“ დაბ. 1:26). ადამიანი უნდა ეხსნა საკუთრივ მას, ვის ხატადაც იგი შეიქმნა. ეს იყო წმიდა სამების მეორე წევრი, ძედ წოდებული. მამამ, რათა ეხსნა თავისი ქმნილება, გაწირა თავისი მხოლოდშობილი ძე. ეს არის ღვთის უსაზღვრო სიყვარულის დასტური თავისი ქმნილებისადმი. ერთ-ერთი მორალური სენტენცია, რომელსაც სახარებაში ვკითხულობთ, საღვთისმეტყველო საიდუმლოს შეიცავს: „მე ვარ მწყემსი კეთილი, მწყემსი კეთილი თავის სულს (სიცოცხლეს) გაწირავს ცხვართათვის“ (იოან. 10:11), და მეორე: „იმაზე დიდი სიყვარული არავის აქვს, როცა ვინმე თავს წირავს თავისი მეგობრებისათვის. თქვენ კი ჩემი მეგობრები ხართ...“ (იოან. 15:1314ა). ამ სიყვარულისთვის გაწირა მამამ მხოლოდშობილი ძე. „ღმერთი თავის სიყვარულს ჩვენდამი ამტკიცებს იმით, რომ ქრისტე მოკვდა ჩვენთვის...“ (რომ. 5:9).

ქრისტიანული მოძღვრების არსი თავად ქრისტიანობის დამაარსებლის, ქრისტე იესოს პიროვნებაშია გამოხატული, თავად ქრისტეა მოძღვრება, როგორც ის ამბობს: „მე ვარ გზა და ჭეშმარიტება“ (იოან. 14:6). ყველაზე დიდი საიდუმლო ქრისტეს პიროვნებაში მისი ღმერთკაცობის საიდუმლოა, რაც გულისხმობს, რომ ქრისტე არის სამების მეორე პირის (ძის) განხორციელება. მრწამსი ამბობს, რომ სამების მეორე წევრი ქრისტე არის „მამისაგან შობილი უწინარეს საუკუნეთა“, მაგრამ როგორც კაცი, იგი გარკვეულ დროს იშვა. ამრიგად, მის პიროვნებაში ერთმანეთს შეხვდა უჟამო და ჟამიერი, მარადიული და დროული, ღვთიური და ადამიანური. ამრიგად, იგი თავის პიროვნებაში მოიცავს ორ ბუნებას - ღვთისას და კაცისას, იგი არის სრული კაცი და სრული ღმერთი. სრული კაცი ნიშნავს, რომ მას ჰქონდა ხორცით შემოსილი ადამიანური სხეული, რომ ჰქონდა ადამიანის სამშვინველი და სული, რომ ჰქონდა ადამიანური თვისებები (თანაგრძნობა, სიყვარული, მრისხანება...). არაფერი ადამიანური, გარდა ცოდვისა, ქრისტესთვის უცხო არ უნდა ყოფილიყო, რადგან სხვისი ცოდვების ტვირთვა მხოლოდ მას შეეძლებოდა, ვისაც საკუთარი ცოდვები არ დაამძიმებდა.

ქრისტე მოვიდა მხსნელად, როცა ადამიანს, ცოდვებით უზომოდ დატვირთულს, უკვე აღარ შეეძლო თავისი თავის შველა, ანუ მეტაფორულად რომ ვთქვათ, ვალების („თანანადებთა“) გასტუმრება („მოგვიტევე თანანადებნი ჩვენი“). ქრისტე მოვიდა და მოკვდა არა მართალთათვის და უცოდველთათვის, არამედ სნეულთათვის და ცოდვილთათვის, უპოვართათვის, მათთვის, ვისაც სასყიდელის გაღება არ შეუძლიათ. ქრისტე მოვიდა იმ ერთი დაკარგული ბატკნისთვისაც, ანუ ქრისტე თითოეული ადამიანის მოსაძებნად და გადასარჩენად მოვიდა. ქრისტემ, რომელიც პიროვნულად ცნობს თითოეულს, დაფარა ყოველი ადამიანის ვალები.

მაგრამ არ არის საკმარისი ვალების დაფარვა და ადრინდელი მდგომარეობის აღდგენა. ღვთის განკაცების, ღმერთკაცობის დოგმატის მეორე საზრისია: ღმერთი კაცი გახდა, რათა კაცი ღმერთი გამხდარიყო და უკვდავებას, რომელიც ცოდვის გამო სამოთხეში დაკარგა, ზიარებოდა. ქრისტემ შეიმოსა დაცემული ადამიანის ხორცი, რათა ნაკისრი ცოდვები ჯვარზე ასვლისას თავის მოკვდავ ადამიანურ ბუნებასთან ერთად მოეკლა, ჯვარზე გაეკრა ისინი. ქრისტე ჯვარზე მოკვდა როგორც კაცი, მაგრამ მისმა ღვთაებრივმა ბუნებამ სძლია სიკვდილს და ჯვარცმიდან მესამე დღეს ქრისტე აღდგა, აღდგა არა ძველი სხეულით, რომელიც მას ემოსა, არამედ განახლებული, გაუკვდავებული სხეულით.

ქრისტეს ამქვეყნიური გზა

ქრისტეს ცხოვრების გზაზე მნიშვნელოვანი აქტებია:

შობა. ის, რაც მოხდა ბეთლემის მახლობლად ბაგაში, რასაც მწყემსები შეესწრნენ და ანგელოსები უხილავად, ესაიას წინასწარმეტყველებაში იყო გამოთქმული: „აჰა, მუცლადიღებს ქალწული და შობს ძეს და უწოდებენ სახელად ემანუელს“ (ესაია 7,14.). ემანუელ ებრაული სიტყვაა და ნიშნავს „ჩვენთან არს ღმერთი“. ხუთასზე მეტი წელი აშორებს ამ სიტყვების წარმოთქმის დროს იმ დროისგან, როცა ქალწულმა მარიამმა გაბრიელ მთავარანგელოზისგან მიიღო ხარება (უწყება), რომ მას, ჯერ კიდევ უქორწინებელს, სულიწმიდისგან ჩაესახებოდა ძე, რომელიც მიიღებდა თავისი მამის, დავითის ტახტს და მის მეფობას დასასრული არ ექნებოდა. ადამიანური სახელი მისი იქნებოდა იესო (რაც თავისთავად ნიშნავს „მხსნელს“), მაგრამ მისი ჭეშმარიტი სახელი - ღვთის ძე. ისიც იყო უწყებული, რომ ღვთისთვის შეუძლებელი არაფერია. (ლუკა, 1:2638). მახარებლის თანახმად, არა მხოლოდ მართალი იოსები, რომლის სახლში უნდა დაბადებულიყო ღვთის ძე, არამედ თავად მარიამიც ბეთლემელი დავით მეფის შთამომავალი იყო. მართალია, სამების დოგმატით ძე მარადიულად არის შობილი მამის წიაღში, მაგრამ მისი განკაცება ისტორიულ დროში მოხდა. სახარება ზუსტად ათარიღებს ქრისტეს შობას: იგი დაემთხვა აღწერას, რომელიც ჩატარდა მთელ რომის იმპერიაში ავგუსტუს კეისრის ბრძანებით. აღწერის წესის თანახმად, ყველა ადამიანი, იმპერიაში მცხოვრები, იმ ადგილზე უნდა აღწერილიყო, საიდანაც მისი წინაპრები იყვნენ წარმოშობილი. ამიტომაც იმხანად ნაზარეთში მცხოვრები იოსები და მარიამი ჩავიდნენ ბეთლემში, რათა იქ აღწერილიყვნენ. ბეთლემქალაქში ღამის სათევი რომ ვერ ნახეს, ბაგაში მოუხდათ ღამის გათევა. სწორედ იქ დაიბადა იესო.

იესოს ტაძრად მიყვანება. ებრაელთა ჩვეულებისამებრ, ორმოცი დღის შემდეგ, როცა გასრულდა მათი - მარიამისა და ახალშობილის - განწმედის დღეები, ჩვილი იესო მიიყვანეს იერუსალიმის ტაძრად და იგი მიირქვა სიმეონ მოხუცებულმა. მან ჩვილში გამოიცნო ყრმა, რომლის მოლოდინს იგი ატარებდა მრავალი ათეული წლის განმავლობაში: „სულიწმიდისგან ჰქონდა ნაუწყები, რომ არ იხილავდა სიკვდილს უფლის ცხებულის ხილვამდე“ (ლუკა, 2:26).

ნათლისღება იორდანეზე იოანე ნათლისმცემლისა და წინამორბედის ხელით. შეხვედრა იესო ქრისტესი და იოანე ნათლისმცემლისა ღირსშესანიშნავია როგორც ორი ეპოქის შეხვედრა. იოანე, ზაქარიასა და ელისაბედის სიბერის ძე, ძველი აღთქმის უკანასკნელი წინასწარმეტყველი, რომელიც თავის წინამორბედთა მსგავსად, თავად წინამორბედი, ერთი მხრივ, იუწყებოდა, რომ განაახლებდა მესიანისტურ თემას, იმეორებდა რა ესაიას სიტყვებს - „განუმზადეთ გზა უფალს, მოასწორეთ მისი ბილიკები“, მეორე მხრივ, მოუწოდებდა სინანულისკენ მოახლოებული ცათა სასუფევლის წინ. „მოინანიეთ!“ - ეს მოწოდება პირველად გაისმა ამ ენაზე უკანასკნელი წინასწარმეტყველის პირით. ეს სიტყვა იქცა ქრისტიანობის საკვანძო სიტყვად. ცათა სასუფეველს ატარებდა ის, ვის პიროვნებაშიც მან შეიცნო „კრავი, რომელიც იტვირთავს სოფლის ცოდვებს“ (იოან. 1:29); მანვე მონათლა იგი იორდანეზე, რა დროსაც პირველად მოხდა ძველი აღთქმის ტექსტში დაფარული სამების განცხადება მამაღმერთის, (რომლის ხმა გაისმა: „აჰა, ძე ჩემი საყვარელი, რომელიც მოვიწონე მე“. - მათე, 3:17), იორდანეში შთაფლული ძისა და ძის მხარზე ციდან გარდამოსული მტრედის სახით. იორდანეზე ამოიწურა იოანე ნათლისმცემლის მისია, როცა მან თქვა იესოზე თავის მოწაფეთა გასაგონად: „აჰა, კრავი“, და მისი მოწაფეები გაჰყვნენ იესოს (იოან. 1:3637).

ეშმაკის მიერ გამოცდა უდაბნოში. იესომ, როგორც კაცმა (არა ღმერთმა), სძლია სამ საცთურს, რომელიც ეშმაკმა გაუმზადა მას: ნივთიერს, რაზედაც ჰქონდა პასუხი: „დაწერილია, რომ არა მხოლოდ პურითა ცოცხლობს კაცი“, უფლის გამოცდის საცთურს, რაზედაც უპასუხა: „კვლავ დაწერილია: არ გამოსცადო უფალი, ღმერთი შენი“ და ამქვეყნიური დიდების საცთურს, რაზედაც მიუგო: „განვედ“ და კვლავ წმიდა წერილი დაიმოწმა: „უფალს, შენს ღმერთს, ეცი თაყვანი და მხოლოდ მას ემსახურე“ (მათე, 4:111). ასე სძლია მან სატანას, მაგალითი მისცა ადამიანებს და ანგელოზების მხარდაჭერა მოიპოვა. ისიც შევნიშნოთ, რომ თავის მოღვაწეობას იესო წმიდა წერილის სიტყვების დამოწმებით იწყებს და მითვე ამთავრებს: ჯვარზე გაკრულის უკანასკნელი სიტყვები ფსალმუნიდან იყო: „ღმერთო ჩემო, ღმერთო ჩემო, რად მიმატოვე“ (მათე, 27:46).

ფერისცვალება. უდაბნოში ეშმაკის პირისპირ ქრისტე გამოჩნდა როგორც სრული კაცი, თაბორის მთაზე კი თავის სამ მოწაფეს - პეტრეს, იაკობსა და იოანეს - გამოეცხადა როგორც სრული ღმერთი, რომლის შეუქმნელმა ნათელმა მისი სამოსელი განასპეტაკა. მათი მოძღვარი მოევლინა მათ როგორც საუკუნეთა უწინარეს შობილი ძე, სამების მეორე პირი, რაც მამის სიტყვებმა დაადასტურა: „ეს არის ჩემი საყვარელი ძე, რომელიც მოვიწონე მე“ (მათე, 17:18).

უკანასკნელი სერობა. უმნიშვნელოვანესი მომენტია ქრისტეს ცხოვრებასა და ქრისტიანობის ისტორიაში. იუდაური ჩვეულებისამებრ, ქრისტე და მისი მოწაფეები შეიკრიბნენ მთავარი დღესასწაულის, პასექის, აღსანიშნავად, რათა დაეკლათ და ეჭამათ პასექი, ანუ კრავი. ეს იყო იესოს უკანასკნელი პასექი, რომლის შემდეგ, მის მეორე დღეს, იესო თავად შეიწირა როგორც საპასექო მსხვერპლი. სერობის დროს იესომ პური აკურთხა თავის ხორცად და ღვინო - თავის სისხლად; უთხრა: ჭამეთ, ეს ჩემი ხორცია, შესვით, ეს ჩემი სისხლია (მათე, 26:2628). ამ დღეს ამ აქტით დაწესდა ევქარისტიის ანუ ზიარების საიდუმლო. როცა ამ ფუძემდებელ სიტყვებს ამბობდა იესო, იუდას უკვე გადაწყვეტილი ჰქონდა მისი გაცემა.

უკანასკნელი ლოცვა გეთსიმანიაში. სერობის შემდეგ იესოს იგივე სამი მოწაფე (პეტრე, იაკობი და იოანე) თან რომ ახლდა ფერისცვალების დროს, ესწრება მის უკანასკნელ ლოცვას ზეთისხილის მთაზე, გეთსიმანიაში. თაბორის მთაზე იესო მათ თავისი მარადიული დიდებით, შეუქმნელი ნათლით შემოსილი, ეჩვენა, აქ კი მათ იხილეს მუხლმოყრილი კაცი, მამის წინაშე მხურვალედ მლოცველი, რომელსაც შუბლიდან სისხლის ოფლი სდიოდა. მწუხარებდა მისი ადამიანური სული სატანჯველის მოლოდინში. ამ დროს წარმოთქვა მან სიტყვები, რითაც დაადასტურა, რომ მისი მსხვერპლი ნებაყოფლობითია: „მამაო ჩემო, თუ შესაძლებელია, ამარიდე ეს სასმისი. მაგრამ არა, როგორც მე მსურს, არამედ როგორც შენ“ (მათე, 26:3646; ლუკა, 22:3946).

გაცემა. ქრისტეს სიტყვები „ძე კაცისა მიდის, როგორც დაწერილია მასზე, მაგრამ ვაი იმ კაცს, ვის მიერაც გაიცემა ძე კაცისა“ (მათე, 26:24) გამოხატავს ტრაგიზმს, რომელშიც მოექცა კაცობრიობა ცოდვით დაცემის შემდეგ. სოფელში (ადამიანის ცხოვრებაში) შემოვიდა სიკვდილი, მაგრამ ვაი მას, ვისი ხელითაც მოკვდება ადამიანი. ვაი კაენს, ვისი ხელითაც გზა ნახა პირველად სიკვდილმა! ძე ღვთისას წასვლა გარდაუვალია, თუნდაც იმიტომ, რომ იგი იშვა როგორც მოკვდავი, როგორც ერთი ჩვენგანი. მაგრამ რატომ გაიცა იგი და რატომ აღმოჩნდა გამცემი მისი მოწაფე? პასუხი: ქრისტე უნდა მომკვდარიყო სწორედ იმიტომ, რომ ასეთია კაცი (მკვლელი, გამცემი...), სხვანაირად, როგორც პავლე მოციქული ამბობს, ქრისტეს გაღებულ გამომსყიდველ მსხვერპლს აზრი არ ექნებოდა: „ქრისტე... განწესებულ ჟამს მოკვდა უკეთურთათვის. ძნელად თუ ვინმე მოკვდება მართლისათვის“ (რომ. 5:6ბ7ა). გამცემი რომ ქრისტეს თორმეტ მოწაფეს შორის აღმოჩნდა, ეს ერთი და უკანასკნელი წვეთია სასწორის იმ პინაზე, რომელსაც მისი ამგვარი წასვლა უნდა გადაეწყვიტა. „მამაო ჩემო, თუ შესაძლებელია, ამარიდე ეს სასმისი. მაგრამ არა, როგორც მე მსურს, არამედ როგორც შენ“ - „ამარიდე ეს სასმისი“ ადამიანური თხოვნაა, მაგრამ მამა (და ქრისტე, როგორც ღმერთი) მეტს ხედავს: იმდენად გაიხრწნა კაცობრიობა, რომ ბოროტებამ ქრისტეს წრეშიც შეაღწია, ანუ იქ, სადაც მას ადგილი არ უნდა ჰქონოდა.

ჯვარცმა. ქრისტე ჯერ მისმა მოწაფემ გასცა, მერე სამღვდელოებამ და მწიგნობრებმა გადასცეს რომის ხელისუფლებას, ბოლოს ხალხმა გაწირა, როცა პილატეს საბოლოო შეკითხვაზე - ვინ გსურთ გაგითავისუფლოთ, ბარაბა თუ იესო? - მან ერთხმად აირჩია ავაზაკი ბარაბა, ქრისტესთვის კი ჯვარცმა მოითხოვა. ამრიგად, ქრისტეს რომის ხელისუფლებამ ხალხის სახელით გამოუტანა განაჩენი და რომისავე სასჯელით - ჯვარზე გაკვრით დაისაჯა, როგორც ავაზაკებს სჯიდნენ. ყველაფერი მოხდა ისე, როგორც უნდა მომხდარიყო, ანუ როგორც პროვიდენციაში იყო ჩაფიქრებული, მაგრამ ადამიანის ხელით ყველაფერი გაკეთდა იმისათვის, რომ ასე მომხდარიყო. დაისაჯა უცოდველი ადამიანი, რომელსაც არავითარი დანაშაული არ ჰქონდა ჩადენილი არც იუდეველთა რჯულის, არც რომის კანონების წინააღმდეგ. ჯვარცმაც აუცილებელი იყო პროვიდენციულად, რამდენადაც ჯვარი კოსმიური მნიშვნელობის მატარებელი სიმბოლო იყო (თუმცა სასჯელად გამოყენებულს ეს მნიშვნელობა არ ახლდა), ხოლო ჯვარცმამ გახსნა მისი იდუმალი სიღრმეები. პროვიდენციული იყო ისიც, რომ იესო მისმა თანამოძმეებმა, საკუთარი რჯულის თანახმად, ჩაქოლვით ან საზოგადოებისგან ამოძირკვით ვერ დასაჯეს, რადგან დიდი დღესასწაული პასექი ახლოვდებოდა...

აღდგომა. ქრისტიანობის პარადოქსია, რომ მკვდრის აღდგომა - ეს უნიკალური ფაქტი - ყველაზე მეტი დამარწმუნებლობით გამოირჩევა და სახარებისეულ სხვა ფაქტებს შორის ურყევ მტკიცებულებებს შეიცავს. ახალი აღთქმის ხანაში (I ს-ის მეორე ნახევარი) არავისთვის იგი საეჭვო არ ყოფილა. ცარიელი საფლავი ბევრმა იხილა, ხოლო პავლე მოციქული საგანგებოდ აღნიშნავს, რომ იმ ხუთასიდან, რომელთაც აღმდგარი გამოეცხადა, უმეტესობა ცოცხალია და შეუძლიათ დაადასტურონ ეს ფაქტიო (1 კორ. 15:6). პირველად პავლე მოციქულმა ქრისტეს აღდგომაზე დააფუძნა საყოველთაო მკვდრეთით აღდგომის საიდუმლო, განმარტა, რომ ქრისტეს აღდგომა საყოველთაო მკვდრეთით აღდგომის გარანტიაა (1 კორ. 15:11219). ამავე დროს, ყველაფერი, რაც ნათქვამია ქრისტეზე, როგორც ღვთის ძეზე, ძველ აღთქმასა თუ სახარებებში, დადასტურებას აღდგომის ფაქტში პოულობს.

აღდგომის შემდეგ. მას შემდეგ, რაც აღდგა მოძღვარი და რეალობაში (ისტორიაში) შემოვიდა აბსოლუტური სიახლე - მკვდრეთით აღმდგარი სხეული, იგი სამებაში დაბრუნებამდე, ანუ ამაღლებამდე, კიდევ ორმოცი დღის განმავლობაში ეცხადებოდა მოწაფეებს. ემაუსის გზაზე (ლუკა, 24:13) ამგზავრებულმა აღმდგარმა იესომ მოწაფეებს აჩვენა თავისი ჭრილობები ყოველი ეჭვის გასაფანტავად, რომ იგი არც აჩრდილია, არც სხვა სხეული, არამედ იგივე ხორცი და ძვალი (ლუკა, 24:39), რომელსაც ეხებოდნენ, ვიდრე მათთან მიმოდიოდა. მაგრამ ეს აღმდგარი სხეული ისეთივე არ ყოფილა, როგორიც ადრე იყო. ამ ფერნაცვალი, სულქმნილი სხეულისთვის არ არსებობდა დაბრკოლება: მას შეეძლო კარდახშულ ოთახში შესვლა და გამოსვლა, გამოჩენა და კვლავ გაუჩინარება, არ ჰქონდა შიმშილის გრძნობა, მაგრამ შეეძლო ჭამა და მან მიიღო მათთან ერთად საზრდელი. ეს იყო წინასწარჩვენება იმისა, თუ როგორ სხეულს შეიმოსავდნენ მკვდრეთით აღმდგარნი, დასტური იმისა, რომ მისი აღდგომა საყოველთაო აღდგომის საწინდარია.

ქრისტიანული ეკლესიების უმრავლესობას სწამს, რომ იესო ქრისტეს განვლილი გზა შობიდან გოლგოთამდე, როგორც მას სახარებები გადმოგვცემენ, სავსებით ამართლებს მის ორბუნებოვნების დოგმატში ჩაწერილ სიტყვებს - სრული კაცი. მას გადახდა და შეემთხვა, თვინიერ ცოდვისა, ყველაფერი, რაც შეიძლება გადახდეს და შეემთხვეს ადამიანს ცხოვრების განმავლობაში.

იესო დაიბადა ბაგაში პირუტყვებთან, როგორც ერთი უსახლკარო ვინმე (სამეფო წარმომავლობის კი იყო); დაემორჩილა რჯულს, როცა წინადასაცვეთად მიიყვანეს, რჯულს, რომლის აღსასრულებლად მოვიდა; ახალშობილის სიცოცხლეს დაემუქრა საფრთხე, როცა ჰეროდემ ყრმები გაწყვიტა იმ იმედით, რომ მათ შორის იქნებოდა „ჰურიათა მეფე“; განიცადა მსხემობა თავის გადასარჩენად უცხო ქვეყანაში - ეგვიპტეში, წინაპართა კვალზე; განიცადა უნდობლობა ახლობელთაგან, ეჭვით ყურება, მითქმა-მოთქმა წარმომავლობის გამო; დევნა სასიკვდილოდ თვისტომთაგან; ღალატი მოწაფისგან; უარყოფა იმ მოწაფისგან, ვისაც ანდო დასამწყესად თავისი სამწყსო; ურწმუნოება და სულმოკლეობა მოწაფეთაგან, მისი ჯვარცმის შემდეგ სირცხვილისა და შიშისგან რომ გაიფანტნენ; ფიზიკური (გვემა, გაშოლტვა) და მორალური შეურაცხყოფა (ფურთხება, დაცინვა, აბუჩად აგდება); დაბოლოს - ჯვარცმა, როგორც კულმინაცია ყველაფრისა, რაც დაითმინა - დასჯა ავაზაკებთან ერთად.

იმ ნეგატიური გამოცდილების გვირგვინად, რაც უხვად იყო მის ცხოვრებაში, სულ რაღაც ორი ათეული წლის შემდეგ მისი ეკლესია მოეფინა მთელს ეკუმენას - რომის იმპერიას. ეს არის მისი სამარადისო მემკვიდრეობა.

ქრისტიანული რელიგიის აბსოლუტური სიახლე და უნიკალო ბა, რაც ღვთის განკაცებისა და ჯვარცმის საიდუმლოში მდგომარეობდა, პავლე მოციქულმა ერთ ფრაზაში გამოთქვა: „ჩვენ ვქადაგებთ ჯვარცმულ ქრისტეს: იუდეველთათვის საცდურს და ელინთათვის - უგუნურებას...“ (1 კორ. 1:23).

ეკლესია

ქრისტიანთა უმრავლესობას სწამს, რომ ქრისტიანობა ეკლესიის გარეშე არ არსებობს.

ეკლესია ბერძნული სიტყვაა და მომდინარეობს ზმნიდან ეკკალეო - „მოვუწოდებ“, „მოვუხმობ“. მაშასადამე, ახალი აღთქმის ეკლესია წოდებულთა, მოხმობილთა კრებულია.

ქრისტიანული რელიგიის მრწამსმა, რომელიც ჯერ ნიკეის (325წ.) და მერე კონსტანტინოპოლის (381 წ.) მსოფლიო კრებაზე იქნა მიღებული, ამგვარად ჩამოაყალიბა ქრისტიანული ეკლესიის ოთხი ნიშანი: „მწამს ერთი, წმიდა, კათოლიკე და სამოციქული ეკლესია“. განვმარტოთ, რას ნიშნავს თითოეული მათგანი.

ერთი. ქრისტემ შექმნა მხოლოდ ერთი ეკლესია, ეკლესია, რაზედაც ლაპარაკობს მრწამსი. როგორც ერთია ღმერთი, როგორც ერთია ძე ღვთისა ქრისტე, როგორც ერთია ქრისტეს სხეული, ასევე ერთია ეკლესია.

წმიდა. რაკი ეკლესია ქრისტეს დაფუძნებულია და ის არის მისი სხეული, იგი წმიდაა. ის წუთისოფელშია, მაგრამ განრიდებულია მისგან. წუთისოფლის სიბილწე არ ბღალავს მას. წმიდა არ ნიშნავს, რომ ყველა წევრი ეკლესიისა წმიდაა. წმიდა ნიშნავს, რომ ცოდვილნი, რომელთა მოწოდებისთვის მოვიდა ქრისტე, სიწმიდის გზაზე არიან, ეკლესიაში ეზიარებიან სიწმიდეს.

კათოლიკე. ერთი მნიშვნელობით ეს არის „მთლიანი“, „მრთელი“. ეკლესია შეიქმნა და არსებობს როგორც მთლიანი, დაუნაწევრებელი, ისევე როგორც ქრისტეს სხეულია მთლიანი. ყველა ცალკეული ეკლესია მთლიანად, არა ფრაგმენტულად, არა დანაწილებულად მოიცავს ერთს. მეორე მნიშვნელობით, კათოლიკე ნიშნავს საყოველთაოს, უნივერსალურს. ეკლესია აერთებს ყველა ქრისტიანს, მთელ მსოფლიოში გაფანტულთ, ყველას - ცოცხალსა და განსვენებულს, წმიდასა და ცოდვილს, განურჩევლად ეთნიკურენობრივი, კულტურული, სოციალური კუთვნილებისა. არსებობს ქრისტეს ერთი ეკლესია თავის უნივერსალურ მთლიანობაში, ყველა მოდგმისათვის - ყველასათვის ერთნაირად განტეხილდათხეული ქრისტეს ხორცი და სისხლი, მაგრამ მაინც მთლიანი ხორცით და სისხლით. „უკვე აღარ არსებობს არც იუდეველი და არც ბერძენი... თქვენ ყველანი ერთნი ხართ ქრისტე იესოში“ (გალ. 3:28).

სამოციქულო. სამოციქულო ნიშნავს, რომ ეკლესია დაარსებულია მოციქულთა მიერ და ინახავს მოციქულთა მოძღვრებას, რომელიც მათ უშუალოდ ქრისტესგან მიიღეს. ქრისტეს სიცოცხლეში თორმეტი მოციქული უკანასკნელ სერობაზე უკვე შეადგენდა ეკლესიას თავისი ევქარისტიის საიდუმლოთი (ქრისტეს ხორცისა და სისხლის ზიარებით), მაგრამ ეკლესიის დაარსების დღედ ითვლება აღდგომიდან ორმოცდამეათე დღე, როცა მოციქულთა კრებულზე გადმოვიდა სულიწმიდის მადლი და სხვადასხვა ქვეყნიდან იერუსალიმში შეკრებილ სხვადასხვა ენაზე მოლაპარაკე ებრაელებს ყველას საკუთარ ენაზე ექადაგა სახარება (საქმე, 2:111).

ქრისტეს მეორედ მოსვლა და მკვდრეთით აღდგომა

თავისი პირველი მოსვლით ადამიანის მიწიერ სხეულში ქრისტემ კაცობრიობას ახარა ხსნის შესაძლებლობა და ასწავლა გზა ხსნისკენ, ხოლო მეორედ მოსვლისას იგი მოჰკითხავს ადამიანს თავისი ცხოვრების ნაყოფს და უკანასკნელ სამსჯავროზე მიაგებს საზღაურს. ამ დროს საბოლოოდ გაიმიჯნება ერთმანეთისგან კეთილი და ბოროტი.

ქრისტიანს სწამს მკვდრეთით აღდგომა, ადამიანთა მკვდრეთით აღდგომა, რომელიც მოხდება ქრისტეს მეორედ მოსვლისას. მკვდრები აღდგებიან იმ სულიერ (ნათლის) სხეულში, როგორიც მათ ჰქონდათ სამოთხეში ცოდვით დაცემამდე. ამავე დროს ეს იქნება არა სხვა სხეული, არამედ მათი კუთვნილი ინდივიდუალური სხეული, რომლითაც ისინი მიწიერ ცხოვრებაში იყვნენ შემოსილნი. მკვდრეთით აღმდგარი სხეული თავისუფალი იქნება ხრწნადობისგან და სიკვდილისგან... „ჯეჯილივით აყვავდება თქვენი ძვლები...“ (ესაია). „მოველი აღდგომასა მკვდრეთით და ცხოვრებასა მერმისა მის საუკუნისასა“, ნათქვამია „მრწამსში“.

ქრისტიანი მკვდრეთით აღდგომასთან ერთად მოელის მთელი ქმნილების განახლებას, ანუ ახალ შესაქმეს, რომლის მოლოდინი ჯერ კიდევ ძველი აღთქმის ეპოქაში ჰქონდათ მორწმუნეებს. ძველი აღთქმის წინასწარმეტყველი ესაია ამბობდა უფლის სახელით: „აჰა, შევქმნი ახალ ცას და ახალ მიწას, აღარ გაიხსენება წინანდელნი...“. განქარდება ცოდვის ყოველი შედეგი, ღმერთი შეირიგებს ადამიანს და მისი ყოველი ქმნილება შეურიგდება ადამიანს, ბოროტება საბოლოოდ აღმოიფხვრება. ახალი აღთქმის წინასწარმეტყველი პერსპექტივაში უკვე ხედავს ამ სურათს: „ვიხილე ახალი ცა და ახალი მიწა, რადგან პირველი ცა და პირველი მიწა გადაეგნენ...“ (იოანე ღვთისმეტყველის „გამოცხადება“).

ქრისტიანობის ფუძემდებლური ტექსტები

ქრისტიანობა მწიგნობრული რელიგიაა. ქრისტიანული მოძღვრება ეფუძნება ბიბლიას (ბერძნულად ნიშნავს „წიგნებს“), რომელიც შედგება ძველი და ახალი აღთქმებისგან. მათ შორის მჭიდრო კავშირია, თუმცა ისინი სხვადასხვა დროს და სხვადასხვა კულტურულრელიგიურ გარემოში იწერებოდა. ძველი აღთქმა დაწერილია ებრაულ ენაზე ძვ. წ. I ათასწლეულში და მოიცავს 39 წიგნს, ახალი აღთქმა - ჩვ.წ. I საუკუნეში და მოიცავს 24 წიგნს. ძველ და ახალ აღთქმებს შორის კავშირი გამოიხატება წინადადებით, რომელიც IV-V საუკუნეების ღვთისმეტყველს ეკუთვნის: „ძველ აღთქმაში დაფარულია ახალი აღთქმა, ხოლო ახალში გამოცხადებულია ძველი“, რაც ნიშნავს, რომ ძველ აღთქმაში ფარულად თუ ბუნდოვნად გამოხატული მესიანისტური იდეები ახალ აღთქმაში პოულობენ ხორცშესხმას. ძველი აღთქმა მოგვითხრობს ებრაელი ხალხის ისტორიულ-რელიგიურ თავგადასავალს, მასში გადმოცემულია მონოთეისტური რელიგიის მრწამსი. ახალი აღთქმის წიგნები გადმოგვცემენ იესო ქრისტეს ამქვეყნიურ მოღვაწეობას შობიდან ჯვარცმამდე (ოთხი სახარება), იესო ქრისტეს მოციქულთა მოღვაწეობას და ქრისტეს ეკლესიის დაარსებას („მოციქულთა საქმე“), მოციქულთა მიერ გადმოცემულ მოძღვრებას (ეპისტოლეები) და მსოფლიოს საბოლოო ხვედრს („გამოცხადება“).

ლოცვა

ლოცვები ქრისტიანობაში სამი ტიპის არის: ვედრებითი, სამადლობელი და ქებადიდების. ქრისტიანი ადამიანის პირადად წარმოსათქმელი ლოცვები შედგება კანონიკური და თავისუფალი (საკუთარი) ლოცვებისაგან. კანონიკურში ვგულისხმობთ თავად ქრისტეს მიერ შემოთავაზებულ ტექსტს: „თქვენ კი ასე ილოცეთ: მამაო ჩვენო, რომელი ხარ ცათა შინა...“ (მათე, 6:9), ლოცვებს, როგორიც არის ე.წ. მეზვერის (მებაჟის) ლოცვა: „ღმერთო, მილხინე მე, ცოდვილსა ამას“ (ლუკა, 18:13), იესოს ლოცვა: „უფალო იესო ქრისტე, ძეო ღვთისაო, შემიწყალე მე, ცოდვილი“, ზოგიერთ ფსალმუნს (განსაკუთრებით 51-ე ფსალმუნს) და სხვ. თავისუფალში კი იგულისხმება ადამიანის გულში და გონებაში დაბადებული ყოველი სიტყვა ან ფიქრის განწყობა, რომლითაც მორწმუნე ადამიანი მიმართავს ღმერთს კონკრეტულ გასაჭირში. არის ლოცვები ინდივიდუალური და საზოგადო, როცა მთელი კრებული, ეკლესია, ღმერთს სავედრებელი ან სამადლობელი სიტყვებით მიმართავს.

ისტორიული ეპოქები

ქრისტიანობის ისტორიაში რამდენიმე მნიშვნელოვანი ეპოქა და გარდამტეხი ხდომილებაა: დევნილობის ხანა, ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადება რომის იმპერიაში, მსოფლიო საეკლესიო კრებების ეპოქა და დიდი სქიზმა. 1054 წელი ითვლება (თუმცა პირობით) ერთიანი ეკლესიის გახლეჩის თარიღად, რისი შედეგიც არის დღევანდელი მართლმადიდებელი და რომის კათოლიკე ეკლესიების ურთიერთდაპირისპირებულობა. მაგრამ რადგან არსებითად ქრისტეს ეკლესია განუყოფელია, თითოეული მათგანი თავს ერთიან ეკლესიად მიიჩნევს, მეორეს კი - მისგან ჩამოცილებულად თვლის. რეფორმაციის ხანაში (XVI ს.) კათოლიკურ ეკლესიას გამოეყო ლუთერანული, კალვინისტური, ანგლიკანური ე.წ. პროტესტანტული ეკლესიები, რომელთაგან თავთავის მხრივ, სხვადასხვა დენომინაციები (იხ. რელიგიურ ტერმინთა განმარტება) წარმოიშვა. XIX-XX საუკუნეებში ევროპას სეკულარიზაციის, ხოლო რუსეთის იმპერიას კომუნისტური რევოლუციის ტალღამ გადაუარა, რამაც ქრისტიანობის პოლიტიკური, საზოგადოებრივი და კულტურული გავლენა შეასუსტა. ამავდროულად, საფუძველი ჩაეყარა ეკუმენურ მოძრაობას, რომელიც, იესო ქრისტეს მოწოდების თანახმად, ქრისტიანული ეკლესიების ხელახალ გაერთიანებას ისახავს საბოლოო მიზნად.

უმთავრესი ქრისტიანული კონფესიების დაახლოებითი რაოდენობრივი მაჩვენებელი დღეისათვის ასე გამოიყურება: 1 მილიარდი კათოლიკე, 400 მილიონი პროტესტანტი და 70 მილიონი ანგლიკანი, მართლმადიდებლებისა და ძველაღმოსავლური ეკლესიების მიმდევრების რაოდენობა (არაქალკედონიტური ეკლესიები და ნესტორიანელები) 240 მილიონია.

სოციალური განზომილება

პირველქრისტიანთა ცხოვრების წესი დემოკრატია, ე.ი. რელიგიურ წინამძღოლთა არჩევითობა, ნების თავისუფლება, ე.ი. საეკლესიო ცხოვრებაში ნებაყოფლობითი მონაწილეობა, კოლექტიურობა, ე.ი. სარჩო-საბადებლის ურთიერთშორის განაწილება და ეგალიტარიზმი, ე.ი. „ბერძენისა“ და „იუდეველის“, მონისა და ბატონის, ქალისა და კაცის თანასწორობა გახლდათ - ეს ეკლესიის ამოსავალი სოციალური პრინციპები და მახასიათებლებია. ამის გამო მათკენ, როგორც იდეალებისკენ, ილტვის წუთისოფლის მტვრით დამძიმებული და შევიწროებული ეკლესია, რომლის მიზანი წუთისოფლის დაძლევა და მასზე გამარჯვებაა. ეს ქრისტიანული პრინციპები კვებავს თანამედროვე ლიბერალურ-დემოკრატიულ მსოფლმხედველობასა და ცივილიზაციას, რომლის უპირველეს მონაპოვრად პიროვნებისა და მისი ნების ხელშეუვალობა, სიტყვისა და არჩევანის თავისუფლება, თანასწორობა და ინდივიდუალიზმი, სოციალური სამართლიანობა, სამართლებრივი სახელმწიფო და ღია საზოგადოება მიიჩნევა.

ზურაბ კიკნაძე

მართლმადიდებლობა, ბერძნულად ორთოდოქსია, ეწოდება ქრისტიანობის იმ მიმართულებას, რომელიც ინახავს ქრისტიანულ პრაქტიკას და მოძღვრებას, როგორც ის ჩამოყალიბდა მწვალებლებთან ბრძოლაში შვიდ მსოფლიო კრებაზე (325-787), სადაც მიღებული იქნა ქრისტიანობის ძირითადი დოგმატები.

მართლმადიდებლობა, ქრისტეს მოძღვრების მართალი აღმსარებლობა, თვითშეფასებით, დასაბამს მოციქულთა ხანიდან იღებს და დღემდე შეურყვნელად და მრთელად ინახავს მას. ამიტომაც იგი თავის თავს მიიჩნევს იმავე ეკლესიად, რაზედაც მრწამსშია ნათქვამი: „ერთი, წმიდა, კათოლიკე და სამოციქული ეკლესია“. რაც შეეხება სხვა ეკლესიებს, რომლებთანაც მას არა აქვს ევქარისტიული კავშირი, ისინი გაიაზრებიან არა ერთი, კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესიის განშტოებებად, (ერთი არასოდეს დაშლილა), არამედ მისგან ჩამოშორებულებად (განდგომილებად) ისტორიის განმავლობაში.

მართლმადიდებლური მოძღვრება, ბიბლიის (ძველი და ახალი აღთქმების) გარდა, ეფუძნება ზეპირ თუ წერილობით ტექსტებს საერთო სახელწოდებით - წმიდა გადმოცემა, რომელიც შეიცავს: „მოციქულთა წესებს“, სადაც აღნუსხულია მოციქულთა ხანის საეკლესიო პრაქტიკა; მსოფლიო და ზოგიერთი ადგილობრივი კრებების დოგმატურ და პრაქტიკულ გადაწყვეტილებებს; წმ. მამათა და ეკლესიის მოძღვართა ქმნილებებს; ლიტურგიულ ტექსტებს, რომელთაგან ბევრი სამოციქულო წარმოშობისაა; მოწამეთა აქტებს, რომლებიც შედგენილია მათი ტანჯვის უშუალო მოწმეთა მიერ. თავდაპირველად, გარდა ძველი აღთქმისა, ქრისტიანული მოძღვრების შემცველი ტექსტები (ეპიზოდები ქრისტეს ცხოვრებიდან, ქადაგებები, იგავები და სხვ.) ზეპირად ვრცელდებოდა, მაგრამ პირველი საუკუნის მეორე ნახევარშივე მათ წერილობითი სახე მიიღეს.

ორგანიზაცია

მართლმადიდებელი ეკლესიის ორგანიზაცია ეფუძნებოდა პენტარქიის (ხუთმმართველობის) პრინციპს. მსოფლიო კრებებმა, რომლებიც პერიოდულად იმართებოდა სხვადასხვა დოგმატური და ორგანიზაციული საკითხების გადასაწყვეტად, გამოავლინა ხუთი ავტორიტეტული ქალაქი, რომლებიც რომის იმპერიის მთელ ტერიტორიას მოიცავდნენ: რომი, კონსტანტინოპოლი, ალექსანდრია, ანტიოქია და იერუსალიმი თავიანთი დიოცეზებით აერთიანებდა მთელს საქრისტიანოს. დიდი იყო რომის ეკლესიის ავტორიტეტი, როგორც იმპერიის სატახტო ქალაქისა და მოციქულთა თავთა - პეტრესა და პავლეს მოწამებრივი აღსასრულის ადგილისა. მაგრამ ეს იყო ღირსების ავტორიტეტი, როგორც პირველისა თანასწორთა შორის. ერთ-ერთ მსოფლიო კრებაზე დადგინდა, რომ კონსტანტინოპოლი, როგორც ახალი სატახტო, ახალ რომად, ხოლო მისი პატრიარქი, მსოფლიო პატრიარქად წოდებულიყო. ამ დროიდან ჩაეყარა საფუძველი რომსა და კონსტანტინოპოლს შორის უთანხმოებას, რაც საბოლოოდ განხეთქილებაში (სქიზმაში) გადაიზარდა. უთანხმოებანი, დაწყებული IX საუკუნიდან, ძირითადად პოლიტიკურორგანიზაციული იყო, რასაც დოგმატური დაემატა.

აღმოსავლეთში ყველა ეკლესია თანასწორად ითვლებოდა. ისევე, როგორც ეკლესიის დაარსების დღეს (სულთმოფენობას) ყველა მოციქულს თანაბრად მოეფინა სულიწმიდა, ასევე გაგრძელდა, ტრადიციულად, შემდგომ: ყველა ეპისკოპოსს, რომლებიც მოციქულთა მემკვიდრეები იყვნენ, თანაბარი მადლი ჰქონდა მონიჭებული, სწორედ მადლი და არა ავტორიტეტი. ამის გამო არც ერთ ეკლესიას არ შეეძლო მეორის დამოძღვრა ჭეშმარიტებაში. თუ რამ დოგმატური გადაწყვეტილება იყო მისაღები ან დასაზუსტებელი, ყველანი იკრიბებოდნენ მოციქულთა კვალად და მიაჩნდათ, რომ მათზე კვლავ გადმოდიოდა სულიწმიდის მადლი. ეს ტრადიცია გაგრძელდა მსოფლიო კრებებზე, რაც წმიდაწყლის აღმოსავლური მოვლენა იყო ქრისტიანობის ისტორიაში.

ამასთან ერთად, პენტარქია, რომელმაც, მიუხედავად იმისა, რომ კონსტანტინოპოლის დაცემის შემდეგ თანდათან დაკარგა აქტუალობა, საფუძვლად დაედო ეკლესიათა ორგანიზაციული დამოუკიდებლობის (ავტოკეფალობის) პრინციპს. ეს იმას ნიშნავდა, რომ ეკლესიის საზღვრები სახელმწიფოს საზღვრებს დაემთხვა, რასაც ჰქონდა და აქვს თავისი დადებითი და უარყოფითი მხარეები. დამოუკიდებელი ქვეყანა - დამოუკიდებელი (ავტოკეფალური) ეკლესია, სხვანაირად რომ ვთქვათ, მართლმადიდებელმა ეკლესიამ ერთ სახელმწიფოში გაბატონებული პოზიცია დაიკავა: გახდა სახელმწიფო რელიგია, ანუ მოექცა სახელმწიფოს (სამეფო სახლის) მეურვეობის ქვეშ. ამგვარ ვითარებაში სასიკეთო ის იყო, რომ ეკლესიამ მყუდრო თავშესაფარი პოვა ხელისუფლების ჩრდილქვეშ, რამაც შესაძლებლობა მისცა, ხელისუფლების დახმარებით, დაუბრკოლებლად დაენერგა ქრისტიანული მოძღვრება მთელი ქვეყნის მასშტაბით, ხელი შეეწყო ეროვნული ენის, მწიგნობრობის, არქიტექტურის განვითარებისთვის. საქართველოს მაგალითზე ეს მეტად თვალსაჩინოა. რაც შეეხება ნეგატიურ მხარეს, ეკლესიის მოწყობას ნაციონალურ საფუძველზე (ერთი ხალხი - ერთი ეკლესია, ერთი ხალხის ეკლესია) მოჰყვება იმ პრინციპის დარღვევა, რომელიც პავლე მოციქულმა გამოთქვა: „უკვე აღარ არსებობს არც იუდეველი და არც ბერძენი.... თქვენ ყველანი ერთნი ხართ ქრისტე იესოში“ (გალ. 3: 28). ეკლესიის კათოლიკეობას (როგორც მთლიანობის, ისე საყოველთაობის აზრით) უპირისპირდება ე.წ. ფილეტურობა ანუ ეკლესიის გააზრება და მოწყობა ეთნიკური პრინციპით, საბოლოო საზრისით - ბერძნული ეკლესია, ქართული ეკლესია, რუსული ეკლესია და ა.შ.

ტრადიციულად მართლმადიდებელი ქვეყნებია: საქართველო, რუსეთი, სერბეთი, ბულგარეთი, რუმინეთი, საბერძნეთი, კვიპროსი, თუმცა მართლმადიდებელი ეკლესია თხუთმეტი ავტოკეფალური და ოთხი ავტონომიური ეკლესიის იურისდიქციით დღეს მთელ მსოფლიოშია განფენილი. ავტოკეფალური ეკლესიებია:

1. კონსტანტინოპოლის (კათედრა კონსტანტინოპოლში ანუ სტამბოლში), 2. ალექსანდრიის (კათედრა ალექსანდრიაში), 3. ანტიოქიის (კათედრა დამასკოში), 4. იერუსალიმის (კათედრა იერუსალიმში), 5. რუსეთის (კათედრა მოსკოვში), 6. საქართველოსი (კათედრა თბილისში), 7. სერბეთის (კათედრა ბელგრადში), 8. რუმინეთის (კათედრა ბუქარესტში), 9. ბულგარეთის (კათედრა სოფიაში), 10. კვიპროსის (კათედრა ლევკუსიაში), 11. ელადის (კათედრა ათენში), 12. ალბანეთის (კათედრა ტირანაში), 13. პოლონეთის (კათედრა ვარშავაში), 14. ჩეხოსლოვაკიის (კათედრა პრაღაში) და 15. ამერიკის (კათედრა ნიუიორკში).

ავტონომიური ეკლესიებია: 1. სინაის (კათედრა კაიროში), 2. ფინეთის (კათედრა კუიპოში), 3. იაპონიის (კათედრა ტოკიოში), 4. ესტონეთის (კათედრა ტალინში).

იერარქია

მართლმადიდებელ საეკლესიო სამყაროს არ ჰყავს ერთი მეთაური მიწიერი იერარქის (ეპისკოპოსის, პატრიარქის, პაპის) სახით. ავტოკეფალური ეკლესიების მეთაურები პატრიარქებია (ან მიტროპოლიტები და მთავარეპისკოპოსები), რომლებიც ორგანიზაციულად სრულიად დამოუკიდებელნი არიან და სხვა რომელიმე ეკლესიისგან ჩაურევლად მართავენ მათდამი რწმუნებულ ეკლესიას. არის ერთიანობა არა ორგანიზაციული, არამედ ევქარისტიული და დოგმატური. ეს არის ქრისტეს მოძღვრება, რომელსაც ინახავს ერთი წმიდა, კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესია. მსოფლიო პატრიარქი მხოლოდ ნომინალურად, ტრადიციის ძალით ატარებს ამ ტიტულს (როგორც ღირსებას) და არ წარმოადგენს განსაკუთრებულ ავტორიტეტს დოგმატურ საკითხებში.

მართლმადიდებლური მოძღვრებით ეკლესიის თავია ქრისტე. საეკლესიო იერარქიის ავტორიტეტი დაფუძნებულია ეკლესიის თავის - იესო ქრისტესგან მომდინარე უწყვეტ ხელდასხმაზე მოციქულთა ხანიდან დღემდე. მიუხედავად ადგილობრივი და ისტორიის განმავლობაში წარმოქმნილი განსხვავებებისა, ეკლესიის მმართველობის პრინციპი არ შეცვლილა. ეკლესიის მსახურის ხარისხი განიზომება ეკლესიის ძირითად საიდუმლო ქმედებაში - ევქარისტიაში მონაწილეობის ხარისხით.

საეკლესიო იერარქია სამ ხარისხად განიყოფება: 1. ეპისკოპოსობა, 2. მღვდლობა, 3. დიაკვნობა.

ეპისკოპოსის ხარისხი არ იცვლება იმის მიხედვით, თუ რა ღირსება (ტიტული) მიენიჭება მას - მთავარეპისკოპოსის, მიტროპოლიტის (დიდი ქალაქის ეპისკოპოსი) თუ პატრიარქის (ადგილობრივი ავტოკეფალური ეკლესიის მეთაური). ეპისკოპოსობა საეკლესიო იერარქიის უმაღლესი საფეხურია (ხარისხია), რომლის პრეროგატივებია: ლიტურგიის აღსრულება, ეპისკოპოსების, მღვდლებისა და დიაკვნების ხელდასხმა, წმიდა მირონის კურთხევა, მირონცხების აღსრულება, ტაძრების კურთხევა და სატფურება. ეპისკოპოსები მონაწილეობენ პატრიარქის კურთხევაში. ეპისკოპოსს ემორჩილება მის საეპისკოპოსოში (ეპარქიაში) შემავალი ეკლესიები, სასწავლებლები, მონასტრები. ეპისკოპოსად კურთხევის აუცილებელი პირობაა უქორწინებლობა - ეპისკოპოსი შავი სამღვდელოებიდან უნდა იყოს, ანუ - ბერი.

მღვდელს ხელდასხმის შემდეგ ენიჭება ლიტურგიის აღსრულების, აღსარების მიღების, ცოდვათა მიტევების (ქრისტეს სახელით), ზიარების გაცემის, ნათლისცემის, წესის აგების, ქრისტიანულ ზნეობაში დამოძღვრის, ქადაგებისა და სწავლების უფლება.

დიაკვანი მღვდელმსახურების დაბალი საფეხურის წოდებაა. იგი დამოუკიდებელი ხარისხია და არ გულისხმობს მომდევნო საფეხურად მღვდლობას (როგორც ხშირად ფიქრობენ). დიაკონოს ბერძნული სიტყვაა და ნიშნავს „მომსახურეს“. დიაკვნის მოვალეობაა ემსახუროს მღვდელს ლიტურგიისა და სხვა საიდუმლოებების (ნათლობა, ქორწინება, წესის აგება...) აღსრულებაში. მას აქვს საკურთხეველში შესვლის, კვერექსების კითხვის, საკმევად საცეცხლურის ხელში პყრობის უფლება. დიაკვანს ევალება, ასევე, სამეთვალყურეო სამსახური, ეკლესიაში წესრიგისთვის თვალის დევნება.

მოძღვრება

მიუხედავად საღვთისმეტყველო აზრის ინტენსიური მუშაობისა აღმოსავლეთის მართლმადიდებელ ეკლესიებში (განსაკუთრებით ალექსანდრიაში) და ბრწყინვალე ღვთისმეტყველთა არსებობისა (კლიმენტი ალექსანდრიელი, გრიგოლ ნაზიანზელი, ბასილი დიდი, გრიგოლ ნოსელი, მაქსიმე აღმსარებელი, გრიგოლ პალამა...), არ ყოფილა მცდელობა სისტემატური სახე მისცემოდა მოძღვრებას - ამის საჭიროება თითქოს არ იყო, რამდენადაც მოძღვრების ძირითადი უბნები (ქრისტოლოგია, ტრიადოლოგია...) ცალკეულ დოგმატებად ქვეყნდებოდა მსოფლიო კრებების გადაწყვეტილებათა სახით. ეს საკმარისი იყო. მართლმადიდებლებს მიაჩნიათ, რომ მთლიან მოძღვრებას, რომელიც დოგმატთა შინაგან კავშირებზე იყო დაფუძნებული, ეკლესიის შეგნება ინახავდა და ინახავს და სრულებითაც არ საჭიროებს სისტემატიზაციას, როგორც ეს თავის დროზე დასავლეთში თომას აქვინელმა გააკეთა. ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ტრადიციულად მართლმადიდებელ ეკლესიაში დოგმატური გადაწყვეტილებების მხოლოდ შეზღუდული რაოდენობაა სავალდებულო თითოეული მისი წევრისთვის. ეს მინიმუმი შეიცავს ნიკეა-კონსტანტინოპოლის მრწამსს, რომელიც იკითხება ნათლისცემისა და ლიტურგიის დროს და შვიდი მსოფლიო კრების გადაწყვეტილებებს. თუმცა მთელი მოძღვრება ამით არ ამოიწურება, მაგრამ რწმენის ბევრი ფაქტი, მიუხედავად მათი უაღრესი მნიშვნელობისა, დოგმატად არ ჩამოყალიბებულა (მაგ., წმიდანთა თაყვანისცემა, მოძღვრება საიდუმლოთა შესახებ, ესქატოლოგია და სხვ.). აღმოსავლელ (ბიზანტიელ) ღვთისმეტყველთა თითქმის ყველა შრომა დაწერილია როგორც კერძო პასუხი იმ შეხედულებათა საპირისპიროდ, რომლებიც, მათი რწმენით, ამახინჯებდა ძირითად დოგმატებს, როგორიც არის განხორციელების ან სამების საიდუმლო. სისტემატიზაციის პრეცედენტი იყო იოანე დამასკელის „წყარო ცოდნისა“ (VIII ს.), მაგრამ მოგვიანებით, როცა XVII-XVIII ს.ს.-ში საჭიროებამ მოითხოვა მართლმადიდებლობას გამოეთქვა თავისი დოქტრინალური ჭეშმარიტებები სისტემის სახით დასავლური ქრისტიანობის წინაშე, დამასკელის შრომა საკმარისი არ აღმოჩნდა, რადგან იგი არ მოიცავდა მთლიან მოძღვრებას, მოძღვრების ყველა უბანს. ვერც ამ საჭიროების ხანაში, როცა დრომ მოითხოვა მართლმადიდებლობა კათოლიკური სამყაროსა და პროტესტანტული ეკლესიების წინაშე გამოსულიყო თავისი ჩამოყალიბებული საერთო, ყველა მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის მისაღები დოქტრინით, ეს ამოცანა წარმატებით ვერ დაგვირგვინდა. დღემდე არ არსებობს მართლმადიდებელი მოძღვრების ერთიანი გადმოცემა, სადაც ყველა პრობლემაზე ზუსტი პასუხი იქნებოდა გაცემული. ეს არამც და არამც არ არის დოქტრინის ნაკლი. ბოლოს და ბოლოს, ყველაფრის სისტემატიზაცია შეიძლება, მაგრამ არსებობს რეალობა, რომლის სისტემატიზაცია ვერ ხერხდება მისი შინაგანი არსის დაუზიანებლად. მართლმადიდებელი თეოლოგიის პრინციპი, რომელიც გამოსჭვივის ეკლესიის ყველა მასწავლებლის ნაწერებიდან, შეიძლება ამ ერთი ფრაზით გამოიხატოს: ერთადერთი, რაც შეიძლება ვიცოდეთ ღვთის ბუნების შესახებ არის ის, რომ ჩვენ არაფერი ვიცით. ეს არის მართლმადიდებლური თეოლოგიური აზროვნებისთვის დამახასიათებელი აპოფატიკის ანუ ნეგატიური ღვთისმეტყველების პრინციპი: ღმერთზე უმჯობესია ითქვას, რა არ არის იგი. ღმერთი ყველა განსაზღვრებასა და სახელწოდებაზე განუზომლად მაღლა დგას. როგორც დიონისიოს არეოპაგელი წერს, ღმერთი არ არის არც გონება, არც სიტყვა, არც აზრი, არც სიდიდე, არც ძალა, არც სინათლე, არც სიცოცხლე, არც დრო, არც მარადისობა და ა.შ. უსასრულოდ, რადგან თავად ღმერთის ბუნებაა უსასრულო. ყოველი განსაზღვრება საზღვარს უდებს უსასრულობას. ამრიგად, ღმერთი ვერ იქნება შემეცნების საგანი (რამდენადაც საგანიც კი არ არის). ღმერთი პრინციპულად შეუცნობელია. თუ რამ შეცნობილია მასში, ეს მისი შეუცნობლობაა. შესაბამისად, შემეცნება (იგივე ღვთისმეტყველება) უსასრულო გზაა, ღვთისმეტყველი (თუნდაც, უბრალოდ ქრისტიანი ადამიანი) მგზავრია ამ დაუსრულებელ გზაზე. ღვთის შემეცნების კიბეზე არ არსებობს უკანასკნელი საფეხური. დასრულებულ სისტემაში მოქცეული ღმერთი აღარ არის ღმერთი. პრინციპულად, ქრისტიანული მოძღვრება არ შეიძლება დასრულდეს შემეცნებაში ღვთის ჭეშმარიტი ბუნების დაუზიანებლად.

საღვთო საიდუმლონი

მართლმადიდებელ ეკლესიაში შვიდი ძირითადი საიდუმლო სრულდება:

1) ნათლისღება. ძირითადი აქტი, რომლის ძალითაც ადამიანი ქრისტიანად ანუ ქრისტეს ეკლესიის შვილად ითვლება, არის ნათლობა, მაგრამ ნათლობის რიტუალს უძღვის კათაკმევლობის პერიოდი, რომლის განმავლობაში ახლადმოქცეული ემზადება ნათლისღებისთვის, ეცნობა ძირითად ქრისტიანულ ჭეშმარიტებებს (მოძღვრებას წმიდა სამებაზე, ეკლესიაზე და სხვ.), სწავლობს მრწამსს („მწამს ერთი ღმერთი, მამა ყოვლისა...“), ესწრება საკვირაო ლიტურგიას, ოღონდ არა ბოლომდე. კათაკმევლობის პერიოდის ხანგრძლივობა არ არის განსაზღვრული, ასევე განუსაზღვრელია ასაკი ადამიანისა, რომელიც ინათლება.

ნათლისღება ხდება წყალში სამგზის ჩაღრმავებით ან, თუ ამის საშუალება არ არის, წყლის სამგზის სხურებით. ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ წყალი არსად არის, ხოლო ნათლისცემა გადაუდებელია (სიკვდილის სარეცელზე), ქვიშის მეშვეობით. ნათლისცემის პრეროგატივა ეკუთვნის ხელდასხმულ მღვდელს, რომელსაც ეძლევა სამების სახელით ნათლისცემის უფლება. თუ მღვდელი არ არის, ხოლო ნათლისღება აუცილებელია (სიკვდილის სარეცელზე), ნათლობის ჩატარება შეუძლია საერო პირსაც, მაგრამ ამგვარად მონათლულის გადარჩენის შემთხვევაში მღვდელმა სრული წესით უნდა აღასრულოს ნათლისცემა. ნათლისღებისას ნათელღებული ღვთის წყალობით განიწმიდება ადრე ჩადენილი ცოდვებისგან და ამიერიდან იგი ქრისტეს ეკლესიის შვილად (წევრად) ითვლება, მაგრამ ნათელღებულმა ქრისტიანული წესით ცხოვრებით უნდა შეინარჩუნოს ეს სიწმიდე. ნათლისღება მეორედ დაბადებაა, სულიერი შობაა და იგი მხოლოდ ერთხელ ხდება ადამიანის ცხოვრებაში (მრწამსში ნათქვამია: „აღვიარებ ერთსა ნათლისღებასა მოსატევებელად ცოდვათა...“).

2) მირონცხება. წმ. მირონის ცხება ხდება ნათლობის შემდეგ, რაც ანიჭებს ნათელღებულს სულიწმიდის მეშვეობით სასიცოცხლო ძალას, სულიერ ზრდასა და განმტკიცებას ღვთის რწმენაში. მირონცხება უშუალოდ მოსდევს ნათლობას და აღიქმება ნათლობის შემადგენელ ნაწილად, თუმცა ის დამოუკიდებელი საიდუმლოა.

3) ზიარება ანუ ევქარისტია. ყოველი ქრისტიანი - სამღვდელო და ერისკაცი - ეზიარება ქრისტეს ხორცსა და სისხლს პურისა და ღვინის სახით, ამით იგი მისტიკურად მონაწილეობს საიდუმლო (უკანასკნელ) სერობაში, როცა ქრისტემ გაუნაწილა მოციქულებს თავისი უკვდავი სიცოცხლე. „ესე არ ხორცი ჩემი მრავალთათვის განტეხილი მოსატევებელად ცოდვათა; სვით, ესე არს სისხლი ჩემი, მრავალთათვის დანთხეული მისატევებელად ცოდვათა“. პურისა და ღვინის გარდაარსება ქრისტეს ხორცად და სისხლად ხდება წმიდა სულის მოხმობით (ეპიკლესისი). რა სიხშირით უნდა ეზიაროს მართლმადიდებლი, არ არის განსაზღვრული.

4) აღსარება. ქრისტიანი პერიოდულად აღიარებს ცოდვებს მღვდლის წინაშე, რომელიც მას მიუტევებს იესო ქრისტესა და მისი ეკლესიის სახელით.

5) ქორწინება. წყვილის შეუღლება რომ სულიერად კანონიერი იყოს, იგი საჭიროებს კურთხევას, რომლის პრეროგატივა ეკლესიას ეკუთვნის: მღვდელი, ეკლესიის სახელით, აკურთხებს საქორწინო გვირგვინს. რასაც ის შეკრავს, ზეცაშიც შეკრული იქნება.

6) ზეთის კურთხევა. ეს საიდუმლო აღსრულდება მძიმე სნეულებაში მყოფი ქრისტიანის სულისა და სხეულის საკურნებელად და იმ ცოდვების მისატევებლად, რომლებიც უღიარებელი დარჩა სიკვდილის სარეცელზე მწოლარეს.

7) მღვდლობა. საიდუმლო, რომელსაც ასრულებს მღვდელმთავარი რომელიმე პირის მიმართ, რომელიც განწესებულია საეკლესიო იერარქიის რომელიმე საფეხურისთვის (საეპისკოპოსოდ, სამღვდელოდ თუ სადიაკვნოდ). სულიწმიდის მადლით პირი სულიერად უფლებამოსილი ხდება ასწავლოს ქრისტიანული ჭეშმარიტებები, აღასრულოს საეკლესიო საიდუმლოებები და ზნეობრივად დამოძღვროს მრევლი, ქრისტეს სამწყსო.

ეკლესია და ტაძარი

მართლმადიდებლური მოძღვრებით, ეკლესია არის ყველა წმიდის და ცოდვილის თავშესაფარი ამ სოფელში, როგორც ნოეს კიდობანი. ეკლესია ხომალდია, რომელიც დაცურავს წუთისოფლის აბობოქრებულ ზღვაში და იფარებს თავის წიაღში მორწმუნეებს, რომელთაც თავისუფალი ნებით აირჩიეს თავიანთი ხვედრი, რათა ასულიყვნენ ხომალდში. ამიტომაც ადრექრისტიანული წარმოდგენით, ეკლესიის შენობის არსის განმსაზღვრელი ტიპი ბაზილიკაა, რომელსაც გემის ფორმა აქვს იმის ნიშნად, რომ ის მიაპობს ამაოების ტალღებს. არსად ის არ მკვიდრობს, მისი მკვიდრობა მხოლოდ გზაშია და გზას აქვს მიზანი - ღვთის სასუფეველი და თავად არის, საბოლოო აზრით, თვითმიზანი (რადგან ის დაუსრულებელია, გრძელდება სასუფეველშიც, როგორც ამას ასწავლიდა გრიგოლ ნოსელი), როგორც ქრისტე ამბობს: „მე ვარ გზა“ (გზა ეწოდებოდა ქრისტიანობას მის საწყის ხანაში).

თუ ეკლესია სადმე მკვიდრობს, ეს არის ცა, მაგრამ მას, ცის მკვიდრს, სოფელშიც ჰყავს თავისი შვილები. ამ აზრით, „ეკლესია არის მიწიერი ცა, სადაც ზეციერი ღმერთი მყოფობს და მოძრაობს“ (გერმანე კონსტანტინოპოლელი). ცაში მკვიდრობის ამ იდეას გამოხატავს ცენტრალურგუმბათოვანი ეკლესიები, რომელთა გუმბათი მდგრადობის, უძრაობის, თითქოს ციური გუმბათის მიწაზე გარდამოსვლისა და მასზე დავანების განცდას ბადებს. VI საუკუნიდან ბაზილიკების გუმბათებით დაგვირგვინებამ თითქოს შეაჩერა ბაზილიკახომალდის სვლა და მყარად დაამკვიდრა ერთ ადგილზე. ამით აღინიშნა დევნილებისგან თავდაღწეული და გამარჯვებული ეკლესიის სტატუსი, რაც არანაირად არ აუქმებს ეკლესიის, როგორც წუთისოფელში მსვლელი ხომალდისა იდეას. ის საძირკვლიანი სახლიც არის და ხომალდიც. თუმცა ხომალდის ცურვას თავისი საბოლოო მიზანი აქვს - სასუფეველი, რასაც ძველქრისტიანულ სიმბოლიკაში ღუზა გამოხატავს.

მას შემდეგ, რაც ქრისტიანობა რომის იმპერიის ოფიციალური (სახელმწიფო) რელიგია გახდა, მზარდი მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად დღის წესრიგში დადგა ეკლესიების მშენებლობა. შენობა ღვთისმსახურებას უნდა ყოფილიყო მისადაგებული, ამან განსაზღვრა მისი შიდა სივრცის ფორმა. მიუხედავად საეკლესიო შენობების განსხვავებებისა დროსა და სივრცეში, ეკლესიის შიდა სივრცე, ლიტურგიული საჭიროებიდან გამომდინარე, ორ ძირითად ნაწილად განიყოფება: ტერიტორია, რომელიც მრევლისთვის არის განკუთვნილი და ტერიტორია, რომელიც განკუთვნილია საკურთხევლისთვის. ისინი ერთმანეთისგან გამიჯნულია ტიხრით (კანკელით) იმის ნიშნად, რომ მრევლს არა აქვს უფლება შევიდეს იქ, სადაც აღესრულება საღვთო ლიტურგიის ყველაზე დიდი და წმიდა საიდუმლო (პურისა და ღვინის გარდაარსება ქრისტეს ხორცად და სისხლად).

ქრისტიანული ეკლესიის რამდენიმე ტიპი არსებობს: ბაზილიკა, ანუ სიგრძივი დაგეგმარების შენობა, რომელიც ხომალდის ასოციაციას იწვევს; ჯვარ-გუმბათიანი, გუმბათიანი ბაზილიკა; ცენტრალურ-გუმბათოვანი; წრიული (როტონდა); რვაკუთხა (ოქტოგონი) შენობები. ეკლესიის შენობა, როგორც წესი, საკურთხევლით აღმოსავლეთისკენ არის მიმართული, იმ მხარისკენ, საითაც, ჩვეულებრივ, მლოცველია მიპყრობილი. შენობას ადგას ჯვარი, ახლავს სამრეკლო, რომელიც მის შორიახლო შენდება. ზარი, რომლის ხმა უნდა წვდებოდეს მორწმუნეებს, ამცნობს მათ ღვთისმსახურების - წირვა-ლოცვის დაწყებას.

წმიდანების თაყვანისცემა

ეკლესია წმიდანებად შერაცხავს სარწმუნოებისთვის წამებულთ და ეკლესიისთვის განსაკუთრებულად ღვაწლმოსილ ადამიანებს - მათი ნეშტები თაყვანისცემის საგნებია, ისინი დაცულია ეკლესიამონასტრებში საგანგებო ლუსკუმებში ან საკურთხევლის ტრაპეზის ქვეშ.

ქრისტიანული ეკლესიის უპირველესი წმიდანი ღვთისმშობელია, რომელიც ყოვლად წმიდად იწოდება. ღვთისმშობელი, მარადქალწული მარიამი, არის ყოველი ქრისტიანის, ვინც კი მას ლოცვისას მიმართავს, მეოხი მისი ძის წინაშე. მარიამის, როგორც ღვთისმშობლისა და მარადქალწულის, თაყვანისცემა ქრისტიანულ ეკლესიასა და საზოგადოებაში უძველესი დროიდან მოდის, მაგრამ საბოლოო დოგმატური განსაზღვრება ეფესოს კრებაზე (431 წ.) მიიღო, როგორც შედეგმა ქრისტეს ორბუნებოვნობის აღიარებისა.

მართლმადიდებლური რწმენით, წმ. მარიამი არ არის მხოლოდ საშუალება ღვთის ძის შობისა, მისი პატივი დამოუკიდებელი პატივია, როგორც ადამიანისა, რომელმაც შეგნებულად, უყოყმანო და უეჭველი რწმენით იტვირთა ეს საკაცობრიო ამოცანა, ღვთაებრივი განგების აღსრულება, ადამიანურად მძიმე, რადგან მისთვის ცნობილი უნდა ყოფილიყო, რომ მის სულში გაივლიდა მახვილი (ლუკა, 2:35), იგულისხმება მისი ძის აღსასრული ჯვარზე.

მოწამენი ისინი არიან, ვინც თავიანთი სიცოცხლით (სისხლით) დაამოწმეს ქრისტეს ჭეშმარიტება. მოწამენი დევნილების ხანიდან ჩნდებიან ეკლესიის ცხოვრებაში და მათმა მოწამებრივმა სიკვდილმა განამტკიცა რწმენაში ეკლესია. რომ არაფერი ვთქვათ რომში წამებულ მოციქულებზე (მოციქულთა თავად წოდებულებზე) პეტრესა და პავლეზე, მოწამეთა შორის გამორჩეულნი და განსაკუთრებულად პოპულარულნი არიან დიდმოწამენი: ძლევამოსილი წმ. გიორგი, კაბადოკიელი მხედარი, რომელიც დიოკლეტიანეს დროს ეწამა (303 წ.) და ქალწული ბარბარე (თითქმის იმავე დროს).

წმიდანთა შორის არიან აღმსარებელნი, რომელნიც თუმცა იტანჯნენ სარწმუნოებისთვის, მაგრამ გადარჩნენ. ასეთია VI საუკუნის გამოჩენილი ღვთისმეტყველი წმ. მაქსიმე აღმსარებელი, რომელმაც გადასახლებაში (კერძოდ, ლეჩხუმში) დაასრულა სიცოცხლე.

წმიდანები მოიხსენებიან ქრისტიანის მიერ ყოველდღიურ ლოცვებში, მლოცველი შესთხოვს მათ მეოხებას მამაღმერთისა და ქრისტეს წინაშე. არსებობენ საყოველთაო (მსოფლიო) ეკლესიის წმიდანები და ადგილობრივი ეკლესიების (საქართველოს, რუსეთის, რუმინეთის...) წმიდანები. საყოველთაო წმიდანებია: მოციქულნი, რომელთაგან უმეტესობამ მოწამებრივად დაასრულა სიცოცხლე; ძველი აღთქმის პატრიარქები; ეკლესიის მამები და ღვთისმეტყველნი, რომელთა ღვაწლმა სიწმიდე შეუნარჩუნა ეკლესიას, რომელთა მონაწილეობით ჩამოყალიბდა და დაიხვეწა ქრისტიანული მოძღვრება.

ეკლესიის რწმენით, წმიდანთა სულიერი ძალის აქტივიზაცია განსაკუთრებით საღვთო ლიტურგიის პროცესში ხდება: ისინი უსხეულო ძალებთან (ანგელოზებთან) ერთად მონაწილეობენ ღვთისმსახურებაში, ეკლესიის კედლებიდან გადმომყურე მათი ხატები მდუმარედ ესწრებიან ლიტურგიას.

ხატების თაყვანისცემა

მართლმადიდებელი ეკლესია წარმოუდგენელია ქრისტეს, ღვთისმშობლისა და სხვა წმიდანების ხატების გარეშე. ისევე, როგორც სახარებები სიტყვიერად გადმოსცემენ იესოს, ღმერთკაცის მიმოსვლას მიწაზე, მის მიწიერ ცხოვრებას, ასევე ხატები სახიერად წარმოგვიდგენენ მას.

ქრისტეს ორბუნებოვნების დოგმატი და საიდუმლო, რაც, პრინციპში, ღვთის განხორციელება-განკაცების სიდუმლოა, საფუძვლად უდევს და ამართლებს ხატის არსებობას (შესაძლებლობას). ამავე დროს ხატი, თავის მხრივ, ადასტურებს განხორციელების საიდუმლოს.

ხატმობრძოლეობამ, რომელიც მთელი საუკუნენახევარი გრძელდებოდა მთელ ქრისტიანულ იმპერიაში (საქრისტიანოში), ღვთისმეტყველები აიძულა ხატებისთვის მეტაფიზიკური გამართლება მიეცათ. ხატების საზრისისა და მნიშვნელობის დასაბუთება იოანე დამასკელს (650-730) ეკუთვნის, რომელმაც პირველმა შეადგინა მართლმადიდებელი (სწორი) სარწმუნოების მოკლე კატეხიზისი. იმდენად მნიშვნელოვანია მართლმადიდებელი სამყაროსთვის ხატების თაყვანისცემა, რომ მისი აღდგენის თარიღი (843 წ.) მართლმადიდებლობის ზეიმის სახელწოდებით არის შესული საეკლესიო კალენდარში (აღინიშნება დიდმარხვის პირველ კვირას).

VII მსოფლიო კრებამ ამგვარად შეაფასა და გამოხატა ხატების მიმართ ეკლესიის დამოკიდებულება: „ჩვენ უცვლელად ვინახავთ ყველა საეკლესიო გადმოცემას, წერილობით იქნება თუ არაწერილობით. ერთ-ერთი მათგანი გვავალებს შევქმნათ ფერწერული ხატები, რადგან ეს ეთანხმება სახარებისეულ ქადაგებას, ადასტურებს, რომ ქრისტე ჭეშმარიტად და არა მოჩვენებითად განკაცდა...“

ხატი, პორტრეტისგან განსხვავებით, არ გამოხატავს ადამიანის მიწიერ მდგომარეობას ან მის ფსიქოლოგიას, თუნდაც სიღრმისეულ შინაგან სამყაროს. ხატი წარმოგვიდგენს წმიდანის განღმრთობილ სახეს სულიერი სხეულით, რომელსაც აღარ ეკარება სიკვდილის ხრწნილება. ხატი გამოხატავს წმიდანის ისეთ სახეს, როგორსაც მკვდრეთით აღმდგარი და მარადიულობას ნაზიარები ადამიანები შეიმოსავენ. ხატის სივრცეც არ არის ჩვეულებრივი, აქტუალური, სამგანზომილებიანი სივრცე, რომელშიც მოკვდავნი იმყოფებიან. მას არა აქვს უკანა პლანი, არ ჩანს სიღრმე, რაშიც რაიმე დაფარული იქნება, რაც აბსოლუტური ცოდნის განცდას ქმნის. ხატზე ყველაფერი ჩანს ერთდროულად, როგორც მარადისობაში, ანუ დრო სივრცედ არის ქცეული და ყველა დრო ერთჟამობაშია მოცემული, როგორც ერთი მარადიული წამი. ხატს არ ახასიათებს პერსპექტივა, როგორც ჩვეულებრივ ნახატს. ყველაფერი - ახლობელი და შორეული საგნები წინა პლანზეა. ხატზე არ ჩანს გარეგანი შუქის წყარო, რომელიც ჩრდილებს დააფენდა საგნებზე. ყველაფერი დაუსაბამო ღვთიურ ნათელშია განზავებული, როგორც ესაიას აქვს ნათქვამი მომავლის წინასწარმეტყველებაში: „აღარ გექნება შენ მზე დღის სინათლედ და მთვარის ნათება აღარ გაგინათებს, არამედ უფალი გეყოლება საუკუნო სინათლედ და შენი ღმერთი შენ დიდებად“ (ეს. 60:19).

ამრიგად, ხატზე გამოსახული წმიდანი და მის წინაშე მლოცველი სხვადასხვა განზომილებაში იმყოფებიან: განღმრთობილი წმიდანი სულიერად გარდაქმნილ სამყაროდან ეპასუხება მლოცველს, როგორც შუამავალი ამ წუთისოფელსა და ღვთის სასუფეველს შორის. ხატის საზრისი არის ლოცვა, ხოლო ლოცვა, თავის მხრივ, საიდუმლო რიტუალია.

ამიტომ არავითარი საერთო ხატებს რელიგიური შინაარსის მხატვრობასთან არა აქვს. ეკლესია არ უარყოფს რელიგიურ მხატვრობას, მაგრამ მას არც რაიმე მნიშვნელობას ანიჭებს ქრისტიანის რელიგიურ ცხოვრებაში, რადგან მას არანაირი კავშირი არა აქვს ლოცვასთან, არის მხოლოდ და მხოლოდ ილუსტრაცია, რომელსაც ცნობისმოყვარეობის დაკმაყოფილების ფუნქცია აქვს. მის უკან არავითარი მეტაფიზიკური სინამდვილე არ არის.

ჩვეულებრივ, ეკლესიის კედლები მოხატულია ძველი და ახალი აღთქმის სცენებით გარკვეული წესის მიხედვით: გუმბათზე გამოსახავენ ქრისტე პანტოკრატორს (ყოვლისმპყრობელს) გადაშლილი წიგნით ხელში განკითხვის დღეს, საკურთხევლის აფსიდზე - ღვთისმშობელს ყრმით ხელში, როგორც ხიდს მიწასა და ცას შორის, საკურთხევლის კედლების ზემო რეგისტრზე ანგელოზებს, ქვემოთ - მოციქულებს, ეკლესიის მამებს - გრიგოლ ღვთისმეტყველს, ბასილი დიდს, იოანე ოქროპირს; კანკელზე ღვთისმშობლის, ქრისტეს და მთავარანგელოზთა ხატებია განლაგებული. დასავლეთის კედელზე გამოსახულია ღვთისმშობლის მიძინების სცენა.

ფრესკებს არა აქვთ იგივე დანიშნულება, იგივე ღირსება, სიწმიდე და ძალა, რაც ხატებს. ისინი დამხმარე საშუალებებია წმიდა წერილის გასაგებად და გასახსენებლად. ამბობენ, ფრესკები წერაკითხვის უცოდინართა ბიბლია არისო. მართლაც, უბირი ადამიანები წარმართობის წრიდან ხატების მეშვეობით უკეთ ხვდებოდნენ განკაცების საიდუმლოებას, ვიდრე წიგნიდან. ამიტომაა, რომ ხატები და, საზოგადოდ, საეკლესიო ხელოვნება ასრულებდა მორწმუნეთა რწმენაში განმტკიცების ფუნქციას.

ხატების გარდა, ყოველ ადგილობრივ მართლმადიდებელ ეკლესიას საერთო და თავისი სიწმიდეები (მაგ., ღვთისმშობლის ხალენი, იოანე ნათლისმცემლის მუხლისთავი), ასევე სათაყვანო წმიდა ადგილები აქვს (იერუსალიმი, სინას მთა, ათონის მთა, მცხეთა).

ღვთისმსახურება (საღვთო ლიტურგია)

ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში გავრცელებული უამრავი სხვადასხვა ტიპის ლიტურგიებს შორის მართლმადიდებელ ეკლესიაში დღეს სამი სახის ლიტურგია სრულდება: იოანე ოქროპირის (მთელი წლის განმავლობაში), ბასილი დიდის (მხოლოდ დიდმარხვის კვირადღეებში) და გრიგორი რომის პაპისა პირველშეწირულის წირვის სახელწოდებით (დიდმარხვის ოთხშაბათ-პარასკევს). ბასილი დიდისა და იოანე ოქროპირის ლიტურგიები ერთმანეთისგან არსებითად არ განსხვავდება, მათ შორის სხვაობა მხოლოდ ზოგიერთ ლოცვაშია. პირველშეწირული ლიტურგია თავისებურია: ამ დროს არ ხდება ხორცისა და ღვინის გარდაარსება, მორწმუნენი წინა კვირას შეწირულს ეზიარებიან, რადგან დიდმარხვის ოთხშაბათ-პარასკევს ძღვენი არ შეიწირება.

უძველესი ლიტურგიებიდან იაკობის ლიტურგია აღსრულდება იერუსალიმის ეკლესიაში წელიწადში ერთხელ.

ლიტურგიის, ანუ სხვანაირად, ჟამისწირვის საბოლოო მიზანია ქრისტეს ხორცისა და სისხლის ზიარება, ანუ ევქარისტია, და იგი სამ ნაწილად განიყოფება. პირველ ნაწილში, რომელსაც პროსკომიდია (ბერძნ. „მომზადება“) ეწოდება, ხდება შემოწირული პროსფორების (საფუვრიანი პურის კვერების) კვეთა. ამ დროს იკითხება დასაწყისის და მოსამზადებელი ლოცვები. მეორე ნაწილს ეწოდება კათაკმეველთა ლიტურგია, იგი მთავრდება სამოციქულოსა და სახარების კითხვით, რასაც კათაკმეველნიც ისმენენ (ძველად უშუალოდ სახარების წაკითხვის შემდეგ მღვდელი წარმოთქვამდა ქადაგებას წაკითხულის თემაზე. ახლა ეს ნაწილი გადატანილია ლიტურგიის ბოლოს). მღვდლის ძახილზე „კათაკმეველნო, განვედით!“, კათაკმეველნი გადიან ეკლესიიდან, რადგან მათ არა აქვთ უფლება დაესწრონ მართალთა ლიტურგიას, როცა სრულდება ჟამისწირვის გადამწყვეტი საიდუმლო - კვეთილი პროსფორებისა და შემოწირული ღვინის გარდაქმნა ქრისტეს ხორცად და სისხლად. საკუთრივ ევქარისტიის საიდუმლო ქმედება (რიტუალი) იწყება „რომელნი ქერუბიმთას“ საგალობელით, რომელიც მოუწოდებს მღვდელმსახურთ აღივსონ ღვთის შიშით და დაუტეონ ყველა ამქვეყნიური ზრახვა და საზრუნავი და ქერუბიმებს (ანგელოზთა უმაღლესი დასი) მიმსგავსებულნი შეუდგნენ მსახურებას. პურისა და ღვინის საიდუმლო (უხილავი) გარდაქმნა ქრისტეს ხორცად და სისხლად ხდება საკურთხეველში სულიწმიდის მოხმობით (ეპიკლესისი).

წმიდა ნაწილს ჯერ სამღვდელონი ეზიარებიან დახურულ საკურთხეველში. შემდეგ მღვდელს წმიდა ნაწილი ბარძიმ-ფეშხუმით გამოაქვს აღსავლის კარიდან ტაძარში და აზიარებს მრევლს. ბარძიმ-ფეშხუმის წმ. ტრაპეზზე გადაბრძანების შემდეგ მღვდელი წარმოთქვამს ქადაგებას, განმარტავს რა სახარების საკითხავს და ილაპარაკებს წმიდანის ღვაწლზე, რომელსაც ახსენებს იმ დღეს ეკლესია, დამოძღვრავს მრევლს, ამთხვევინებს ჯვარზე და დაითხოვს.

მართლმადიდებლური ღვთისმსახურება ქმედებაში წარმოგვიდგენს ქრისტეს გზას შობიდან აღდგომამდე და მის მოძღვრებას. მისი არსის გამოსახატავად შეგვიძლია გავიმეოროთ II-III საუკუნეების ღვთისმეტყველ ირინეოს ლიონელის სიტყვები, რომ „ჩვენი მოძღვრება თანხმობაშია ევქარისტიასთან, ევქარისტია კი თავის მხრივ ადასტურებს მოძღვრებას“.

დღესასწაულები (წლიური ციკლი)

ამ ეტაპზე მართლმადიდებელი ეკლესიების უმრავლესობა (იერუსალიმის, რუსეთის, სერბეთისა და საქართველოს ეკლესიების გამოკლებით) საღვთისმსახურო პრაქტიკაში ახალ სტილს (გრიგორიანულ კალენდარს) იყენებს, მაგრამ აღდგომის თარიღს ძველი, იულიანური კალენდრით ადგენს.

საკუთრივ საეკლესიო წელიწადი იწყება 1 სექტემბერს (ახალი სტილით 14 სექტემბერს). საეკლესიო წელიწადი შედგება ყოველდღიური ღვთისმსახურებისგან და დღესასწაულებისგან. მთელი წლის განმავლობაში ეკლესია იხსენებს წმიდანებს, თითოეულ მათგანს თავისი დღე აქვს განკუთვნილი. დღესასწაულები დაწესებულია: 1) ქრისტეს ამქვეყნიური ცხოვრების მნიშვნელოვანი ხდომილებების (შობა, ნათლისღება, მირქმა, აღდგომა, ამაღლება, ფერისცვალება) აღსანიშნავად, 2) ღვთისმშობლის თაყვანსაცემად (შობა, ტაძრად მიყვანება, ხარება, მიძინება...), 3) უსხეულო ძალთა (ანგელოზთა და მთავარანგელოზთა) და 4) წმიდანთა თაყვანსაცემად, 5) ეკლესიის ცხოვრების მნიშვნელოვანი ფაქტების სამახსოვროდ (სულთმოფენობა, ჯვართამაღლება, მსოფლიო კრებები და სხვა მოვლენები).

ლოცვა

ლოცვას წმიდა მამები „ჭეშმარიტ ღვთისმეტყველებას“ უწოდებენ, ანუ ლოცვა ქრისტიანული მოძღვრების ერთგვარი გამოხატულებაა. ლოცვა არ არის მხოლოდ მონოლოგი მლოცველისა, ლოცვაში უფლის პასუხიც მონაწილეობს. მართლმადიდებლისთვის ლოცვა მისი ცხოვრების განუყოფელი ნაწილია. იგი დღეში ორჯერ მაინც (დილით ადგომისას და საღამოთი, ძილის წინ) ლოცულობს ხატებისა და ანთებული სანთლის წინ. დაწესებულია ლოცვები ასევე ყოველი საქმის დაწყების წინ და დასრულების შემდეგ, საზრდელის მიღების წინ და საზრდელის მიღების შემდეგ, ტაძარში შესვლისას, ლოცვა ეფრემ ასურისა სინანულისთვის და სხვა შემთხვევებისთვის. დილის ლოცვებში მლოცველი ავედრებს იესო ქრისტეს სამოციქული ეკლესიას, ღვთივ დაცულ ერს, საეკლესიო იერარქიას, თავის მოძღვარს, თავის მშობლებს, ნათესავებსა და მეგობრებს, მოხუცებულთ და ყრმათ, დავრდომილებს, ტყვეობასა და საპყრობილეში მყოფთ, ქრისტიანობის გამო დევნილთ; მლოცველი წყალობას გამოითხოვს უფლისგან თავისი მაჭირვებლებისთვის, რომლებიც უსჯულოებას სჩადიან მის მიმართ, ევედრება მას არ დასაჯოს ისინი, არამედ მოაქციოს სიკეთისკენ. მლოცველი არ ივიწყებს მართლმადიდებლობის უარმყოფელთ და შესთხოვს უფალს, მოაქციოს ისინი. მლოცველი ლოცულობს გარდაცვლილთა სულებისთვის - მშობლები და ღვიძლი ნათესავები იქნებიან თუ ახლობელ-მეგობრები. ყოველ მლოცველს, ჩვეულებრივ, თავის შესავედრებელთა სია აქვს და მათ ჯანმრთელობას თუ სულის განათლებას შეავედრებს უფალს.

მონასტრები და ბერმონაზვნობა

ბერმონაზვნური და სამონასტრო ცხოვრება მართლმადიდებლობის მუდმივი თანამდევია. მისი ტრადიციულობა და ერთგულება ადრექრისტიანული ხანისადმი ამაშიც გამოიხატება.

ბერმონაზვნობის განსაკუთრებით განდეგილური სახე გამოწვეული იყო მრავალწილად იმ გარემოებით, რომელიც შეიქნა ეკლესიაში ქრისტიანობის ლეგალიზაციისა და მისთვის პრივილეგიების მინიჭების შემდეგ და, საზოგადოდ, მისი ტრიუმფის პირობებში. ჭეშმარიტ რწმენასთან ნაკლებად დაკავშირებული მოტივებით ერობა მოაწყდა ეკლესიას და სეკულარიზაციის საფრთხე შეუქმნა მას. აზრიც გავრცელდა, რომ წუთისოფელში ხსნა შეუძლებელი იყო და მორწმუნე უნდა გასცლოდა ამ სოფელს. გაჩნდა ამ წუთისოფლის ცოდვილობის გამძაფრებული განცდა.

ადამიანს, ადამიანთა ჯგუფს, გაუჩნდა მოთხოვნილება, მიეძღვნა მთელი თავისი ცხოვრება ასკეტური და მჭვრეტელობითი მოღვაწეობისთვის განდგომილებასა და მარტომყოფობაში. ისინი ტოვებენ მშობლიურ სახლს, ქალაქს, მშობლებს, ნათესავმეგობრებს და უკაცრიელ ადგილებში, უდაბნოებში, გადახვეწილნი მთელ ცხოვრებას თავიანთი სულისა და ყველა ადამიანის სახსნელად ლოცვა-ვედრებაში ატარებენ. ბერმონაზვნობა რამდენიმე ტიპისაა. არიან განდეგილნი და მარტომყოფნი, დაყუდებულნი; არიან საზოგადოებებად გაერთიანებულნი, რომლებიც ემორჩილებიან სამონასტრო ცხოვრების კანონს. ასკეტიზმი აქ ნაკლებია, სამაგიეროდ, ისინი ეწევიან როგორც ფიზიკურ, ისე ინტელექტუალურ-შემოქმედებით შრომას (ხელნაწერთა გადაწერა, ხატწერა და სხვ.), ასევე ქველმოქმედებას. დროთა ვითარებაში მონასტრები კულტურულ ცენტრებად გადაიქცა.

ადრეულ ხანაში განდეგილობა და მონასტრები ეკლესიისგან დამოუკიდებლად არსებობდა, მაგრამ თანდათან ეკლესიამ კონტროლი დაამყარა მონასტრებზე, შეუქმნა რა მათ წესდება, რომლის მიხედვითაც უნდა ეცხოვრათ და ემოღვაწათ. წუთისოფლისგან განდგომილ ბერებს უშუალო კავშირი არა აქვთ საეკლესიო იერარქიასთან, ისინი არ ეკუთვნიან სამღვდელოებას, თუ, რა თქმა უნდა, არ იქნებიან ნაკურთხნი მღვდლებად, რათა შეძლონ ღვთისმსახურების აღსრულება. მაგრამ მათი სტატუსი არ იცვლება: ისინი რჩებიან ე.წ. შავ სამღვდელოებად საპირისპიროდ თეთრი სამღვდელოებისა, რომელიც ერში (სოფელში) მოღვაწეობს და საეროებს ემსახურება.

ბიზანტიაში ბერმონაზვნობას ხალხში მეტი ავტორიტეტი ჰქონდა, ვიდრე თეთრ სამღვდელოებას, ისინი იყვნენ ყოველთვის ჭეშმარიტი სარწმუნოების, ქრისტიანული სამართლიანობის, სულიერი სიწმიდისა და ზნეობის დამცველნი, რის გამოც, არცთუ იშვიათად, კონფლიქტი მოსდიოდათ როგორც საერო, ისე სასულიერო ხელისუფლებასთან, რაც ბევრი მისი წარმომადგენლისთვის ტრაგიკულად მთავრდებოდა ხოლმე.

ქრისტიანული მართლმადიდებლური კულტურა

წარსულში მართლმადიდებლურ ხელოვნებას, როგორც გარკვეული ტიპის რელიგიური კულტურის გამოხატულებას, ღრმად ჰქონდა გადგმული ფესვი როგორც ელიტარულ, ისე ხალხურ ყოფაში. საუკუნეთა განმავლობაში მან ბევრი მხატვრული ძეგლი დატოვა ხელოვნების ძირითად დარგებში (ხუროთმოძღვრება, მწერლობა, ფერწერა, მუსიკა), რაც, თავისთავად, კულტურის დიდი მონაპოვარია.

მიუხედავად ამისა, დაწყებული ხუროთმოძღვრებით და მხატვრობით დამთავრებული, მართლმადიდებლური ხელოვნება თავისი არსით საკრალურია, კერძოდ, ლიტურგიულია, რაც იმას ნიშნავს, რომ ხელოვნების დარგები, რომლებიც კი შეიძლება გამოყენებული იქნენ ღვთისმსახურებაში, ემსახურებიან ერთ რამეს - ღვთაებრივი სინამდვილის, ქრისტიანულ ჭეშმარიტებათა თუ საიდუმლოთა თვალსაჩინოებას, ლიტურგიის პროცესში მისი სიღრმეების წვდომას. არქიტექტურა ეკლესიის შენობის გარე და შიდა სივრცის მოწყობით უზრუნველყოფს ღვთისმსახურებისთვის სათანადო ატმოსფეროს შექმნას (ცის ჩამოტანას მიწაზე). ნებისმიერი ტიპის (ბაზილიკა, ჯვარგუმბათოვანი...) მართლმადიდებლური ეკლესია სხვადასხვაგვარად გამოხატავს ღვთის სახლის, განკაცების, ღვთის მიწაზე მყოფობის და, ზოგადად, მატერიის განსულიერების იდეას. ეკლესიის შიდა სივრცეში არაფერია ისეთი (ფრესკების ჩათვლით), რომელიც არ ატარებდეს სიმბოლურ მნიშვნელობას, რაც, თავისთავად, კულტურის (თუ ხელოვნების) უმაღლესი გამოხატულებაა. სიმბოლურია ლიტურგიის ყოველი ეპიზოდი, სიმბოლურია შესამოსელით შემოსილ მღვდელმსახურთა ყოველი მოქმედება, შესვლაგამოსვლა, ხმის თანაბარზომიერად ამაღლება და დაწევა. სიტყვიერ ტექსტს, რომელიც შეადგენს ლიტურგიის ლოგოსურ სხეულს, შექმნილს წმიდა წერილისა და საკრალური ტექსტებისგან, თან ახლავს გალობა, რომელსაც თითქოს (საკმევლის კვამლთან ერთად) გუმბათზე გამოსახულ ქრისტემდე მიაქვს კრებულის ლოცვა-ვედრება. სიტყვას, რომელიც ლიტურგიის გულისგულია, ენაცვლება ხატებისა და ფრესკების უსიტყვო მეტყველება, ისინი განასრულებენ სიტყვით გამოუთქმელ რეალობას.

მიუხედავად იმისა, რომ საეკლესიო ნივთები - ეკლესიის შენობა იქნება იგი, ჭურჭელი თუ წიგნი - საკრალობით მოსილი ნივთებია, ისინი მაინც გარეგან შემკობას საჭიროებენ ისევ და ისევ მათდამი პიეტეტის ნიშნად. საეკლესიო ხელოვნება აქ იყენებს საერო გამოცდილებას: ეკლესიებს ამკობს ჩუქურთმებით, სხვადასხვა რეალურ თუ მითიურ ცხოველთა გამოსახულებებით, რომელთაც ნაკლებად ან საერთოდ არა აქვთ სიმბოლურ-რელიგიური დანიშნულება, არ გამოხატავენ რელიგიურ ჭეშმარიტებებს. წმიდა წერილის ხელნაწერები იმკობა მინიატურებით, რომლებიც მხოლოდ და მხოლოდ ილუსტრაციებია და არამც და არამც თაყვანისცემის ობიექტები, ანუ ხატები. საეკლესიო ჭურჭელი (ბარძიმი, დროშები, სამწერობლები...) მზადდება როგორც ხელოვნების ნიმუშები თავიანთი საგნობრივი და მხატვრული ფორმით. სამღვდელო შესამოსელი იქარგება ოქრომკედით, მშვენდება მცენარეული და აბსტრაქტული ორნამენტებით, რომლებიც დიდებულებას ანიჭებს მას.

საერთო მოძღვრებისა და ლიტურგიული პრაქტიკის მიუხედავად ყოველი ადგილობრივი ეკლესია თავისი კულტურული სპეციფიკით გამოირჩევა, რასაც ზოგჯერ არამარტო ეთნიკური, არამედ რელიგიური ხასიათიც აქვს.

ზურაბ კიკნაძე

ადგილობრივ მართლმადიდებელ ავტოკეფალურ ეკლესიებს შორის ერთ-ერთი უძველესი ეკლესიაა, რომლის ოფიციალური სახელწოდებაა „საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესია“. ხშირად მას „ქართულ ეკლესიას“ უწოდებენ, თუმცა თვითგანსაზღვრებით იგი ტერიტორიული ცნებაა და არა ნაციონალური (ეროვნული).

სმეის კანონიკური ველი მოიცავს საქართველოს, მისი ეპარქიები მოქმედებს თურქეთის, სომხეთის, აზერბაიჯანის (საინგილოს) ტერიტორიაზე და დასავლეთ ევროპაში მისი იურისდიქცია ამჟამად, პოლიტიკური ვითარების გამო, ვერ ვრცელდება აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის გარკვეულ ნაწილში.

საქართველოს კონსტიტუცია აღიარებს სმეს ისტორიულ როლს, ხოლო საქართველოს სახელმწიფოს მხოლოდ მასთან აქვს დადებული კონსტიტუციური შეთანხმება, რომელიც კონსტიტუციის ტოლფარდ საკანონმდებლო დოკუმენტად არის მიჩნეული.

ბოლო მონაცემებით სმეს წევრთა რიცხვი დაახ. 4 მილიონია.

I საუკუნიდან XVIII საუკუნის დასასრულამდე

უძველესი ქართული წერილობითი წყაროების ცნობებით, საქართველოში ქრისტიანობა მის სათავეებს უკავშირდება. ქართველმა ებრაელებმა საქართველოში ჩამოიტანეს ქრისტიანული სამყაროს ერთ-ერთი უმთავრესი რელიკვია - ქრისტეს კვართი, რომელიც დამარხულია მცხეთაში, ძელი ცხოველის ძირში.

საქართველოში ანდრია პირველწოდებულისა და სიმონ კანანელის ქადაგებას მოწმობენ ძველი ქართული წყაროები, რომელთა მიხედვით სიმონ კანანელი აქვე აღესრულა და დაკრძალულია აფხაზეთში, ახალ ათონში. ძველი ქართული წყაროები გვამცნობენ აგრეთვე საქართველოში ბართლომე და მატათა მოციქულების ქადაგების შესახებ, ხოლო ტრადიცია მატათას საფლავს ქ. ბათუმის ახლოს, გონიოში მიუთითებს. ამავე წყაროების ცნობით, ანდრია პირველწოდებულმა საქართველოში ჩამოიტანა ხის ფიცარზე აღბეჭდილი ღვთისმშობლის ჩვილედი ხატი და აქ არის დაცული ღვთისმშობლის კვართი, ელია წინასწარმეტყველის ხალენი, მაცხოვრის ჯვრის ფიცარნი, სამსჭვალნი და სხვა რელიკვიები.

უძველესი დროიდან დღემდე საქართველო თავს თვლის ღვთისმშობლის წილხვდომილ ქვეყნად, საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას სამოციქულო ეწოდება, ხოლო მაცხოვრის კვართმა საქართველოს სამეფო დინასტიის, ბაგრატიონთა სამეფო ღერბის სიმბოლიკაში ცენტრალური ადგილი დაიმკვიდრა.

უმთავრესი გზა ქრისტეს სჯულის ქართველი ხალხისთვის გაცნობისა იყო საქართველოში უკვე ძვ. წელთაღრიცხვის VII საუკუნიდან ძლიერი ებრაული თემის არსებობა, რომელსაც თავის ისტორიულ სამშობლოსთან კავშირი არასოდეს გაუწყვეტია. ქრისტიანობის ცოდნას, ძველი ქართული წყაროების ცნობით, სამეფო სახლშიც შეუღწევია. ლეონტი მროველის მიხედვით, ქართლის მეცხრამეტე მეფეს, რევს გაგონილი ჰქონია ქრისტეს სახარების შესახებ და, თუმცა წარმართად დარჩენილა, მსხვერპლის შეწირვას მაინც ახალი სჯულით ბრძანებდა. ამის გამო უწოდა მას ისტორიამ რევ მართალი.

ნიკეის პირველ მსოფლიო კრებაში (325წ.) მონაწილეობდნენ ტრაპიზონის ეპისკოპოსი დამნუსი და პიტიუნტის (ბიჭვინთის) ეპისკოპოსი სტრატოფილოსი. დაბეჯითებით თქმა, რომ ისინი ბერძნული ახალშენების წარმომადგენლები არ იყვნენ, შეუძლებელია, მაგრამ ამ დროისათვის დასავლეთ საქართველოში ქრისტიანობა გავრცელებული ყოფილა.

ქრისტიანობა სახელმწიფო სარწმუნოებად ქართლში გამოცხადდა არა უგვიანეს 337 წლისა, შესაძლოა, 326 წელს. ძველი ქართული საისტორიო ტრადიციით, ქართლი ქრისტიანობაზე მოექცა მოციქულთა სწორის, წმ. ნინო კაპადოკიელის ქადაგებისა და ღვაწლის შედეგად. საქართველოს პირველი ქრისტიანი მეფე და დედოფალი იყვნენ მირიანი და ნანა.

დაახლოებით ამავე ხანაში ხდება დასავლეთ საქართველოს გაქრისტიანებაც, რომელიც ამისათვის უკვე შემზადებული იყო ბერძნული ახალშენების გავლენით.

მცხეთისა და მისი შემოგარენის ქრისტიანული ხანის ტოპონიმიკა მთლიანად იმეორებს ქრისტეს მიწიერი ცხოვრებისა და მოწამეობის წმინდა ადგილთა სახელწოდებებს (ბეთლემი, გოლგოთა, ამაღლების მთა, ბეთანია, გეთსიმანია), რაც დოკუმენტურად უჩვენებს საქართველოში ქრისტეს მცნების შემოსვლის გზას.

წყაროები ქართლში საეკლესიო მშენებლობის დასაწყისს ქრისტიანობის სახელმწიფო სარწმუნოებად გამოცხადების პირველსავე დღეებს უკავშირებს. სახელდახელოდ აგებული ხის ეკლესიების გვერდით მალე დაიწყო ქვით მშენებლობა საბერძნეთიდან მოწვეული ოსტატების დახმარებით. მეფეთა ხელშეწყობით, და მთელი ხალხის მონაწილეობით აიგო სამთავროს, წუნდის, მანგლისის, წილკნისა და ბევრი სხვა ეკლესია. თავიდანვე განისაზღვრა ქართული საეკლესიო არქიტექტურის ორი ტიპი: ბაზილიკური და გუმბათოვანი.

V საუკუნის მეორე ნახევარი საქართველოში ნიშანდებულია მძლავრი ეროვნულ-განმანთავისუფლებელი ბრძოლით ირანის წინააღმდეგ და გაერთიანებისაკენ სწრაფვით, რომელიც ვახტანგ გორგასლის მეთაურობით გამარჯვებით დამთავრდა. პოლიტიკური გამარჯვება დაგვირგვინდა მნიშვნელოვანი საშინაო რეფორმებით. საქართველოს სამოციქულო ეკლესია ავტოკეფალურად გამოცხადდა. შეიქმნა თორმეტი საეპისკოპოსო, რომელთაც დაახლოებით 468 წელს სათავეში ჩაუდგა საბერძნეთიდან მოწვეული კათალიკოსი და მამათმთავარი პეტრე. ეკლესიამ სრული იერარქიული სტრუქტურა შეიძინა.

ერთიანობას, თავისუფლებას, ეკონომიკურ აღორძინებასა და საეპისკოპოსოთა დაარსებას შედეგად მოჰყვა საქართველოში საეკლესიო კათედრალური არქიტექტურის შედევრების (ბოლნისი, ურბნისი) აგება. დაიბადა ორიგინალური ქართული საეკლესიო მწერლობა.

V საუკუნიდან ქართველი საეკლესიო მოღვაწეები უკვე ჩანან საერთაშორისო სარბიელზე. მაიუმის ეპისკოპოსმა პეტრე იბერმა (411-491) და მისმა თანამებრძოლმა იოანე ლაზმა იერუსალიმში ააგეს ქართველთა მონასტერი და შექმნეს თეოლოგიური სკოლა. მეცნიერთა ერთი ნაწილი პეტრე იბერს თვლის არეოპაგიტული ლიტერატურის შექმნელად. დოგმატიკაში პეტრე იბერი ეძებდა მონოფიზიტებისა და დიოფიზიტების გამაერთიანებელ ფორმულას, რომელიც, მოგვიანებით (VIIს.), მონოთელიტებმა გამოიყენეს.

ამავე ხანებში ინტენსიური ხდება ქართველთა პილიგრიმობა წმიდა მიწისკენ. VI-VII საუკუნეთა მიჯნაზე გვაქვს დოკუმენტური ცნობები საქართველოს ეკლესიის იერარქების რომის პაპთან და იერუსალიმის პატრიარქთან სარწმუნოების საკითხებზე მიმოწერის შესახებ, აგრეთვე საქართველოს ეკლესიის კათალიკოსის მიერ წმინდა მიწის მოლოცვისა და იერუსალიმის პატრიარქთან პირადად შეხვედრის სურვილის შესახებ. პროკოპი კესარიელის ცნობით, იუსტინიანე კეისარს (525-565) განუახლებია მანამდე უკვე არსებული იბერთა მონასტერი იერუსალიმში.

ამ ეპოქის უშუალო ნაყოფია ქართული ჰაგიოგრაფიის დღეისათვის ჩვენთვის ცნობილი პირველი ნიმუში, ქართული მხატვრული აზროვნების შედევრი „შუშანიკის მარტვილობა“. ქართულ ენაზე უკვე თარგმნილი იყო ბიბლიური წიგნები და ლიტურგიკული პრაქტიკისათვის აუცილებელი სხვა ლიტერატურა. ქართველი მთარგმნელები იმთავითვე მისწვდნენ მთელს მაშინდელს ქრისტიანულ სამყაროს: ბერძნულ, ებრაულ, კოპტურ, სირიულ და სომხურ მწერლობას.

ქვეყანა პოლიტიკურად და იდეოლოგიურად მთლიანად იყო დაკავებული მაზდეანური ირანის აგრესიის მოგერიებით. ამიტომ არის V-VI საუკუნეები მდიდარი ქრისტიან მოწამეთა სახელებითა და მათ შესახებ დაწერილი ისეთი ორიგინალური თხზულებებით, როგორიც არის შუშანიკის, ევსტათი მცხეთელისა და აბიბოს ნეკრესელის მარტვილობები.

პირველად დოგმატურ პოლემიკაში ქართლის ეკლესია ჩაერთო დვინის 506 წლის საეკლესიო კრებაზე, რომელშიც ქართლიდან მონაწილეობდა 24 ეპისკოპოსი გაბრიელ მცხეთელის მეთაურობით. კრებამ მხარი დაუჭირა მონოფიზიტებისა და დიოფიზიტების შემარიგებელ პოლიტიკას იმპერატორ ზენონის „ჰენოტიკონის“ (482 წ.) საფუძველზე. მთელი VI საუკუნე ქართლისათვის არის პერიოდი შემარიგებლური პოზიციიდან აშკარა დიოფიზიტობისკენ სწრაფვისა. ბიზანტიელი ისტორიკოსი პროკოპი კესარიელი დიოფიზიტობას გულისხმობდა, როდესაც VI საუკუნის შუა ხანებში წერდა: ქართველები ქრისტიანობის წესებს ყველა იმ ხალხზე უკეთ იცავენ, ვინც ირანის იმპერიის გავლენის ქვეშ იმყოფებიანო.

VI საუკუნის პირველ ნახევარში უკვე გვაქვს პირდაპირი ცნობა ქართულ ენაზე ლიტურგიული და ბიბლიური წიგნების არსებობის შესახებ. საბა განწმენდილის ანდერძით (532 წ.), საბაწმიდის ლავრაში ნებადართული იყო ქართულ ენაზე ლიტურგიის აღსრულება და „ახალი აღთქმის“ წიგნების კითხვა.

VI საუკუნეში საქართველოში შემოდის 13 ასურელი მამა იოანე ზედაზნელის მეთაურობით და საფუძველი ეყრება სამონასტრო ცხოვრებას. ქართლი და კახეთი დაიფარება მონასტერთა ქსელით (ზედაზენი, დავითგარეჯა, ნეკრესი, წილკანი, შიომღვიმე და სხვ.). ასურელ მამათა შემოსვლას მოჰყვება ქალკედონიტობის (დიოფიზიტობის) გაძლიერება და ქართლი, კირონ ქართლის კათალიკოსის მეთაურობით, VII საუკუნის დამდეგს აშკარად აცხადებს თავის არჩევანს მართლმადიდებლობის სასარგებლოდ. ამ არჩევანმა კავკასიაში დიდი რელიგიური განხეთქილება გამოიწვია (604-609 წწ).

VI-VII საუკუნეთა მიჯნაზე, როდესაც ქართლში ირანელთა ზეწოლით მოშლილია სამეფო ხელისუფლება, ეკლესიის მეთაურობით ქვეყანა კვლავ ახერხებს გაერთიანებას, სასაზღვრო პროვინციებში, სადაც შერეული მოსახლეობა ცხოვრობდა, ქართულ ენაზე მღვდელთმსახურების დაკანონებას, რაც აქ მართლმადიდებლობის განმტკიცებას ნიშნავდა. არის ცნობები, რომელთა მიხედვით VII საუკუნის დამდეგს აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს ეკლესიები ერთ სამწყსოს წარმოადგენენ.

ეროვნული აღმავლობა არ დააყოვნებს თავისი შედეგის გამოვლენას კულტურაში და მცხეთის მახლობლად, წმიდა ნინოს მიერ აღმართული ჯვრის ადგილზე აიგება ქართული არქიტექტურის შედევრი - ჯვრის ტაძარი „მცველად ყოვლისა ქართლისა“. ესაა ცენტრალურგუმბათოვანი ნაგებობა, რომლის ინტერიერი თანაბარმკლავებიან ჯვარს გამოსახავს. ჯვრის ტაძრის ზუსტი ასლები აღიმართება, თითქმის ერთდროულად, აღმოსავლეთსა (ქართლში - ატენის სიონი, კახეთში - ძველი შუამთა) და დასავლეთ საქართველოში (ეგრისში - მარტვილი), როგორც მოწმობა საეკლესიო ერთიანობისა.

ფეოდალურ ურთიერთობათა განვითარებამ და არაბთა ბატონობამ VIIIX საუკუნეებში ქვეყანა კვლავ დაშალა რამდენიმე პოლიტიკურ ერთეულად, თუმცა ერთიანობის ხსოვნა არ წაშლილა ქართველთა პოლიტიკურ თუ რელიგიურ ცნობიერებაში. ეკლესიამ ეროვნულ-განმანთავისუფლებელი ბრძოლის იდეოლოგის ფუნქციაც იკისრა. სწორედ ამ ხანებში შეიქმნა ეროვნული მარტიროლოგიური მწერლობის („აბიბოს ნეკრესელის მარტვილობა“, „აბო ტფილელის მარტვილობა“, „კონსტანტი კახის მარტვილობა“, „გობრონის მარტვილობა“) მთელი სერია.

როდესაც ხატმებრძოლეობამ აღმოსავლური ქრისტიანული სამყარო მოიცვა, საქართველო ერთადერთ ქვეყნად დარჩა, რომელსაც ეს წვალება არ შეხებია. წყაროთა ცნობით, გუთების მართლმადიდებელი ეპისკოპოსი იოანე საქართველოში ჩამოდის ეპისკოპოსად ხელდასასხმელად, ვინაიდან ბიზანტიურ სამყაროში ამ აქტის კანონიერი აღმსრულებელი აღარ ჩანდა (VIII ს.). სწრაფად ვითარდება ხატმწერლობა (რასაც მნიშვნელოვნად უწყობდა ხელს მოციქულთა მიერ შემოტანილი და კონსტანტინე დიდის მიერ გამოგზავნილი ხატების თაყვანისცემის ტრადიცია), მონუმენტური ფერწერა (ატენის სიონის ძველი ფენა), მოზაიკის (ბიჭვინთის, წრომის), ბარელიეფის (მცხეთის ჯვარი, ატენის სიონი), ქვა-ჯვარებისა (ხანდისი) და ტიხრული მინანქრის (მარტვილის კარედი, ხახულის კარედის ადრეული დეტალები) ხელოვნება.

ამავე პერიოდში არ შეწყვეტილა საეკლესიო არქიტექტურის განვითარება. საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში აშენდა ისეთი მნიშვნელოვანი ძეგლები, როგორიცაა სამშვილდის სიონი (777 წ.), გურჯაანისა და ვაჩნაძიანის ყველაწმინდა (VIII ს.), ბიჭვინთისა და მოქვის კათედრალები, ხანძთის, ოპიზისა და სხვა ეკლესიები.

IX საუკუნის მეორე ნახევრიდან იწყება საქართველოს პროვინციებში სამეფო ხელისუფლების აღდგენა ბაგრატიონთა სახლის მეთაურობით. საგვარეულო ლეგენდა ბაგრატიონებს წარმოშობით ბიბლიურ მეფე დავითთან აკავშირებს და ამით ხაზს უსვამს საქართველოს კავშირს წმინდა მიწასთან, ქრისტიანობის სათავეებთან.

X საუკუნე აღბეჭდილია საქართველოს სამეფო-სამთავროების ბრძოლით ერთიანობისათვის. ეკლესიის წიაღში ყალიბდება ფორმულა, რომელმაც უნდა გააერთიანოს ქვეყანა: საქართველოა იქ, სადაც წირვა-ლოცვა ქართულ ენაზე აღესრულება. ქართველისა და მართლმადიდებელი ქრისტიანის ცნება კავკასიელთა ცნობიერებაში უკვე ემთხვევა ერთმანეთს.

ქართული ლიტურგიკა ამ დროისათვის ჯერ კიდევ იერუსალიმურ ტრადიციებს ეყრდნობა. ამის მაჩვენებელია იაკობის „ჟამის წირვის“ არქაული რედაქციების გავრცელება საქართველოში და მის გარეთ ქართულ სამონასტრო ცენტრებში, ე.წ. „ხანმეტი ლექციონარი“, რომელიც ჩვენამდე მოღწეულ ლექციონართაგან უძველესი (V ს-ის I ნახ.) უნდა იყოს, „იერუსალიმის ლექციონარი“, „კურთხევანი“, „უძველესი იადგარის“ მრავალი ნუსხა, ჰომილეტური კრებული „მრავალთავი“, რომელთაც შემოგვინახეს ადრეული ქრისტიანული პრაქტიკის ამსახველი ძეგლები. საბოლოოდ ჩამოყალიბდა ერთიან კრებულად ჩვენამდე მოღწეული პირველი ქართული საისტორიო თხზულება „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“, რომელშიც ასახულია საქართველოს ისტორია დასაბამიდან VII სმდე, ქრისტიანობის სახელმწიფო სარწმუნოებად გამოცხადებაზე აქცენტით.

საქართველოს გაერთიანებამდე დასავლეთ საქართველოში შეიქმნა აფხაზეთის (ბიჭვინთის) საკათალიკოსო, ტაძრით ბიჭვინთაში. იგი იერარქიულად სრულიად საქართველოს პატრიარქს დაექვემდებარა და დაასრულა ძველი ლაზიკის სამიტროპოლიტოს ბიზანტიის იურისდიქციიდან გამოსვლის პროცესი.

გაერთიანება დასრულდა თუ არა (XXI ს.ს.-ის მიჯნა), კვლავ საქართველოს ეკლესიამ შეიმუშავა ქვეყნის სახელწოდება „საქართველო“ და პირველმა გამოიყენა იგი რუისურბნისის საეკლესიო კრების (1105 წ.) აქტებში.

საქართველოში აღზრდაგანათლების კერების ფუნქციას ეკლესიამონასტრები ასრულებდნენ. ცნობილია ხანძთის სამონასტრო სკოლა (IX ს.) და ის საგნები, რომლებიც აქ ისწავლებოდა: საღმრთო წერილი, გალობა, უცხო ენები, საეკლესიო მამათა სწავლანი, საერო ფილოსოფია. ჩვენამდე მოაღწია, ე.წ. „შატბერდულმა კრებულმა“ (X სის 60-70-იანი წწ.), რომელში შეტანილი თხზულებები მოიცავენ მაშინდელი ცოდნის ყველა დარგს.

ქართული სკრიპტორიუმების ჩამოყალიბებამ ჩვენში (ტაოკლარჯეთი, კუხეთი) და უცხოეთის ქართულ მონასტრებში (პალესტინა, სირია, მცირე აზია) საფუძველი დაუდო ხელნაწერი წიგნის გაფორმების მაღალ ხელოვნებას, ერთმანეთისაგან განსხვავებულსა და დახვეწილ კალიგრაფიას. X საუკუნემდე საქართველოში საწერ მასალად იყენებდნენ პერგამენტს (საქართველოს გარეთ, იშვიათად, პაპირუსსაც). ამ ხანებიდან ჩვენამდე მოღწეულია ბრწყინვალე მინიატურებით შემკული ადიშისა (897 წ.) და ჯრუჭის I (940 წ.) ოთხთავები.

X საუკუნემდე საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია პალესტინურ ანუ იერუსალიმის (მაცხოვრის საფლავის) რედაქციის ტიპიკონს იყენებდა. ჩვენამდე მოღწეულია ამგვარი ტიპიკონის VII საუკუნის რედაქციის ტექსტი. IX საუკუნიდან უკვე დადასტურებულია საქართველოს მონასტრებში ადგილობრივი, ე.წ. ქტიტორული ტიპიკონების (ილარიონ ქართველის, გრიგოლ ხანძთელის) გამოყენება, რომელსაც მონასტერს მათი დამაარსებელნი უწესებდნენ.

ბერძნულიდან ქართულ ენაზე ჰიმნოგრაფიული ტექსტები პირველად პალესტინის სამონასტრო კერებში ითარგმნა V-VII საუკუნეებში. თანდათან ამ ჰიმნებმა თავი მოიყარეს უნიკალურ კრებულში, რომელიც სამეცნიერო ლიტერატურაში ცნობილია „უძველესი იადგარის“ სახელით. ამ კრებულმა შემოინახა ისეთი ლიტურგიკული ძეგლები, რომელთა დედნებს ჩვენამდე არ მოუღწევია. მიქაელ მოდრეკილმა X საუკუნეში შექმნა უნიკალური კრებული (978-988 წწ.), რომელშიც თარგმნილ ტექსტებთან ერთად (ანდრია კრიტელის, კოზმა იერუსალიმელის, იოანე დამასკელისა და სხვ.) შევიდა ორიგინალური ქართული ძეგლებიც (მიქაელ მოდრეკილის, იოანე მტბევარის, იოანე მინჩხის, გიორგი მერჩულესი და სხვ.). კრებული ნევმირებულია (აქვს სანოტო ნიშნები), ერთვის ლიტურგიკული შენიშვნები და წარმოადგენს კალიგრაფიული ხელოვნების შედევრს. იგი, როგორც ჩანს, იყო ლიტურგიკული გალობის სახელმძღვანელო.

დოგმატურპოლემიკური ძეგლების შექმნა საქართველოში დაიწყო კავკასიაში მომხდარი დიდი საეკლესიო განხეთქილების შემდეგ საქართველოს ეკლესიის მიერ აღებული მართლმადიდებლური კურსის დასასაბუთებლად და განსამტკიცებლად. მართალია, ამ ხანებში უკვე ითარგმნება პოლემიკური თხზულებები მაშინ არსებული მწვალებლობების წინააღმდეგ (არიანობა, ნესტორიანობა, მონოთელიტობა და სხვ.), მაგრამ წამყვანი მაინც არის პოლემიკა მონოფიზიტურ ეკლესიებთან (ძირითადად, სომხურთან).

ბერძნულიდან თარგმნილ ტრაქტატებთან ერთად, იქმნება ორიგინალური თხზულებებიც. აღსანიშნავია არსენ საფარელის ისტორიულპოლემიკური ტრაქტატი „განყოფისათჳს ქართლისა და სომხითისა“ (XXI სს.). მასში გააზრებულია საეკლესიო განხეთქილების წინამავალი პროცესი და მისი შედეგები, გარკვეულია ამ განხეთქილების ისტორიული საფუძვლები და ობიექტური კანონზომიერებანი, რომელთაც განაპირობეს კონფლიქტის სუბიექტური მხარე.

XI-XIII საუკუნეებში საქართველომ თავისი პოლიტიკური და ეკონომიური ძლიერების ზენიტს მიაღწია. საქართველოს ეკლესიის საჭეთმპყრობელი (ნიკოლოზ III - 1250-1282) კათალიკოს-პატრიარქად და მსოფლიოს მეექვსე პატრიარქად ამავე ხანების დამახასიათებელია საქართველოს ეკლესიის მისიონერული მოღვაწეობა კავკასიის მთიანეთსა და აღმოსავლეთ ამიერკავკასიაში. ამ მხარეთა ქრისტიანული მოსახლეობა საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქის მრევლს ეკუთვნოდა, რის გამოც იგი (მელქისედეკ I - 1010-1030) იწოდებოდა „აღმოსავლეთისა პატრიარქადაც“.

ქართული ფილოსოფიური აზროვნება (იოანე პეტრიწი, არსენ იყალთოელი) დიდი ინტენსივობით იყო ჩაბმული მსოფლიო ქრისტიანულ ცივილიზაციაში. სინას, ათონისა და შავი მთების, პეტრიწონისა და იერუსალიმის მონასტრები გახდნენ ხიდები მთელს ქრისტიანულ სამყაროსა და საქართველოს შორის. იოანე, ექვთიმე და გიორგი ათონელების, ეფრემ მცირის (შავი მთა), იოანეზოსიმეს (საბას ლავრა და სინას მთა) და სხვათა დამსახურებაა, რომ საქართველოს შემორჩა ქრისტიანული აზროვნების თითქმის ყველა მიღწევის ბრწყინვალე (ზოგჯერ რამდენიმე) თარგმანები და, ბევრ შემთხვევაში, მხოლოდ მათ შემოგვინახეს დიდ საეკლესიო მამათა თხზულებები. ათონელ მამათა თარგმანებისა და მოღვაწეობის შედეგად ქართული საეკლესიო პრაქტიკა იერუსალიმურიდან ღვთისმსახურების, ე.წ. კონსტანტინოპოლურ წესზე გადავიდა.

XI საუკუნის მიწურულს ამიერკავკასიის ქვეყნების განვითარებას საფრთხე შეუქმნა თურქსელჩუკთა შემოსევებმა. კავკასიის ერთიანობის, მისი სოციალურ პოლიტიკური განვითარების დასავლური გზის გადარჩენა საქართველომ იკისრა დავით აღმაშენებლით სათავეში (1089-1125). მრავალეროვან და მრავალრელიგიურ კავკასიაში ერთიანობის სულისკვეთების შენარჩუნება განსაკუთრებულ პოლიტიკურ ალღოსა და სარწმუნოებრივ შემწყნარებლობას მოითხოვდა. მონოფიზიტი და მუსლიმი ვაჭრები, მეცნიერები და პოეტები საქართველოში თავს გრძნობდნენ, როგორც ამ ქვეყნის მკვიდრნი. დავით აღმაშენებელი განსაკუთრებულ ყურადღებას იჩენდა საქართველოს გარეთ არსებული მონასტრებისადმი, ეხმარებოდა მათ დიდი საფასურით, აგებდა ეკლესიებს. იგი უშუალოდ იყო დაკავშირებული ჯვაროსნებთან და მისი ჯარი მონაწილეობას იღებდა მაცხოვრის საფლავის გამოხსნისათვის ბრძოლებში.

წყაროების თანახმად, დავით აღმაშენებელმა საერო მწერლობასთან ერთად, ბრწყინვალედ იცოდა სასულიეროც. თვითონაც გახდა ქართული ჰიმნოგრაფიის შედევრის - „გალობანი სინანულისნის“ - ავტორი. დავით აღმაშენებელი ქართულმა ეკლესიამ წმინდანად შერაცხა და მისი მოხსენების დღედ 26 იანვარი დააწესა.

დავით აღმაშენებლის შვილთაშვილის, თამარ მეფის (1184-1213) დროს ქვეყანა სვლას იწყებს დემოკრატიული მოწყობისაკენ.

საეკლესიო, სამხედრო, ეკონომიკური რეფორმების შედეგად საქართველოში, რომლის საზღვრები აჭარბებდა კავკასიის საზღვრებს, შინაგანი ჰარმონია დამკვიდრდა. ერთიანობის ხანის საქართველო არნახული კულტურული აღმავლობის მოწმე გახდა, რომლის უმაღლეს გამოვლინებად „ვეფხისტყაოსანი“ (XIIს.) უნდა ჩაითვალოს.

ადრინდელი საეკლესიო კრებების შესახებ ბევრი ცნობა არ შემონახულა. ისინი, უპირატესად, იმართებოდა მეზობელ ქვეყნებთან დოგმატიკის საკითხებზე შესათანხმებლად ან პოლემიკის გასამართავად. საეკლესიო სამართლის განხორციელების თვალსაზრისით, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო რუის-ურბნისის კრება (1105 წ.). კრების მოწვევა და წარმატებით ჩატარება შესაძლებელი გახდა ამ პერიოდის საქართველოში კანონიკური აზროვნების წარმატების შედეგად. X საუკუნეში ქართულ ენაზე უკვე არსებობდა ორიგინალური კრებული „მცირე რჯულის კანონი“, რომელიც საქართველოს ეკლესიის პრაქტიკასთან შესაბამისობაში მოყვანით ბერძნულ ენაზე არსებული სხვადასხვა დროის კანონებისაგან შეადგინა ექვთიმე მთაწმიდელმა. XIXII საუკუნეების მიჯნაზე არსენ იყალთოელმა ბერძნულიდან ქართულად თარგმნა „დიდი სჯულის კანონი“, რომელიც დღემდე რჩება საქართველოს ეკლესიის მართვის ძირითად კანონად.

დოგმატურმა და პოლემიკურმა მწერლობამ განსაკუთრებულ სიმაღლეს მიაღწია XI-XII საუკუნეების საქართველოში. ექვთიმე და გიორგი მთაწმინდელებმა, თეოფილე ხუცეს-მონაზონმა, ნიკოლოზ გულაბერისძემ და სხვ. ბერძნულიდან თარგმნეს ბასილი დიდის, მიქელ სვინკელოსის, გრიგოლ ნოსელის, მაქსიმე აღმსარებლის, იოანე დამასკელის, ათანასე ალექსანდრიელის, ფოტიოს პატრიარქისა და სხვათა დოგმატური ტრაქტატები. განსაკუთრებული მნიშვნელობა მაინც არსენ ვაჩეს ძის მიერ შედგენილ კრებულს - „დოგმატიკონს“ (XII ს.) ჰქონდა, რომელმაც მოიცვა მთელი მაშინდელი ქრისტიანული სამყაროს გამოცდილება დოგმატიკისა და პოლემიკის დარგში.

საქართველოს ეკლესიის გაძლიერებასთან ერთად ქართველ საეკლესიო მოღვაწეთა წინაშე დაისვა ამოცანა საერთაშორისო ასპარეზზე მისი ავტორიტეტის განმტკიცებისა და საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის კანონიკური საფუძვლების დაცვისა. ეს მისია იკისრეს ეფრემ მცირემ ნაშრომით „უწყება მიზეზთა ქართველთა მოქცევისა“ და გიორგი მთაწმინდელმა ზეპირი პოლემიკით (1057 წ.) შავ მთაზე, რომლის სრული ჩანაწერი შემოგვინახა ქართულმა მწერლობამ. ეფრემ მცირის ტრაქტატი არის მიმოხილვა ბერძნული წყაროებისა, რომელთა საფუძველზეც ავტორი ამტკიცებს საქართველოს ეკლესიის სამოციქულო წარმოშობასა და საქართველოში მირონის, რომელიც ადრე იერუსალიმიდან მოჰქონდათ, დამოუკიდებლად მოხარშვის კანონიერებას.

ძლიერი საქართველოს მესვეურნი ახალ სამონასტრო კერებს ქმნიან როგორც საქართველოში, ისე მის ფარგლებს გარეთ და მათთვის აწესებენ ტიპიკონებს. ასეთია ბიზანტიის დიდი დომესტიკოსის, გრიგოლ ბაკურიანისძის მიერ ბულგარეთში დაარსებული პეტრიწონის მონასტრის ტიპიკონი (1084 წ), შედგენილი ქართულ და ბერძნულ ენებზე, დავით აღმაშენებლის „ანდერძი“ (1123 წ.), „ვაჰანის ქვაბთა განგება“ (1204-1234) და სხვ.

საქართველოს ხელისუფალნი და ეკლესია ქართველ მოზარდთა ჯგუფებს ბიზანტიაში აგზავნიან განათლების მისაღებად. მანგანის აკადემიაში მიიღეს სწავლაგანათლება იოანე პეტრიწმა და არსენ იყალთოელმა. ყოველივე ამან შეამზადა ნიადაგი საქართველოში გელათისა (1106-1110) და იყალთოს სასულიერო აკადემიების დაარსებისათვის.

სახელი მოიხვეჭა გელათის აკადემიამ, რომელსაც ქართულ წყაროებში „მეორე იერუსალიმი და სხვა ათინა“ ეწოდება. აკადემიის სასწავლო დისციპლინები, სწავლების დონე და პედაგოგები (იოანე პეტრიწი, არსენ იყალთოელი) სავსებით შეეფერებოდა მაშინდელი ქრისტიანული სამყაროს ყველაზე მაღალ მოთხოვნებს. ასწავლიდნენ დიალექტიკას (ღვთისმეტყველება), რიტორიკას, გრამატიკას, არითმეტიკას, გეომეტრიას, ასტრონომიას, მუსიკასა და პოეზიას, სამართალს.

ერთიან საქართველოში განსაკუთრებულ სიმაღლეს მიაღწია ფილოსოფიურ-თეოლოგიურმა აზროვნებამ. აღსანიშნავია იოანე პეტრიწის მიერ თარგმნა და კომენტირება ბერძენი ნეოპლატონიკოსების ნემესიოს ემესელის (IV-Vსს.) და პროკლე დიადოხოსის (Vს.) თხზულებებისა „ბუნებისათვის კაცისა“ და „კავშირნი ღვთისმეტყველებითნი“. იოანე პეტრიწის ნაშრომებმა კავკასიაში მაშინვე ისეთი ავტორიტეტი მოიპოვა, რომ დაუყოვნებლივ ითარგმნა ქართულიდან სომხურად. ამ თარგმანებითა და თავისი ორიგინალური ნაშრომებით იოანე პეტრიწმა შექმნა მთელი სკოლა და დიდი გავლენა მოახდინა მომდევნო თაობებზეც.

პოლიტიკური და საეკლესიო ერთიანობის შედეგი იყო ქართული კათედრალური არქიტექტურის შედევრების შექმნა: ქუთაისში - ბაგრატის (1003წ.), მცხეთაში - სვეტიცხოვლის (1010-1029), კახეთში - ალავერდის (XI ს.), ქართლში - სამთავისის (1030 წ.), იმერეთში - გელათის (დაიწყო 1106 წ.). ჩამოყალიბდა ჯვარგუმბათოვანი ეკლესიის სტილი, ბუნებრივი შედეგი მთელი წინამავალი ხუროთმოძღვრული პროცესებისა. მნახველზე შთაბეჭდილებას ახდენდა მსუბუქი, ჰაეროვანი, ზეცისკენ მიმართული, ერთ მთლიან მონუმენტად გააზრებული ტაძრები, რომელთა ფასადები შემკული იყო სრულყოფილი ორნამენტით (სამთავისი, ნიკორწმინდა, წუღრუღაშენი), ხოლო ინტერიერი ბრწყინვალე ფრესკებით (ატენის სიონი, ყინწვისი, უბისა, ტიმოთესუბანი) და, შედარებით იშვიათად, ასევე ბრწყინვალე მოზაიკით (გელათის ღვთისმშობელი). ყოველივე ამის მთლიანობა ქმნიდა ანსამბლს, რომელშიც იკითხებოდა წმინდა წერილის, ქრისტიანული იკონოგრაფიისა და სიმბოლიკის ღრმა ცოდნა. კედლის მხატვრობაში გაბატონდა მონუმენტური, საზეიმო სტილი და საერთო ქრისტიანული იკონოგრაფიის გარდა, მასში აისახა ეროვნული წმინდანები (წმიდა ნინო, დავით გარეჯელი, შიო მღვიმელი) და მთელი წყება ქართველ ქტიტორთა (მეფეები, პატრიარქები, ფეოდალები, ეპისკოპოსები). ჩამოყალიბდა ლოკალური სკოლებიც, რომელთაგან გამოირჩევა ზემო სვანეთისა და გარეჯის სამონასტრო კომპლექსის სკოლები.

XI საუკუნისათვის დამთავრდა ქართული ხელნაწერების მოხატვისა და მინიატურებით შემკობის პრინციპების ჩამოყალიბების ხანგრძლივი პროცესი, დამუშავდა ეროვნული სტილი და იკონოგრაფიული ნორმები. მინიატურა, ორნამენტი, კალიგრაფია (ასომთავრული და ნუსხური) და ჭედური ყდის ხელოვნება (ბექა და ბეშქენ ოპიზრები) ქართულ ხელნაწერ წიგნს სახვითი ხელოვნების შედევრების რიგში აყენებს (ალავერდის, გელათის, წყაროსთავის, ბერთის, ჯრუჭი II ოთხთავები).

ახალ სიმაღლეებზე ავიდა ხატების, ჯვრებისა და ლიტურგიკული დანიშნულების ჭურჭლის (ღვთისმშობლის ლაკლაკისძეთა ხატი, ბედიის ოქროს ბარძიმი, მარტვილის სანაწილე ჯვარი, წმიდა მამაის ტონდო, თამარ მეფის გულსაკიდი ჯვარი) მოჭედვის ხელოვნება, ტიხრული მინანქარი (ლაზარეს აღდგინება, მირქმა უფლისა, სული წმიდის მოფენა, ხახულის ტრიპტიქის დეტალები). ლითონის მხატვრული დამუშავების ცენტრები იქმნება ზემო სვანეთში, რაჭაში, გურიაში, ცაგერში.

საქართველოს არ მიეცა შესაძლებლობა თავისი ბუნებრივი პოლიტიკური, კულტურული, ეკონომიკური და სულიერი პროგრესი შეუფერხებლად განევითარებინა. დაიწყო მონღოლთა ასწლიანი ბატონობა, რომელსაც მოჰყვა მთელი სერია ირანელ და თურქ-ოსმალო დამპყრობთა შემოსევებისა. მოიშალა სოფლის მეურნეობის ტრადიციული კულტურები, განადგურდა უდიდესი რაოდენობა როგორც საერო, ისე სასულიერო მატერიალური და კულტურული ძეგლებისა.

მაგრამ დროდადრო საქართველო მაინც ახერხებდა აღდგენას და აღორძინებას. გიორგი ბრწყინვალემ (1314-1346) შეძლო მონღოლთაგან ქვეყნის განთავისუფლება, ეკონომიკის აღორძინება და საქართველოს შერყეული პოლიტიკურ-საეკლესიო ერთიანობის აღდგენა. მისი მეფობის ხანაში ქართველებმა მოახერხეს იერუსალიმში დაკარგული პოზიციების დაბრუნებაც. მიზგითად ქცეული ჯვრის მონასტერი კვლავ ქართველთა მფლობელობაში გადმოვიდა და აღდგა ქრისტიანული მღვდელთმსახურება. ქართველებმა ჩამოართვეს ეგვიპტელ მამლუქებს მაცხოვრის საფლავის კარიბჭის კლიტენი და აღადგინეს იერუსალიმში ქართველთა უფლებები. განახლდა ბევრი დანგრეული ეკლესია-მონასტერი, აშენდა ახლები და მოიხატა ბრწყინვალე ფრესკებით, რომელთა შორისაც გამოირჩევა უბისის მოხატულობა.

თემურლენგის ლაშქრობათა შედეგების აღმოფხვრა შეძლო ალექსანდრე დიდმა (1412-1442). მან აღადგინა თითქმის ყველა დანგრეული ეკლესია, რომელთაგანაც აღსანიშნავია საქართველოს დედაეკლესიის, მცხეთის სვეტიცხოვლის, განახლება, დაუბრუნა დაკარგული მამულები და ახალიც შესწირა ეკლესია-მონასტრებს და, რაც მთავარია, დაუბრუნა ერთიანი ეკლესიის წიაღს სამცხის (სამხრეთ საქართველოს) განდგომილი ეპარქია.

XV საუკუნის II ნახევარში უცხოელ დამპყრობთა შემოსევების შედეგად ერთიანი საქართველო რამდენიმე სამეფოსამთავროდ დაიშალა, რასაც შედეგად მოჰყვა ერთიანი საქართველოს ეკლესიის დაშლაც.

სრულიად საქართველოს მცხეთის საპატრიარქოს გამოეყო აფხაზეთის (დასავლეთ საქართველო) საკათალიკოსო, რომლის მწყემსმთავარიც იწოდა აფხაზეთის კათალიკოს-პატრიარქად. აფხაზეთის კათალიკოსი საქართველოს პატრიარქს, მართალია, მხოლოდ პატივითღა ემორჩილებოდა, მაგრამ ქართული ეროვნულ-კულტურული ერთიანობიდან არ გასულა. XVI საუკუნის შუა ხანებში აფხაზეთის კათალიკოსის რეზიდენციამ ბიჭვინთიდან გელათში გადაინაცვლა. მალე საქართველოს საპატრიარქომ დაკარგა მრევლი სამცხე-საათაბაგოსი, რომელიც თურქეთის ხელში გადავიდა. შესუსტდა საქართველოს ეკლესიის პოზიციები იერუსალიმსა, ათონსა და სინაზე. ქვეყნისა და ქრისტიანობისათვის მოწამეთა ისედაც უსასრული რიგი შეავსეს ახალ მოწამეთა სახელებმა (მეფეები დიმიტრი თავდადებული და ლუარსაბ II, ქეთევან დედოფალი, ბიძინა ჩოლოყაშვილი, შალვა და ელიზბარ ერისთავები), რომლებიც საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ წმინდანებად შერაცხა. დაინგრა ეკლესიები, განადგურდა და გაიზიდა საქართველოდან ხელნაწერები, ხატები, საეკლესიო მსახურების ძვირფასი ნივთები. უდიდესი სისხლის ფასად, მაგრამ დამოუკიდებელი სახელმწიფოებრიობა და ქრისტიანული სარწმუნოება მაინც გადარჩა და ოდესმე ხელახლა გაერთიანების იდეაც არ ჩამკვდარა.

ყველაზე მძიმე საქართველოსთვის მაინც ის იყო, რომ მკვეთრად შეიცვალა ახლო აღმოსავლეთის პოლიტიკური რუკა. 1453 წელს დაეცა კონსტანტინოპოლი. ევროპიდან აზიისაკენ მიმავალმა სავაჭრო გზებმა ჩრდილოეთით გადაინაცვლა. საქართველოს დაეხშო ყველა გზა ცივილიზებული ქრისტიანული სამყაროსაკენ და მარტო აღმოჩნდა ისლამის გარემოცვაში. ევროპის ქვეყნებზე დიპლომატიური გასვლით საქართველომ რამდენჯერმე წარუმატებლად სცადა საბედისწერო გარემოცვის გარღვევა. რომის პაპისა და ქართველთა ერთობლივი გეგმა ოსმალთა წინაღმდეგ ლაშქრობისა ჩაიშალა. უნაყოფო აღმოჩნდა ქართველი მწერლისა და ლექსიკოგრაფის სულხანსაბა ორბელიანის ელჩობა ევროპის ქვეყნებში. ასევე უშედეგო აღმოჩნდა საქართველოს ხელისუფალთა მრავალგზისი მიმოწერა ევროპის ქვეყნებთან და ვატიკანთან. საქართველომ პოლიტიკური ორიენტაცია ერთმორწმუნე რუსეთზე აიღო.

ქვეყნის საერთო მძიმე პოლიტიკურმა, სოციალურმა და ეკონომიკურმა მდგომარეობამ თავისი დაღი დაასვა საეკლესიო სახვით ხელოვნებას. მართალია, კვლავ შენდება ეკლესიები, ზოგჯერ საკმაოდ ეფექტურიც ადგილის შერჩევით და საერთო სილუეტით (გრემის მთავარანგელოზი - 1565 წ.), იხატება ან ახლიდან იხატება ეკლესიები (გელათის ფრესკები), ცოცხალია ოქრომჭედლობა (მამნე ოქრომჭედელი), წიგნის მინიატურებით შემკობის ხელოვნება (ანჩისხატის ჟამნგულანი), მაგრამ ყველაფერი დაქვეითების, დაწვრილმანების, საზეიმო განწყობილების დაკარგვის ნიშნით არის აღბეჭდილი.

XVI საუკუნის დამლევს (1593 წ.) კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა იერემია II-მ რუსეთის ეკლესიის მეთაური, მოსკოვისა და სრულიად რუსეთის მიტროპოლიტი იობია პატრიარქად აკურთხა. მან მართლმადიდებელ ეკლესიათა დიპტიქში მეხუთე ადგილი დაიკავა, ხოლო საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა მეექვსე ადგილზე გადაინაცვლა.

XVIII საუკუნეში საქართველომ რამდენჯერმე შეძლო გამოესწორებინა პოლიტიკური სიტუაცია, რასაც მაშინვე მოჰყვა საეკლესიო ცხოვრების გამოცოცხლება. 1709 წელს თბილისში მეფე ვახტანგ VI-მ, ანთიმოზ ივერიელის დახმარებით, აარსებს ქართულ სტამბას. ხელნაწერი წიგნების გვერდით უფრო დიდი ტირაჟით დაიწყო გავრცელება საეკლესიო პრაქტიკისათვის საჭირო ნაბეჭდმა წიგნებმა. პირველი ნაბეჭდი წიგნი იყო „სახარება“, რომლის ერთი ცალი, ოქროს ყდაში ჩასმული, ანთიმოზმა ვლახეთის მმართველ კონსტანტინე ბრაკოვიანუს მიართვა. ვახტანგ მეექვსემვე შექმნა სწავლულ კაცთა კომისია. კომისია შეუდგა ძველი ქართული საისტორიო წყაროების შესწავლას, რედაქტირებასა და მათში საეკლესიო ისტორიის ეპიზოდებისა თუ სასულიერო მოღვაწეთა შესახებ ცნობების შეტანას.

საქართველოს საეკლესიო ცხოვრებაში განსაკუთრებული ეტაპი შექმნა კათალიკოსმა ანტონ I-მა (1720-1788). მისი აქტიური მონაწილეობით განახლდა ეკლესია-მონასტრებში ინტენსიური ლიტერატურული საქმიანობა, გაიხსნა პირველდაწყებითი სკოლები (რამდენიმე თბილისში და ნეკრესში), სემინარია თბილისსა (1755 წ.) და თელავში (1758 წ.), მომზადდა პროექტი უმაღლესი სასწავლებლების გახსნისა თბილისში, გორსა და თელავში. ანტონ დიდი უცხო ენებიდან თარგმნიდა და თვითონ ქმნიდა სახელმძღვანელოებს მეცნიერების სხვადასხვა დარგში. ქართული თეოლოგიურფილოსოფიური და პოლემიკური აზროვნების განვითარებისათვის უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა მის თხზულებებს „მზამეტყველება“ და „წყობილსიტყვაობა“. მანვე შექმნა ორიგინალური ჰაგიოგრაფიული კრებული „მარტირიკა“ და ასევე ორიგინალური ჰიმნოგრაფიული კრებული „სადღესასწაულო“, რომელშიც ვერსიფიკაციული სიახლეც კი შეიტანა (რითმიანი იამბიკო). ანტონ კათალიკოსმა, თავის სკოლასთან ერთად, ქართული საეკლესიო ცხოვრება, თეოლოგიური და ჰუმანიტარული აზროვნება ერთბაშად აიყვანა საერთაშორისო დონეზე.

1783 წელს ქართლკახეთის სამეფოსა და რუსეთის იმპერიას შორის დაიდო ხელშეკრულება (გეორგიევსკის ტრაქტატი). აღმოსავლეთი საქართველო ნებაყოფლობით შედიოდა რუსეთის მფარველობის ქვეშ იმ პირობით, თუ მისი შინაგანი პოლიტიკური მოწყობა, სამეფო ხელისუფლება და ეკლესიის ავტოკეფალია ხელუხლებელი დარჩებოდა.

რუსეთზე ორიენტაციის აღება საქართველოს არ აპატია ირანმა, რომელმაც გატეხა მოხუცებული მეფის ერეკლე II-ის მედგარი წინააღმდეგობა და 1895 წელს მიწასთან გაასწორა თბილისი.

ზაზა ალექსიძე

მე-19 ს-ის დამდეგს ერთიანი საქართველოს ისტორიულ ტერიტორიაზე ორივე ეკლესია - ქართლისა ანუ საქართველოს საპატრიარქო და აფხაზეთის, ანუ იმერეთის საკათალიკოსო - არსებობას განაგრძობდა.

იმის მიუხედავად, რომ სამეფოებისა და სამთავროების პოლიტიკური დამოუკიდებლობა ყოფნაარყოფნის ზღვარზე იდგა, იმხანად აღნიშნული ეკლესიების ეპარქიათა მეტ ნაწილში კულტურულ-საგანმანათლებლო მუშაობის გამოცოცხლება შეინიშნებოდა, მაგრამ ეს პროცესი იმ რეორგანიზაციის გამო შეფერხდა, რაც ორივე ეკლესიაში რუსეთის ხელისუფლებამ მოახდინა.

ქართლკახეთის სამეფოს რუსეთის სახელმწიფოსთან ინკორპორაციამ (1801 წ.) დღის წესრიგში საქართველოს ეკლესიის რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიასთან მიერთების საკითხიც დააყენა. იმპერატორმა ალექსანდრე I-მა დაავალა უწმინდესი სინოდის ობერპროკურორსა და საქართველოს მთავარმართებელ ალ. ტორმასოვს, დაეწყოთ მუშაობა საქართველოს ეკლესიის მართვა-გამგეობის სასწრაფოდ, მაგრამ უმტკივნეულოდ შეცვლისათვის. ფორმალური საფუძველი 1783 წლის გეორგიევსკის ტრაქტატი აღმოჩნდა. ამ დოკუმენტის მე-8 მუხლი საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქს რუსეთის უწმიდესი სინოდის მუდმივ წევრად აცხადებდა და დასძენდა, რომ „საქართველოს ეკლესიების“ უწმიდეს სინოდთან სამომავლო ურთიერთობას საგანგებო „პროტოკოლი“ განსაზღვრავდა. ტრაქტატის ტექსტის შემუშავებაში საქართველოს ეკლესიის მწყემსმთავარი ანტონ I-ლიც მონაწილეობდა. ამის გამო მკვლევართა ნაწილი მიიჩნევს, რომ რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლებამ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია გეორგიევსკის ტრაქტატის საფუძველზე გააუქმა (თუმცა ტრაქტატში არც სამეფოსა და არც ეკლესიის რუსეთთან ინკორპორაციაზე ლაპარაკი არაა).

როდესაც რუსეთმა ქართლკახეთის სამეფო შეიერთა, ადგილობრივ ეკლესიას კათალიკოს-პატრიარქი ანტონ II (ბაგრატიონი) განაგებდა (1788 წ-დან). ახალმა ადმინისტრაციამ მისი შევიწროება აღსაყდრების პირველივე დღიდან დაიწყო. ერეოდნენ მის სამღვდელმთავრო საქმეებში და მიანიშნებდნენ, თუკი პეტერბურგში გამგზავრების თაობაზე ხელმწიფე-იმპერატორის ნებას არ დაჰყვები, საეკლესიო-სახელმწიფო ქონების განიავებისა და იმპერიის მტრებთან საიდუმლო კავშირის ბრალდებით შენს წინააღმდეგ სისხლის სამართლის საქმე აღიძვრებაო. ანტონ II-ემ გაითვალისწინა საფრთხე, რაც უარის თქმის შემთხვევაში მის სამწყსოს ელოდებოდა და 1810 წლის 3 ნოემბერს სამშობლო დატოვა. პეტერბურგში იგი 1811 წლის 20 მარტს ჩავიდა. იმპერატორმა ის ბრწყინვალედ მიიღო და სახელმწიფო ორდენი უბოძა, მაგრამ სამშობლოში დაბრუნების უფლება არ მისცა, რაც საქართველოს ეკლესიის დამოუკიდებლობის გაუქმებას ნიშნავდა.

იმპერიულ მთავრობას ერთსა და იმავე სახელმწიფოში ერთი და იმავე მრწამსის ორი დამოუკიდებელი ეკლესიის არსებობა ქვეყნის მთლიანობისა და, კერძოდ, საქართველოს რუსეთთან ინტეგრაციისათვის დამაბრკოლებელ ფაქტორად წარმოედგინა. გასათვალისწინებელია, რომ თვითმმართველობა რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიასაც წართმეული ჰქონდა. პატრიარქის ინსტიტუტი იქ პეტრე I-ლის რეფორმების შედეგად (1722 წ.) გაუქმდა და უწმიდესი სინოდი ერთ-ერთ სამთავრობო კოლეგიად გამოცხადდა, რომელსაც უმაღლესი საერო მოხელე - ობერპროკურორი მართავდა. კათალიკოს-პატრიარქის ტიტული „სამოდერჟავული“ სახელმწიფოსათვის აუტანელი აღმოჩნდა. ეკლესიის ავტონომიურობა კი მართლმადიდებელი ეკლესიისა და სახელმწიფოს გამიჯვნაზე მიანიშნებდა, რაც იმპერიული პოლიტიკური რეჟიმისთვის მიუღებელი იყო. იგი ერს, ეკლესიასა და სახელმწიფოს განუყოფელ მთლიანობად მოიაზრებდა. ასე რომ, საქართველოს ავტოკეფალური ეკლესია და მისი ტრადიციული იერარქია (საჭეთმპყრობლითურთ) რუსეთის როგორც კოლონიურ პოლიტიკასთან, ისე სახელმწიფოებრივ სტრუქტურასთან შეუსაბამო ჩანდა.

საქართველოს ეკლესიის რეორგანიზაციის გეგმა მთავარმართებელმა ალ. ტორმასოვმა, ობერპროკურორმა ალ. გოლიცინმა და არქიეპისკოპოსმა ვარლამმა (ერისთავმა) შეიმუშავეს. გაუქმდა საქართველოს საკათალიკოსო და დაარსდა საეგზარქოსო, აგრეთვე, სასულიერო დიკასტერია (სასამართლო), რომელიც 1815 წელს საქართველო-იმერეთის „სინოდალურ კანტორად“ გადაკეთდა. ეპარქიების რიცხვი ორამდე შემცირდა: მცხეთაქართლისა და ალავერდკახეთისა, მონასტრებსა და საკათედრო ტაძრებს ჩამოერთვა ყმამამულები და ხაზინას გადაეცა, ქალაქის ეკლესიებში ქართულ ენაზე წირვალოცვა თანდათან შეიზღუდა; დამყარდა საეკლესიო მმართველობის ზუსტად ის წესი, რაც რუსეთში არსებობდა. აღმოსავლეთ საქართველოს ეგზარქოსად ვარლამ ერისთავი დაინიშნა.

ეს პროექტი „ტორმასოვის რეფორმის“ სახელითაა ცნობილი. იმპერატორმა ალექსანდრე I-მა იგი 1811 წლის 30 ივნისს დაადასტურა, რის გამოც აღნიშნული თარიღი საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების ოფიციალურ თარიღად უნდა ჩაითვალოს.

აფხაზეთის საკათალიკოსოს გაუქმების პროცესი უფრო დრამატულად და ტრაგიკულად წარიმართა.

XIX საუკუნის დასაწყისში აფხაზეთის საკათალიკოსო ტახტი (XVIს-ის შუა წლებიდან გელათში გადმოტანილი) დაქვრივებული იყო. მას მიტროპოლიტი დოსითეოზ ქუთათელი (წერეთელი) და ეპისკოპოსი ექვთიმე გაენათელი (შარვაშიძე) განაგებდნენ.

1810 წლის 20 თებერვალს რუსეთის სამხედრო ბრიგადამ მეფე სოლომონ II დააპატიმრა და სამეფო გააუქმა. 1814 წლის 17 ოქტომბრის ბრძანებით კი აფხაზეთის საკათალიკოსოც გაუქმდა და მისი ეპარქიები აღმოსავლეთ საქართველოს საეგზარქოსოსთან გაერთიანდა. ამის გამო ამიერ და იმიერ საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას „საქართველოსა და იმერეთის საეგზარქოსო“ ეწოდა, მის მღვდელმთავარს - „საქართველოსა და იმერეთის ეგზარქოსი“ (აღსანიშნავია, რომ საქართველოს საეგზარქოსოს საზღვრები მთელ კავკასიას მოიცავდა).

დაიწყო გლეხთა საეკლესიო გადასახადის გაზრდა, რამაც 1819-1820 წლებში იმერეთის დიდი აჯანყება გამოიწვია. მღვდელმთავრები დოსითეოზი და ექვთიმე დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლთა მხარეზე დადგნენ, რის გამოც ისინი 1820 წლის 4 მარტს დაატყვევეს, თავზე ტომრები ჩამოაცვეს და რუსეთში გაგზავნეს. ასეთ სისასტიკეს მოხუცმა დოსითეოზმა ვერ გაუძლო და გზაში გარდაიცვალა. მისი გვამი სოფელ ანანურში დაკრძალეს „ყოვლად მარტივად და უცერემონიოდ“. ექვთიმე პეტერბურგში ჩაიყვანეს, სადაც მან ალექსანდრე I-ს „ახალი დროის ნერონი“ უწოდა.

მართალია, საქართველოს ეკლესია რუსეთის მართლმადიდებელმა ეკლესიამ დაიქვემდებარა, მაგრამ თავის განუყოფელ ნაწილად იგი მაინც ვერ აქცია. ამაზე სახელწოდება „ეგზარქატი“ მეტყველებს. ეს ბერძნული სიტყვაა და ისეთ ადგილს აღნიშნავს, რომელიც განსაზღვრული ტერიტორიის მიღმა იმყოფება. „ეგზარქოსი“ („ექსარხოსი“) ასეთი ადგილის (ჩვენს შემთხვევაში - ეკლესიის) განმგებელია. აკად. კორნელი კეკელიძის დაკვირვებით, ტერმინი „საქართველოს საექსარხოსო“ გვეუბნება, რომ საქართველოს ეკლესიის ინკორპორაცია ჯერ არ მომხდარა და მას, როგორც „დაქვრივებულს“, რუსეთის „ეგზარქოსი“ განაგებს.

საქართველოს საეგზარქოსომ 106 წელიწადს იარსება და 18 ეგზარქოსი გამოიცვალა. ისინი საერო ხელისუფლისაგან - იმპერატორისაგან ინიშნებოდნენ და, ცხადია, იმპერიის სამსახურში იდგნენ. საქართველოს ეგზარქოსები, პირველის გამოკლებით, რუსები იყვნენ. მათ შორის ქართული ენის შესწავლის სურვილი მხოლოდ რამდენიმეს ჰქონდა და კიდეც შეისწავლა. უმრავლესობა ადგილობრივ კულტურასა და ტრადიციულ გარემოს ზევიდან დაჰყურებდა, რის საფუძველზეც არა ერთი და ორი კონფლიქტი წარმოიქმნა. მათგან რამდენიმე ტრაგედიით დამთავრდა.

ამ ტრაგედიებიდან ორს გამოვყოფთ.

1886 წლის 24 მაისს იოსებ ლაღიაშვილმა მოკლა თბილისის სასულიერო სემინარიის რექტორი დეკ. პავლე ჩუდეცკი. გავრცელდა ხმა, რომ რექტორის დაკრძალვის დღეს ეგზარქოსმა პავლე ლებედევმა თქვა: „წყეულიმც იყოს საზოგადოება, რომელიც ასეთ ბოროტმოქმედს წარმოშობს“. სიტყვა „საზოგადოება“ ქართველ ერთან იქნა გაიგივებული, რის გამოც ეგზარქოსის წინააღმდეგ საპროტესტო ტალღა აზვირთდა. პროტესტი ყველაზე აქტიურად დიმიტრი ყიფიანმა გამოხატა: ეგზარქოსს წერილი მისწერა და მოსთხოვა ან გაექარწყლებინა ბრალდება, ან დაეტოვებინა საქართველო. გასათვალისწინებელია, რომ აღნიშნული სიტყვები არ გვხვდება ეპიტაფიის გამოქვეყნებულ ტექსტში, რომელიც ერთობ მჭევრმეტყველური და შინაარსიანია. მღვდელმთავარმა ბრალდება არც დაადასტურა და არც უარყო. ამიტომ დაბეჯითებით დღესაც ვერავინ ამბობს, ასეთი რამ მართლა წარმოითქვა თუ არა. თუმცა არავის ეპარება ეჭვი, რომ ეს პროტესტი დ. ყიფიანის სტავროპოლში გადასახლების ერთ-ერთ მიზეზად იქცა. იქ იგი 1887 წლის 24 ოქტომბერს მოკლეს. მისი ნეშტის საქართველოში გადმოსვენება და მთაწმინდაზე დაკრძალვა გრანდიოზულ ანტიიმპერიულ აქციაში გადაიზარდა. ანდერძი ეპისკოპოსმა ალექსანდრემ (ოქროპირიძემ) აუგო. ის და მისი თანამსახური სამღვდელოება საპროტესტო აქციას შეუერთდნენ, რითაც ყველასათვის ცხადი შეიქნა, რომ ქართველი სასულიერო პირების აქტიური და ავტორიტეტული ფრთა ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის მხარეზე იდგა. ეს მოძრაობა XIX საუკუნის 60იან წლებში ილია ჭავჭავაძისა და სხვა თერგდალეულების თაოსნობით დაიწყო და იმ ისტორიულ-კულტურულ ტრადიციებს დაეფუძნა, რომელიც საუკუნეთა მანძილზე მეტწილად მართლმადიდებელმა სარწმუნოებამ გამოკვება.

უფრო დიდი და მძაფრი რეზონანსი მოჰყვა 1908 წლის 28 მაისს ეგზარქოს ნიკონის მკვლელობას. მკვლელი ვერ დააკავეს, ეჭვი კი რამდენიმე ქართველ მღვდელსა და მღვდელმთავარზე მიიტანეს. მათ შორის ეპისკოპოს კირიონზე (საძაგლიშვილი), არქიმანდრიტ ამბროსიზე (ხელაია) და მღვდელ ნიკოლოზ ნამორაძეზე. უკანასკნელი გამოძიებას გაექცა, თავი კონსტანტინოპოლის ქართველ კათოლიკეთა სავანეს შეაფარა და სამშობლოში მხოლოდ 1917 წლის რევოლუციის შემდეგ დაბრუნდა. დანარჩენებს ბრალი ვერ დაუმტკიცეს. მათ დასაცავად ხმა საერთაშორისო საზოგადოებრიობამაც აიმაღლა. ვითარება დაიძაბა, დაიწყო რეპრესიები, ქართველები და რუსები თბილისში ერთმანეთს დაუპირისპირდნენ, მაგრამ შეტაკება არ მოხდა.

ეგზარქოსებისა და მათი თანამოსაგრეების ქართულ კულტურასთან დამოკიდებულება ერთნაირი არ ყოფილა. ცნობილი არიან ისეთი რუსი სასულიერო პირები, რომლებსაც შეეძლოთ ქართული გალობისათვის „ძაღლების ყეფა“ ეწოდებინათ (თბილისის სასულიერო სემინარიის რექტორი არქიმანდ. სერაფიმე), და იყვნენ ისეთებიც, რომლებიც ძველი ქართული ჰიმნოგრაფიული ტრადიციის აღორძინებისათვის იღვწოდნენ (ეგზარქოსები ისიდორე, ვლადიმირი და სხვ.). ზოგჯერ ერთი და იგივე პიროვნება ერთ შემთხვევაში უკიდურესად ანტიქართულ განწყობილებას ამჟღავნებდა, მეორე შემთხვევაში კი - პირიქით - პროქართულს. ქართველოფობიით გამორჩეული დეკ. ივანე ვოსტორგოვი, მაგალითად, ქართველი წმინდანების სიის შედგენაზედაც მუშაობდა და, როდესაც საკითხი ოფიციალურად დაისვა, თამარ მეფის წმინდანად აღიარებასაც დათანხმდა, თუმცა ასეთი გადაწყვეტილების საფუძველს ძველი (XVIII ს-მდე) საეკლესიო-ლიტურგიკული ტრადიცია ნაკლებად იძლეოდა.

რუსიფიკაციის მცდელობამ დაპყრობილ ერებში წინააღმდეგობის ჟინი და თვითმყოფადობის შენარჩუნების ინსტინქტი გააღვივა. დაიწყეს ზრუნვა თავთავიანთი ისტორიული ფესვებისა და წარსულის მემკვიდრეობის შესაცნობად. თითქოს შეუსაბამოა, მაგრამ ფაქტია, რომ ამგვარ მუშაობას სტიმული იმპერიული მთავრობისა და იდეოლოგიის იმ მსახურებმაც მისცეს, რომლებიც სწავლა-განათლებით გამოირჩეოდნენ. ასე მოხდა საქართველოშიც. აღსანიშნავია მეფისნაცვალ მიხეილ ვორონცოვის დაინტერესება ქართული კულტურით და მისი ღვაწლი ამ უბანზე, რის გამოც პლატონ იოსელიანსა და სხვა ქართველ თუ არაქართველ სწავლულს, ქართველოლოგიის განხრით, სერიოზული კვლევაძიების წარმოების საშუალება მიეცა. ამ გზით XIX საუკუნის შუა წლებში ძველი ქართული მწერლობისა და, ზოგადად, კულტურის ბევრი პირველხარისხოვანი ძეგლი გამოვლინდა, გაჩნდა ქართულენოვანი საეკლესიო პრესა („საქართველოს სასულიერო მახარობელი“, „შინაური საქმეები“, „სიტყვა“, „მწყემსი“), დაიწყო ძველი ქართული საგალობლების შესწავლა და საფუძველი ჩაეყარა ქართულ საეკლესიო არქეოლოგიას. ამაზე მეტყველებს: რუსეთის V არქეოლოგიური ყრილობა, რომელიც 1882 წელს თბილისში ჩატარდა და რომელმაც ქართული საეკლესიო წიგნებისა და ნივთების პირველი გამოფენა მოაწყო, საეგზარქოსოს საეკლესიო მუზეუმის გახსნა (1888 წ.), რომელსაც მაღალი კვალიფიკაციის ქართველი სწავლულები დ. ბაქრაძე, ეპისკოპოსი კირიონი, თ. ჟორდანია და მ. ჯანაშვილი ხელმძღვანელობდნენ.

ყოველივე ამან ქართველთა შორის ეროვნული თვითშეგნების აღმავლობას შეუწყო ხელი. რუსეთის სასულიერო აკადემიებში, სადაც მეცნიერული მუშაობა საკმაოდ მაღალ საფეხურზე იდგა, ეკლესიის ისტორიის ქართველი მკვლევარები აღიზარდნენ. მათ ხელმისაწვდომი გახადეს ის დოკუმენტები, რომლებიც სმე-ის ავტოკეფალიის იურიდიულ საფუძვლებს ადასტურებდა და ამ სტატუსის განახლებისათვის ბრძოლას კანონიერების ფარგლებში აქცევდა. ამავე აკადემიებში ჩამოყალიბდნენ ქართველი პროფესიონალი ღვთისმეტყველები და მისიონერები, რომლებმაც ძველი ქართული ტრადიციები ააღორძინეს და გაამდიდრეს. ამ მხრივ ყველაზე თვალსაჩინოა ეპისოპოს გაბრიელის (ქიქოძის) სამეცნიერო (ფსიქოლოგიური), პედაგოგიური და სამოძღვრო-საღვთისმეტყველო მოღვაწეობა. მისი ქადაგებები, რომლებიც მისსავე სიცოცხლეში რუსულ და ინგლისურ ენებზე ითარგმნა (ინგლისური თარგმანი ანგლიკანმა მღვდელმა მალანმა შეასრულა), მსოფლიო ჰომილეტიკის საგანძურშია შესული. მან აღზარდა ისეთი სასულიერო და საერო პიროვნებები, რომლებმაც სმე-ის დაფარული ტალანტი (მათე 25:25) წარმოაჩინეს და ამით დაადასტურეს, რომ საქართველოს ეკლესიას თვითმმართველობის ძალა და უნარი საკუთარ წიაღში მოეპოვებოდა.

პირველი სტატია, რომელიც წარსულში საქართველოს ეკლესიის ფაქტობრივი და იურიდიული ავტოკეფალიის დადასტურებას ისახავდა მიზნად და, რომელმაც აღნიშნული სტატუსის განახლებისათვის ბრძოლას სტიმული მისცა, 1894 წელს ჟურნ. „პასტირ“- ში გამოქვეყნდა. ესაა მღვდელ (შემდ. კათოლიკოს-პატრიარქი) კალისტრატე ცინცაძის მონოგრაფია „საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია“.

1905 წლიდან დაიწყო აქტიური კამპანია სმე-ის დამოუკიდებლობის მოთხოვნით: გამოქვეყნდა უამრავი მასალა, მოეწყო დისკუსიები, კრებები და მანიფესტაციები. აღსანიშნავია ქართველ სამღვდელოთა არასანქცირებული ყრილობა, რომელმაც მუშაობა 1905 წლის 29 მაისს თბილისის სასულიერო სემინარიაში დაიწყო. ეგზარქოსმა ალექსიმ კაზაკები გამოიძახა და მათი დახმარებით დელეგატები დარბაზიდან გაყარა. ამ ფაქტმა საპროტესტო მოძრაობა უფრო გაააქტიურა. მთავრობა იძულებული გახდა, დაეწყო მზადება სრულიად რუსეთის საეკლესიო კრებისათვის, რომელსაც მოცემულ საკითხზე საბოლოო სიტყვა უნდა ეთქვა. 1906-1907 წლებში უწმიდესი სინოდის საკონფერენციო დარბაზში კრების წინმსწრები თათბირ-სემინარები მიმდინარეობდა. მოისმინეს ეპისკოპოსების: კირიონის, ლეონიდეს, ევთიმეს, პროფ. ალექსანდრე ცაგარელის, პროფ. ალექსანდრე ხახანაშვილისა და პროფ. ნიკო მარის მოხსენებები. ავტოკეფალიის განახლების მთავარ საფუძვლად დასახელდა ის ფაქტი, რომ რუსული საეკლესიო მმართველობის პირობებში კავკასიაში მართლმადიდებლობის დანერგვისა და განმტკიცების მისია მიზანს ვერ აღწევს, ხალხი წარმართობის და ურწმუნოების ჭაობში ეფლობა, საქართველოს ტერიტორიიდან გააქვთ ისტორიული ნივთები, არაპროფესიულად და ეროვნული კულტურის ტრადიციათა უგულებელყოფის ფონზე მიმდინარეობს სიძველეთა კონსერვაციისა და რესტავრაციის საქმე (იგულისხმება სვეტიცხოვლისა და ზოგი სხვა ძველი ტაძრის ფრესკების გადაღებვა, რაც, ცხადია, მდარე კულტუროლოგიური ცნობიერების გამო მოხდა). რუსების მხრიდან ავტოკეფალიის წინააღმდეგ გამოდიოდნენ პროფ. გლუბოკოვსკი და პროფ. ოსტროუმოვი, დეკანოზები ვოსტორგოვი და ბუტკევიჩი, მაგრამ იყვნენ ისეთებიც, მაგალითად, პროფ. სოკოლოვი და ზაოზერსკი, განსაკუთრებით დურნოვო, რომლებიც ქართველების ინტერესებს იცავდნენ. დებატები მეტნაკლებად კონსტრუქციულ კალაპოტში მიმდინარეობდა, მაგრამ სინოდმა მათი გაგრძელება საჭიროდ აღარ მიიჩნია და სხდომები შეწყვიტა. ავტოკეფალიის მომხრეებს აღუთქვეს, საეკლესიო კრებას მალე მოვიწვევთო, მაგრამ დაპირება არ შესრულდა.

არსებობდა საერო და სასულიერო პირების ჯგუფი, რომელიც საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის რომის ეკლესიასთან უნიის ფორმით შეერთებისათვის და ამ გზით ავტოკეფალიის მოპოვებისათვის იღვწოდა. აქტიურობდნენ გელათის მონასტრის ბერები, ქუთაისელი თავადაზნაურები, აკაკი წერეთელი, ვარლამ ჩერქეზიშვილი და სხვა თვალსაჩინო მოღვაწეები, მაგრამ მათ იდეას ბევრი არ მიემხრო. ოპონენტები ამბობდნენ, თუკი საქართველოს ეკლესია გაკათოლიკდება, რუსეთი მას ჩამორთმეულ ქონებას არ დაუბრუნებსო. ქართველ კათოლიკეთა ჟურნალის „ჯვარი ვაზისა“-ს კარი ღია იყო ქართველი მართლმადიდებელი სასულიერო პირებისათვის (მაგ., ეპისკოპოს ლეონიდესათვის), რომლებიც იქ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის მხარდასაჭერად პირველხარისხოვან დოკუმენტებს აქვეყნებდნენ.

პირველი მსოფლიო ომის დროს საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიისათვის ბრძოლა გადამწყვეტ ფაზაში შევიდა, რასაც მთავრობის ისტერიული რეაქცია მოჰყვა. ობერპროკურორმა შეიმუშავა პროექტი, რომელიც „საქართველოს საეგზარქოსოს“ გაუქმებას, მის ნაცვლად „კავკასიის სამიტროპოლიტოს“ შექმნასა და, მაშასადამე, საქართველოს ეკლესიის სრულ ინკორპორაციას ისახავდა მიზნად. ინფორმაციამ ამ ჩანაფიქრის შესახებ საქართველოში დიდი მითქმა-მოთქმა გამოიწვია. პროტესტი გამოთქვა მაშინდელმა ეგზარქოსმა პლატონმა, რის გამოც ამ განზრახვის რეალიზაცია შეჩერდა. სამაგიეროდ, საქართველოსათვის არანაკლებ სახიფათო, ფილეტური ერესის შემცველი პროექტი შეიმუშავეს - აფხაზეთში არაქართული სამრევლოების სოხუმის ეპარქიისგან ჩამოშორება და მათი რუსეთის ერთ-ერთ ეპარქიაში გაერთიანება. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ იმპერიის მთავრობა მაშინ მეგრელებს, სვანებსა და სამურზაყანოელებსაც არაქართველებად მიიჩნევდა. ეს აშკარა ანტიქართული პოლიტიკის ნიშანი იყო, რომლის წინააღმდეგ ხმა ყველაზე მეტად დეკანოზმა კორნელი კეკელიძემ აღიმაღლა.

1917 წლის 25 თებერვალს რუსეთში რევოლუციამ გაიმარჯვა. დაიწყო იმპერიის დეცენტრალიზაცია და რღვევა. გამოიცა დეკრეტები სინდისის თავისუფლებისა და ერთა თვითგამორკვევის შესახებ. ამ გარემოებით ისარგებლა საქართველოს ეკლესიამ და იმავე წლის 12 (ახ. სტ. 25) მარტს მცხეთის სვეტიცხოვლის ტაძარში 10 ათასი სამღვდელო და საერო პირი შეიკრიბა, გამოცხადდა სმე-ის დამოუკიდებლობა. ეს აქტი იურიდიულად პირველმა საეკლესიო კრებამ დაადასტურა (თბილისი, 1917 წლის 817 სექტემბერი). გაუქმდა ეგზარქოსის თანამდებობა და განახლდა კათალიკოს-პატრიარქის ტიტული. საქართველოს ეკლესიის საჭეთმყრობლად ეკლესიისა და ეროვნული კულტურის წინაშე ღვაწლმოსილი პიროვნება, ცნობილი არქეოგრაფი, ეპისკოპოსი კირიონი აირჩიეს (გიორგი საძაგლიშვილი). ამ ფაქტს მოსახლეობის დიდი უმრავლესობა, მათ შორის მუსლიმთა თემი, სიხარულით შეეგება, მაგრამ ეს განცდა მალე გაფერმკრთალდა. კათალიკოს-პატრიარქსა და მის თანამოსაყდრეს, მიტროპოლიტ ლეონიდის შორის სმე-ის ორგანიზების საკითხში უთანხმოებამ იჩინა თავი. კირიონი ეროვნული ეკლესიის იდეისაკენ იხრებოდა, რასაც სამღვდელოების მეტი ნაწილი ფილეტიზმის კვალიფიკაციას აძლევდა. ღრმავდებოდა წინააღმდეგობა სმე-ის მაშინდელ მმართველ ორგანოს - „საკათალიკოსო საბჭოსა“ და მთავრობას შორის, რაც კათალიკოსის სულიერ მდგომარეობას ამძიმებდა. 1918 წლის 27 ივნისს, დილით, საზაფხულო რეზიდენციაში, მარტყოფში, იგი განგმირული იპოვნეს. ეს ტრაგედია დღემდე ბურუსითაა მოცული.

რუსეთის პოსტრევოლუციურმა მთავრობამ აღიარა საქართველოს ეკლესიის თვითმმართველობა, მაგრამ ეს ეკლესია მიიჩნია არა ტერიტორიულ, არამედ ეროვნულ, ე.ი. მხოლოდ ქართველების ეკლესიად. უწმიდესმა სინოდმა და, შემდეგ, პატრიარქმა ტიხონმა (აირჩიეს 1917 წლის 5 ნოემბერს) საქართველოს ეკლესიის იერარქია მადლმოკლებულად გამოაცხადეს და საქართველოში მცხოვრებ მართლმადიდებლებს მოუწოდეს, არ მიიწვიონ „ავტოკეფალისტი მღვდლები“ მღვდელმსახურებაში მონაწილეობის მისაღებად, არ მიიღონ მათგან ლოცვაკურთხევა, არ შევიდნენ „ქართველების ეკლესიაში“, თორემ „უსათუოდ ჯოჯოხეთში მოხვდებიან“. ნაეგზარქოსალმა პლატონმა, რომელსაც საქართველოს მოყვარულ მღვდელმთავრად იცნობდნენ, რუსეთის საეკლესიო კრებაზე განაცხადა, ქართველები მართლმადიდებლობას გადაუდგნენო. ამ კრებას (1917-1918 წლების მიჯნა) აღმოსავლეთის სხვა მართლმადიდებელი პატრიარქებიც ესწრებოდნენ. ისინი რუსეთის ეკლესიის გავლენის ქვეშ მოექცნენ და ფიქრობდნენ, რომ ქართველებმა ისარგებლეს რუსეთის იმპერიის ავადმყოფობით, ე.ი. გაკომუნისტებით და „უმადური შვილების მსგავსად ხელი აღმართეს მასზე“.

საქართველოს დამოუკიდებელმა მთავრობამ ეკლესიის (რელიგიურ ორგანიზაციების) სეპარაციის კურსი აიღო. 1918 წლის 26 ნოემბერს სკოლა გამოეყო ეკლესიას, 1920 წლის 19 ნოემბერს - ეკლესია სახელმწიფოს, რაც დაადასტურა 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუციამ (მ. 16). სახელმწიფომ სმეს ჩამოართვა მიწები და ბევრი სხვა უძრავმოძრავი ქონება, რის გამოც ეკლესია დიდი ეკონომიკური სიძნელეების წინაშე დადგა.

სმე XX საუკუნის 2030იან წლებში ყოველი მხრიდან რეპრესირებული აღმოჩნდა. მის უფლებებს ზღუდავდნენ მენშევიკები, მაგრამ ბოლშევიკების ანტირელიგიურ კამპანიას პრეცენდენტი არ მოეძებნება. ხურავდნენ და ანგრევდნენ ეკლესიებს, აბუჩად იგდებდნენ და სცემდნენ მორწმუნეებს, არა ერთმა და ორმა საეკლესიო თუ საერო პირმა სიცოცხლე მოწამებრივად აღასრულა, ეკლესიას ხელიდან ყოველგვარი სარჩოსაბადებელი გამოეცალა. ასეთ პირობებში კათალიკოს-პატრიარქი ამბროსი (ხელაია) იძულებული გახდა, რომ დახმარების აღმოსაჩენად საერთაშორისო საზოგადოებრიობისათვის მიემართა. მან გენუის კონფერენციას (1922,1019.V) მემორანდუმი გაუგზავნა, რითაც დაგმო საქართველოს ძალდატანებით გასაბჭოება და სამართლიანობის აღდგენა მოითხოვა. 1923 წლის იანვარში კათალიკოს-პატრიარქი და საკათალიკოსო საბჭოს ყველა წევრი დააპატიმრეს, გაასამართლეს (1924 წლის 1019 მარტს) და მსჯავრი დასდეს, მაგრამ 1925 წლის დასაწყისში ამნისტიის წესით ყველა გაათავისუფლეს. ამ დროს ქართველი მართლმადიდებლების ნაწილმა კომუნისტური ხელისუფლების მიმართ ლოიალობის პლატფორმა აირჩია. მათ, ეპისკოპოს ქრისტეფორესა და ეპისკოპოს დავითის თაოსნობით, 1926 წლის 26-27 დეკემბერს ქუთაისში საეკლესიო ყრილობა მოაწყვეს. ეკლესიის თავს დამტყდარი უბედურების მთავარ მიზეზად კათალიკოს-პატრიარქ ამბროსისა და საკათალიკოსო საბჭოს „ანტი-სამთავრობო კურსი“ გამოაცხადეს. დაგმეს ეს გზა და შეიმუშავეს დეკლარაცია, რომელშიც არსებული პოლიტიკური რეჟიმისადმი ერთგულება გამოხატეს.

კათალიკოს-პატრიარქ ამბროსის გარდაცვალების (1927, 29. III) შემდეგ პატრიარქის ტახტს ეპისკოპოსი ქრისტეფორე ციცქიშვილი დაეუფლა. მისი პოლიტიკა ხელისუფლებასთან თანამშრომლობის სურვილით გამოირჩეოდა, მაგრამ დევნილობის, ეკლესიათა დახურვისა და, ხშირ შემთხვევაში, დანგრევის პროცესის შენელება ასეთი დიპლომატიის მეშვეობითაც ვერ მოხერხდა.

ყველაზე კრიზისულ მდგომარეობაში საქართველოს ეკლესია 30-იან წლებში აღმოჩნდა. ამ დროს საკათალიკოსო ტახტს ავტორიტეტული სასულიერო პირი, მკვლევარი, პედაგოგი და საზოგადო მოღვაწე კალისტრატე ცინცაძე განაგებდა (1932-1952), მაგრამ იმ პრობლემების მოგვარება, რაც ეკლესიას კატასტროფას უქადდა, მისთვისაც შეუძლებელი აღმოჩნდა. ადმინისტრაცია ეკლესიებს ისეთ ბეგარას აკისრებდა, რაც შენაწირი თანხის რაოდენობას ბევრად აღემატებოდა. 1934 წელს მართლმადიდებელ სამრევლოთა რიცხვი 15-მდე შემცირდა. დაიკეტა სვეტიცხოველი. ეს საფრთხე სიონსაც ემუქრებოდა. კათალიკოს-პატრიარქმა ტელეგრამა გაუგზავნა სტალინს და შუამდგომლობა სთხოვა. მისი თქმით, „საქართველოს ეკლესიას კარს მოსდგომია ისეთი განსაცდელი, რომელსაც შეუძლია სავსებით მოუღოს მას ბოლო სულ მოკლე დროში“. ადრესატის პასუხი ცნობილი არაა. ამასობაში მეორე მსოფლიო ომი დაიწყო. რადგან კალისტრატე ცინცაძეს ცოლი გერმანელი ჰყავდა და გერმანულ ენას ფლობდა, გესტაპო მის მიმართ დიდ ინტერესს იჩენდა და მისი მიმხრობის იმედს გამოთქვამდა, მაგრამ სმეის მეთაური საბჭოთა კავშირის რელიგიურ ორგანიზაციათა ლიდერებს შორის ანტიფაშისტურ კოალიციას პირველი შეუერთდა. ამ და სხვა მიზეზების გამო საბჭოთა მთავრობა ეკლესიის მიმართ შედარებით ლმობიერი გახდა და სმესაც ამოსუნთქვის საშუალება მიეცა.

სმემ დევნილობის პირობებშიც კი განახლებისა და რეფორმირების სურვილი გამოავლინა. გამოიკვეთა მისი ინტერკონფესიური და ეკუმენური მისწრაფებები. კირიონ II-მ, როდესაც იგი კათალიკოს-პატრიარქად აღასაყდრეს, ეპისტოლეები გაუგზავნა არა მარტო მართლმადიდებელ პატრიარქებს, არამედ რომის პაპსა და სომეხთა კათალიკოსს და მათ ეკლესიათა დაახლოების სურვილი გაუზიარა. მომდევნო პატრიარქმა ლეონიდემ (ოქროპირიძემ) მხარი დაუჭირა თბილისის კათოლიკეთა საეპისკოპოსო კათედრის აღდგენის იდეას და პაპის წარმომადგენლებს ყოველმხრივი თანადგომა აღუთქვა. გელათის კრების (1921 წ.) გადაწყვეტილებით, ევროპაში სასულიერო განათლებისათვის გაიგზავნა ახალგაზრდა სწავლული გრიგოლ ფერაძე, რომელსაც კათალიკოს-პატრიარქმა ამბროსიმ ეკუმენური შინაარსით გამსჭვალული სარეკომენდაციო ბარათი გაატანა. გრიგოლ ფერაძემ, რომელიც 1942 წელს არქიმანდრიტის ხარისხში მოწამებრივად აღესრულა, ვენისა და ლოზანის დიდ ეკუმენურ კრებებში (1926-1927) მიიღო მონაწილეობა. მან კავშირი დაამყარა ბრიტანეთის ბიბლიურ საზოგადოებასთან და საღვთო წერილის რამდენიმე მონაკვეთი თარგმნა, რითაც საფუძველი ჩაუყარა იმ იდეის განხორციელებას, რაზედაც ილია ჭავჭავაძე და იაკობ გოგებაშვილი ოცნებობდნენ. საკათალიკოსო საბჭოს წევრი რაფიელ ივანიცკი-ინგილო, წმ. კათალიკოს ამბროსის დავალებით, ეახლა რომის პაპს და რამდენიმე წლის განმავლობაში დარჩა მის კარზე, როგორც საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის დესპანი. 1923 წელს საკათალიკოსო საბჭომ, პატიმრობაში მყოფ კათალიკოს-პატრიარქ ამბროსის ლოცვა-კურთხევით, ახალი სტილის კალენდარზე გადასვლა გამოაცხადა, რაც 1927 წელს საეკლესიო კრებამაც დასტურყო. შემცირდა ჟამისწირვისა და სხვა კერძო ღვთისმსახურების წესები, გამარტივდა სამღვდელო პირთა ყოფაცხოვრების რეგლამენტი და სხვ. მართალია, განჩინებები კალენდარულ რეფორმასა და საეკლესიო პრაქტიკაში სხვა ცვლილებების შესახებ მრევლმა კომუნისტების შემოტანილ სიახლეებად აღიქვა, რის გამოც ისინი ცხოვრებაში ვერ დაინერგა, მაგრამ ფაქტია, რომ სასულიერო და საერო საზოგადოებათა ელიტარული ნაწილი მაშინ რეფორმებისა და ეკუმენური მოძრაობის მხარეზე იდგა. ასეთი განწყობილების არაერთი სასულიერო და საერო პირი ეკლესიის ასპარეზზე მთელი არსებით იღვწოდა და ზოგიერთმა სარწმუნოებისათვის სისხლიც დაღვარა. XIX-XX საუკუნის მოწამეები და მოღვაწეები, რომლებიც სმეის უწმიდესმა სინოდმა წმინდანებად გამოაცხადა, არიან: დოსითეოზ ქუთათელი და ექვთიმე გაენათელი, ეპ. გაბრიელი, დიმიტრი ყიფიანი, ილია ჭავჭავაძე, ექვთიმე თაყაიშვილი, ეპ. ალექსანდრე, კათალიკოს-პატრიარქი კირიონი, კათალიკოს-პატრიარქი ამბროსი, მიტრ. ნაზარი, დეკ. გერასიმე ჯაჯანიძე, მღვდ. სიმონ მჭედლიძე, მღვდ. იერეთეოზ ნიკოლაძე, დეკ. ბესარიონ კუხიანიძე, არქიმანდ. გრიგოლ ფერაძე, მღვდელმონაზონი ალექსი შუშანია, დეკ. ნესტორ მაჭარაშვილი, ბეთანიელი ბერები გიორგი მაისურაძე და ექვთიმე კერესელიძე.

1941-1945 წლებში საქართველოს ეკლესიას, სსრკს სხვა რელიგიური ორგანიზაციების მსგავსად, აქტიურობის მეტი საშუალება მიეცა. საკავშირო მინისტრთა საბჭოში 1943 წელს შეიქმნა „რელიგიის საქმეთა კომიტეტი“, რომლის თავმჯდომარეს რწმუნებულები მოკავშირე და ავტონომიურ რესპუბლიკებშიც ჰყავდა. ისინი ეკლესიებსა (რელიგიურ ორგანიზაციებს) და სახელმწიფოს შორის შუამავლის როლს ასრულებდნენ. მართლმადიდებელი ეკლესიების რიცხვი საქართველოში 1945 წელს 29მდე გაიზარდა, გამოიცა რამდენიმე წიგნი, მათ შორის საეკლესიო კალენდარი, ჩაისახა სასულიერო სასწავლებლის გახსნისა და პერიოდული ჟურნალის დაარსების იდეა, მაგრამ ხელისუფლებამ შედარებით ლოიალური კურსი დიდხანს არ გააგრძელა.

1943 წლის 31 ოქტომბერს აღდგა ძმური ურთიერთობა რუსეთისა და საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიებს შორის, რის თაობაზეც რუსეთის პატრიარქმა სერგიმ აღმოსავლეთის პატრიარქებს აუწყა. 1962 წლიდან დამყარდა კავშირები სხვადასხვა საერთაშორისო ორგანიზაციასთან - ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოსთან, ქრისტიანთა სამშვიდობო კონფერენციასთან, ევროპის ეკლესიათა კონფერენციასთან (1979 წ.), ბიბლიის თარგმნის ინსტიტუტთან და ბიბლიურ საზოგადოებებთან (1993 წ.). განხორციელდა ვიზიტები საზღვარგარეთ, მაგალითად, 1963 წელს კათალიკოს-პატრიარქ ეფრემ II-ისა საფრანგეთში, სადაც მან იქაური ქართული დიასპორა მოინახულა და პარიზში გრიგოლ ფერაძის მიერ გახსნილ წმ. ნინოს ეკლესიასაც ეწვია. ე.წ. უძრაობის წლების უმნიშვნელოვანეს მოვლენად მცხეთის სასულიერო სემინარიის დაარსება უნდა ჩაითვალოს, თუმცა 70-იან წლებში, კათალიკოს-პატრიარქ დავით V დროს (1972-1977), სმე-ის სამღვდელოება ნაკლებად აქტიური იყო.

მას შემდეგ, რაც საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქად ილია II (ირაკლი შიოლაშვილი) აღასაყდრეს (1977, 25.XII), საქართველოში საეკლესიო-სასულიერო ცხოვრების განახლების პროცესი დაიწყო. ეკლესიები (განსაკუთრებით სიონის ტაძარი) მალე დისიდენტურად განწყობილი ახალგაზრდებისა და ინტელიგენტების თავშესაყარ ადგილად იქცა. კათალიკოს-პატრიარქის პიროვნება საზოგადოების დიდი ნაწილის, მათ შორის მმართველი ზედაფენის თვალში მიმზიდველობას ინარჩუნებდა. ამის გამო, კომუნისტური რეჟიმის პირობებშიც კი, შესაძლებელი გახდა სხვადასხვა პროექტის დანერგვა და განხორციელება. 1978 წელს დაარსდა სამეცნიერო-პოპულარული ჟურნალი „ჯვარი ვაზისა“ და „საღვთისმეტყველო კრებული“ (1980 წ.; იგი შიდამოხმარებისათვის იყო განკუთვნილი), გაიხსნა ორი სასულიერო აკადემია - თბილისისა (1988 წ.) და გელათისა (1990 წ.), და რამდენიმე სემინარია, ითარგმნა ბიბლია (დედნის ენებიდან ზ.კიკნაძის, ბ.ბრეგვაძისა და მ. სონღულაშვილის მიერ), დაიწყო ეკლესიის მამათა ფუნდამენტური შრომების თანამედროვე ქართულ ენაზე ამეტყველების პროცესი (ე.ჭელიძე), გაიხსნა დაკეტილი ეკლესიები და ამოქმედდა მონასტრები, გამოიცა ლიტურგიკული და საღვთისმეტყველო წიგნები.

სმე-ის საერთაშორისო ასპარეზზე გამოსვლისათვის წინგადადგმული ნაბიჯი იყო კათალიკოს-პატრიარქ ილია II-ის ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოს თანაპრეზიდენტად არჩევა (1979 წ.), რამაც, იმხანად, საყოველთაო სიხარული გამოიწვია. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალია 1990 წლის 3 მარტს კონსტანტინოპოლის მსოფლიო პატრიარქმაც დაამოწმა, რის თაობაზე მან საგანგებო ეპისტოლეები სხვა მართლმადიდებელი ეკლესიების მეთაურებსაც გაუგზავნა. ეს დიდმნიშვნელოვან მოვლენად ითვლება, თუმცა პრობლემა ბოლომდე მოგვარებული არ არის. სმე მოითხოვს, რომ აღდგეს ისტორიული ტრადიცია და ადგილობრივი მართლმადიდებელი ეკლესიების დიფტიქში საქართველოს საპატრიარქოს მეექვსე ადგილი დაუკანონდეს.

პერესტროიკის ხანიდან საქართველოში საერო და სასულიერო საზოგადოების ნაწილს ინტერკონფესიური მოძრაობის საწინააღმდეგო განწყობილებები მოეძალა, რასაც ერთგვარი ანტიეკუმენური ფრონტის შექმნა მოჰყვა. კათალიკოს-პატრიარქმა და სინოდმა გაითვალისწინეს მათი განწყობა და 1997 წლის 20 მაისს მიიღეს დადგენილება, რომლის თანახმად სმე-მ ეკუმენური მოძრაობის რიგები დატოვა. ამით საფუძველი გამოეცალა სქიზმას, რომლის წინაშეც მაშინ ეკლესია იდგა.

სმეის ახლო წარსულში ცხარე დებატები სხვა საკითხების გამოც გაიმართა. 2000-2002 წლებში ფართომასშტაბიან დისკუსიებს ჰქონდა ადგილი უნათლავ ჩვილთა იმქვეყნიურ ხვედრთან დაკავშირებით. ნაწილი მიიჩნევდა, რომ ისინი საეკლესიო დოგმატით მარადიულ წარწყმედას ექვემდებარებიან, მეორე მხარე კი ემხრობოდა აზრს, რომ მათი ხვედრი ჩვენგან დაფარულია და ღვთის მიუწვდომელ განგებას განეკუთვნება. კამათში ათონის მთა, იერუსალიმი და რუსეთის ეკლესიებიც ჩაერთვნენ. გამოგზავნეს შეტყობინებები, რითაც მეორე პოზიციას გაუმაგრეს ზურგი.

სმეის მმართველობის უმაღლესი ორგანოა საერო და სასულიერო პირებისაგან შემდგარი საეკლესიო კრება, რომელსაც საჭიროებისამებრ იწვევენ. კრებათაშორის პერიოდში პასუხისმგებელი პირია მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკოპოსი და სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი, რომელსაც კრებაზე ფარული კენჭისყრით ირჩევენ. მისი აღსაყდრება (ინტრონიზაცია) სვეტიცხოვლის ტაძარში ხდება. იგი მოვალეობას უწმიდესი სინოდის ანუ მთელი ეპისკოპატის თანადგომით ასრულებს, საეპისკოპოსო კანდიდატს კი თავად გამოარჩევს, სინოდს წარუდგენს, ბერად აღკვეცს (თუ ბერი არ არის) და აკურთხებს. სმე-ის უწმიდესი სინოდი ამჟამად (2008 წ.) 34 წევრისგან შედგება (თავმჯდომარის, კათალიკოს-პატრიარქის, ჩათვლით). არის 35 ეპარქია (ორს, ცხუმაფხაზეთისას და ჭიათურასაჩხერისას, ერთი და იგივე მღვდელმთავარი ჰყავს). საპატრიარქოში 22 განყოფილება მუშაობს; მოქმედებს ორი აკადემია (იხ. ზემ.) და ოთხი სემინარია (თბილისი, ქუთაისი, ახალციხე, ბათუმი). თითქმის ყველა ეპარქიაში გამოიცემა საეკლესიო ჟურნალ-გაზეთები, ეთერით გადის საპატრიარქოს რადიო და ტელევიზია „ივერია“. საპატრიარქოს თაოსნობით გახსნილია მზრუნველობა მოკლებულ ბავშვთა და მოხუცებულთა სახლები, ხორციელდება ანტინარკოტიკული და სხვა ჰუმანიტარული პროგრამები.

2004 წლის 23 ნოემბერს, თბილისში იკურთხა წმინდა სამების საკათედრო ტაძარი.

დღეს საქართველოში მართლმადიდებლად თავს მოსახლეობის 83 პროცენტზე მეტი მიიჩნევს. სმეისა და მისი მეთაურის რეიტინგი სახელმწიფო ინსტიტუტებისა და პოლიტიკური ლიდერების რეიტინგს ბევრად აღემატება. მთავრობა და მთელი პოლიტიკური სპექტრი ეკლესიის მიმართ განსაკუთრებულ რიდსა და პროტექტორატს ამჟღავნებს. სმეის როლი ქვეყნის ისტორიის წინაშე კონსტიტუციითაა აღიარებული (მუხლი 9). სახელმწიფოს მხოლოდ მასთან აქვს გაფორმებული „კონსტიტუციური შეთანხმება“ (2002 წ. 14 ოქტომბერი), რაც საქართველოს საპატრიარქოს დიდ საზოგადოებრივ და ეკონომიკურ პრივილეგიებს ანიჭებს.

ნუგზარ პაპუაშვილი

სქიზმა - განხეთქილება რელიგიურ გაერთიანებაში, ეკლესიაში. ამ ტერმინით უმთვარესად ქრისტიანული ეკლესიის წიაღში მომხდარი განხეთქილება აღინიშნება. მაგალითად, სქიზმა რომისა და კონსტანტინოპოლის ეკლესიებს შორის ან განხეთქილებები კათოლიკურ ეკლესიაში, რამაც ანტიპაპიზმი წარმოშვა. განხეთქილებაში მყოფ ქრისტიან თანამორწმუნეთა ჯგუფს სქიზმატებს უწოდებენ. კათოლიკეები ასეთებად მიიჩნევენ მართლმადიდებლებს. მართლმადიდებელ ეკლესიაში არ არსებობს ერთიანი პოზიცია იმასთან დაკავშირებით, კათოლიკეები ერეტიკოსებად უნდა ჩათვალონ თუ სქიზმაში მყოფებად.

სქიზმა კათოლიკე ეკლესიაში. სხვადასხვა დროს პაპის სავარძელი შეიძლებოდა ერთდროულად რამდენიმე პაპს დაეკავებინა, რომლებსაც სხვადასხვა წარჩინებულები უჭერდნენ მხარს სასულიერო თუ საერო ფენებიდან. ასეთ მდგომარეობასაც სქიზმას უწოდებდნენ, ოღონდ უფრო ვიწრო, კათოლიკე ეკლესიასთან დაკავშირებული, მნიშვნელობით.

1378 წელს დაიწყო დასავლეთის დიდი სქიზმა. არჩეულ იქნა ორი პაპი - იტალიელი ურბან მეექვსე, რომელიც რომში დამკვიდრდა და კლიმენტ მეშვიდე, რომელიც თავიდან ნეაპოლში გაიხიზნა, შემდეგ კი ავინიონში დაბრუნდა. 1529 წელს პაპმა კლიმენტ მეშვიდემ უკანონოდ გამოაცხადა ჰენრი მერვეს ქორწინება ეკატერინე არაგონელთან. ამის გამო ჰენრი მერვემ გაწყვიტა კავშირი პაპთან. შეიქმნა ახალი დამოუკიდებელი ანგლიკანური ეკლესია. 1870 წელს ძველკათოლიკეებმა არ მიიღეს ვატიკანის პირველი კრების გადაწყვეტილებები, 1962-65 წლებში ტრადიციონალისტ-კათოლიკეთა ნაწილმა (პიუს მეათის წმინდა საძმო) არ მიიღო ვატიკანის მეორე კრების გადაწყვეტილებები.

სქიზმა მართლმადიდებელ ეკლესიაში. ე.წ. მართლმადიდებელი ქვეყნების ეკლესიები, ჩვეულებრივ, ავტოკეფალურია, მაგრამ იმათაც, ვინც არაა ავტოკეფალური და დამოუკიდებლობა სურს, ამის შესაძლებლობა, საეკლესიო კანონმდებლობის თანახმად, მოეპოვება. თუმცა სხვადასხვა პოლიტიკური თუ რელიგიური მიზეზის გამო ავტოკეფალიის აღიარება უკიდურესად გართულებულია ხოლმე. მაგალითად, უკრაინის თვითაღიარებული საპატრიარქოს მართლმადიდებელი ეკლესია წლებია, მოსკოვის საპატრიარქოსგან ავტოკეფალიის მიღებას ითხოვს, რასაც მხარს უჭერს კონსტანინოპოლი და ეწინააღმდეგება მოსკოვის საპატრიარქო (ასეთია აგრეთვე ბელორუსის, ჩერნოგორიისა და მაკედონიის მართლმადიდებელი ეკლესიები). ამგვარი ვითარება, ჩვეულებრივ, ეკლესიების დაპირისპირების მიზეზი ხდება და მათ შორის ევქარისტიული კავშირი წყდება. ადგილობრივი უღიარებელი ეკლესიის მხრიდან ამა თუ იმ ქვეყნის საპატრიარქოსთან თანაზიარების შეწყვეტას, როგორც წესი, დანარჩენ ეკლესიებთან ევქარისტიული კავშირის გაწყვეტაც მოჰყვება.

აზრთა და პრინციპთა სხვადასხვაობას ადგილი აქვს საღვთისმსახურო პრაქტიკასა და სახელმწიფოსთან, თუ განსხვავებულ კონფესიებთან ურთიერთობის საკითხშიც. 1051 წლის შემდეგ ამ მოტივების საფუძველზე, მართლმადიდებელი ეკლესიის წიაღში პირველი სერიოზული განხეთქილება 1652-1666 წლებში მოხდა. პატრიარქ ნიკონის ბრძანებით რუსეთის ეკლესიაში რამდენიმე საღვთისმსახურო წიგნი ჩაასწორეს, რაც მორწმუნეთა ნაწილმა ერესად გამოაცხადა და კავშირი გაწყვიტა მოსკოვის ეკლესიასთან. განხეთქილების შედეგად წარმოიშვა სტაროობრიადცების ეკლესია, რომელიც რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიას დღემდე ნიკონის ეკლესიას უწოდებს. სხვა ავტოკეფალურ ეკლესიებშიც მოხდა სქიზმები. მსოფლიოში დღეს ათეულობით დამოუკიდებელი მართლმადიდებლური სინოდია. ისინი სხვადასხვა დროს და სხვადასხვა მიზეზის გამო დაუპირისპირდნენ ამა თუ იმ ეკლესიას სქიზმატური ეკლესიები შექმნეს. ამგვარი სქიზმა ზოგჯერ კალენდარული ცვლილებების, ზოგჯერ ეკუმენურ მოძრაობაში მონაწილეობის, ზოგჯერ კი კომუნისტურ რეჟიმთან ეკლესიის ლოიალური დამოკიდებულების საწინააღმდეგოდ განხორციელდა. ავტოკეფალურ ეკლესიასთან ევქარისტიული კავშირის გაწყვეტას ბუნებრივად მოსდევს ხოლმე თხუთმეტივე მართლმადიდებლური ავტოკეფალიისგან გამიჯვნაც. ბოლო პერიოდში საქართველოში მართლმადიდებელი ეკლესიის საპატრიარქოსგან განდგომილი რამდენიმე მართლმადიდებელი ეკლესია ჩამოყალიბდა.

ძველმართლმადიდებლები

ანტირეფორმატორული მიმდინარეობა რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიაში და ეთნოგრაფიული ჯგუფი რუს ხალხში წარმოიშვა XVII საუკუნის შუა წლებში; დამაარსებლები: სპირიდონ პოტიომკინი, პროტოპოპი ამბაკუმი, ეპ. პავლე კოლომნელი, ბერი აბრაამი, დიაკონი ფიოდორი და სხვანი; საფუძველი - ძველი წეს-ჩვეულებებისა და რჯულმოძღვრებისადმი განსაკუთრებული ერთგულების გამოვლენა. ცნობილია სხვა სახელითაც: „სტაროვერები“ (ძველმორწმუნეები), „სტაროობრიადცები“ (ძველმოწესეები), „რასკოლნიკები“ (სქიზმატები).

ახასიათებს მძაფრი ესქატოლოგიური მოლოდინი, მეტწილად - კონკრეტულ თარიღზე მინიშნებით. დაგმო რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის კრებამ როგორც „რასკოლი“ (სქიზმა). მოსკოვისა და სრულიად რუსეთის საპატრიარქოს, შესაბამისად, სხვა მართლმადიდებელ ეკლესიებსაც, მასთან ევქარისტიული კავშირი დღემდე გაწყვეტილი აქვთ და მისი იერარქიის მადლმოსილებას არ აღიარებენ.

ძირითადად რუსეთში სახლობენ, მაგრამ მათი მცირერიცხოვანი ეკლესიები თითქმის ყველა კონტინენტზე გვხვდება, არიან საქართველოშიც.

ძველმართლმადიდებლების საერთო რიცხვი 2 მილიონს აღემატება.

ისტორია

XVI-XVII საუკუნეების რუსულ საზოგადოებაში მესიანისტური იდეები გამოიკვეთა. ფართო ასპარეზი მიეცა რწმენას, რომ რუსეთის სამეფო მსოფლიო მართლმადიდებლობის ბურჯია. მიაჩნდათ, რომ მართლმადიდებლობა ყველაზე წმინდად და შეუცვლელად რუსეთის მიწაზეა დაცული. საბერძნეთში, უკრაინაბელორუსსა და სხვაგან, ყველგან კათოლიკეებისა და პროტესტანტების გავლენის გამო იგი შეირყვნა. ამიტომ გვმართებს, რომ თვალისჩინივით გავუფრთხილდეთ მოსკოვის საეკლესიო წესებს, მის წიგნებს და წესგანგებათა კოდექსს, დავიცვათ არამართლმადიდებლური გავლენისაგან, მაგრამ იზოლაციისაკენ ასეთი მისწრაფება წინააღმდეგობაში აღმოჩნდა სახელმწიფოსა და ეკლესიის უმაღლესი იერარქიის პოლიტიკასთან, კერძოდ, მეფე ალექსეი მიხეილის ძისა და პატრიარქ ნიკონის პოზიციებთან. ისინი თავს ბიზანტიისა და კონსტანტინოპოლის მემკვიდრეებად მოიაზრებდნენ, მიიჩნევდნენ, რომ რუსეთი ყოველი მართლმადიდებლის მფარველი და პატრონია. შესაბამისი პროგრამა, მათ შორის კონსტანტინოპოლის გათავისუფლების გეგმა, ამ ქვეყნის საერო და საეკლესიო ხელისუფლებს აიძულებდა, რომ რუსეთის ეკლესიის პრაქტიკა სხვა მართლმადიდებელი ხალხებისა და ეკლესიების რელიგიურ პრაქტიკასთან შეთანხმებაში.

აღნიშნულ ნიადაგზე რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიაში განხეთქილება (სქიზმა, რასკოლი) 1653 წლიდან დაიწყო. ამ დროს პატრიარქმა ნიკონმა (1652-1666) შემდეგი ოფიციალური განცხადება გააკეთა: ბიბლიის, წმ. მამების თხზულებებისა და ლიტურგიკული წიგნების თარგმანები, შესრულებული ძველ საეკლესიო სლავურზე XXII საუკუნეებში, ჟამთა ვითარების გამო ბერძნულ ორიგინალებს იმდენად დაშორდა, რომ, ზოგ შემთხვევაში, აზრიც დამახინჯდა. იმისათვის, რომ მსოფლიოს მართლმადიდებელ ეკლესიაში საღვთისმსახურო წიგნებისა და წესების უნიფიკაცია მოხდეს, საჭიროა დავიწყოთ ხსენებული ლიტერატურის მეცნიერული კორექტირება და მოვახდინოთ ზოგიერთი საეკლესიო წესის რევიზია დახვეწისა და გაუმჯობესების თვალსაზრისით. პატრიარქმა არ მიაქცია ყურადღება იმ გარემოებას, რომ ამ ტექსტებმა საუკუნეთა მანძილზე თვითკმარი სიწმინდის (ანუ იმისი, რასაც ებრაულად „კოდეში“ ჰქვია) მნიშვნელობა შეიძინეს. ეს იყო მიზეზი, რომ მორწმუნეთა ნაწილმა, პროტოპოპ (იგივე დეკანოზ) ამბაკუმ პეტროვისა და კოლომნის ეპისკოპოს პავლეს ინიციატივით, „ღვთისმოსაობის დამცველთა საზოგადოება“ შექმნეს. მისი აქტიური წევრები იყვნენ, მღვდლები დანიელი, ლაზარე და ლონგინი, დიაკონი ფეოდორ ივანოვი, თავადი ივან ვოროტინსკი და ბევრი სხვა. ნიკონის რეფორმები სიწმინდეთა ხელყოფად (მკრეხელობად) მონათლეს, უწოდეს მას „რწმენის წახდენა“ და ერესი. მეტიც, ეს რეფორმები გააიგივეს აპოკალიფსურ სისაძაგლესთან, რომელიც უკანასკნელი ჟამის მომასწავებელია. ამის მიუხედავად, აღნიშნული რეფორმები რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის კრებამ 1666-1667 წლებში მოიწონა, თუმცა მათი ინიციატორი ნიკონი ამავე კრებამ სხვა, პოლიტიკური, მოტივით (სახელმწიფოსაგან ეკლესიის გამიჯვნის სურვილის გამოვლენის გამო) გაასამართლეს და დასაჯეს. ეკლესიის მართვის სადავეები რეალურად მეფე ალექსი მიხეილის ძის ხელში აღმოჩნდა. ამდენად, „ღვთისმოსაობის დამცველები“ დაუპირისპირდნენ როგორც სამეფო კარს, ისე ოფიციალურ ეკლესიას. ცნობილია მოსკოველი, სოლოვეცელი, დონელი „ძველმორწმუნეების“ აჯანყებები.

ზემოხსენებულ კრებაზე პოლემიკამ უმძაფრესი ხასიათი მიიღო. ანტირეფორმატორები საკმარის წიგნიერებას, არგუმენტებში სიმყარეს და რწმენაში სიმტკიცეს იჩენდნენ. ამბაკუმი ღრმად განათლებული პიროვნება და მხატვრული სიტყვის ჯადოქარი იყო. იგი რუსული ენის ერთ-ერთ რეფორმატორადაა აღიარებული. მან მდიდარი ლიტერატურული მემკვიდრეობა დაგვიტოვა, რომელშიც გამორჩეული ადგილი ავტობიოგრაფიულ მოთხრობას უჭირავს, მიმართულს „ნიკონური ერესის“ წინააღმდეგ (თარგმნილია ქართულად - „ცხოვრება დეკანოზ ამბაკუმისა“: თბ., 1987).

კონსერვატორ-ფუნდამენტალისტები, ქარიზმატულ და საკუთარ რწმენაში მყარად მდგომ ლიდერებთან ერთად, მეორედ მოსვლას ელოდნენ. ისინი ამბობდნენ: „რამაც ჩვენამდე მოაღწია, უკუნითი უკუნისამდე უცვლელად უნდა დარჩეს. ესაა მართლმადიდებლობა და მის გარეშე მე სიცოცხლე არ მსურს!“ თვითგანადგურება გადარჩენის ყველაზე ეფექტურ საშუალებად გამოცხადდა, რის გამოც ზოგი თავს იმარხავდა, ზოგი თავს იწვავდა, ზოგიც შორეული ციმბირის უღრან და მიუვალ ტყეებში, კეჟერნსა და ბრიანში, გარბოდა, იქ სახლდებოდა და გარესამყაროსთან, „ანტიქრისტეს სამეფოსთან“, ყოველგვარ კავშირს წყვეტდა.

დაიწყო სტაროვერების სასტიკი და ულმობელი დევნა: გადასახლება, დაპატიმრება, ენის ამოგლეჯა, ხელის მოკვეთა, სხვადასხვა ფორმით დასახიჩრება, ჩამოხრჩობა და დაწვა. აპატიმრებდნენ და ასამართლებდნენ არა მარტო „ერესიარქებს“, არამედ ყველას, ვინც სამი თითით არ გადაიწერდა პირჯვარს. ამბაკუმი, მაგალითად, ჯერ გააციმბირეს, მერე დააბრუნეს და შემორიგება მოინდომეს, მაგრამ მიზანს ვერ მიაღწიეს. 1667 წლის 17 მაისს მან და პატრიარქმა ნიკონმა ერთმანეთს ანათემა გამოუცხადეს, რის შემდეგ იგი კვლავ დააპატიმრეს და 1682 წლის 14 აპრილს ძველმოწესეობის სხვა მგზნებარე დამცველებთან (ლაზარესთან, ეპიფანესა და ფიოდორთან) ერთად დაწვეს, მაგრამ უკვე აზვირთებული ტალღის ამ გზით დაცხრომა ვერ მოხერხდა. მოხდა „რასკოლი“ (განხეთქილება). წარმოიშვა „სტაროვერების“ (იგივე სტაროობრიადცების) ეკლესია, რომელიც რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიას დღემდე ნიკონის ეკლესიას უწოდებს და მადლაყრილად მიიჩნევს, იქ შესრულებულ საეკლესიო წესებს, მაგალითად, ნათლობის საიდუმლოს - ძალადაკარგულად.

სტაროობრიადცებმა კანონიკური და ორგანიზაციული ერთიანობა ვერ შეინარჩუნეს. ისინი მალე დაიქსაქსნენ „ბეზპოპოვცებად“ და „პოპოვცებად“ ანუ უმღვდლო და მღვდლიან ეკლესიებად. სტაროვერების მხარეზე, საბოლოოდ, არც ერთი ეპისკოპოსი არ აღმოჩნდა (პავლე კოლომნელი 1654 წ. ნოვგოროდში დაწვეს), რის გამოც მღვდლად კურთხევა აღარ ხდებოდა. ძველი მღვდლები გარდაიცვალნენ. სტაროვერების ნაწილმა ეკლესიური ცხოვრების მღვდლის გარეშე წარმართვა შესაძლებლად მიიჩნია. ასე შეიქმნა ბეზპოპოვცების ეკლესია, რომელიც თავის მხრივ, ორ ძირითად დასად (ტოლკად) დაიყო. უთანხმოების საფუძველი ქორწინების საიდუმლოს აღსრულების საკითხი გახდა. ვინაიდან მღვდელთა ხელდასხმა, ეპისკოპოსთა არარსებობის გამო, აღარ ხდებოდა, აღნიშნულ საიდუმლოსაც ვერავინ ასრულებდა. სტაროვერებმა, რომლებიც განსაკუთრებული მოშურნეობით გამოირჩეოდნენ და ქვეყნის დასასრულს დღე დღეზე ელოდნენ, ქორწინებაზე უარი თქვეს. ესენი არიან „ფილიპოვცები“, რომლებიც, ცხადია, არ მრავლდებოდნენ. მათი რიგების შევსება პროზელიტიზმის ხარჯზე ხდებოდა. ამის გამო ამ დასმა საბჭოთა ეპოქამდე თითქმის ვერ მოაღწია. სხვა დასი („ფედოსევცები“) სამოქალაქო ქორწინებასაც დასაშვებად მიიჩნევდა და ამ წესს „ქორწინების საიდუმლოს სადარ“ აქტად რაცხდა.

სტაროვერების ნაწილი უმღვდლოდ ყოფნას ვერ შეეგუა და ოფიციალური ეკლესიის მღვდლების მოქრთამვა და გადაბირება დაიწყო. 1848 წელს ავსტრიელმა პოპოვცებმა ერთ-ერთი ეპისკოპოსის მიმხრობა შეძლეს და ამ გზით სასულიერო იერარქია აღადგინეს; ჩამოყალიბდა პოპოვცების ეკლესია.

სტაროვერებს (რასკოლნიკებს) სდევნიდა როგორც ოფიციალური ეკლესია, ისე საერო ხელისუფლება. იმ მონასტრებს, რომელთა ბერები ახალი წიგნებისა და წესების მიღებაზე უარს ამბობდნენ, ჯარი ალყაში აქცევდა და პოზიციების დათმობას ამ გზით აიძულებდა. ვინც შეხედულებას არ შეიცვლიდა, მისთვის ხშირად სასჯელის უმაღლესი ზომა (კოცონი და სახრჩობელა) გამოიყენებოდა. ეს დევნა პეტრე Iის ცნობილი რეფორმების პირველ ეტაპზე შენელდა, მაგრამ დისკრიმინაცია ძალაში დარჩა. 1705 წლის დადგენილებით, სტაროვერებს შეეძლოთ ეტარებინათ მოუვლელი წვერი (მათი ერთ-ერთი კონფესიური ნიშანი), თუკი ამისათვის ბაჟს გადაიხდიდნენ, დაწესდა ბეგარა ეკლესიების აშენებისა და ქადაგების უფლების მოპოვებისათვის და ა.შ. სტაროვერების დევნამ პეტრე პირველის შემდეგ ახალი ძალით იფეთქა და იგი მეტნაკლები სიმწვავით 1885 წლამდე გაგრძელდა. ამ წელს სტაროვერებს სახელმწიფო სამსახურში მუშაობის უფლება მიეცათ და მათი დისკრიმინაცია კანონით აიკრძალა.

რუსეთის სამოქალაქო ომის დროს (1917-1922) სტაროვერების დიდმა ნაწილმა თეთრგვარდიელების მხარე დაიჭირა. დენიკინისა და კოლჩაკის არმიებში მათ საგანგებო პოლკები ჩამოაყალიბეს. ამის გამო მოსალოდნელი იყო, რომ საბჭოთა მთავრობა მათ მიმართ სადამსჯელო ოპერაციებს დაიწყებდა. ასეც მოხდა, მაგრამ ლენინმა, ამასთან ერთად, სტაროვერების მიმხრობის კურსი აიღო. გაითვალისწინა ის გარემოება, რომ ისინი, ძირითადად, ვაჭრები იყვნენ და დიდ ეკონომიკურ ბერკეტებს ფლობდნენ. 1921 წლის 5 ოქტომბერს გამოქვეყნდა მოწოდება „სტაროვერებისა და სექტანტებისადმი“, რომელშიც აღნიშნულია, რომ საბჭოთა ქვეყანაში „არავინ არასდროს დევნილი არ იქნება“. სტაროვერები და „სექტანტები“ ამ აქტს კმაყოფილებით შეხვდნენ, მაგრამ ვითარება მალე რადიკალურად შეიცვალა. სტაროვერობა საბჭოთა ხელისუფლების თვალში კულაკობასთან გაიგივდა და კოლექტივიზაციის დროს სტაროვერების, ისე როგორც ნებისმიერი რელიგიური ორგანიზაციის, მიმართ რეპრესიების ტალღა დაიძრა. ბევრი სტაროვერი ემიგრაციაში წავიდა, მეტი წილი - რუმინეთსა და ჩინეთში. საბჭოთა კავშირში მათი ეკლესიები და მონასტრები დაიკეტა. მოხდა მათი ქონების კონფისკაცია. ამ დროს ბევრი ძველი ხელნაწერი და ხატი დაიკარგა. მღვდლები და ეპისკოპოსები დაიჭირეს და გაასამართლეს. ისინი, რომლებიც დახვრეტას და ციმბირის ყინვებს გადაურჩნენ, მეორე მსოფლიო ომის დროს გამოუშვეს, რადგან ანტიფაშისტურ კოალიციაში გაერთიანების სურვილი გამოთქვეს. ამდენად, ამ ეკლესიამ რეგისტრაციის უფლება მეორე მსოფლიო ომის დროს მოიპოვა.

„ბეზპოპოვცები“ თავიდანვე განსაკუთრებით მძიმე დღეში აღმოჩნდნენ. მეფის მთავრობა მათ აციმბირებდა, ანდა ქვეყნის სხვა მიუვალ და დაუსახლებელ ადგილებში აძევებდა. ბევრი თავისი ნებით გარბოდა. ასე აღმოჩნდნენ სტაროვერები, მეტწილად ბეზპოპოვცები, დასავლეთ ევროპაში, ჩინეთში, ამერიკასა და ავსტრალიაშიც ისინი იძულებულნი გახდნენ, რომ თავიანთი ცხოვრება და რელიგიური პრაქტიკა სექტის ყაიდაზე მოეწყოთ ანუ ნახევრად კონსპირაციულად ეცხოვრათ; ჩაკეტილი გეტოები შეექმნათ.

„ბეზპოპოვცების“ რიცხვი დღეს ძალზე მცირეა. სტაროვერების ძირითად ნაწილს „პოპოვცები“ შეადგენენ. ისინი, თავის მხრივ, ორ ნაწილად იყოფიან: სამიტროპოლიტო და საარქიეპისკოპოსო ეკლესიებად. სამიტროპოლიტო ეკლესიის წევრები კომპაქტურად რუსეთში, უკრაინასა და მოლდავეთში ცხოვრობენ. მათ 150 ეკლესია (სამრევლო) და 3 მონასტერი აქვთ. საარქიეპისკოპოსო ეკლესიის სამრევლოები, ძირითადად, რუსეთის აღმოსავლეთ ნაწილში გვხვდება. მათი რიცხვი 30მდეა.

1897 წლის სტატისტიკით, რუსეთის იმპერიაში 2 240 556 სტაროვერი ცხოვრობდა. ეს რიცხვი დღეისათვის შემცირებულია. ბოლო მონაცემებით, რუსეთში 1 682 264 სტაროვერი ცხოვრობს (ძირითადად პერმის, დონის, სარატოვის, მოსკოვის, ტომსკის, სამარისა და სხვა ოლქებში, განსაკუთრებით, ამურის მხარეში). სტაროვერთა კომპაქტური დასახლებები მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში გვხვდება. ყველა სამრევლო რეგისტრირებული არაა, მაგრამ ვარაუდობენ, რომ ამ რწმენის აღმსარებელთა რაოდენობა 2 მილიონზე მეტია.

მოძღვრება და პრაქტიკა

ტერმინი „სტაროობრიადცი“ კარგად გამოხატავს ამ მიმდინარეობის ბუნებას - წესებისათვის იმ მნიშვნელობის მინიჭებას, რა მნიშვნელობაც დოგმატს შეჰფერის. სტაროვერობის სპეციფიკური ნიშნებია: ნათლობა წყალში სამგზის შთაფლვით (და არა სხურებით), ბავშვების მონათვლა დაბადებიდან მე7 დღეს; პირჯვრის ორი თითით გადაწერა, ნათლობისას მზის მიმართულებით (და არა მზის საწინააღმდეგოდ) სვლა, ორჯერ „ალილუია“, ფორმის „იისუს“ არმიღება და ძველი ფორმის „ისუს“ დატოვება, რვაბოლოიანი ჯვარი (ოთხბოლოიანის ნაცვლად), თავის მიწამდე დახრით თაყვანისცემა და სხვა. ძველმოწესობის პრინციპი წარმოჩენილია იმ სიტყვაშიც, რომელიც ამბაკუმმა გასამართლების დროს წარმოთქვა: „მაშ ასე, მორწმუნენო, წარმოთქვით ქრისტეს სახელი, დადექით მოსკოვის შუაგულში, ხუთი თითით (!) დაიწერეთ პირჯვარი მაცხოვრისა ჩვენისა იესო ქრისტეს ნიშისამებრ, ვითარ გადმოგვეცა წმიდა მამათაგან... ეწამეთ თითების სწორად დაჭერისათვის... რა გამოვა, თუკი შვილები მამისაგან განდგომას მოისურვებენ?“

ძველმართლმადიდებელთა ღვთისმსახურება, ზემოთ ჩამოთვლილი თავისებურებების გარდა, დანარჩენი მართლმადიდებლების მსახურებისაგან არ განსხვავდება. ყველა ძველმართლმადიდებელი დღესასწაულებს ძველი სტილით, იულიუსის კალენდრით, აღნიშნავს.

სტაროვერი მამაკაცები წვერს უშვებენ და ულვაშს იყენებენ. აცვიათ (მეტწილად) თეთრი სამოსი. ისეთ ქამრებს ატარებენ, რომელმაც ჭიპი უნდა დაფაროს. ქალები თმას არ იკვეცენ, ატარებენ მანდილს, იცვამენ გრძელ კაბას. ამ რწმენის ხალხი მკაცრად იცავს ზნეობრივ ნორმებს და იმ ადათ-წესებს, რაც, მათი რწმენით, ძველ ეკლესიას ახასიათებდა. ისინი გამოირჩევიან შრომისმოყვარეობით - რუსეთის სოფლის მეურნეობასა და ეკონომიკაში ძველმოწესეები თვალსაჩინო როლს ასრულებდნენ და დღესაც ასრულებენ.

ძველმართლმადიდებლები საქართველოში

დევნილობის გამო სტაროვერების ნაწილი კავკასიის სხვადასხვა რეგიონში ნებით გადმოსახლდა, ნაწილი - გადმოასახლეს. 1898 წლის სტატისტიკის მიხედვით, ამიერკავკასიაში სულ 65 123 სტაროვერი ცხოვრობდა. ისინი მოსახლეობის 1,32 პროცენტს შეადგენდნენ.

1917 წლის რევოლუციის შემდეგ, რადგან რუსეთში სინდისისა და აღმსარებლობის თავისუფლება გამოცხადდა, რელიგიის საფუძველზე ემოგრაციაში მყოფმა რუსებმა სამშობლოში დაბრუნება გადაწყიტეს და ბევრი კიდეც დაბრუნდა. ასეთი გადაწყვეტილება თურქეთის სტაროვერთა დიასპორამაც მიიღო, მაგრამ, ჩანს, ბოლშევიკურ რუსეთში შესვლა ყველამ ვერ გაბედა და ამ დიასპორის ერთი ჯგუფი, რუსეთისაკენ მიმავალი, 1918 წელს საქართველოში დარჩა. ისინი ოზურგეთისა და ფოთის სოფლებში: შეკვეთილში, გრიგოლეთსა და მალთაყვაში დასახლდნენ.

სტაროვერები საქართველოშიც ჩაკეტილ ცხოვრებას ეწეოდნენ და ადგილობრივ მოსახლეობასთან კონტაქტში, სავაჭრო ურთიერთობის გარდა, არ შედიოდნენ, თუმცა სტუმართმოყვარენი იყვნენ. როდესაც უცხო მათ კარს მიადგებოდა და თავშესაფარს ითხოვდა, მასპინძლები ბინას მიუჩენდნენ და მისი კარგად ყოფნისათვის ლოცვებს აღავლენდნენ. მათი დღესასწაულები გამოირჩეოდა არა ქეიფით, არამედ ოჯახებში საღვთო წერილის კითხვით და მოწყალების გაცემით.

XX საუკუნის 80ანი წლების დასაწყისიდან სტაროვერული იდეების ქადაგებას მწერალი მურთაზ ჩახავა შეუდგა (ამ კონფესიის პრინციპით იგი, ოჯახთან ერთად, 1975 წელს მოინათლა). 1989 წელს „საქართველოს ძველმართლმადიდებელთა საღვთო კავშირი“ შეიქმნა, თბილისსა და ზოგიერთ სხვა რეგიონში მცირერიცხოვანი ეკლესიები ჩამოყალიბდა, თბილისის ზღვის მიდამოებში გუმბათოვანი ტაძარიც აიგო (აკურთხეს 1995 წლის 5 აგვისტოს ელია წინასწარმეტყველის სახელზე).

ამდენად, ქართველ ძველმართლმადიდებელთა ეკლესია 1989 წელს შეიქმნა. იგი თავიდან რუსეთის არქიეპისკოპოსს ექვემდებარებოდა, მაგრამ 1991 წელს მ. ჩახავა პერმის ეპისკოპოსმა ლეონტიმ თბილისისა და სრულიად იბერიის ეპისკოპოსად აკურთხა; მას იონა დაარქვეს. ეპ. იონას იურისდიქციაში მალე ფოთის სტაროვერთა ეკლესიების ნაწილიც მოექცა (ნაწილი კვლავ პერმის ეპისკოპოსის დაქვემდებარებაშია).

1989 წელს გამოქვეყნდა მ. ჩახავას წიგნი „ერი, ღმერთი და კანონი“ და გამოიცა გაზეთი „ღვთიური გზა“, რომელშიც ამ აღმსარებლობის პრინციპებია ჩამოყალიბებული და გატარებულია აზრი, რომ ღმერთი კანონია და კანონი სიყვარულზე მაღლა დგას („ღმერთი უპირველესად კანონია, შემდეგ კი სიყვარული“), მეტიც - კანონი სამშობლოზე მაღლა დგას! განსაკუთრებით ამ უკანასკნელი დებულების გამო ძველმართლმადიდებლები ანტიქართველობასა და უცხო ქვეყნის აგენტობაში დაადანაშაულეს, რადგან მათი მრწამსი და ტრადიცია რუსულ მოვლენად და კოლორიტად მოინათლა, ხოლო ეს მოვლენა და კოლორიტი - ქართველთა ეროვნული მთლიანობის საზიანო სიახლედ. ვითარება იმდენად დაიძაბა, რომ გაზეთმა მუშაობა ვეღარ გააგრძელა, იგი ფაქტობრივად აიკრძალა. კამათში სასულიერო აკადემიის პროფესორი ედიშერ ჭელიძე ჩაება. მან 1990 წელს გამოაქვეყნა ნაშრომი „ეკლესია - სძალი უფლისა“, რომელშიც, ერთი მხრივ, ძველმართლმადიდებელთა წინააღმდეგ გაჩაღებული კამპანია ცილისწამებად და ძალადობადაა შეფასებული, მეორე მხრივ კი, წყაროთმცოდნეობის დონეზეა განხილული და გაანალიზებული ის პოზიციები და არგუმენტები, რითაც ეს ეკლესია მართლმადიდებელთა ეკლესიის მრწამსსა და პრაქტიკას უპირისპირდება.

1994 წელს გამოქვეყნდა ეპ. იონას 882 გვერდიანი ნაშრომი ასეთი ტიტულით: „იოანეიონა, რა უნდა ვაკეთოთ, იბერია“. აქ შეჯამებულია ძველმართლმადიდებელთა და, კერძოდ, ქართველ ძველმართლმადიდებელთა რწმენისა და მსახურების საკითხები, მათი პოზიციები არა მარტო საღვთისმეტყველო, არამედ სხვადასხვა კულტუროლოგიურ საკითხზე და, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, მათი ესქატოლოგიური მოლოდინი, რომელიც უკანასკნელ დღეზე მინიშნებასაც შეიცავს. ავტორი ეყრდნობა ძველი ქართული მწერლობის ცნობილ ძეგლს „ქებაჲ და დიდებაჲ ქართულისა ენისაჲ“ და აყალიბებს რწმენას, რომლის თანახმად, ქართული ენის გაღვიძების, აღდგინებისა და გაბრწყინების პროცესი 1994 წლიდან დაიწყება; მეორედ მოსვლა კი 2000 წლის ახლო ხანსაა სავარაუდებელი.

პოლემიკამ და აგრესიულმა დაპირისპირებამ საქართველოს საპატრიარქოსა და ძველმართლმადიდებლებს შორის თავი არაერთგზის იჩინა, მაგრამ ფიზიკურ ანგარიშსწორებაში არ გადაზრდილა.

ეპ. იონა 2003 წელს გარდაიცვალა.

დღეს საქართველოს ძველმართლმადიდებელთა ეპისკოპოსია პავლე (ავთანდილ ხორავა). იგი მღვდელმთავრად ხელდასხმულ იქნა 1997 წელს ეპ. იონას მიერ.

პერესტროიკის შემდეგ ბევრი სტაროვერი რუსეთში გადასახლდა. ამჟამად რუსი სტაროვერები მხოლოდ შეკვეთილსა და გრიგოლეთში ცხოვრობენ. მათი რიცხვი ორ ასეულს არ აღემატება.

საქართველოში ძველმართლმადიდებელთა საერთო რაოდენობა (ეროვნების განურჩევლად) ამჟამად 1000-მდე აღწევს.

ნუგზარ პაპუაშვილი

XX საუკუნის 90-იან წლებში საქართველოს ავტოკეფალური სამოციქულო, მართლმადიდებელი ეკლესიის წიაღში გაჩნდა საქართველოს საპატრიარქოსთან დაპირისპირებული სასულიერო პირებისა და მათი სამრევლოების რამდენიმე ჯგუფი. ეს დაპირისპირება ძირითადად ორმა - ეკლესიოლოგიურმა და პოლიტიკურმა - მიზეზმა განაპირობა.

პირველი მიზეზი, ამ შემთხვევაში, განსხვავებული მრწამსის ეკლესიებთან ურთიერთობის პრობლემას გულისხმობს, რაც საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ეკუმენურ ორგანიზაციებში მონაწილეობამ წარმოშვა. ანტიეკუმენური განწყობებისა და მოწოდებების („ეკუმენიზმი არის ერესთა ერესი!“) გავრცელება საქართველოში XX საუკუნის 8090-იანი წლებიდან დაიწყო. „ეკუმენისტობა“, როგორც ბრალდება, კათალიკოს-პატრიარქ ილია II-საც წაუყენეს. მათი აზრით, ეს „ცოდვა“ არა მხოლოდ ეკუმენურ ორგანიზაციებთან თანამშრომლობით გამოიხატებოდა, არამედ სხვა აღმსარებლობის ქრისტიანებთან თანალოცვითაც. იმოწმებდნენ იმ ფაქტსაც, რომ კათალიკოს-პატრიარქმა ილია II-მ 80-იან წლებში სიონის საკურთხეველში ორი კათოლიკე მღვდელი აზიარა.

ამ კამპანიამ აგრესიული ფორმა და ფართო მასშტაბი მიიღო. საბოლოოდ, საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ 1997 წლის 20 მაისს ეკუმენური ორგანიზაციები დატოვა. ამ ნაბიჯით ფართომასშტაბიანი განხეთქილება თავიდან იქნა აცილებული, მაგრამ ანტიეკუმენისტების ერთმა ჯგუფმა ახალი მოთხოვნა წამოაყენა, რომლის მიხედვით საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას ევქარისტიული კავშირი უნდა გაეწყვიტა ეკუმენურ მოძრაობაში ჩაბმულ ყველა მართლმადიდებელ ეკლესიასთანაც - ასეთი კი თითქმის ყველა ადგილობრივი მართლმადიდებელი ეკლესია იყო. ამ მოთხოვნის დაკმაყოფილება მიუღებელი აღმოჩნდა, რის გამოც რამდენიმე სასულიერო პირი და მონაზონი საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის იურისდიქციიდან გავიდა და თავის მრევლთან ერთად მსოფლიოში არსებულ ამა თუ იმ „სქიზმატურ“ მართლმადიდებელ ეკლესიასთან დაამყარა ევქარისტიული კავშირი.

დაპირისპირების მეორე, პოლიტიკურ, მიზეზად, ძირითადად, პრეზიდენტ ზვიად გამსახურდიას პიროვნებასთან დამოკიდებულება იქცა. პრეზიდენტ გამსახურდიას მომხრე სასულიერო პირებსა და მრევლს მიჩნდათ, რომ საქართველოს საპატრიარქომ არაფერი იღონა პრეზიდენტის დასამხობად დაწყებული საბრძოლო მოქმედებებისა და სისხლისღვრის შესაჩერებლად. ამის გამო 1992-1995 წლებში ეკლესიაში კათალიკოს-პატრიარქისა და წმიდა სინოდის ავტორიტეტი პრეზიდენტ გამსახურდიას მომხრეთა შორის ერთობ შეილახა.

სქიზმატური ეკლესიების სია

საქართველოს საპატრიარქომ 1999 წელს გამოაქვეყნა იმ ეკლესიებისა და ჯგუფების სია, რომლებიც მასთან იმხანად განხეთქილებაში იმყოფებოდნენ („საპატრიარქოს უწყებანი“, 612.XI, №44).

ესენია (საპატრიარქოს ფორმულირებით):

1. ბოსტონის დაჯგუფება, ე.წ. აქვსენტიოსის ფრთა (მართლმადიდებელი ეკლესია საქართველოში),
2. ბერძნული სქიზმა, ე.წ. ქრიზოსტომოსის ფრთა (არქიმანდ. გრიგოლ კობახიძის ჯგუფი);
3. მოსკოვის სქიზმა (ეპისკოპოსების: ამბროსის, მოსესა და ნოდარის შემადგენლობით);
4.ბერძნული სქიზმა, ე.წ. კვიპრიანეს ფრთა (გლდანის ეპარქია);
5. სტაროვერები (ეპისკოპოსები იონა და პავლე);
6. ზედაზნის ჯგუფი (მღვდელი ლავრენტი ბუზიაშვილი და ბორის ივანოვი);
7.სრულიად საქართველოს ჭეშმარიტ მართლმადიდებელ ქრისტიანთა კავშირი (ეპისკოპოსი ნიკოლოზი, ფოთი).

ერთი წლის შემდეგ ამ სიას დაემატა ეპისკოპოს ქრისტეფორეს ეკლესია („სხვენის ეკლესია“), რომელიც, ჩამოთვლილი გაერთიანებებისაგან განსხვავებით, ეკუმენური მოძრაობის მიმართ თანაგრძნობით გამოირჩევა.

ქვემოთ წარმოდგენილი სტატიები იმ ეკლესიებს შეეხება, რომლებიც საქართველოს საპატრიარქოს ბოლო ოცწლეულში გამოეყვნენ და რომელთა აქტიურობა სადღეისოდ (2008 წლისთვის) უფრო მეტად შესამჩნევია.

„გლდანის დევნილი ეპარქია“

ზვიად გამსახურდიას მომხრე ანტიეკუმენური გაერთიანებაა, რომელიც რადიკალიზმით გამოირჩევა. ცალკე ეკლესიად 1994 წელს ჩამოყალიბდა. წინამძღვარია დეკანოზი ბასილ მკალავიშვილი, რის გამოც ამ ეკლესიას ხშირად „მკალავიშვილის მრევლს“, ანდა „მკალავიშვილის ჯგუფს“ უწოდებენ. თავის თავს „გლდანის დევნილ ეპარქია“დაც მოიხსენიებს. ცნობილია განსხვავებული დენომინაციების, განსაკუთრებით კი იეჰოვას მოწმეების, წინააღმდეგ განხორციელებული თავდასხმებით.

მიმდევრების რიცხვი ამჟამად (2008 წლისთვის), სავარაუდოდ, ორი ათასია.

1991-1995 წლებში ზვიად გამსახურდიას მომხრე სასულიერო პირთა ნაწილმა ეკუმენური ორგანიზაციებისადმი კათალიკოს-პატრიარქის დამოკიდებულებას ერესის კვალიფიკაცია მისცა და მას მონანიებისკენ მოუწოდა. ამ კუთხით ყველაზე მეტად გლდანის წმ. გიორგის ეკლესიის წინამძღვარი, დეკანოზი ბასილ მკალავიშვილი აქტიურობდა. 1995 წელს მისი საქციელი წმ. სინოდმა „თავხედობად“ შეაფასა და სინანულისაკენ მოუწოდა, თუმცა იგი ამ გადაწყვეტილებას არ დაემორჩილა, რის გამოც სამღვდელო დასისაგან განკვეთეს („დაყვანილ იქნა ერისკაცის მდგომარეობამდე“). საპასუხოდ დეკანოზმა ბასილ მკალავიშვილმა საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიასთან ევქარისტიული კავშირი გაწყვიტა.

განდგომილი მღვდელი და მისი თანამორწმუნეები დაუკავშირდნენ საბერძნეთის ერთ-ერთ (სქიზმატურ) სინოდს, რომელსაც მიტროპოლიტი კვიპრიანე ხელმძღვანელობს და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსთან სქიზმაში იმყოფება. მათ აღიარეს ამ ეკლესიის მადლმოსილება და მისი იურისდიქციის საზღვრებში „გლდანის ეპარქია“ შექმნეს.

„გლდანის ეპარქიის“ საზღვრები მალე გაფართოვდა და საქართველოს სხვადასხვა რეგიონი მოიცვა. მიმდევრებისა და თანამგრძნობელების რიცხვმა 19992003 წლებში, სავარაუდოდ, ათიათასს გადააჭარბა.

თბილისის მრევლი წირვალოცვისათვის, თავდაპირველად, საბავშვო ბაღის ტერიტორიაზე იკრიბებოდა, შემდეგ თბილისში, გლდანის მასივის ტერიტორიაზე ეკლესიის აღმართვის ნებართვა მიიღო და კიდეც ააშენეს წმ. გიორგის სახელობის ტაძარი. გამოსცემდნენ გაზეთს „ლომისა“ და რელიგიურპოლიტიკური შინაარსის სხვა ლიტერატურას.

1997 წლიდან „გლდანის ეპარქიამ“ წამოაყენა ლოზუნგი „მართლმადიდებლობა ან სიკვდილი!“ და ფართოდ გაშალა განსხვავებული აღმსარებლობის მქონე ეკლესიების, უფლებადამცველი ორგანიზაციებისა და ეკუმენური ღონისძიებების საწინააღმდეგო კამპანია, რაც თითქმის ყოველდღიურ თავდასხმაში, დარბევაში, სხვისი საკუთრების ხელყოფასა და „მწვალებლური ბიბლიების“ საჯარო განადგურებაში გამოიხატებოდა. ყველაზე დიდი რეზონანსი მოჰყვა ეკუმენური ლოცვის ძალადობრივ ჩაშლას, რომელიც ამ ეპარქიამ 2003 წლის 24 იანვარს თბილისში, ევანგელურბაპტისტურ ეკლესიაში, განახორციელა. ლოცვას სტუმრის სტატუსით ესწრებოდნენ უცხოეთის დიპლომატიური კორპუსის წარმომადგენლებიც, რომელთა მეშვეობით ამ ინციდენტის შესახებ ინფორმაცია მთელ მსოფლიოში გავრცელდა. საქართველოს საერთაშორისო იმიჯი სერიოზულად შეილახა, რამაც ედუარდ შევარდნაძის მთავრობა აიძულა, კანონით გათვალისწინებული ზომები მიეღო. თბილისის ვაკესაბურთალოს სასამართლომ 2003 წლის 4 ივნისს დეკანოზ ბასილ მკალავიშვილსა და მის რამდენიმე აქტივისტს თავისუფლების აღმკვეთი ღონისძიება შეუფარდა, მაგრამ მათი დაკავება მხოლოდ ვარდების რევოლუციის შემდეგ, 2004 წლის 12 მარტს, მრევლის მხრიდან მძლავრი ფიზიკური წინააღმდეგობის გადალახვის შედეგად მოხერხდა.

წინამძღვრისა და ზოგიერთი აქტივისტის დაპატიმრების შემდეგ ამ ეკლესიის სამღვდელო და საერო პირთა ექსტრემიზმი შენელდა. 2008 წლის 25 ივლისს დეკანოზი ბასილ მკალავიშვილი გათავისუფლდა პატიმრობიდან.

„სხვენის მართლმადიდებელი ეკლესია“

ესაა გაერთიანების პირობითი სახელი, რადგან ღვთისმსახურებას წინამძღვარი ეპისკოპოსი საკუთარი სახლის სხვენზე ატარებს. ეს ეკლესია განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევს ქადაგებას. საღვთო წერილი თანამედროვე ენაზე იკითხება. „სხვენის მართლმადიდებელ ეკლესიას“ (ცალმხრივად) საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის იერარქიასთან ევქარისტიული კავშირი გაწყვეტილი არა აქვს (ლოცვებში კათოლიკოსპატრიარქი ილია II მოიხსენიება), მაგრამ ორგანიზაციულად მისგან დამოუკიდებელია.

არსებობს 2000 წლიდან. მიმდევართა რიცხვი 1000მდე აღწევს.

ამ ეკლესიის წარმოშობის მოტივი და ისტორია დაკავშირებულია ეპისკოპოს ქრისტეფორეს (ომარ წამალაიძის) ბიოგრაფიასთან, მის ეკლესიოლოგიურ, საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ პოზიციასთან. ომარ წამალაიძე 1979 წელს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ეპისკოპოსად აკურთხეს. კომუნისტურათეისტური რეჟიმის პირობებში მან აქტიური მისიონერული მოღვაწეობა წამოიწყო, რაშიც იმდროინდელი პოლიტიკური დისიდენტები ზვიად გამსახურდია და მერაბ კოსტავა ეხმარებოდნენ.

პრეზიდენტ გამსახურდიას დამხობის შემდეგ ეპისკოპოსის ურთიერთობა წმიდა სინოდის წევრებთან და იმჟამინდელი სამოქალაქო ხელისუფლების წარმომადგენლებთან დაიძაბა. ეპისკოპოს ქრისტეფორესა და მისი თანამოსაგრეების მონათხრობის მიხედვით, 1995 წელს, როცა ის ურბნისრუისის ეპარქიის მმართველი იყო, მას რამდენჯერმე დაესხნენ თავს და შვილებზე ფიზიკური ანგარიშსწორებით დაემუქრნენ. იგი იძულებული გახდა ქვეყნიდან ემიგრირებულიყო.

1998 წელს პრეზიდენტმა შევარდნაძემ წინამორბედი პრეზიდენტის მომხრეების შემორიგების პროცესი წამოიწყო. ეპისკოპოსი ქრისტეფორე სამშობლოში დაბრუნდა. მან წერილობით სამჯერ მიმართა საპატრიარქოს და ეპარქიაში აღდგენა ითხოვა. საპატრიარქომ გამოყო კომისია, რომელსაც უნდა გაერკვია, რა მიზეზით წავიდა იგი უცხოეთში. სინოდალურმა კომისიამ, რომლის შემაჯამებელი სხდომა 1999 წლის 2 თებერვალს შედგა, შემდეგი დასკვნა გამოიტანა: „როგორც საბუთებიდან ირკვევა, ეპისკოპოსი ქრისტეფორე იძულებული გამხდარა, რომ საზღვარგარეთ წასულიყო. ამას წინ უძღოდა მისი შევიწროება ეპარქიაში და იარაღით მუქარა, რამაც შემდგომ, რა თქმა უნდა, გამოიწვია მისი იქ დაყოვნება... არაფერი არ უშლის ხელს, რომ იგი დაბრუნებულ იქნეს ეპარქიაში“.

ასეთი რეკომენდაციის მიუხედავად, ეპისკოპოს ქრისტეფორეს (რომელსაც სასულიერო ხარისხი და პატივი შენარჩუნებილი აქვს) რეაბილიტაცია არ განხორციელდა. ამიტომ მან, თანამოაზრე საერო და სასულიერო პირებთან ერთად ცალკე საეკლესიო ორგანიზაცია შექმნა. ამ გადაწყვეტილების მიღებისას, მისივე განმარტებით, იგი დაეყრდნო რჯულის კანონის იმ მუხლს, რომელშიც ნათქვამია: „თუ ეკლესია ურწმუნოებს უპყრიათ და იქ მისვლა არ შეიძლება, სახლში შეკრიბე, ჰოი ეპისკოპოსო, მრევლი“ (პეტრეპავლე 9). 2000 წლის დეკემბერში მან პირველად ჩაატარა წირვა საკუთარი სახლის სხვენზე.

„სხვენის ეკლესიის სამრევლოები“ თბილისის გარდა მარნეულში, გორში, თერჯოლასა და სხვა რაიონებშიც არსებობს. ლიტურგია, რომელიც ამ ეკლესიებში სრულდება, სხვა მართლმადიდებელი ეკლესიების ლიტურგიისაგან არსებითად არ განირჩევა, თუმცა ღვთისმსახურების (ლოცვებისა და კვერექსების) ენა თანამედროვე ქართულთანაა ადაპტირებული. ეპისკოპოსი ქრისტეფორე მიიჩნევს, რომ ეს ეკლესია, დოგმატური და დოქტრინალური თვალსაზრისით, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის განუყოფელი ნაწილია და ელოდება იმ დღეს, როდესაც მას მიეცემა შესაძლებლობა, „თანახმად სინოდალური კომისიის გადაწყვეტილებისა, დაუბრკოლებლად შეასრულოს თავისი მოვალეობა ჩვეულებრივ საკრებულო ტაძარში საქართველოს ეკლესიის ნებისმიერ მართლმადიდებელ მღვდელმსახურთან ერთად”.

„მართლმადიდებელი ეკლესია საქართველოში“ (მეს)

„მართლმადიდებელი ეკლესია საქართველოში“ დამოუკიდებელ იურიდიულ ორგანიზაციად 1997 წელს ჩამოყალიბდა. მის წევრებს მიაჩნიათ, რომ საქართველოს საპატრიარქოს იურისდიქციაში ყოფნა ჭეშმარიტ მართლმადიდებლობაზე უარის თქმის ტოლფასია. ამგვარი დასკვნა გაპირობებულია ორი ძირითადი მიზეზით: ე.წ. სერგიანობით და ეკუმენიზმით, რომლებიც, მათი შეხედულებით, ათწლეულების მანძილზე საპატრიარქოს მოღვაწეობის მთავარ ვექტორებს წარმოადგენდნენ.

ანტისერგიანული პოზიცია. „მეს“ წევრები მიიჩნევენ, რომ საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიაში კომუნისტური ხელისუფლებისადმი ლოიალობა ქრისტეფორე ციცქიშვილის პატრიარქობიდან იწყება, რომელმაც, მათი აზრით, აღმსარებელ პატრიარქის ამბროსის (ხელაია) წინააღმდეგ ბრძოლის საფასურად ხელისუფლებისაგან 1927 წელს საპატრიარქო ტახტი მიიღო. მაგრამ ვინაიდან სსრკსთან თანამშრომლობის ნოვატორი მოსკოვის მიტროპოლიტი სერგი იყო, საპატრიარქოთა ამ ახალ კურსს საეკლესიო წრეებში „სერგიანელობა“ ეწოდა.

„სერგიანელობა“ „მეს“ წარმომადგენლებს საბჭოთა ათეისტური ხელისუფლების ნაყოფად მიაჩნიათ. საბჭოთა ხელისუფლებამ ეკლესიისა და რელიგიის განადგურება სახელმწიფოებრივ მიზნად დაისახა და ათასობით ტაძარი დაანგრია, მილიონობით მორწმუნე, ათი ათასობით სასულიერო პირი და ორასზე მეტი ეპისკოპოსი ფიზიკურად გაანადგურა. პარალელურად კი საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში უხეში ათეისტური პროპაგანდა გააჩაღა. მაგრამ, ყოველივე ამასთან ერთად, საგანგებოდ გამორჩეულ ეპისკოპოსთა მცირე ჯგუფს ღვთისმსახურებისთვის ტაძრებს გადასცემდა, ნებას აძლევდა, გაეხსნათ სასულიერო სასწავლებლები და მათ რიგით საბჭოთა მოქალაქეებთან შედარებით, უკეთეს მატერიალურ პირობებს უქმნიდა.

„მართლმადიდებელი ეკლესია საქართველოში“ ამის მიზეზად იმას თვლის, რომ ზემოხსენებული ეპისკოპოსები საბჭოთა ხელისუფლებასთან გარიგებაში შევიდნენ და რელიგიურ ასპარეზზე მისი ნების უსიტყვო გამტარებლები გახდნენ. ამგვარი დასკვნის უფლებას მათ საბჭოთა მთავრობისადმი სრული ლოიალობის თაობაზე რუსეთის ეკლესიის მეთაურის, მიტროპოლიტ სერგის, მიერ 1927 წელს გამოქვეყნებული დეკლარაცია აძლევს. მათი აზრით, დეკლარაციამ საფუძველი დაუდო საბჭოთა სახელმწიფო მანქანასთან ინტეგრირებული მოსკოვის საპატრიარქოს წარმოშობას, რომელიც საბჭოთა უშიშროებასთან ერთად დევნიდა მორწმუნე სამღვდელოებასა და მრევლს. დეკლარაციაში აღნიშნულია, რომ სამღვდელო პირი, რომელიც „საბჭოთა სამღვდელოებისადმი სრული ლოიალობის თაობაზე“ დეკლარაციას ხელს არ მოაწერს, სამღვდელო ხარისხიდან განიკვეთება. განკვეთილ სამღვდელო პირებს უშიშროება დაუყოვნებლივ აპატიმრებდა.

„მეს“ თვალთახედვით, სერგიანული პოზიცია რუსეთისა და საქართველოს საპატრიარქოებისთვის ჩვეულებრივ მოვლენად და წესად იქცა. მაგალითად, საქართველოს კათალიკოს პატრიარქი კალისტრატე ცინცაძე ასე მიმართავს სტალინს: „თქვენ სიჭაბუკითგანვე არა სცანით ძილი თვალთა, რული წამთა და განსვენება ხორცთა ტვირთმძიმეთა და მაშვრლთა ცრემლთა მოსასპობად, ამისათვის მადლიერმა ერმა დაგსვათ ძლიერთა თვისთა შორის და შეგმოსათ დაუჭკნობელი დიდებით... კაცთა შორის რჩეულო! ჩემი მოხუცებულობის ოცნება იყო საკუთარი თვალით მენახა ჩვენი ხალხის სიამაყე... მაგრამ ბედმა არ მარგუნა ეს ბედნიერება. ალბათ ამისი ღირსი არა ვარ...“. როდესაც „მეს“ მესვეურები ამ სიტყვებს იმოწმებენ, ხაზს უსვამენ სტალინის უკიდურეს ანტირელიგიურობას და იხსენებენ მის სიტყვებს: „ღმერთის სახელი დავიწყებას უნდა მიეცეს!”

ანტისერგიანელებს მიაჩნიათ, რომ ეკლესიის ამგვარმა ლოიალობამ სავალალო შედეგი გამოიღო: ეკლესია, როგორც სტრუქტურა, ფიზიკურად გადარჩა, მაგრამ, როგორც ცოცხალი ორგანიზმი, მოკვდა. მან თავისი ნამდვილი მართლმადიდებლური შინაარსი და სული დაკარგა, იგი კომუნისტურ-სოციალისტური პროპაგანდის რუპორად იქცა. ამის ყველაზე თვალსაჩინო ნიმუშად რუსეთის, საქართველოსა და ზოგიერთი სხვა საპატრიარქოს 1966 წლის ერთობლივ განცხადებას იხმობენ, რომელშიც ჩამოყალიბებულია ასეთი აზრი: იესო ქრისტე საყოველთაო რევოლუციის სათავეა, მისი „ულევი წყაროა“. მას სურს, თავისი სასუფეველი დედამიწაზე დაამკვიდროს და ამას იგი მსოფლიო კომუნისტური რევოლუციის მეშვეობით იქმს.

„მეს“ აცხადებს: დიდი რჯულის კანონის თანახმად, თუ ეპისკოპოსი საერო მთავრებს დაიხმარს საეკლესიო ძალაუფლების ხელში ჩასაგდებად, იგი უნდა განიკვეთოს და უზიარებელი იქნეს ისიც და ყველა მისი თანამოზიარეც (მოც. კან. 30). საბჭოთა პერიოდის მღვდელმთავრების დიდი ნაწილი კი, მართლმადიდებლური პრინციპების დათმობის ფასად, ათეული წლების განმავლობაში საერო ათეისტი მთავრების დახმარებით ეპატრონებოდნენ საეკლესიო ძალაუფლებას.

ამ გარემოებათა გათვალისწინებით, „მეს“ წევრებს გამოაქვთ დასკვნა, რომ საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ადგილი საქართველოს საპატრიარქოს სრულიად უკანონოდ აქვს მითვისებული.

ანტიეკუმენურობა. საპატრიარქოსგან გამიჯვნის მეორე, მაგრამ უმთავრესი მიზეზი არის ეკუმენიზმი. „მეს“-თვის ეკუმენიზმი ყველა აღმსარებლობის, კონფესიის (შემდგომ ეტაპზე კი ყველა რელიგიის) ერთ კოლოსალურ ეკლესიად გაერთიანების მცდელობას წარმოადგენს, თითოეული მათგანის სარწმუნოებრივ-დოგმატური განსხვავებების შენარჩუნების პირობებში. ამ მიზნის მისაღწევად ჩამოყალიბებულია მსოფლიო მასშტაბის მქონე გლობალური საერთაშორისო ორგანიზაციები, რომელთაგან უმთავრესს „ეკლესიათა მსოფლიო საბჭო“ წარმოადგენს (ემს). საქართველოს საპატრიარქო, სხვა საპატრიარქოებთან ერთად, 1962 წლიდან ემსში გაწევრიანდა და მაშასადამე, ეკუმენურ მოძრაობაში იყო ჩაბმული.

„მეს“ თანამედროვე ეკუმენური პრაქტიკის მიმართ ასეთი პოზიცია აქვს: მართლმადიდებელი მოძღვრება უცდომელი მოძღვრებაა და ის ეკლესია, რომელიც ამ მოძღვრებიდან გადაუხვევს, ეკლესია აღარაა, ის ერეტიკოსთა (მწვალებელთა) შესაკრებელია. ეკლესიას აქვს თავისი კონსტიტუცია - რჯულის კანონი, რომელიც მორწმუნეებს ცალსახად უკრძალავს არამართლმადიდებლებთან ლოცვას (მოც. კან. 45, 65). ვინაიდან ეკუმენისტურ პოზიციებზე მდგომი ეკლესიები აღნიშნულ კანონს თანმიმდევრულად არღვევენ და ერეტიკოსებთან ერთად ლოცულობენ, ისინი მადლს და ჭეშმარიტებას მოკლებულნი არიან.

ზემოთ წარმოდგენილი ხედვა საქართველოს საპატრიარქოს დაქვემდებარებაში მყოფი ეკლესიის ერთმა ნაწილმა მკაფიოდ და პრინციპულად 1996-97 წლებში ჩამოაყალიბა, რის შემდეგ პატრიარქსა და სინოდს ეკუმენური ორგანიზაციებიდან გამოსვლა და ეკუმენიზმის დაგმობა მოსთხოვა, რაც საპატრიარქომ 1997 წლის 20 მაისს დააკმაყოფილა. ამავე დროს მან ეკუმენურ მოძრაობაში დარჩენილ მართლმადიდებელ ეკლესიებთან სრული ეკლესიური ერთობა შეინარჩუნა. აქედან გამომდინარე, „მეს“ მიიჩნევს, რომ, მისტიკურ-ევქარისტიული თვალსაზრისით, საქართველოს საპატრიარქო კვლავ ეკუმენისტთა რიგებში დარჩა და ეკუმენურ მოძრაობას რეალურად არ გამიჯვნია. ამასთან, პერიოდულად კვლავ აქვს ადგილი საქართველოს საპატრიარქოს წევრთა ერთობლივ ლოცვებს უცხო კონფესიის წარმომადგენლებთან.

„მეს“ ხაზს უსვამს იმ გარემოებას, რომ მთელ მართლმადიდებლურ სამყაროში აბსოლუტურად იდენტური მდგომარეობაა შექმნილი. ყველა მართლმადიდებელ ქვეყანაში ეკუმენიზმში ჩაბმული საპატრიარქოების გვერდით არსებობს ეკუმენიზმისაგან გამიჯნული დამოუკიდებელი მართლმადიდებელი ეკლესიები. ანტიეკუმენურ პოზიციაზე საბერძნეთში მილიონზე მეტი მორწმუნე დგას, რუმინეთში - ნახევარ მილიონზე მეტი და ა.შ.

„მართლმადიდებელი ეკლესია საქართველოში“ 1997 წლიდან ევქარისტიულად დაუკავშირდა „ჩრდილოეთ ამერიკის წმიდა მართლმადიდებელ ეკლესიას“, რომლისგანაც, ადგილობრივი ეპისკოპოსის ჯერჯერობით არყოლის გამო, სამღვდელო ხელდასხმა მიიღო. ამ ეკლესიის დამაარსებელნი და წევრთა უმრავლესობა მართლმადიდებლობის დამცველი ბერძნული წარმომავლობის ემიგრანტები არიან, რომლებიც ეკუმენურ მოძრაობაში ჩაბმული საპატრიარქოებისა და მათი მომხრე სოციალისტური ხელისუფლების ზეწოლის გამო XX საუკუნის 50-იანი წლებიდან აშშ-ში გადასახლდნენ. ამ ეკლესიის სინოდი ხუთი ეპისკოპოსისგან შედგება. ეკლესიის მთავარი რელიგიური ცენტრი კანადის ქ. ტორონტოსა და აშშ-ის ქ. ბოსტონში მდებარეობს, თუმცა მისი სამრევლოები აშშ-ის თითქმის ყველა შტატშია. იქ საქართველოს მოქალაქეებიც მოღვაწეობენ, მაგ., მღვდელი ანდრია ბოროდა. ამ ეკლესიის ფილიალები არაერთ ქვეყანაში არსებობს.

„მართლმადიდებელი ეკლესია საქართველოში“, ძირითადად, სამი სამრევლოსგან შედგება: შემოქმედის (გურია) სამრევლო, ქუთაისის სამრევლო, რომელსაც აქვს წმ. ნიკოლოზის სახელობის ტაძარი (ემსახურება მღვდელი დავით გიორგაძე) და თბილისის სამრევლო, რომლის ტაძარიც იყალთოს გორაზეა, მას ემსახურებიან მღვდლები გელასი და ზურაბ აროშვილები. ეკლესიას აქვს გამომცემლობა „ორთოდოქსი“. პერიოდულად იბეჭდება თარგმნილი და ორიგინალური ლიტერატურა.

2001 წელს გურიის სოფ. შემოქმედში ერთ-ერთი მორწმუნის კუთვნილ კარმიდამოში თითქმის დამთავრებული მშენებარე წმ. გიორგის ტაძარი მოსახლეობის ნაწილმა, როგორც „მეს“ წევრები აცხადებენ, ადგილობრივი ხელისუფლებისა და საპატრიარქოს წარმომადგენლების ხელშეწყობით დაანგრია. „მეს“ მიმდევართა რაოდენობა 1000მდე აღწევს.

ნუგზარ პაპუაშვილი

ეკლესიათა ერთიანობის, ანუ პენტარქიის რეალურად მოქმედების ჟამს თანდათან ჩნდებოდა ეკლესიათა საერთო რწმენისგან განსხვავებული რწმენათეორიები. ამის გამო, საჭიროების მიხედვით, სხვადასხვა ეკლესიის წარმომადგენელთა ერთობლივი კომისიები იქმნებოდა, რათა ამ რწმენა-თეორიების ბუნება და ავკარგიანობა გარკვეულიყო. თუკი დადასტურდებოდა, რომ ისინი რწმენის არსებით პუნქტებს, ე.ი. ქრისტიანული ღვთისმეტყველების მაცოცხლებელ ღერძს, უპირისპირდებოდნენ და აზიანებდნენ, საეკლესიო კრებები ასეთ თეორიებს ერესებად, ანუ მწვალებლობებად (წვალებებად) ნათლავდნენ და ანათემას უცხადებდნენ. ეს კი, არც მეტი და არც ნაკლები, ნიშნავდა: მათ მიმდევრებს, თუკი ისინი სინანულს არ მიეცემოდნენ, ეკლესიიდან გარიცხავდნენ - განკვეთდნენ. განკვეთილები თავიანთ ეკლესიებს ქმნიდნენ. წარმოიშობოდა სხვადმადიდებლობა (ჰეტეროდოქსია) და მრავლდებოდნენ სხვადმადიდებლები, იქმნებოდა ახალახალი თეორიები.

არაქალკედონური მართლმადიდებელი ეკლესიები, ე.წ. მონოფიზიტური მრწამსის მქონე ეკლესიებია, რომელთაც არ მიიღეს ქალკედონის მსოფლიო საეკლესიო კრების (451 წ.) დადგენილებები. ამ ჯგუფში ასევე მოიხსენიებიან ნესტორიანელებიც, რომელთაც არ გაიზიარეს ეფესოს მსოფლიო საეკლესიო კრების (431წ.) დადგენილებები. მონოფიზიტებმა და ნესტორიანელებმა საკუთარი ეკლესიები შექმნეს.

მონოფიზიტობა (ბერძ. monos - ერთი, physis - ბუნება) მიმართულებაა ქრისტიანობაში, რომელიც აღიარებს ქრისტეს მხოლოდ ერთ ბუნებას, რაც ეწინააღმდეგება ქალკედონის საეკლესიო კრების გადაწყვეტილებას - დიოფიზიტურ პოზიციას ქრისტეში ორი ბუნების შესახებ. დიოფიზიტურ მრწამსს იზიარებენ მართლმადიდებელი (კონსტანტინოპლის, საქართველოს, რუსეთის, საბერძნეთისა და ა.შ.), კათოლიკე და პროტესტანტული ეკლესიები.

მონოფიზიტობის შემცვლელი ტერმინია მიაფიზიტობა (ბერძ. mia - ერთი, physis - ბუნება), რომლითაც, აგრეთვე, აღნიშნავენ არაქალკედონური მრწამსის ეკლესიების დიოფიზიტურ ქრისტოლოგიას. ტერმინი „მიაფიზიტობა“ შემოღებულია, რათა თავიდან იქნეს არიდებული ნეგატიური კონოტაცია, რომელიც ახლავს ტერმინ „მონოფიზიტობას“, როდესაც მას ქალკედონის ქრისტოლოგიის მაღიარებელი ეკლესიის წარმომადგენლები იყენებენ (ორი ბუნება, ერთი ჰიპოსტასი). ტერმინი დაფუძნებულია წმინდა კირილე ალექსანდრიელის ცნობილ გამონათქვამზე: „ღვთის სიტყვის ერთგვაროვანი განკაცებული ბუნება“.

მონოფიზიტური მიმართულება 433 წელს ბიზანტიაში ჩამოყალიბდა და დანარჩენ ქრისტიანობას 451 წელს ქალკედონის მსოფლიო საეკლესიო კრების შემდეგ გამოეყო. ამ მიმართულებას საფუძველი ჩაუყარა კონსტანტინოპოლის ერთ-ერთი დიდი მონასტრის წინამძღვარმა, არქიმანდრიტმა ევტიქიმ (დაახ. 378-454 წწ.).

მონიფიზიტობა ასწავლის, რომ თავიდან ცალცალკე არსებობდა ქრისტეს ორი ბუნება - ღმერთის და კაცის, მაგრამ განკაცების შემდეგ ეს ორი ბუნება შეერთდა და მხოლოდ ღვთაებრივი ბუნება დარჩა. ზოგიერთი მონოფიზიტი მიიჩნევს, რომ ქრისტეში ადამიანურისა და ღვთაებრივის შერწყმამ წარმოქმნა რაღაც სხვა, ახალი და განსაკუთრებული ბუნება.

მონოფიზიტები სვამდნენ კითხვას ქრისტეში ღვთაებრივი და ადამიანური ბუნების შეერთების შესახებ, უარყოფდნენ ამ ორი ბუნების თანაარსებობას და აღიარებდნენ, რომ ქრისტეში ღვთაებრივმა შთანთქა ადამიანური ბუნება და ამ სახით ევნო კაცობრიობისათვის არა ღმერთკაცი (როგორც ამას ამტკიცებენ დიოფიზიტი ღვთისმეტყველები), არამედ ღმერთი.

ტერმინი „მონოფიზიტობა“ მხოლოდ VII საუკუნის ბოლოდან მკვიდრდება. მონოფიზიტების სწავლება გავრცელდა ბიზანტიის აღმოსავლეთ პროვინციებში, სადაც ჯერ კიდევ იყო შემორჩენილი მოკვდავი ღმერთის კულტი.

451 წელს მონოფიზიტების სწავლება ქალკედონის კრებამ განიხილა, რამაც წარმოქმნა მწვავე რელიგიური და პოლიტიკური დაპირისპირება.

V საუკუნის ბოლოს მონოფიზიტებმა დაიკავეს ალექსანდრიის, ანტიოქიისა და იერუსალიმის საპატრიარქო საყდრები. VI საუკუნეში სწავლება გავრცელდა ნუბიასა და არაბეთში. თუმცა ამავე პერიოდში თეოლოგიურმა პაექრობამ მეორე პლანზე გადაინაცვლა, ხოლო მონოფიზიტურ და დიოფიზიტურ მოძღვრებებს შორის დაახლოების შესაძლებლობა გაჩნდა. გამოიკვეთა, აგრეთვე, მონოფიზიტების პოლიტიკური სურვილი, რომ ბიზანტიისაგან აღმოსავლეთის პროვინციები ჩამოეშორებინათ. სირიაში და ეგვიპტეში რელიგიური განხეთქილების შემდეგ სეპარატიზმმა იჩინა თავი. ამის გამო VI საუკუნეში ბიზანტიის იმპერატორები ხშირად უთმობდნენ მონოფიზიტებს. ეს ერთგვარ ტენდენციად იქცა, განსაკუთრებით იმპერატორ იუსტინიანეს მმართველობის დროს, რომლის მეუღლეც, თეოდორა, მონოფიზიტებს ფარულად მფარველობდა. აღნიშნულმა მიზეზებმა VII საუკუნეში ახალი „მონოთელიტური” (სწავლება ქრისტეს ერთი, ღვთაებრივი ნების შესახებ) მოძღვრება წარმოქმნა.

არაქალკედონური მრწამსის მაღიარებელი ეკლესიებია: 1. სომხეთის სამოციქულო მართლმადიდებელი ეკლესია, 2. კოპტური მართლმადიდებელი ეკლესია (ნუბიისა და ეთიოპიის ეკლესიების ჩათვლით), 3. სირიის მართლმადიდებლი (იაკობიტური) ეკლესია, რომელიც მალაბარის სირიულ ეკლესიასაც მოიცავს.

უნდა აღინიშნოს, რომ ტერმინ „მონოფიზიტობას“ სომეხთა სამოციქულო ეკლესია საკუთარი მრწამსის აღსანიშნავად არ იყენებს. იგი მისთვის მიუღებელია.

XX საუკუნის 60-იანი წლებიდან მოკიდებული, ე.წ. არაქალკედონურ და მართლმადიდებელ, ასევე კათოლიკე ეკლესიებს შორის აქტიური და იმედისმომცემი საღვთისმეტყველო დიალოგი მიმდინარეობს.

ერთ-ერთი უძველესი ქრისტიანული ეკლესია, რომელიც მთელი რიგი არსებითი ნიშნებით განსხვავდება როგორც მართლმადიდებელი, ასევე რომის კათოლიკე ეკლესიებისგან. რელიგიათმცოდნეები ჩვეულებრივ მას არაქალკედონური აღმოსავლური ეკლესიების ჯგუფს მიაკუთვნებენ. მისი აღმსარებლობა წარმოადგენს სომეხი ხალხის ეროვნულ სარწმუნოებას.

დაარსდა გრიგოლ განმანათლებლის (+326 წ.) მოღვაწეობის შედეგად, დაარსების თარიღად ტრადიციულად მიიჩნეულია 301 წელი; დოგმატურად ეფუძნება პირველი სამი მსოფლიო საეკლესიო კრების გადაწყვეტილებებს და იზიარებს კირილე ალექსანდრიელის ქრისტოლოგიას. არ მოიაზრებს თავს მონოფიზიტური აღმსარებლობის ეკლესიად. 551-554 წლებში ჩამოშორდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსა და მსოფლიო მართლმადიდებელ ეკლესიას, რაც საბოლოოდ გააფორმა 726 წელს მანასკერტის კრებაზე.

დღესდღეობით სომხეთში 8 ეპარქია მოქმედებს. ეპარქიებითაა წარმოდგენილი ეს ეკლესია ამერიკის, აზიის, ევროპისა და ოკეანეთის მთელ რიგ ქვეყნებში.

საქართველოში მოქმედებს სომეხთა ეკლესიის საქართველოს ეპარქია, საეპისკოპოსო რეზიდენციით თბილისში.

სახელწოდება

სომხური ეკლესიის სრული სახელწოდებაა „სომეხთა სამოციქულო მართლმადიდებელი წმიდა ეკლესია“: 1. სამოციქულო ეკლესია მას იმიტომ ეწოდება, რომ, ტრადიციის თანახმად, სომხეთში ქრისტიანობა იქადაგეს და იქვე მოწამებრივად აღესრულნენ თადეოს და ბართლომე მოციქულები, 2. სომეხთა ან სომხური (და არა სომხეთის) კი ეწოდება, ვინაიდან მისი ეპარქიები განთავსებულია მსოფლიოს ყველა კონტინენტზე, 3. რა თქმა უნდა, ყველა ეკლესია, და მათ შორის სომხურიც, თავს მართლმადიდებლად მიიჩნევს, ამიტომ ასეთი სახელწოდება არ უნდა აგვერიოს აღმოსავლეთის ქალკედონური ეკლესიების ტრადიციულ სახელწოდებაში - ორთოდოქსი (მართლმადიდებელი) ეკლესია.

სრულიად სომეხთა ეკლესია ინახავს ყველა ქვეყნის სომეხთა ეროვნულ თვითიდენტიფიკაციას.

რუსეთის იმპერიაში შესვლის შემდეგ, 1836 წელს, რუსეთის თვითმპყრობელობამ კანონმდებლობით („პოლოჟენიე“) განსაზღვრა სომხეთის ეკლესიის ურთიერთობა იმპერიასთან და, ამასთანავე, უწოდა მას „სომხურგრიგორიანული“. ასეთი სახელწოდება მთელი სისრულით არ ასახავდა რეალურ ვითარებას და მხოლოდ იმას მიუთითებდა, რომ სომხეთში ქრისტიანობის სახელმწიფო სარწმუნოებად გამოცხადება გრიგოლ განმანათლებლის ქადაგებათა და ღვაწლის შედეგი იყო. რუსეთის იმპერიის კანონმა 1917 წლამდე იმუშავა, თუმცა სომხური ეკლესიისა და მისი სამწყსოს მიმართ სახელწოდება „გრიგორიანული“ არაოფიციალურად დღემდე იხმარება.

სტრუქტურა

დღეს სომხური სამოციქულო ეკლესია იყოფა ოთხ მთავარ საეკლესიო საყდრად - ორ საკათალიკოსოდ და სამ საპატრიარქოდ: 1. სომხეთის სამოციქულო ეკლესია, ცენტრით ქ. ვაღარშაპატში, წმ. ეჩმიაძინის მონასტერში. მას სათავეში უდგას უწმიდესი, უმაღლესი პატრიარქი და სრულიად სომეხთა კათალიკოსი. იგი არის პატივით უპირველესი ყველა სხვა სომეხ იერარქთა შორის და სრულიად სომეხთა ეკლესიაში საეკლესიო განსაზღვრებათა და დოგმატთა სიწმიდის მცველი. სრულიად სომეხთა კათალიკოსის უშუალო დაქვემდებარებაში, სომხეთისა და მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში არსებულ საეპისკოპოსოთა გარდა, შედის აირარატისა (ცენტრი ერევანში) და დასავლეთ ევროპის (ცენტრი პარიზში) საპატრიარქოები, 2. „კილიკიის დიდი სახლის საკათალიკოსო“, ცენტრით ლიბანში, ქ. ანტილიასში. მას სათავეში უდგას უწმიდესი კათალიკოსი, რომელსაც ემორჩილებიან ეპისკოპოსები და აქვს მათი ხელდასხმისა და მირონის კურთხევის უფლება, 3. იერუსალიმის საპატრიარქო, რომელსაც სათავეში უდგას უნეტარესი პატრიარქი. მისი საყდარი მდებარეობს ქ. იერუსალიმში (ისრაელი), 4. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო, რომელსაც სათავეში უდგას უნეტარესი პატრიარქი. მისი საყდარი მდებარეობს ქ. სტამბოლში (თურქეთში). კონსტანტინოპოლისა და იერუსალიმის საპატრიარქოებს ამჟამად არა აქვთ საეპისკოპოსო კათედრები.

სრულიად სომეხთა სამოციქულო ეკლესიის მართვის უმაღლესი ორგანოა საეკლესიო-ეროვნული კრება საერო წარმომადგენელთა მონაწილეობით, რომელიც ფარული კენჭისყრით ირჩევს სრულიად სომეხთა უმაღლეს პატრიარქსა და კათალიკოსს.

იერარქია

სრულიად სომეხთა ეკლესიის უმაღლესი ხარისხებია: 1. უმაღლესი პატრიარქი და კათალიკოსი, აგრეთვე, კილიკიის კათალიკოსი - შეუძლიათ ეპისკოპოსების ხელდასხმა, 2. კერძო პატრიარქი ან კათალიკოსი - არა აქვთ ეპისკოპოსების ხელდასხმის უფლება, 3. არქიეპისკოპოსი ან მიტროპოლიტი, 4. ეპისკოპოსი.

სომხური სამოციქულო ეკლესიის სამღვდელოება შედგება სამი ხარისხისაგან: 1. ეპისკოპოსი - შეუძლია საიდუმლოს აღსრულება და სამღვდელოთა ხელდასხმა, 2. მღვდელი - შეუძლია საიდუმლოს აღსრულება, 3. დიაკვანი - ემსახურება მღვდელს საიდუმლოს აღსრულებისას.

სომხური ეკლესიის სამღვდელოება იყოფა შავ (დაუქორწინებელ) და თეთრ (დაქორწინებულ) სამღვდელოებად. ეპისკოპოსებს ირჩევენ შავ სამღვდელოთაგან, რომელთაც აქვთ ვარდაპეტის (მოძღვრის) ხარისხი. ვარდაპეტის ხარისხს შავ სამღვდელოთა შორის თეოლოგიური შრომებით გამორჩეულ მღვდელს ანიჭებს ისეთი ეპისკოპოსი, რომელიც თვითონ ფლობს უმაღლესი ვარდაპეტის ხარისხს.

მოძღვრება

სომხური ეკლესია ცნობს მხოლოდ პირველ სამ მსოფლიო კრებას და მათ მიერ დადგენილ დოგმატებს. ესენია: ნიკეის (325 წ.), კონსტანტინოპოლის (381 წ.) და ეფესოს (431 წ.) კრებები.

სრულიად სომეხთა ეკლესია იყენებს სამ სარწმუნოების სიმბოლოს (მრწამსს): მოკლეს, საშუალოსა და ვრცელს. მოკლე და საშუალო ისეა შედგენილი, რომ არა ჩანს განსხვავება ქალკედონის IV მსოფლიო საეკლესიო კრების (451 წ.) სიმბოლოსაგან. ვრცელი კი შეიცავს ფრაზას, რომელიც არსებითად განასხვავებს სომხური სარწმუნოების სიმბოლოს ქრისტეს ბუნებათა საკითხში: „ერთი პირი და გაერთიანებული ერთი ბუნება“.

სომეხ ღვთისმეტყველთათვის ძე ღვთისა, განხორციელებამდე, ორი ბუნებისაგან შედგება, ხოლო განხორციელების შემდეგ, ბუნებათა შერწყმის შედეგად, ვიღებთ ერთ, ღვთაებრივ ბუნებას. ქალკედონის კრების სარწმუნების სიმბოლოს მიმდევარი ღვთისმეტყველებისთვის კი განხორციელების შემდეგ ძე ღვთისას ბუნებათა შერწყმა არ მომხდარა, ამიტომ ქრისტეს ორი ბუნება გულისხმობს სრულ ღმერთს და სრულ კაცს: ორი ბუნება და ერთი ჰიპოსტასი (სახე).

VI-X საუკუნეებში, ქრისტოლოგიის საკითხებზე კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსთან პოლემიკის პროცესში, სომეხ თეოლოგთა პოზიციამ ცვლილებები განიცადა უკიდურესად მემარცხენე მონოფიზიტობიდან (ივლიანე ჰალიკარნასელის მიმდევართა სწავლება ქრისტეს ხორცის უხრწნელობის შესახებ) უკიდურესად მემარჯვენე მონოფიზიტობამდე (იაკობიტთა სწავლება ქრისტეს ხორცის ხრწნადობის შესახებ). სირიელ იაკობიტებთან (იაკობ ბარადეის მიმდევრები) დაახლოების შემდეგ ორთოდოქსი (მათ შორის ქართველი) პოლემისტები სომხებს მათგან აღარ განასხვავებენ და ხშირად მოიხსენიებენ სახელწოდებით „იაკობნი“, ხოლო სომხური სარწმუნოება მათთვის არის „სჯული იაკობთაჲ“.

სომეხი თეოლოგები, რაკიღა არ უარყოფენ განხორციელებამდე მაცხოვრის ორბუნებოვნებას, თავის თავს მონოფიზიტებად კი არა, კირილე ალექსანდრიელის მიმდევრებად მიიჩნევენ.

საბოლოო სახით სომხური ეკლესიის დოგმატური ხედვა ჩამოაყალიბა კათალიკოსმა ნერსეს შნორალიმ (მადლმოსილმა) თავის ეპისტოლეში ბიზანტიის კეისრის მანუილ კომნენისადმი - „გარდამოცემა სომხური ეკლესიის სარწმუნოებისა“ (1166 წ.): 1. ძე ღვთისას განხორციელება გამოიხატა ღვთაებრივ და კაცებრივ ბუნებათა გაერთიანებით, 2. იესო ქრისტეს ხორცი თანაარსია ღვთისმშობლის ხორცისა, 3. განხორციელების შემდეგ მივიღეთ ერთი ბუნება ისე, რომ კაცებრივმა ბუნებამ შეინარჩუნა ყველა თავისი თვისება.

საღვთისმეტყველო საკითხებში სომხური ეკლესიისა და სამწყსოსათვის სახელმძღვანელოდ უკვე VII საუკუნიდან შედგენილი იყო სპეციალური კრებულები („ეპისტოლეთა წიგნი“ და „სარწმუნოების ბეჭედი“, ანუ „სარწმუნოების საფუძველი“), რომლებიც საუკუნეების განმავლობაში ივსებოდა ახალი მასალით. ამ კრებულებში მოთავსებული იყო, სრულად ან შესაბამისი ფრაგმენტების სახით, ადგილობრივი და საერთაშორისო ავტორიტეტის მქონე მამათა ეპისტოლეები, ქადაგებები, კითხვამიგებანი ან სხვა დოგმატურპოლემიკური ხასიათის თხზულებები.

ღვთისმსახურება

სომხურ ეკლესიაში ღვთისმსახურება აღესრულება ძველ სომხურ ენაზე (გრაბარი), ხოლო ქადაგება წარმოითქმის ახალ სომხურ ენაზე (აშხარაბარი).

სომხური ეკლესიის უმთავრესი ლიტურგიკული წიგნებია: ჭაშოცი (ლექციონარი), პატარაგატეტრი (კონდაკი), ჟამაგირქი (ჟამნი), მაშტოცი (კურთხევანი) - ეს სახელწოდება წიგნმა მიიღო კათალიკოს მაშტოც ელივარდელის პატივსაცემად, რომელმაც IX საუკუნის ბოლოს კურთხევანის საბოლოო რედაქცია შეიმუშავა.

სომხური ეკლესიის საიდუმლოებებია: ნათლისღება, მირონცხება, ზიარება, ქორწინება, სინანული, მღვდლობა, ზეთის კურთხევა.

სომხური ეკლესია ზიარებისას იყენებს უსაფუარო პურსა და წყალგაურეველ ღვინოს. ქრისტეშობასა და ნათლისღებას იგი აღნიშნავს ერთად - 6 იანვარს. სამწმიდა გალობას ემატება პეტრე ანტიოქელის მიერ შემოღებულ „რომელი ჩვენთვის ჯვარს ეცვი“ („ხაჩეცარი“). პირჯვარს იწერენ სამი თითით მარცხნიდან მარჯვნივ. სომხური ეკლესიის თავისებურებაა სამკვირიანი მარხვის („არაჯავორქ“) შენახვა დიდმარხვის წინ.

სომხური საეკლესიო ნაგებობებისთვის დამახასიათებელია შედარებით მაღალი საკურთხეველი და ფრესკულ მოხატულობათა არარსებობა.

1924 წლიდან სომხური სამოციქულო ეკლესია (გარდა საქართველოს, რუსეთისა და უკრაინის ეპარქიებისა) გადასულია ახალ საეკლესიო კალენდარზე.

კანონიკა და კალენდარი

სომხური სამოციქულო ეკლესიის თანამედროვე კანონმდებლობა ეყრდნობა შუა საუკუნეების საეკლესიო სამართლებრივ ტრადიციასა და სინოდის გადაწყვეტილებებს. შუა საუკუნეების სომხური საეკლესიო სამართალი გამომუშავებულია მოციქულთა კანონების, პირველი სამი მსოფლიო კრების დადგენილებათა, ეკლესიათა ადგილობრივი კრებების (ანკვირიის - 315 წ., ნეოკესარიის - 315 წ., განგრის - 380 წ., კესარიის ანტიოქიის - 341 წ., ლაოდიკიის - 365 წ., სარდიკიის - 344 წ.) და სომხური ადგილობრივი საეკლესიო კრებების (შაჰაპივანის - 365 წ., აშტიშატის - 443 წ., დვინის - 648 წ. და სხვ.) გაწყვეტილებათა საფუძველზე.

სომხურ ენაზე არსებულ კანონიკურ ძეგლებს ერთ კრებულად თავი მოუყარა კათალიკოსმა იოანე ოძუნელმა VIII საუკუნის I ნახევარში. ამ კრებულს ეწოდება „კანონაგირქ ჰაიოც“ („სომხურ კანონთა წიგნი“). სომხური კანონების წიგნი შემდგომშიც, სხვადასხვა დროს, ივსებოდა სხვადასხვა რედაქტორის მიერ. სომხურ კანონთა კორპუსის ჩამოყალიბების პროცესი XVII საუკუნეში დამთავრდა. ვინაიდან სომხური საეკლესიო კანონმდებლობა იქმნებოდა ქვეყანაში, რომელსაც დაკარგული ჰქონდა სახელმწიფოებრიობა, იგი ქვეყნის საშინაო, საერო ცხოვრების სფეროზეც ვრცელდებოდა.

სომხური კანონმდებლობის ისტორიაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა XII საუკუნის ბოლოს მხითარ გოშის მიერ შედგენილ „სამართლის წიგნს“. კრებულში ცალკეა გამოყოფილი საეკლესიო სამართალი. მხითარ გოშის „სამართლის წიგნი“ გადამუშავებული სახით არის შესული ვახტანგ VIის „სამართალში“ სახელწოდებით „სამართალი სომხური“.

ძველი სომხური კალენდრით 552 წლის 11 ივლისი არის სომხური ეროვნული და საეკლესიო წელთაღრიცხვის პირველი წელიწადი („დიდი სომხური სათვალავი“) ან, სხვა ტრადიციით, მეორე წლის დასაწყისი. წელიწადში არის 365 დღე, ხოლო ერთი მოქცევის ციკლი 532 წლისგან შედგება. სომხური ეროვნული კალენდარი პრაქტიკაში დაინერგა 584 წლიდან. ქალკედონიტი პოლემისტების თვალსაზრისით, ეროვნული სომხური წელთაღრიცხვა 551 წელს მიიღო დვინის მეორე ადგილობრივმა საეკლესიო კრებამ ახალი სარწმუნოების პირველი დღის აღსანიშნავად („ესე არს დღე პირველი ჩუენისა სარწმუნოებისაჲ“). პირველი 532 წლიანი ციკლის დასრულების შემდეგ, 1084 წლიდან, იწყება ე.წ. „მცირე სომხური სათვალავი“.

სომხურმა საეკლესიო კალენდარმა საუკუნეთა განმავლობაში რამდენიმე მნიშვნელოვანი ცვლილება განიცადა (ანანია შირაკელისა და იოანე სარკავაგის კალენდრები). დღევანდელი ლიტურგიკული კალენდარი, ანუ სალექციონარო სისტემა, ძველ სომხურ ეროვნულ კალენდარს ეყრდნობა.

ძველი სომხური ტრადიცია რაიმე მოვლენის თარიღის ქრისტეს შობიდან გამოთვლისას ქრისტეშობას, საყოველთაოდ მიღებულისგან განსხვავებით, ორი წლით ადრე იწყებს.

საეკლესიო მწერლობა

სომხური საეკლესიო მწერლობა სათავეს უდებს სომხური ლიტერატურის ისტორიას. V საუკუნიდან მოკიდებული სომხურ ენაზე ითარგმნება არა მარტო წმინდა წერილები (ძველი და ახალი აღთქმა, მათი კომენტარები), არამედ გამოჩენილ საეკლესიო მამათა (იოანე ოქროპირის, გრიგოლ ნაზიანზელის, სევერიანე გაბალოვნელის, ევაგრე პონტოელის, ეფრემ ასურის, ათანასე დიდის, ბასილი დიდის, კირილე ალექსანდრიელისა და სხვათა), თეოლოგიური და საეკლესიო (ევსები კესარიელის, სოკრატე სქოლასტიკოსისა და სხვათა) თხზულებები.

სომხურ ენაზე შემონახულია უმდიდრესი ორიგინალური და თარგმნილი საღვთისმეტყველო და პოლემიკური ლიტერატურა, რომელთა ავტორები, მთარგმნელები ან სპეციალურ კრებულთა შემდგენლები არიან იოანე ოძუნელი (სიბრძნისმოყვარე), სტეფანე სივნიელი, კომიტასი, იოანე მაირაგომელი, ანანია ნარეკელი, ანანია მოკელი, ნერსეს შნორალი (მადლმოსილი), იოანე ვოროტნელი, გრიგოლ ტათეველი და სხვანი.

სომხური მწერლობის გამორჩეული დარგია ისტორიოგრაფია. უმეტეს შემთხვევაში სომეხი ისტორიკოსები, იმავდროულად, საეკლესიო მოღვაწეებიც იყვნენ, ხოლო მათი თხზულებები საეროსთან ერთად საეკლესიო ისტორიასაც ასახავს. მაგალითად: აგათანგელოსის „ისტორია“, რომელიც სომხეთში ქრისტიანობის სახელმწიფო სარწმუნოებად გამოცხადების ისტორიას გადმოგვცემს, მონაზონ ლაზარე ფარპელისა და მალაქია აბეღას, ეპისკოპოსების: სებეოსის, უხტანესის, სტეფანოს ორბელიანის, ვარდაპეტების (მოძღვრების): ვარდან დიდის, თომა არწრუნის, კირაკოს განძაკელის, კათალიკოს იოანე დრასხანაკერტელისა და სხვათა საისტორიო თხზულებები.

წმინდანად შერაცხილ ეროვნულ საეკლესიო მოღვაწეთა და მოწამეთა (VXIX სს.) მრავალრიცხოვნობის გამო სომხური მწერლობის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი დარგია ჰაგიოგრაფია, ანუ წმინდანთა ცხოვრება და მოწამეობა. სომხური ეროვნული ჰაგიოგრაფიის უმთავრესი მახასიათებლებია: 1. ქრისტიანობისათვის მოწამეობისა და ღვაწლის შერწყმა ეროვნულგანმანთავისუფლებელ ბრძოლასთან, 2. მარტიროლოგიური ჟანრის შენარჩუნება ჰაგიოგრაფიული ლიტერატურის არსებობის ბოლომდე.

IX საუკუნიდან მოყოლებული სომხეთსა და დიასპორაში (უპირატესად კილიკიის სომხეთში) ვითარდებოდა და XII-XIII საუკუნეებში განსაკუთრებით მაღალ დონეს მიაღწია საეკლესიო ხელნაწერი წიგნის კალიგრაფიამ, ტექსტისა და ყდის მხატვრულმა გაფორმებამ.

ისტორია

სომხეთში ქრისტიანობა სახელმწიფო სარწმუნოებად IV საუკუნის დამდეგს გამოცხადდა. ამ აქტის თარიღად საეკლესიო ტრადიცია 301 წელს ასახელებს, ხოლო ბოლო ხანების სამეცნიერო გამოკვლევები 313 წლის უშუალოდ მომდევნო წლებს უჭერენ მხარს. სომხეთში სახელმწიფო სარწმუნოებად ქრისტიანობა გამოცხადდა თრდატ მესამის დროს, გრიგოლ განმანათლებლის (პართელის) მოღვაწეობისა და ქადაგების შედეგად. ამავე ხანაში გამოჩნდნენ სომხეთის პირველი ქრისტიანი მოწამენი - რომიდან ლტოლვილნი გაიანე, რიფსიმე და მათი მოყვასნი.

გრიგოლ განმანათლებელი ლეონტიოს კაპადოკიის კესარიის ეპისკოპოსის ხელდასხმით გახდა სომხეთის პირველი ეპისკოპოსი. მანვე საეპისკოპოსო საყდარი დაარსა ვაღარშაპატში. კათედრალს ეწოდა ეჩმიაძინი (ფონეტიკურად ზუსტი გადმოცემით, „ეჯმიაწინ“ - „მხოლოდშობილის გარდამოსვლა“). გრიგოლ განმანათლებლის დროსვე შეიქმნა რამდენიმე ეპარქია არსებული სანახარაროების (სამთავროების) შესაბამისად. ერთხანს საეპისკოპოსო ხარისხი გრიგოლის სახლში მემკვიდრეობით გადადიოდა. 368 წლამდე სომხეთის ეპისკოპოსები ხელდასხმას კაპადოკიის კესარიაში იღებდნენ.

387 წელს ბიზანტიისა და ირანის იმპერიების მეცადინეობით სომხეთი ორად - ბიზანტიურ და ირანულ ნაწილებად - გაიყო. მალე ორივე ნაწილში ეროვნული სამეფო ხელისუფლება მოიშალა: 391 წელს - ბიზანტიის ნაწილში, ხოლო 428 წელს - ირანის ნაწილში. ამიერიდან ერთიანი სომხეთის სიმბოლო გახდა სომხეთის სამოციქულო ეკლესია, რომელსაც V საუკუნის შუა ხანებიდან სათავეში ჩაუდგა ავტოკეფალური ეკლესიის კათალიკოსი და პატრიარქი. კათალიკოსის რეზიდენცია პოლიტიკური სიტუაციის შესაბამისად ხან ვაღარშაპატში იმყოფებოდა, ხან დვინში.

ვარაუდობენ, რომ სომხური დამწერლობის შექმნამდე მღვდელმსახურება სომხეთში ბერძნულ და სირიულ ენებზე წარმოებდა. მას შემდეგ, რაც V საუკუნის დამდეგს მაშტოცმა (მესროპმა), საჰაკ კათალიკოსისა და მეფე ვრამშაპუჰის თანადგომით, სომხური დამწერლობა შექმნა (ზოგი მეცნიერის ვარაუდით, უკვე არსებულ ანბანს რეფორმა ჩაუტარა გრაფემათა სომხური ენის ფონემურ სისტემასთან შესაბამისობის დაცვის თვალსაზრისით), სომხურ ენაზე ითარგმნა წმინდა წერილები და ღვთისმსახურებისათვის აუცილებელი ლიტერატურა, შეიქმნა სომხური სალიტერატურო ენა, რომელიც მაშინვე სომხური ეკლესიის ლიტურგიკის ენა გახდა.

სომხეთის ეკლესიის წარმომადგენლები მონაწილეობას იღებდნენ პირველი სამი მსოფლიო კრების (ნიკეის - 325 წ., კონსტანტინოპოლის - 381 წ., ეფესოს - 331 წ.) მუშაობაში და იზიარებდნენ მათ სარწმუნოების სიმბოლოსა და განსაზღვრებებს. რთული საშინაო და საგარეო ვითარების გამო (V საუკუნის მეორე ნახევარში მოხდა ორი დიდი აჯანყება მაზდეანური ირანის წინააღმდეგ) სომხეთის ეკლესიამ ვერ მიიღო მონაწილეობა ქალკედონის IV მსოფლიო საეკლესიო კრების (451წ.) მუშაობაში და შემდგომ გაემიჯნა მას.

V საუკუნის ბოლოდან სომხური ეკლესიის საკათალიკოსო კათედრალი გადადის დვინში. V საუკუნის II ნახევარში სომხეთის ეკლესიას ირანის წინააღმდეგ ორი დიდ აჯანყების გამო არ მიუღია მონაწილეობა მონოფიზიტებსა და დიოფიზიტებს შორის გამართულ პოლემიკაში. დვინის 506 წლის საერთოკავკასიურ კრებაზე სომხეთის ეკლესიამ ბაბგენ კათალიკოსის მეთაურობით ქართლისა და კავკასიის ალბანეთის ეკლესიებთან ერთად მიიღო ბიზანტიის იმპერატორის ზენონის „ჰენოტიკონი“ (482 წ.), დიოფიზიტთა და მონოფიზიტთა შემარიგებელი და დაგმო ნესტორიანობა.

თანდათანობით სომხურმა ეკლესიამ იწყო გადახრა მონოფიზიტობისკენ, რომლის უკიდურესად მემარცხენე ფრთა - ივლიანიტობა (თეოფასქიტობა, ანუ მაცხოვრის ხორცის უხრწნელად გამოცხადება) - 551-554 წლებში თავის ოფიციალურ სარწმუნოებად გამოაცხადა დვინის II ადგილობრივ კრებაზე (შედგა ორი კრება ერთი თემატიკით). დვინის კრებამ მიიღო პეტრე ანტიოქელის (წყვეტილებით 469-488) თეოფასქიტური დამატება სამწმიდა გალობისათვის: „რომელიც ჩვენთვის ჯვარს ეცვი“. ქალკედონიტი პოლემიკოსები ამ დამატებას აღნიშნავდნენ სომხური სიტყვით „ხაჩეცარ“. ამავე კრებამ მიიღო სომხური ეროვნული კალენდარი.

591 წელს დიდი სომხეთი კვლავ ორად გაიყო ბიზანტიასა და ირანს შორის. შესაბამისად, დვინის საკათალიკოსოს საპირისპიროდ ავანში ჩამოყალიბდა მეორე, დიოფიზიტური სომხური საკათალიკოსო. ასე თანდათან, VI საუკუნის მეორე ნახევარში, მზადდებოდა, ერთი მხრივ, სომხურ მონოფიზიტურ ეკლესიასა და, მეორე მხრივ, ქართლისა და ალბანეთის ეკლესიებს შორის დიდი საეკლესიო განხეთქილება, რომელიც VII საუკუნის დამდეგს, 609 წელს, მოხდა კიდევაც: სომხეთის მონოფიზიტური ეკლესიის საპირისპიროდ ქართლმა და ალბანეთმა აშკარად გამოხატული დიოფიზიტობა (ქალკედონიტობა) აირჩიეს.

VII საუკუნის 10იან წლებში ირანმა გაიმარჯვა ბიზანტიაზე და მოიწვია ე.წ. სპარსული კრება. ამ კრებას კავკასიიდან მხოლოდ სომხეთისა და ალბანეთის იერარქები ესწრებოდნენ. ხოსრო მეორის ბრძანებით, მის ქვეშევრდომ ყველა ქვეყნის იერარქს ან „სომხური სარწმუნოება“ უნდა ეღიარებინა, ან სამშობლო დაეტოვებინა. სომხეთში აღდგა ერთიანი მონოფიზიტური ეკლესია და კავკასიის ალბანეთმაც მონოფიზიტური სარწმუნოება მიიღო.

VII საუკუნის 20იანი წლების მიწურულს ბიზანტიამ კვლავ გაიმარჯვა ირანზე და დაიწყო მონოფიზიტთა და დიოფიზიტთა შემარიგებელი პოლიტიკის გატარება მონოთელიტობის (ორი ბუნება და ერთი ნება მაცხოვარში) ნიადაგზე. სომხეთის ეკლესია ეზრა ფარაჟნაკერტელის მეთაურობით 631 წელს თეოდოსიოპოლის კრებაზე ეზიარა კონსტანტინოპოლის ეკლესიასთან ერთობას. ეს ერთობა VII საუკუნის ბოლომდე გაგრძელდა. 726 წელს იოანე ოძუნელის (717-728) მიერ მანასკერტში მოწვეულ კრებაზე სომხური ეკლესია საბოლოოდ დაუბრუნდა მონოფიზიტურ დოგმატიკას და საწესო პრაქტიკას: აიკრძალა ზიარებისას საფუარიანი პურისა და წყალგარეული ღვინის გამოყენება. იოანე ოძუნელსვე ეკუთვნის საეკლესიო სამართლის კრებული („კანონაგირქ ჰაიოც“), რომელშიც შევიდა პირველი სამი მსოფლიო კრებისა და ადგილობრივი საეკლესიო კრებების გადაწყვეტილებები. დაახლოვებით ამავე ხანებში ალბანეთის ეკლესიამაც საბოლოოდ სომხური ეკლესიის მხარე დაიკავა.

886 წელს სომხეთში აღდგა სახელმწიფოებრიობა ბაგრატუნთა დინასტიით სათავეში (აშოტ I - 886-890 წწ.): დაარსდა ანისის სამეფო, რომელმაც იარსება XI საუკუნის შუა წლებამდე. ამ ხანებში სომხეთის იერარქებს აქტიური ურთიერთობა აქვთ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსთან (ფოტიოს პატრიარქი), რომელიც ცდილობს სომხური ეკლესია ქალკედონიტობაზე მოაქციოს. მართალია, სომხურმა ეკლესიამ ქალკედონიტობა არ მიიღო, მაგრამ დოგმატიკის საკითხებში მართლმადიდებელ ეკლესიასთან დაახლოება მაინც მოხდა.

893 წელს ძლიერმა მიწისძვრამ დაანგრია დვინი და საპატრიარქო რეზიდენციამ აღთამარის მონასტერში, ვანის ტბაში მდებარე კუნძულზე, გადაინაცვლა. დაახლოებით ერთი საუკუნის შემდეგ, X საუკუნის მეორე ნახევარში საკათალიკოსო რეზიდენცია დედაქალაქ ანისის მახლობლად, დაბა არგინაში, გადავიდა. მიუხედავად ამისა, აღთამარის ეპისკოპოსებს ამის შემდეგაც კარგა ხანს ჰქონდათ პრეტენზიები სომხურ ეკლესიაში განსაკუთრებულ იერარქიულ მდგომარეობაზე, და, მართლაც, 1114 წელს აღთამარის ეპისკოპოსმა თავი სომხეთის კათალიკოსად და პატრიარქად გამოაცხადა. მართალია, ეს ვითარება დიდ ხანს არ გაგრძელებულა, მაგრამ აღთამარის ეპისკოპოსებმა კათალიკოსის ტიტული მაინც ხანგრძლივად შეინარჩუნეს. X საუკუნის 90იან წლებიდან სომხეთის კათალიკოსის რეზიდენცია ქ. ანისში დამკვიდრდა.

1045 წელს ბიზანტიამ სამეფო ქალაქი ანისი დაიკავა და სომეხთა საკათალიკოსო რეზიდენცია სებასტიაში გადაიტანა.

XI საუკუნის 60იანი წლებიდან სომხეთში თურქსელჩუკები მკვიდრდებიან. დაიწყო სომხური მოსახლეობის მასობრივი გადასახლება მცირე აზიის დასავლეთში და განსაკუთრებით კილიკიაში, სადაც 1198 წლიდან შეიქმნა რუბენიდთა სამეფო. 1149 წელს სრულიად სომეხთა ეკლესიის საკათალიკოსო რეზიდენციამ კილიკიაში, ქ. ჰრომკლაში გადაინაცვლა, ხოლო 1293 წლიდან კილიკიის სამეფოს დედაქალაქ სისაში დამკვიდრდა.

XII საუკუნის მეორე ნახევრიდან ცენტრალური და ჩრდილოეთი სომხეთი საქართველოს სამეფომ თურქსელჩუკთაგან გაათავისუფლა და თავის შემადგენლობაში გააერთიანა. საკათალიკოსოს გარეშე დარჩენილი ქვეყნის ქრისტიანი მოსახლეობის მწყემს-მთავრობა თბილისის სომეხმა არქიეპისკოპოსმა იკისრა. საქართველოს სამეფოში მოხვედრილი სომხეთის ჩრდილო ნაწილში ეროვნული, ეკონომიკური და რელიგიური აღმავლობა დაიწყო, რამაც შესაძლებელი გახადა XV საუკუნეში სრულიად სომეხთა საკათალიკოსოს ეჩმიაძინში დაბრუნება.

ბიზანტიის დაცემამდე კილიკიის საკათალიკოსოს აქტიური ურთიერთობა ჰქონდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსთან ეკლესიების დაახლობის მიზნით. ქალაქ ჰრომკლაში გამართული კრება (1178 წ.) ამ დაახლოების დემონსტრაცია იყო, თუმცა ბიზანტიის აღებამ ჯვაროსნების მიერ (1204 წ.) ეს პროცესი შეაჩერა.

ამავე პერიოდში იწყება კილიკიის სომხების აქტიური კონტაქტები ჯვაროსნებთან, სამეფო ხელისუფლების „ფრანკებთან“ საქორწინო კავშირების ჩათვლით, რასაც მოჰყვა უნიატების მოძრაობის გაძლიერება. უნიატები გრიგორიანი სომხების კათოლიკეებად მოქცევას ცდილობდნენ. XIV საუკუნეში კილიკიაში გამართულ რამდენიმე კრებაზე სომეხ იერარქთა ნაწილი მართლაც ეზიარა კათოლიკეებთან ერთობას და როგორც დოგმატიკაში, ისე მღვდელმსახურებაში მნიშვნელოვანი ცვლილებები შეიტანეს: ორი ბუნება და ორი ნება მაცხოვარში, ზიარებისას წყალგარეული ღვინის გამოყენება, სამწმიდა გალობაში პეტრე ანტიოქელის დამატების რედაქტირება ისე, რომ სამება არ გამოსულიყო ჯვარცმული: „ქრისტე, რომელიც ჩვენთვის ჯვარს ეცვი“ და სხვ. სისაში 1361 წელს გამართულ VIII საეკლესიო კრებაზე ეს სიახლეები და კათოლიკეებთან ურთიერთობები აიკრძალა, ხოლო მალე (1375 წ.) კილიკიის სომხური სამეფოც გაუქმდა.

1311 წელს შეიქმნა იერუსალიმის სომხური საპატრიარქო, რომელმაც ჩაიბარა პალესტინის სომხური სამწყსო და მისი კუთვნილი წმინდა ადგილები.

1441 წელს გადაწყდა სრულიად სომეხთა საკათალიკოსო საყდრის კვლავ ეჩმიაძინში დაბრუნება. ამის საპასუხოდ კილიკიის სომხური ეკლესიის უმაღლესმა იერარქმა შეინარჩუნა კათალიკოსის ტიტული და კარგა ხნით გამოვიდა სრულიად სომეხთა კათალიკოსის იურისდიქციიდან.

1453 წელს, ბიზანტიის იმპერიის დაცემის შემდეგ, სომხეთი პოლიტიკურად გაყოფილი აღმოჩნდა ოსმანთა იმპერიასა და სეფიანთა ირანს შორის. ფორმალურად, მართალია, ეკლესია განუყოფელი დარჩა, მაგრამ პოლიტიკური სიტუაციის ასეთ მნიშვნელოვან ცვლილებას სომხურ ეკლესიაში შიდა სტრუქტურული ცვლილებებიც აუცილებლად უნდა გამოეწვია. სრულიად სომეხთა საკათალიკოსო საყდარი ეჩმიაძინში, ირანის ქვეშევრდომ ტერიტორიაზე აღმოჩნდა, ხოლო სტამბოლში 1461 წელს კონსტანტინოპოლის სომხური სამოციქულო ეკლესიის საპატრიარქო შეიქმნა. კონსტანტინოპოლის სომხურ საპატრიარქოს სომხების გარდა, ოსმალეთის იმპერიის ტერიტორიაზე არსებული ყველა ანტიქალკედონური ეკლესია დაემორჩილა - მარონიტები, ბოგომილები და სხვ. ოსმანთა ქვეშევრდომები აღმოჩნდნენ კილიკიისა და აღთამარის საკათალიკოსოები, აგრეთვე, ახლადწარმოქმნილი იერუსალიმის სომხური საპატრიარქო.

ეჩმიაძინის იერარქები ცდილობდნენ აღედგინათ კავშირები ოსმანთა იმპერიას დაქვემდებარებულ სომხურ ეკლესიებთან. ასეთი ცდა წარმატებული აღმოჩნდა თავდაპირველად მხოლოდ კილიკიის სომხური საკათალიკოსოს მიმართ, რომელმაც 1651 წელს იერუსალიმში მოწვეულ კრებაზე აღიარა ეჩმიაძინის საყდრის უზენაესობა. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსთან ურთიერთობა კი კიდევ უფრო გამწვავდა მას შემდეგ, რაც პორტამ მისი იერარქი სრულიად სომეხთა უმაღლეს პატრიარქად გამოაცხადა. 1680 წლიდან ეს კონფლიქტიც მოგვარდა და ეჩმიაძინმა კვლავ აღიდგინა სრულიად სომეხთა უზენაესი პატრიარქისა და კათალიკოსის საყდრის პატივი.

XVII საუკუნიდან იწყება კათოლიკე მისიონერთა აქტივობა ოსმანთა იმპერიის ქვეშევრდომ ეკლესიებში. სომხური სამოციქულო ეკლესიის წინააღმდეგობის მიუხედავად, ევროპისა და აზიის ზოგიერთი სომხური თემი მთლიანად გადავიდა კათოლიკობაზე (მაგალითად, პოლონეთისა და უნგრეთის), ზოგი კი ნაწილობრივ. მაგალითად, კონსტანტინოპოლის სომხურ საპატრიარქოს რამდენიმე საეპისკოპოსო გამოეყო. 1740 წელს ოფიციალურად გამოცხადდა „სომხური კათოლიკური ეკლესიის“ არსებობა და იგი დაემორჩილა რომის პაპს. სომხური კათოლიკური ცენტრები შეიქმნა ევროპაში, სადაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო ვენეციაში წმ. ლაზარეს კუნძულზე დაარსებული მხითრისტთა მონასტერი.

რუსეთსა და ირანს შორის 1828 წელს დადებული თურქმანჩაის ზავის საფუძველზე, აღმოსავლეთი სომხეთი რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში მოექცა. 1836 წლიდან სომხეთის ეკლესია იმართებოდა ნიკოლოზ I-ლის მიერ დამტკიცებული კანონებით. სომხეთის ეკლესიამ შეინარჩუნა ავტოკეფალია, თუმცა კათალიკოსის ხელდასხმა მხოლოდ იმპერატორის თანხმობით შეიძლებოდა. ამ კანონების საფუძველზევე გაუქმდა კავკასიის ალბანეთის საკათალიკოსო და იგი სომხეთის ეკლესიის შემადგენლობაში შევიდა.

რუსეთთურქეთის 1828-1829 წლების ომის შემდეგ სომხეთის საპატრიარქოსთან დასაპირისპირებლად თურქეთმა გაზარდა კონსტანტინოპოლის სომეხი პატრიარქის სტატუსი, თუმცა იგი მაინც სახელმწიფოს მკაცრი კონტროლის ქვეშ იმყოფებოდა და პატრიარქის არჩევას ძალა მხოლოდ სულთნის მიერ გამოცემული დამტკიცების სიგელის შემდეგ ჰქონდა. თუმცა თურქეთის ტერიტორიაზე მცხოვრები სომხების მნიშვნელოვანი ნაწილი საპატრიარქოს შემადგენლობიდან გამოვიდა და კათოლიკობა ან პროტესტანტობა მიიღო, პორტა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს მაინც ხელისუფლების წინაშე ყველა სომეხის წარმომადგენლად განიხილავდა. მისი გავლენა ვრცელდებოდა აღთამარისა და კილიკიის საკათალიკოსოებსა და იერუსალიმის საპატრიარქოზეც, აგრეთვე, საბერძნეთის, რუმინეთისა და ბულგარეთის სომხურ თემებზე.

თურქეთში კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ასეთმა აღზევებამ სრულიად სომეხთა კათალიკოსის საერთაშორის ავტორიტეტი მსოფლიოს სომხურ სამწყსოთა თვალში მაინც ვერ შეარყია. კონსტანტინოპოლის პატრიარქები მონაწილეობდნენ სრულიად სომეხთა უმაღლესი პატრიარქისა და კათალიკოსის არჩევნებში და ხშირად ეჩმიაძინის სრულიად სომეხთა კათალიკოსის საყდარსაც იკავებდნენ.

1915 წელს თურქეთში სომეხთა მასობრივი დარბევებისა და დევნის შემდეგ კონსტანტინოპოლის ეკლესიამ დიდი დანაკლისი განიცადა. დაიღუპა მრევლის უმრავლესობა, გაუქმდა საეპისკოპოსო ეპარქიები და აღთამარის საკათალიკოსო. კილიკიის საკათოლიკოსო ცენტრი მოიშალა ქ. სისაში და მოგვიანებით აღდგა ბეირუთის ახლოს ქ. ანტილიასში.

საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ, მებრძოლი ათეიზმის პირობებში, სომხეთში ეკლესიის გავლენის სფეროები ძლიერ შეიზღუდა, დაიხურა ბევრი მოქმედი ეკლესია (მათი რაოდენობა 491დან 38დე შემცირდა) და გაუქმდა ბევრი საეპისკოპოსო. 1939 წელს ეჩმიძინს ჩამოართვეს ხელნაწერთა უმდიდრესი საცავი. იგი თავდაპირველად საჯარო ბიბლიოთეკას გადაეცა, ხოლო 1939 წლიდან - ახლადგახსნილ „მატენადარანს“ (მაშტოცის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტს).

XX საუკუნის 80იანი წლებიდან სომხური ეკლესიის ცხოვრებაში აღმავლობა იწყება, რაც განსაკუთრებით ნათელი გახდა სომხეთის სახელმწიფოს დამოუკიდებლობის პირობებში. აღდგა ძველი და გაიხნა რამდენიმე ახალი ეპარქია, ეკლესია ჩაერთო განათლების სისტემაში, გაიხსნა ახალი სემინარიები, ამუშავდა სპეციალური სატელევიზიო არხი, საეკლესიო გამომცემლობა „ოშაკანი“, მისი არმენოლოგიური საღვთისმეტყველო ცენტრი, მოწესრიგდა ურთიერთობები კილიკიის საკათალიკოსოსთან.

სომხური კათოლიკური ეკლესია

მისი სახელწოდებაა სომეხთა კათოლიკური საპატრიარქო კილიკიაში (Pariarchatus Ciliciae Armenorum). დამოუკიდებელ ეკლესიად იგი 1740 წლის 26 ნოემბერს ალეპოში გამოცხადდა. კათოლიკური საპატრიარქო ემორჩილება რომის პაპს. მისი რეზიდენცია მდებარეობს ბეირუთში. სომეხ კათოლიკეებს თავისი სამწყსოები აქვთ სომხეთში, ლიბანში (კათალიკოს-პატრიარქი), სირიაში, ეგვიპტეში, ერაყში, ირანში, თურქეთში, რუმინეთში, უნგრეთში, ავსტრიაში, საფრანგეთში, იტალიაში, საბერძნეთში, აშშში სამხრეთ ამერიკაში. 1991 წელს ჩამოყალიბდა საქართველოსა და აღმოსავლეთ ევროპის კათოლიკური თემი ცენტრით გიუმრიში.

ევროპის სომეხმა კათოლიკეებმა დიდი როლი ითამაშეს სომხური კულტურისა და არმენოლოგიური მეცნიერებების განვითარების საქმეში. ამ მხრივ განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდათ ვენეციისა (სანლაზაროს აკადემია კუნძულ სანლაზაროზე) და ვენის მხითარისტთა (მხითარ სებასტიელის მიმდევრები) კონგრეგაციებს. მხითარისტთა გამოჩენილ მეცნიერებს შორის შეიძლება დასახელდნენ მ. ჩამჩიანი, ლ. ინჭიჭიანი, ლ. ალიშანი, ნ. აკინიანი და სხვები. მხითარისტთა კონგრეგაციების მნიშვნელოვანი არმენოლოგიური პერიოდული ორგანოები იყო და დღემდე არის სანლაზაროს აკადემიაში „ბაზმავეპი“ (არსებობს 1843 წლიდან) და ვენაში „ჰანდეს ამსორეა“ (არსებობს 1897 წლიდან).

სომხური ეკლესია საქართველოში

საქართველოში სომხური საეპისკოპოსოს სრული სახელწოდებაა „სომხეთის სამოციქულო ეკლესიის საქართველოს სომეხთა ეპარქია“. არქიეპისკოპოსის რეზიდენცია მდებარეობს თბილისში. კათედრალური საყდარია წმიდა გიორგის სახ. კათოლიკე ეკლესია.

მძიმე საგარეო ურთიერთობების გამო სომეხთა სწრაფვა საქართველოსკენ თავშესაფრის საძებნელად ძალიან ადრე დაიწყო. ირანის წინააღმდეგ 451 წლის სომხეთის აჯანყების დამარცხების შემდეგ მამიკონიანთა საგვარეულოს გადარჩენილი წარმომადგენლები დიდი ამალით შეიფარა გუგარეთის (ცურტავის) პიტიახშმა არშუშამ. მართალია, ზოგი მათგანი მოგვიანებით დაბრუნდა სომხეთში, მაგრამ მნიშვნელოვანი ნაწილი საქართველოში დარჩა.

გუგარეთი სომხეთსა და საქართველოს შორის სასაზღვრო რეგიონი იყო და სავარაუდოა, რომ კომპაქტურად დასახლებული სომხური თემი აქ ადრიდანვე არსებობდა, თუმცა იგი პირველად მხოლოდ VII საუკუნის დამდეგს იხსენიება. გუგარეთის სომხური თემი შედიოდა ცურტავის საეპისკოპოსოში, რომელსაც განაგებდა ეპისკოპოსი, ეთნიკურად ქართველი ან სომეხი, რომელსაც მღვდელმსახურების აღსრულება როგორც ქართულ, ისე სომხურ ენაზე შეეძლო. გუგარეთის სომხური თემი კიდევ უფრო გაძლიერდა მამიკონიანთა და მათი ამალის აქ გადმოსახლების შემდეგ. წმ. შუშანიკის საფლავზე აშენებული სამარტვილე საქართველოში სომხური მრევლის გამაერთიანებელ ცენტრად იქცა. ქართლის კათალიკოსმა კირიონ I-მა ქართული ენა ცურტავის საეპისკოპოსოში ღვთისმსახურების ერთადერთ ენად გამოაცხადა.

ცხადია, კომპაქტურად დასახლებულ სომხურ თემებს თავიანთი ეკლესიები და სამღვდელოება ჰყავდათ არა მარტო სასაზღვრო ზონებში. X საუკუნის მეორე ნახევრის სომეხი ისტორიკოსი უხტანესი იხსენიებს თბილისში მოღვაწე სომეხ მღვდელ კირაკოზს, რომელმაც „ძალიან კარგად იცოდა ქართული ენა და მწიგნობრობა“.

1178 წელს ჰრომკლას (კილიკიაში) საეკლესიო კრების მონაწილეთა შორის მოხსენიებულია „საქართველოს სამეფო ქალაქის თბილისის არქიეპისკოპოსი“ ბარსეღი. ვინაიდან ე.წ. ჩრდილოეთი სომხეთი ამ დროს საქართველოს შემადგენლობაში შემოდიოდა, ხოლო სომეხთა საკათალიკოსო გადატანილი იყო კილიკიაში, თბილისის არქიეპისკოპოსი, იმავე დროს, ახპატის (ჰაღპატ) ეპისკოპოსი, მთლიანად სომხეთის ქრისტიანთა მეუფის ფუნქციასაც ასრულებდა.

XI-XIII საუკუნეებში სომეხქართველთა რამდენიმე ერთობლივი კრება შედგა: 1046 წელს ღრტილაში, 1197 წელს თბილისში, 1204 წელს კვლავ თბილისში. საქართველოს ეკლესია ცდილობდა ერთიან სახელმწიფოში სომხური ეკლესიის სრული შეერთებისთვის თუ არა, მისი დოგმატურსაწესო დაახლოებისთვის მაინც მიეღწია. სომხური საეკლესიო წესებისა და კალენდრის ქართულთან დაახლოების მიზნით ზაქარია მხარგრძელმაც მოიწვია ორი საეკლესიო კრება: ლორეში 1205 წელს და ანისში 1207 წელს. სომხეთის ტერიტორიაზე შეიქმნა ვალაშკერტის დიოფიზიტური საეპისკოპოსო და აშენდა ქართული ეკლესიები.

ძველ სომეხ ისტორიკოსებში დიდი ემოცები გამოიწვია დავით აღმაშენებლის მიერ თურქსელჩუკთაგან შევიწროებული მოსახლეობის (უპირატესად ვაჭარხელოსნების) გამოსახლებამ გორში და მათთვის პროფესიული თუ რელიგიური საქმიანობისათვის ყველა პირობის შექმნამ.

ერეკლე მეორემ 1780 და 1787 წლებში ერევნიდან ქართლკახეთში 7 000 სული სომეხი გადმოასახლა, რომელთა ნაწილი შემდეგ განჯაში გადასახლდა. 182628 წლებში რუსეთირანის ომის დროს 35 000 სული სომეხი გადმოასახლეს ქვემო ქართლში, ხოლო რუსეთთურქეთის ომის (1828-29) შემდეგ, დაახლოებით 90 000 სული გადმოსახლდა ჯავახეთში. ცხადია, საქართველოს ტერიტორიაზე ასეთი დიდი რაოდენობით დამკვიდრებულ სომხურ მოსახლეობას თავისი ეკლესიები და სკოლები ესაჭიროებოდა და აშენებდა კიდეც.

1655 წელს თბილისში ხოჯივანქის ეკლესია აშენდა და მასთან სომეხთა სასაფლაო გაიხსნა, რომელიც თანდათან თბილისელ სომეხ მწერალთა და საზოგადო მოღვაწეთა დასაკრძალავ ადგილად იქცა. აქ განისვენებენ გამოჩენილი სომეხი მწერლები, სომხური მწერლობის კლასიკოსები: რაფი, მურაცანი, ნარდოსი, პ. პროშიანი, გ. სუნდუკიანი, ჰ. თუმანიანი და მრავალი სხვა.

საქართველოს სომეხთა სამწყსოს იერარქები ხშირად სომხეთის ეკლესიისა და სომხური კულტურის გამოჩენილი მოღვაწეებიც იყვნენ. რამდენიმე მათგანი შემდეგში სრულიად სომეხთა კათალიკოსიც გახდა. 1824 წელს არქიეპისკოპოსმა (18431857 წლებში სრულიად სომეხთა კათალიკოსმა) ნერსეს აშტარაკელმა, ე.წ. ნერსესიანის სკოლა დააარსა, რომელმაც დიდხანს იარსება. ამ სკოლაში აღიზარდა სომხეთის კულტურისა და მეცნიერების მრავალი მოღვაწე.

XIX საუკუნეში და XX საუკუნის დამდეგს თბილისსა და საქართველოს სხვა ადგილებში, სომხებით კომპაქტურად დასახლებულ რეგიონებში, ბევრი ეკლესია აშენდა. საბჭოთა მმართველობის ხანაში, რა თქმა უნდა, მრავალი მათგანი, ისევე როგორც ქართული ეკლესიები, მოიშალა ან განადგურდა.

XX საუკუნის 90იანი წლებიდან სომეხთა სამოციქულო ეკლესია სახელმწიფოსგან ე.წ. სადავო ტაძრების პრობლემის (ეკლესიები „ნორაშენ“; „შამხორეცოც სურბ ასტვაწაწინ“ (კარმირ ავეტარანოც); „სურბ მინას“; „სურბ ნშან“; „მუღნუ სურბ გევორგ“, თბილისში და „სურბ ნშან“, ახალციხეში) გადაჭრას მოითხოვს, თუმცა ეს საკითხი დღემდე გადაუწყვეტელი რჩება. 2004 წლიდან სომეხთა ეპარქიას ხელმძღვანელობს ვაზგენ მირზახანიანი.

ამჟამად საქართველოში შემდეგი სომხური ეკლესიები მოქმედებს: თბილისში - წმ. გიორგის კათოლიკე ეკლესია და ეჩმიაძინის წმ. გიორგის ეკლესია, ახალქალაქში - სურბ ხაჩის (წმ. ჯვრის), ნინოწმიდაში - სურბ სარგისის (წმ. სარგისის), ახალციხეში - წმ. გრიგოლ განმანათლებლის, ბათუმში - მაცხოვრის, მარნეულში - ღვთისმშობლის ეკლესიები და სხვ.

ზაზა ალექსიძე

სქიზმატურმა მოძრაობამ, უფრო ზუსტად, ეკლესიების იერარქთა დაპირისპირებამ, რომი და ბიზანტია IX საუკუნის შუა წლებიდან მოიცვა, რაც ეკლესიათა გათიშვით და პენტარქიის გაუქმებით დამთავრდა. დიდი სქიზმის კონკრეტული თარიღი 1054 წლის 1620 ივლისია, მაგრამ რაც იმ დღეებში მოხდა, საუკუნეების განმავლობაში მზადდებოდა.

დიდი სქიზმა რთული მოვლენაა. თუ ადრე „დოგმატური ბრალმდებლის“ როლში თითქმის ყოველთვის რომი გამოდიოდა, IX საუკუნის მეორე ნახევრიდან საბრალმდებლო სკამზე იგი თავად აღმოჩნდა. საწყის ეტაპზე ბრალდებები კონსტანტინოპოლის მხრიდან, უმთავრესად, კანონიკურწესჩვეულებითი და საღვთისმეტყველოდოგმატური ხასიათისა იყო.

განხეთქილებას საფუძველი ჩაეყარა დაბა ბიზანტიონის დედაქალაქად გამოცხადებისა და იმპერიის გაყოფისთანავე (395 წ). VII-VIII საუკუნეებში აღმოსავლეთის ეკლესიები მორიგმა წვალებამ მოიცვა და, რადგან ყველა ცდა ხატებზე მართებული შეხედულების შემუშავებისა იმხანად ამაო აღმოჩნდა, პაპებმა კურსი საფრანგეთისაკენ აიღეს. 800 წელს პაპმა ლეონ III-ემ რომის იმპერიის მემკვიდრედ აკურთხა კარლოს დიდი, რაც ბიზანტიელი იმპერატორების იგნორირებას უდრიდა.

რომისა და კონსტანტინოპოლის კათედრებს შორის ატყდა დავა გავლენის სფეროთა განაწილების თაობაზე, კერძოდ, ბულგარეთისა და მიმდებარე რეგიონების გამო. პრობლემები გაჩნდა სამხრეთ იტალიაშიც, სადაც VII-VIII საუკუნებში თავი შეაფარეს ხატთაყვანისმცემლებმა და იქ ბერძნული კოლონიები შექმნეს. კონსტანტინოპოლი მათ საკუთარ სამწყსოდ მიიჩნევდა, რასაც პაპი უკანონობად თვლიდა. რომი ბიზანტიონის მთავარეპისკოპოსს ადანაშაულებდა „მსოფლიო პატრიარქის“ ტიტულის უზურპირებისთვის, უძველესი და ჭეშმარიტად სამოციქულო კათედრების - ალექსანდრიის, ანტიოქიისა და იერუსალიმის - დამორჩილების გამო უწოდებდა მას „უგვარტომოს“, რადგან მიაჩნდა, რომ მისი აღზევება იმპერატორმა განაპირობა და არა სამოციქულო მემკვიდრეობამ.

პირველი სერიოზული კონფლიქტი IX საუკუნის მეორე ნახევარში მოხდა. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო ტახტზე პრეტენზიას აცხადებდა ორი პიროვნება - პატრიარქი ეგნატე და ბიზანტიის იმპერატორის რჩეული ფოტი (ფოტიოსი). ამ დავაში პატრიარქ ეგნატეს მხარს უჭერდა პაპი ნიკოლოზ პირველი, რომელმაც მდგომარეობის შესასწავლად კონსტანტინოპოლში თავისი ლეგატები მიავლინა, მაგრამ ფოტიმ ლეგატები მიიმხრო და პაპის მოსაზრებები არ გაითვალისწინა. პაპმა ნიკოლოზ I-მა საგანგებო სხდომა მოიწვია იმპერატორის ელჩების თანდასწრებით, რომელზეც უარყოფითად შეაფასა ლეგატების საქმიანობა, დაგმო ფოტი, მისი მფარველი იმპერატორი, მათი თანამოსაგრენი და აღიარა პატრიარქ ეგნატეს პრეტენზიის საფუძვლიანობა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო ტახტზე. საპასუხოდ პატრიარქმა ფოტიმ და იმპერატორმა დაგმეს რომის ადმინისტრაციული, კულტმსახურებითი და დოგმატური პოზიციები და კონსტანტინოპოლის მიერ ახლადმოქცეულ ბულგარეთზე იურისდიქციის თვითნებურად გავრცელებაც დასდეს რომს ბრალად. პატრიარქმა ფოტიმ შეადგინა და აღმოსავლეთის პატრიარქებს დაუგზავნა საყოველთაო ეპისტოლე, რომელშიც მან წარმოადგინა იმ ბრალდებათა ვრცელი ნუსხა, რასაც რომის ეკლესიას უყენებდნენ. კონსტანტინოპოლისთვის მიუღებელი იყო შაბათის მარხვა, რძითა და ყველით მარხვა, სამღვდელოთა უქორწინებლობის მოთხოვნა (ცელიბატი), ფილიოკვე (მრწამსისათვის დამატება ფრაზისა ძისაგან სული წმიდის გამოსვლის თაობაზე), წვერის პარსვა, დიაკონთა ეპისკოპოსად კურთხევა და ა.შ., თუმცა თავად პატრიარქი ფოტი არამცთუ დიაკვნობიდან, არამედ ერისკაცობიდან აღაზევეს მღვდელმთავრის რანგში. პატრიარქ ფოტის წერილში მოყვანილი განსხვავებები საუკუნეების განმავლობაში არსებობდა, მაგრამ ამ კონფლიქტამდე აღმოსავლური ეკლესიები მათ შემწყნარებლურად ეკიდებოდნენ.

867 წელს კეისარმა ბასილი I-მა, მაკედონელმა მორწმუნეთა გულის მოგების მიზნით, ფოტი გადააყენა და კონსტანტინოპოლის კათედრაზე პატრიარქი ეგნატე აღადგინა. 869 წელს პაპ ნიკოლოზ I-ის მემკვიდრის, ადრიანეს, ინიციატივით შედგა კონსტანტინოპოლის საეკლესიო კრება, სადაც პაპის ლეგატებმა წაიკითხეს ბულა, რითაც ხაზი გაუსვეს შვიდი საეკლესიო კრების შეუვალ ავტორიტეტს, ნიკეაკონსტანტინოპოლის მრწამსის უცვალებლობას და შეაჩვენეს ყველა ერესი და ერეტიკოსი, მათ შორის პატრიარქ ფოტის მიმდევრები, განაჩინეს ანათემა ნებისმიერ ერისკაცზე, ვინც თვითნებურად დაადგენს მღვდელმთავარს.

პატრიარქმა ფოტიმ მოახერხა იმპერატორ ბასილი I-ისა და პაპის მოდგილის, იოანე VIII-ის გულის მოგება. 879 წლის საეკლესიო კრებაზე მან მოიწვია პაპის ლეგატები, ისარგებლა მათ მიერ ბერძნული ენის არცოდნით და თავი მსოფლიო პატრიარქად გამოცხადა. როდესაც ყველაფერი გაირკვა, პაპმა ლეგატები დასაჯა, პატრიარქ ფოტის კი ანათემა გამოუცხადა.

დიდი სქიზმა გარდაუვალი იყო, საამისოდ მრავალი მიზეზი დაგროვდა და XI საუკუნის შუა წლებში, პაპ ლეონია (IXს.). პატრიარქ მიქაელ კერულარიოსისა და მეფე კონსტანტინე მონომახის (IXს.) დროს განხეთქილებაც მოხდა. განახლდა დავა სამხრეთ იტალიის მიწების გამო. პაპის ბრძანებით იქიდან გააძევეს ბერძნები, რომლებიც უარს ამბობდნენ რელიგიური ცხოვრების ლათინურ წესზე და თავს კონსტანტინოპოლის მრევლად თვლიდნენ. პასუხად პატრიარქმა 1053 წელს კონსტანტინოპოლში ლათინური ტიპის ეკლესიები დახურა და ერესად მონათლა უფუარი პურით ზიარების მათებური წესი. ეკლესიათა საჭეთმპყრობლებმა ურთიერთბრალდებით წერილების გამოქვეყნება დაიწყეს. დასავლელებს, ძირითადად, სამი სიახლის, ანუ ცდომილების - უფუარი პურის, შაბათის მარხვისა და ცელიბატის გამო გმობდნენ.

1054 წლის 16 ივლისს პაპის ლეგატებმა წმინდა სოფიის ტაძარში წირვის დროს საკურთხეველზე დადეს ბულა, რომლის მიხედვითაც კერულარიოსს ბრალად ედებოდა წეს-ჩვეულებების გაფეტიშება, უვიცობა, დოგმატისა და კულტის განურჩევლობა და, რაც მთავარია, მსოფლიო საეკლესიო კრებების დადგენილებათა აბუჩად აგდება - რომის საყდრის უპატივცემულობა. პატრიარქთან ერთად ირისხებოდა ყველა, ვისაც ეეჭვებოდა, რომ წმინდა ტახტი აღმატებული მადლით იყო მოსილი. ოთხი დღის შემდეგ, 20 ივლისს, შედგა ადგილობრივი კრება თორმეტი მიტროპოლიტის, რამდენიმე ეპისკოპოსისა და სამღვდელო დასის შემადგენლობით. ეს იყო ტრიბუნალი, რომელმაც ანათემა შეუთვალა პაპსა და მის თანამოაზრეთ, ბულა კი დაწვეს.

ამრიგად, რომის პაპმა და კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა ერთმანეთი შეაჩვენეს. მოხდა დიდი სქიზმა: დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ეკლესიები გაითიშნენ. მიზეზი პოლიტიკურია, საბაბი - დოგმატური, უფრო სწორად, ისინი გადახლართულია ერთმანეთში პირველის უპირატესობით.

ევქარისტიული კავშირი აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიებს შორის ერთბაშად არ გაწყვეტილა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, აღმოსავლეთის მართლმადიდებელ ეკლესიებს რომის ეკლესიის თეორია და პრაქტიკა განსხვავებულ კონფესიად ერთსა და იმავე დროს არ აღუქვამთ. ეს თანდათანობით და, შეიძლება ითქვას, ნაბიჯნაბიჯ მოხდა. აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიურად გაუცხოებას კატასტროფული შედეგი ჯვაროსნების მიერ კონსტანტინოპოლის დაპყრობას მოჰყვა. აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიათა სრული და საბოლოოდ გაყოფა 1204 წელს მოხდა - ეს იყო შედეგი კონსტანტინოპოლის დაპყრობისა.

ეკლესიათა გაყოფის ფაქტი დღემდე სხვადასხვაგვარადაა კვალიფიცირებული. კათოლიკეები მას „ბერძენთა სქიზმას” უწოდებენ, მართლმადიდებლები, უფრო ხშირად, „ლათინთა ერესს“. ამ მოვლენის შეფასების თვალსაზრისით, ერთსულოვნება არც დასავლეთში შეინიშნება და არც აღმოსავლეთში. მართლმადიდებელ ღვთისმეტყველთა ნაწილი, მაგალითად, მოსკოვის წმ. მიტროპოლიტი ფილარეტი (+1867), რომის ეკლესიას კვლავ ერთიანი ეკლესიის შემადგენელ ნაწილად თვლიდა (ცხადია, სქიზმაში მყოფად) და ამ ეკლესიის მონაწილეობის გარეშე მსოფლიო კრების მოწვევას შეუძლებლად მიიჩნევდა.

1964 წელს კონსტანტინოპოლის ეკლესიის მესაჭე და რომის პაპი დიდი სქიზმის შემდეგ პირველად შეხვდნენ ერთმანეთს იერუსალიმში - ესენი იყვნენ მსოფლიო პატრიარქი ათენაგორა და პავლე VI. ამ ისტორიული შეხვედრის შედეგად ორმხრივი ანათემები მოიხსნა, ხოლო 1965 წელს ხელი მოეწერა ერთობლივ დეკლარაციას ეკლესიათა შერიგებისკენ სწრაფვის აუცილებლობის შესახებ, თუმცა დაახლოებისკენ გადადგმულ პირველ ნაბიჯებს თვალსაჩინო შედეგი არ მოჰყოლია. დღესდღეობით, მართლმადიდებელ ეკლესიასა და რომის კათოლიკე ეკლესიას შორის მიმდინარეობს საღვთისმეტყველო დიალოგი, მაგრამ როგორც კათოლიკე, ასევე მართლმადიდებელ ეკლესიებში, ჯერჯერობით, არ არის მიღწეული რაიმე სახის კონსენსუსი ძირითადი საღვთისმეტყველო, დოგმატური საკითხების გარშემო.

მარტივად და ყველასათვის მისაღებად რომ ითქვას, კათოლიკე ეკლესია ის ქრისტიანული ეკლესიაა, რომელთა წევრები თავიანთ ამქვეყნიურ მეთაურად რომის ეპისკოპოსს მიიჩნევენ და მასთან სრულ ერთობაში იმყოფებიან. ეს ერთობა ზოგჯერ, შესაძლოა, მხოლოდ უმცირესს გულისხმობდეს: რომის ეპისკოპოსთან - პაპთან ევქარისტიულ თანაზიარებასა და ღმრთისმსახურების მსვლელობაში მისი სახელის მოხსენიებას. ძველთაგან გავრცელებული კათოლიკური გამოთქმით, „სადაც პეტრეა, იქ არის ეკლესია“, ხოლო წმიდა მოციქული პეტრე, რომის პირველი ეპისკოპოსი, კათოლიკეთა თვალსაზრისით, თავის მყოფობას აგრძელებს რომის ყველა შემდგომი ეპისკოპოსის, ანუ რომის პაპის სახით.

კათოლიკეებს სწამთ, რომ ეკლესია დაარსებულია იესო ქრისტეს მიერ და თავად მეთაურობს მას. მან დააკისრა კათოლიკე ეკლესიას კაცობრიობის ხსნა და სწორედ და მხოლოდ ამ ეკლესიაშია დაცული მხსნელ საშუალებათა მთელი სისავსე (სარწმუნოების სწორი და სრული აღიარება წმიდა წერილისა და წმიდა გადმოცემის ურყევი ერთგულებით, ყველა საიდუმლოს აღსრულება იესო ქრისტეს მიერ დაწესებულ განჩინებათა თანახმად, სამღვდელო მსახურება ხელდასხმის გზით მოციქულთა მემკვიდრეობითობის შენარჩუნებით). კათოლიკეებს მიაჩნიათ, რომ იესო ქრისტე მართავს თავის ეკლესიას რომის პაპისა და იმ ეპისკოპოსთა დასის მეშვეობით, რომლებიც პაპთან კანონიკურ თანაზიარებაში იმყოფებიან.

თავად სიტყვა „კათოლიკე“ ბერძნული წარმოშობისაა, რაც ნიშნავს „ყოვლისმომცველს“, „საყოველთაოს“, „მსოფლიოს“ და ეს განსაზღვრება ერთ-ერთი უმთავრესი ნიშანი იყო ქრისტიანული ეკლესიისათვის ჯერ კიდევ უძველესი დროიდან. ეკლესიას იმიტომ ეწოდება კათოლიკე, რადგან მასში დაცულია მხსნელ საშუალებათა მთლიანობა, მაგრამ, ამის გარდა, ის თავადაა საყოველთაო და მოწოდებულია მთელ მსოფლიოში გასავრცელებლად. მისი მიზანი და სწრაფვაა, ეკლესიის ერთიანობაში მთელ კაცობრიობას მოუყაროს თავი იესო ქრისტეს წინამძღოლობით.

ქრისტიანული სამყაროს დასავლეთ და აღმოსავლეთ ნაწილებად თანდათანობითი გაყოფის შემდეგ, ტრადიციულად, „კათოლიკე ეკლესიის“ სახელწოდება შეინარჩუნა საქრისტიანოს იმ ნაწილმა, რომელიც თანაზიარებაში იმყოფება რომის პაპთან.

კათოლიკეების რწმენით, იესო ქრისტემ წმიდა პეტრეს, როგორც მოციქულთა მეთაურს, მიანდო, ყოფილიყო მთელი ეკლესიის საფუძველი და მოძღვარი (შდრ. მთ. 16:1819; ინ. 21:1517), პეტრეს მსახურებას კი აგრძელებენ და ქრისტეს მეორედ მოსვლამდე გააგრძელებენ მოციქულთა მეთაურის უშუალო, უწყვეტი და კანონიერი მემკვიდრენი - რომის ეპისკოპოსები, ანუ რომის პაპები (თავად სიტყვა „პაპა“ მამას ნიშნავს), რომლებსაც კათოლიკეები ქრისტეს ამქვეყნიურ ნაცვლად მიიჩნევენ.

კათოლიკე ეკლესია ყველაზე მრავალრიცხოვანი ეკლესიაა მსოფლიოში. ამავე დროს, კათოლიკური კონფესია ყველაზე მრავალრიცხოვანია, საერთოდ, მსოფლიოში არსებულ რელიგიურ აღმსარებლობათა შორის. კათოლიკეთა რაოდენობა ერთ მილიარდ ორას მილიონ ადამიანს უახლოვდება. კათოლიკე ეკლესია გავრცელებულია მთელი დედამიწის ზურგზე. არც ერთ კონტინენტზე არ არსებობს სახელმწიფო, სადაც არ ცხოვრობდნენ კათოლიკეები ან არ მოქმედებდეს კათოლიკური საკრებულო. ევროპის, ჩრდილოეთ თუ სამხრეთ ამერიკის, აზიის, აფრიკისა და ოკეანიის მრავალ სახელმწიფოში მოსახლეობის უმრავლესობა კათოლიკეა.

კათოლიკე ეკლესია ერთიანი, მთლიანი, საერთაშორისო, ცენტრალიზებული დაწესებულებაა, რომელიც, მოქალაქეობის, ეროვნების, ენისა და კულტურის მიუხედავად, დედამიწის ყველა ქვეყნის კათოლიკეს აერთიანებს. როცა ცალკეულ ადგილას ადგილობრივი საკრებულო ან ადგილობრივი ეკლესია არსებობს, ის მაინც სავსებით კათოლიკურია, თუკი ის თანაზიარებაში იმყოფება რომის ეპისკოპოსთან.

მოძღვრება

კათოლიკეებს მიაჩნიათ, რომ ეკლესიის მოძღვრება ემყარება ღმრთაებრივ გამოცხადებას, ესე იგი, იმ ჭეშმარიტებებს, რომელიც თავად ღმერთმა გამოუცხადა ადამიანებს მათი ხსნისათვის. ამ ჭეშმარიტებებს ეკლესია აყალიბებს მოძღვრების სახით, გადასცემს მას მორწმუნეებს და იცავს მის შეუბღალაობას. კათოლიკე ეკლესიის მოძღვრებას კათოლიკეები „მართლმადიდებელ სარწმუნოებად“ მიიჩნევენ.

ღმრთაებრივი გამოცხადება - ადამიანისათვის ღმრთის გაცხადება - სხვადასხვა საშუალებებით ხორციელდება. პირველ ყოვლისა, თავად სამყაროს შეთანხმებულობა, მოწესრიგებულობა და სიდიადე ადასტურებს, რომ უეჭველად არსებობს მისი შემქმნელი - უმაღლესი შემოქმედი გონება. ამასთანავე, ღმერთი ადამიანებს ელაპარაკება მათს გულებში და სწორედ ამ ღმრთაებრივი ხმის გამოვლინებაა სინდისი, რომელიც ზნეობის საფუძვლების გაცნობიერებისა და, შესაბამისად, ზნეობრივი ქცევის საშუალებას იძლევა. მაგრამ ყველაზე უფრო სრული და პირდაპირი სახით ღმერთმა საკუთარი თავი ადამიანებს გაუცხადა ზებუნებრივ გამოცხადებაში. ამ გამოცხადებას კაცობრიობა ეზიარა ღმრთის მიერ გამოგზავნილ წინასწარმეტყველთა ქადაგებების საშუალებით და, ამას გარდა, ცალკეულ ისტორიულ მოვლენათა გზით, რომლებშიც ღმრთის განსაკუთრებული მონაწილეობა გამოვლინდა. მაგრამ ღმრთაებრივმა გამოცხადებამ უმაღლესი და საბოლოო სისავსე ქვეყნად მოვლენილი ღმრთის ძის - იესო ქრისტეს ქადაგებასა და საქმიანობაში შეიძინა. სწორედ იესომ დააკისრა მოვალეობად თავის მოწაფეებს, ესე იგი, ეკლესიას, უქადაგოს მისი მოძღვრება ყველა ხალხს და გაავრცელოს ის მათ შორის.

ეკლესიის მოძღვრება ეფუძნება წმიდა წერილსა და წმიდა გადმოცემას. წმიდა წერილი, ანუ ბიბლია, შედგება ძველი და ახალი აღთქმის წიგნებისაგან, რომელთა ტექსტები შექმნილია ღმრთაებრივი შთაგონებით, რის გამოც მათ ღმრთივშთაგონებული ეწოდება. საეკლესიო გადმოცემა ნიშნავს გამოცხადების უწყვეტ გადაცემას ქრისტიანთა ერთი თაობიდან მეორე თაობისათვის - ქადაგების, საღმრთისმსახურო ქმედებათა, ლოცვათა ტექსტების, კატეხიზაციის, რელიგიური აღზრდის, საღმრთისმეტყველო თხზულებათა, საეკლესიო ხელოვნების და ა.შ. მეშვეობით. წმიდა წერილი და წმიდა გადმოცემა არ წარმოადგენს მოძღვრების ორ დამოუკიდებელ წყაროს, რამდენადაც ერთიცა და მეორეც განეკუთვნება მთლიან, განუყოფელ, ერთიან ღმრთაებრივ გამოცხადებას. გამოცხადების მისაწვდომად, გასაგებად და მისაღებად აუცილებელია არა მარტო წმიდა წერილი, არამედ გადმოცემაც: პირველ ყოვლისა, სწორედ გადმოცემა შეიცავს ცნობებს იმის შესახებ, თუ, კერძოდ, რომელი წიგნები შეადგენს წმიდა წერილს, ესე იგი, რომელი წიგნებია ღმრთივშთაგონებული. ამის გარდა, გადმოცემა უზრუნველყოფს, რომ წმიდა წერილის ტექსტთა განმარტებისას თავიდან იქნეს აცილებული თვითნებობა და თავისუფალი ინტერპრეტაცია.

კათოლიკური მოძღვრების თანახმად, ისტორიის განმავლობაში ეკლესია თანდათანობით უფრო ღრმად აცნობიერებს ღმრთაებრივ გამოცხადებას. დროდადრო საეკლესიო მღვდელმთავრობა - პაპის ან ეპისკოპოსთა სახით, რომლებიც მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე მოიყრიან თავს - საჯაროდ აცხადებს გარკვეულ დებულებებს სარწმუნოების ჭეშმარიტებად, რასაც დოგმა ეწოდება და რასაც უცდომლად აღიარებს მთელი კათოლიკე ეკლესია. ახალ დოგმებს ეკლესია ახლად კი არ იგონებს, არამედ მხოლოდ ცხადყოფს იმას, რაც წმიდა წერილსა და წმიდა გადმოცემაში იმთავითვე იგულისხმებოდა. სული წმიდა, რომელიც მუდმივად და განუშორებლად მყოფობს ეკლესიაში, იცავს მას შესაძლო შეცდომებისაგან როგორც გამოცხადების ჭეშმარიტების რწმენისას, ისევე მაშინ, როცა ეკლესია აცხადებს, გადმოსცემს და განმარტავს გამოცხადების ჭეშმარიტებას. ამდენად, ეკლესიას ღმრთისაგან აქვს მინიჭებული განსჯათა უცდომლობის უნარი, როცა ეკლესია განსჯის სარწმუნოებისა და ზნეობის საკითხებს. ეს უნარი ეკუთვნის არა მარტო ეკლესიას მთლიანობაში, არამედ მის ხილულ მეთაურსაც - რომის პაპს, აგრეთვე, ეპისკოპოსთა დასს, რომელიც თანაზიარებაში იმყოფება პაპთან, როცა ისინი, თავმოყრილნი მსოფლიო კრებაზე, აცხადებენ რომელიმე სარწმუნოებრივ ჭეშმარიტებას, როგორც აუცილებელს მთელი ეკლესიისათვის, ანდა, თუნდაც მთელს მსოფლიოში გაფანტულნი, ერთმანეთს შორის ამგვარ თანხმობას მიაღწევენ.

კათოლიკური სარწმუნოების მიხედვით, სამყარო შექმნილია ყოვლისშემძლე და ერთადერთი ღმრთის მიერ, რომელიც ღმრთაებრივი განგებულების საფუძველზე მართავს სამყაროს. ღმერთი იმდენად აღემატება თავის ყოველ ქმნილებას, რომ ღმრთაების არსი მიწიერი ადამიანისათვის მიუწვდომელ საიდუმლოდ რჩება. ღმერთი იმყოფება ყველგან, იგი სრულიად სამართლიანი და, ამავე დროს, უსაზღვროდ მოწყალეა: ღმერთი სიყვარულია. იგი ერთიანი და სამპიროვანია, ხოლო ამ პირებს (პიროვნებებს) ეწოდება მამა, ძე და სული წმიდა. ღმერთი სამებაა, ხოლო სამების სამივე პირი ერთსულოვნად მონაწილეობს ღმრთის ყოველ გარე გამოვლინებაში, მაგრამ განსხვავებულია მათი ურთიერთდამოკიდებულება: მამა შობს ძეს, სული წმიდა კი გამოდის მამისაგან და ძისაგან. ამავე დროს, მამა არის მთელი სამების წყარო - ძისა და სული წმიდის ერთადერთი საწყისი. ღმრთაებრივი ცხოვრების სისრულე ვლინდება სიყვარულით განმსჭვალულ მუდმივ ურთიერთობაში სამების წევრებს შორის.

სამყარო, რომელიც სრულიად კეთილი ღმრთის შექმნილია, თავადაც კეთილად არის მოწესრიგებული. ღმრთის ქმნილება მოიცავს როგორც ქვეყნიერების მატერიალურ განზომილებას, ისე ანგელოზებს - ერთიანად სულიერ არსებებს, შუამავლებს ღმერთსა და ადამიანებს შორის. სამყაროს ყველა ქმნილებათა შორის ღმერთთან განსაკუთრებული მსგავსებითა და სიახლოვით გამოირჩევა ადამიანი, რომელსაც ღმერთმა მთელი სამყარო მიანიჭა სამფლობელოდ. ადამიანი თავდაპირველად შექმნილი იყო ნეტარი ცხოვრებისა და ღმერთთან სრულყოფილი ურთიერთობისათვის, თუმცა პირველმა ადამიანებმა ბოროტად ისარგებლეს თავისუფლებით და დაარღვიეს საღმრთო აღთქმა, - ჩაიდინეს პირველი ცოდვა, რაც ეშმაკისეული ცდუნების შედეგი იყო (ეშმაკი ღმრთისაგან განდგომილი და მის მტრად ქცეული ანგელოზია). პირველ ცოდვას შედეგად მოჰყვა მრავალი ტანჯვა და უბედურება, რაც ადამიანის ხვედრად იქცა, მათ შორის - სიკვდილის გარდაუვალობა. პირველ ცოდვას დაერთო სხვა ცოდვებიც, რამაც კიდევ უფრო დაამძიმა ადამიანის მდგომარეობა. ცოდვის მონობისაგან ადამიანს აღარ შეეძლო თავად დაეხსნა საკუთარი თავი. ამისათვის აუცილებელი იყო საგანგებო ღმრთაებრივი შემწეობა - მადლი, რომელსაც ღმერთი ანიჭებს ადამიანს, თავად ადამიანის მხრივ რამე დამსახურებათა მიუხედავად და დამოუკიდებლივ.

მთელი საკაცობრიო ისტორია ღმრთის მიერ კაცობრიობის ხსნის ისტორიაა. ხსნის ისტორიის საფეხურებს შორის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ღმრთის მიერ ერთი ერის, ისრაელის, არჩევას, რომელთანაც იგი დებს აღთქმას - დაჰპირდება მას მფარველობას, თუკი ის შეინარჩუნებს მის ერთგულებას და აღასრულებს მის მცნებებს. თუმცა საუკუნეთა განმავლობაში ისრაელი ხშირად არღვევდა საღმრთო მცნებებს. წინასწარმეტყველნი ჭვრეტდნენ, რომ ხსნა ელოდა ისრაელის მხოლოდ ერთ გარკვეულ ნაწილს და, რომ მას მხსნელად მესია მოევლინებოდა.

ამგვარი მესია ანუ ქრისტე გახდა თავად ძე ღმრთისა, რომელმაც მიიღო ადამიანური ბუნება, იშვა ქალწულ მარიამისაგან და ხორცი შეისხა (განხორციელდა) ადამიანის - იესოს - სახით. ამგვარად, იესო როგორც ჭეშმარიტი ღმერთია, ასევე ჭეშმარიტი ადამიანია, რისი წყალობითაც მან შეძლო ხელახლა შეერიგებინა კაცობრიობა ღმერთთან. თავისი მიწიერი სიცოცხლის განმავლობაში იესო ქადაგებდა და მოძღვრავდა ადამიანებს, კურნავდა სნეულთ, მიუტევებდა შეცოდებებს ცოდვილებს. უდანაშაულო იესოს განუჩინეს სიკვდილით დასჯა და იგი მოკვდა ჯვარზე, რითაც მსხვერპლად შეეწირა კაცობრიობის ხსნას. სიკვდილის შემდეგ იესო აღდგა მკვდრეთით და ამაღლდა ზეცად. თავისი ცხოვრებითა და მოძღვრებით, სიკვდილითა და აღდგომით იესო ქრისტემ აღასრულა კაცობრიობის გამოსყიდვა - გამოისყიდა ადამიანები ცოდვისა და სიკვდილის ტყვეობისაგან.

იესო ქრისტემ თავის მოწაფეებს - მოციქულებს მიანდო თავისი მოძღვრების ქადაგება, საიდუმლოთა აღსრულება და მის მიერ ქვეყნად მოტანილი ხსნის საყოველთაოდ გავრცელება. მათი საქმიანობის დასახმარებლად იესომ მოციქულებს - ამაღლების შემდეგ - გამოუგზავნა სული წმიდა. იმ დროიდან ქვეყნად არსებობას იწყებს ეკლესია. ამდენად, ეკლესია, ერთი მხრივ, ღმრთაებრივი და, მეორე მხრივ, ადამიანური სინამდვილეა. ეკლესია შედგება ადამიანებისაგან, რომლებიც, ისევე, როგორც ყველა მიწიერი ადამიანი, სუსტები და ცოდვილები არიან. მაგრამ, ამავე დროს, თავად ეკლესია წმიდაა, რადგან ის სული წმიდის ძალითა და მეშვეობით სრულიად გარდაქმნის ამ ადამიანებს და, ამავე დროს, - მთელს ამქვეყნიერებას. ეკლესიის სახით ღმერთი ხილულად არსებობს სამყაროში და ადამიანებიც ამ საშუალებით ეზიარებიან და უერთდებიან ღმრთაებრივ ცხოვრებას. სული წმიდა ერთმანეთთან აკავშირებს ადამიანებს, რომლებიც განეკუთვნებიან სხვადასხვა ერს, კულტურას, ენას და აყალიბებს მათგან ღმრთის ახალ ერს - ეკლესიას. ეკლესია ქრისტეს მისტიკური სხეულია: ისევე, როგორც სხეულის სხვადასხვა ნაწილები სხვადასხვაგვარად ემსახურება ერთმანეთსაც და მთელს სხეულსაც, ასევე, ყოველი მორწმუნეც, მისი განსაკუთრებული მოწოდების შესაბამისად, რაც მას ღმრთისგან აქვს მინიჭებული, აღასრულებს გარკვეულ სამსახურს სხვა მორწმუნეთა და მთელი ეკლესიის მიმართ, რითაც იგი თავად ქრისტეს ემსახურება.

ამქვეყნიერების კურთხევას ეკლესია აღწევს საღმრთისმსახურო ქმედებებით, რომელთაგან ყველაზე მნიშვნელოვანია შვიდი საიდუმლო, რაც ღმრთის უხილავი მადლის ხილული ნიშნებია: ნათლობა, მირონის ცხება, ზიარება, აღსარება-მიტევება, ზეთის ცხება, მღვდლობა და ქორწინება. ყოველი საიდუმლო დაწესებულია თავად იესო ქრისტეს მიერ. ეკლესიის მთელი საღმრთისმსახურო ცხოვრების გულისგულია ზიარების (ევქარისტიის) საიდუმლო, რომელშიც იესო ქრისტე სხეულებრივად მყოფობს: პური და ღვინო, რომლებიც არ იცვლის გარეგნულ, ხილულ თვისებებს, ევქარისტიის აღსრულებისას გარდაიქმნება იესო ქრისტეს ნამდვილ ხორცად და ნამდვილ სისხლად. ამავე დროს, პურისა და ღვინის ყოველ ნაწილში ქრისტე მთლიანად მყოფობს. ამიტომ ევქარისტიის აღსრულებისას მორწმუნეები ეზიარებიან თავად ქრისტეს. კათოლიკე ეკლესია სასურველად მიიჩნევს ზიარების მიღებას, რაც, შეიძლება ხშირად, თვით ყოველდღეც კი, ხოლო ყოველკვირეული ზიარება (და, შესაბამისად, ევქარისტიულ წირვაში მონაწილეობა) კათოლიკე ქრისტიანის მოვალეობადაა მიჩნეული. ასევე სასურველადაა მიჩნეული ხშირი აღსარება და მიტევების მოპოვება - ღმერთთან შერიგების საიდუმლოს აღსრულება.

ხსნა მთელი თავისი სისავსით მიღწეული იქნება დროთა დასასრულს, როცა თავად იესო კიდევ ერთხელ მოვა ამქვეყნად, აღადგენს ყველა მკვდარს სულისა და ხორცის ერთიანობაში და განსჯის მათ მათი საქმეების მიხედვით. ამდენად, ადამიანის ცხოვრება ფიზიკური სიკვდილით არ მთავრდება. სიკვდილის შემდეგ ადამიანის სული ან დამკვიდრდება სამოთხეში, ან ჩაინთქმება ჯოჯოხეთში, ან დროებით გაემართება განსაწმედელში. სამოთხე იმგვარი მდგომარეობაა, როცა ადამიანი განიცდის სრულ ბედნიერებას და როცა მას ღმრთის მუდმივი და უშუალო ჭვრეტის საშუალება ეძლევა, ამავე დროს, მას მინიჭებული აქვს ღმრთაებრივ სიყვარულში მონაწილეობის შესაძლებლობა. განსაწმედელი (სალხინებელი) იმათი მდგომარეობაა, რომელთაც არ გააჩნიათ სრულყოფილი სიყვარულის უნარი და რომელთაც კიდევ უნდა გაიარონ სულიერი განწმედის გზა ღმერთთან და წმიდანებთან სრული ერთობის მისაღწევად. ჯოჯოხეთი სამუდამო მარტოობის მდგომარეობაა, ღმრთისა და ადამიანის მიმართ სიყვარულის სრული უქონლობაა, - ეს იმ ადამიანთა პირადი, თავისუფალი არჩევანია, რომელიც ნებაყოფლობით ეუბნება უარს ღმერთს და ამით საბოლოოდ კარგავს შესაძლებლობას, ურთიერთკავშირი ჰქონდეს ღმერთთან და წმიდანებთან.

კათოლიკე ეკლესია აღიარებს წმიდანებს, რომლებიც უშუალო ახლობლობაში იმყოფებიან ღმერთთან, მაგრამ წმიდათა შორის განსაკუთრებული ადგილი განეკუთვნება ქალწულ მარიამს. წმიდა მარიამი სრულყოფილი სარწმუნოების სახეა. იმის გამო, რაკი იესო ადამიანიცაა და ღმერთიც, წმიდა მარიამს სამართლიანად ეწოდება ღმრთისმშობელი. მაგრამ წმიდა ქალწული არ არის მხოლოდ იესოს დედა, იგი, ამავე დროს, ყველა ქრისტიანის დედაა და ამდენად - ეკლესიის დედაცაა. იესოს მხსნელი დანიშნულების აღსასრულებლად ღმერთმა მარიამს მიანიჭა განუმეორებელი სიწმიდე ადამიანთა შორის, - უბიწოება მისი არსებობის პირველივე წუთებიდანვე, რაც განჩინებულია წმიდა მარიამის უბიწოდ ჩასახვის დოგმით, რომელიც კათოლიკე ეკლესიამ 1854 წელს გამოაცხადა. თავისი მიწიერი ცხოვრების დასრულების შემდგომ ქალწულმა მარიამმა მიაღწია ღმერთთან სრულ ერთობას: იგი ღმრთის მიერ ზეცად იქნა აღყვანილი მისი სხეულისა და სულის ერთიანობაში, რაც განჩინებულია წმიდა მარიამის ზეცად აღყვანების დოგმით, რომელიც კათოლიკე ეკლესიამ 1950 წელს გამოაცხადა. ეს ორი დოგმა ხაზს უსვამს მის გამორჩეულ ერთობას ღმერთთან, რაკი იგი იესო ქრისტეს დედა იყო, ხოლო ეს ერთობა კი არსებობდა მარიამის ჩასახვის წამიდან და არ შეწყვეტილა არც მისი სიკვდილის შემდეგ.

კათოლიკე ეკლესიის წმიდა მოძღვრება გამოიხატება პაპებისა და სამოციქულო საყდრის კონგრეგაციათა დოგმატურ დადგენილებებში, მსოფლიო საეკლესიო კრებათა გადაწყვეტილებებში, ეკლესიის მოძღვართა სულიერ და საღმრთისმეტყველო მემკვიდრეობაში. კათოლიკე ეკლესია აღიარებს ოცდაერთ მსოფლიო საეკლესიო კრებას (ბოლო, XXI, ანუ ვატიკანის II კრება, ჩატარდა რომში 1962-1965წწ., რომელმაც მნიშვნელოვანი განახლება შეიტანა ეკლესიის ლიტურგიკულ და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში) და ეკლესიის ოცდაცამეტ მოძღვარს (ეკლესიის ჯერჯერობით ბოლო მოძღვარი - წმიდა ტერეზა ლიზიელი 1997 წელს გამოცხადდა).

კათოლიკური თვალსაზრისით, ისტორიის განმავლობაში დოგმა შეიძლება განვითარდეს, თუმცა ეს სრულიადაც არ ნიშნავს, რომ მათი შინაარსი ფარდობითია. ამდენად, ეკლესიას დასაშვებად არ მიაჩნია დოგმატურ დადგენილებათა, როგორც გამოცხადების ჭეშმარიტებათა, არც გაუქმება და არც გადახედვა.

კათოლიკური მოძღვრებით, - რაც დოგმად გამოცხადდა ვატიკანის I კრებაზე 1870 წელს, - იმ შემთხვევაში, როცა პაპი, როგორც რომის პირველმოძღვარი, თავისი კათედრიდან მეტყველებს და მთელი ეკლესიისათვის განსაზღვრავს მოძღვრებას სარწმუნოების ან ზნეობის შესახებ, მისი ამგვარი განსაზღვრებანი უცდომელია.

კათოლიკე ეკლესია აცხადებს, რომ კათოლიკური მოძღვრების გადმოცემა უნდა ემყარებოდეს წმიდა თომა აქვინელის (1225-1274) სწავლებას.

მოძღვრების შეუბღალაობას თვალყურს ადევნებს და დოგმების დაცვასა და ახნაგანმარტებას წარმართავს სამოციქულო საყდრის სარწმუნოების მოძღვრების კონგრეგაცია (ყოფილი წმიდა ინკვიზიცია).

კათოლიკე ეკლესიის მოძღვრება სარწმუნოებისა და ზნეობის შესახებ სრულად ჩამოყალიბებულია „კათოლიკე ეკლესიის კატეხიზმოში“, რომლის ბოლო რედაქცია, პაპის იოანეპავლე II-ის კურთხევით, 1992 წელს გამოიცა.

საეკლესიო წყობა

იმ მრავალგვარ საეკლესიო მსახურებათა შორის, რასაც, ჩვეულებრივ, მორწმუნეები აღასრულებენ, გამორჩეულია იერარქიული მსახურება, რომელიც ამქვეყნად წარმოადგენს ქრისტეს, როგორც ეკლესიის მეთაურს, და მოიცავს ღმრთისმსახურების ჩატარებას, ქრისტიანული მოძღვრების ქადაგებასა და ეკლესიის მართვას. იერარქიულ მსახურებას აღასრულებენ დიაკვნები, მღვდლები და მღვდელმთავრები - ეპისკოპოსები. საეკლესიო იერარქიაში ეპისკოპოსებს განმსაზღვრელი ადგილი განეკუთვნებათ, ხოლო მღვდლები და დიაკვნები მათი დამხმარეები და მოადგილე-მონაცვლენი არიან გარკვეულ საეპისკოპოსო მოვალეობათა აღსრულებისას. საეკლესიო იერარქიაში შესვლა ხორციელდება ხელდასხმის მეშვეობით. საეკლესიო იერარქიის წევრებს სამღვდელოება ეწოდება, დანარჩენ მორწმუნეებს კი - საერონი.

კათოლიკე ეკლესიაში უმაღლესი, სრული, უშუალო, საყოველთაო და მმართველი ძალაუფლება განეკუთვნება რომის ეპისკოპოსს - პაპს ანუ უმაღლეს პონტიფექსს. პაპის სათათბირო საბჭოს წარმოადგენს კარდინალთა კოლეგია და ეპისკოპოსთა სინოდი. ადმინისტრაციულ-სამოხელეო აპარატს, რომელიც ეხმარება პაპს, აღასრულოს მისი მსახურება, რომის კურია ეწოდება. მის შემადგენლობაში შედის სახელმწიფო სამდივნო, კონგრეგაციები, სასამართლო და სხვა დაწესებულებანი. პაპის საეპისკოპოსო კათედრას რომის კურიასთან ერთად ეწოდება სამოციქულო საყდარი (ან წმიდა საყდარი). წმიდა საყდარი საერთაშორისო სამართლის სუბიექტია. მის წარმომადგენლებს სახელმწიფოთა მთავრობებთან და საერთაშორისო ორგანიზაციებში ნუნციუსი (დესპანი) ან სამოციქულო დელეგატი ეწოდება.

საეკლესიო ძალაუფლების მეორე უმაღლესი ინსტანცია კათოლიკე ეკლესიაში ეპისკოპოსთა კოლეგიაა, რომელიც თავის მსახურებას რომის პაპის ხელმძღვანელობით აღასრულებს. ეკლესიის მმართველობაში ეპისკოპოსთა კოლეგიურობა გამოიხატება ამა თუ იმ რეგიონის ეპისკოპოსთა შეკრებებში (საეპისკოპოსო კრება, სინოდი ან კონფერენცია) ანდა მსოფლიო კრებებში, რომელიც მთელ კათოლიკე ეკლესიას წარმოადგენს.

იმისათვის, რათა ეპისკოპოსმა აღასრულოს თავისი საღმრთისმსახურო მაკურთხეველი, სამქადაგებლო-სამოძღვრო და მმართველობითი მოვალეობანი, იგი აუცილებლად უნდა იმყოფებოდეს იერარქიულ ურთიერთობაში ეპისკოპოსთა დასთან და ამ დასის მეთაურთან - რომის პაპთან.

კათოლიკე ეკლესია შედგება ცალკეული ადგილობრივი ეკლესიებისაგან (მაგალითად, კათოლიკე ეკლესია საქართველოში), რომლებიც ერთმანეთისაგან განსხვავდება ფორმითა და სტრუქტურით. ადგილობრივი ეკლესია, შესაძლოა, იყოს: საეკლესიო დიოცეზი (ეპარქია) ან მასთან გათანაბრებული ტერიტორიული პრელატურა, ტერიტორიული სააბატო, სამოციქულო სავიკარიუსო, სამოციქულო პრეფექტურა, სამოციქულო ადმინისტრაცია, სამხედრო სამმართველო, ხოლო აღმოსავლეთის კათოლიკე ეკლესიებში, აგრეთვე, - საექსარქოსო. ცალკეულ ეკლესიას მეთაურობს დიოცეზური (საეპარქიო) ეპისკოპოსი ანდა, შესაბამისად, სამოციქულო ვიკარიუსი, სამოციქულო პრეფექტი, სამოციქულო ადმინისტრატორი, ექსარქოსი და ა.შ. დიდ და მჭიდროდ დასახლებულ დიოცეზებში ეპისკოპოსს საეკლესიო ოლქის მართვაში ეხმარება კოადიუქტორი ეპისკოპოსი ან დამხმარე ეპისკოპოსი.

არქიდიოცეზების (ანუ ისტორიულ-სახელმწიფოებრივად მნიშვნელოვანი ანდა დიდი დიოცეზების) მმართველებს ეწოდებათ არქიეპისკოპოსები, თუმცა, ამასთანავე, არსებობენ არამმართველი, ტიტულური არქიეპისკოპოსები, რომლებიც გარკვეულ საეკლესიო თანამდებობებზე იმყოფებიან (მაგალითად, ყველა სამოციქულო დესპანს მინიჭებული აქვს არქიეპისკოპოსის ტიტული). ზოგიერთ ცალკეულ შემთხვევაში დიდი დიოცეზის მმართველი ატარებს პატრიარქის ტიტულს. რამდენიმე ეპარქია, შესაძლოა, გაერთიანებული იყოს მიტროპოლიაში (საეკლესიო პროვინციაში), რომელსაც მეთაურობს მიტროპოლიტის ხარისხში მყოფი ეპისკოპოსი (ან არქიეპისკოპოსი). მსოფლიოს სახელმწიფოთა უმეტეს ნაწილში კათოლიკე ეპისკოპოსები აყალიბებენ საეპისკოპოსო კონფერენციას, რომელსაც უფლება აქვს, განსაზღვროს კათოლიკე ეკლესიის მოქმედება ამ კონკრეტულ ქვეყანაში.

ეკლესიის საფუძველი ცალკეული საკრებულოებია. მზრუნველობას საკრებულოს წევრთა მიმართ ეპისკოპოსი მიანდობს მღვდელს - საკრებულოს წინამძღვარს. ზოგჯერ წინამძღვარს ჰყავს ხოლმე დამხმარეები - ვიკარიუსები, რომლებიც, ასევე, მღვდლები არიან. ხანდახან საკრებულოები გაერთიანებულია სადეკანოზოების სახით, რომელთა მეთაურს დეკანოზი ეწოდება.

მსოფლიოს კათოლიკეთა უმრავლესობა განეკუთვნება ლათინური წესის საკრებულოებს, მაგრამ, ამასთანავე, კათოლიკე ეკლესიის მთლიანობა მოიცავს აღმოსავლური წესის კათოლიკე ეკლესიებს. ამ ეკლესიებს საკუთარი და განსაკუთრებული კანონიკური სამართალი აქვს, მათს საეკლესიო ცხოვრებას წარმართავს საკუთარი საეკლესიო იერარქია პატრიარქის ან უმაღლესი მთავარეპისკოპოსის მეთაურობით, რომელიც თანაზიარებაში იმყოფება რომის პაპთან და ორგანიზაციულად ექვემდებარება მას. ამ ეკლესიათა საქმიანობის ხელშეწყობას ემსახურება სამოციქულო საყდრის აღმოსავლეთის ეკლესიათა კონგრეგაცია.

კათოლიკე ეკლესიაში განცალკავებულ ჯგუფს წარმოადგენს სამღვდელოთა და საეროთა გამორჩეული, განსხვავებული დასი, რომელთა წევრები დებენ დროებით ან სამუდამო საგანგებო აღთქმებს და იკისრებენ გარკვეულ სულიერ ვალდებულებებს, რასაც აღიარებს და მიზანშეწონილად მიიჩნევს ეკლესია. ამგვარი ცხოვრებით ეს მორწმუნეები განსაკუთრებული სახით სწირავენ თავს ღმრთის სამსახურს და, შესაბამისად, თავიანთ თავზე იღებენ ღმრთის ერის მიმართ განსაკუთრებულ მოვალეობათა აღსრულებას. ამგვარი ერთობლივი ცხოვრებისა და მსახურებისათვის ისინი აყალიბებენ სხვადასხვა მიზანმიმართულების მქონე ღმრთივშეწირული ცხოვრების დაწესებულებებს (მათ შორის, სამონაზვნო ორდენებსა და კონგრეგაციებს) და, ამის გარდა, სამოციქულო ცხოვრების საზოგადოებებს. მათი სტატუსი, რომელიც არ განეკუთვნება ეკლესიის იერარქიულ სტრუქტურას, განსაკუთრებულია: მათ თავად აქვს საკუთარი მმართველობითი და ტერიტორიული სტრუქტურები, რასაც ცნობს და ადასტურებს სამოციქულო საყდარი. ზოგიერთ შემთხვევაში ისინი ექვემდებარება არა დიოცეზურ (საეპარქიო) ეპისკოპოსს, არამედ უშუალოდ რომის პაპს. მამაკაცთა თუ ქალთა ღმრთივშეწირულ დაწესებულებათა რიცხვი რამდენიმე ასეულია და ისინი განსხვავებულ მისიას აღასრულებენ ეკლესიასა და საზოგადოებაში (ბენედიქტელთა, ავგუსტინელთა, ფრანცისკელთა, დომინიკელთა, კარმელელთა, კამილელთა ორდენები, იესოს საზოგადოება - იეზუიტები, სალეზელთა საზოგადოება, „ოპუს დეი“, ქრისტეს ლეგიონერები და სხვ.). მათი საქმიანობის წარმართვას ემსახურება სამოციქულო საყდრის ღმრთივშეწირული ცხოვრების დაწესებულებათა და სამოციქულო ცხოვრების საზოგადოებათა კონგრეგაცია.

კათოლიკე ეკლესიის შიდაწყობა ემყარება „კანონიკური სამართლის კოდექსს“, რომლის ბოლო რედაქცია, პაპის იოანე პავლე II-ის კურთხევით, 1983 წელს გამოიცა.

ღმრთისმსახურება

კათოლიკე ეკლესია თავის წიაღში მოიცავს მრავალ, სხვადასხვაგვარ საღმრთისმსახურო ტრადიციას. მიუხედავად იმისა, რომ მსოფლიოს კათოლიკეთა უმრავლესობა ლათინურ, ანუ რომაულ წესს მიეკუთვნება (საკუთრივ მათ მიემართება სახელდება: რომის კათოლიკე), სხვადასხვა ლიტურგიული ტრადიციის კათოლიკეები ღმრთისმსახურებას აღასრულებენ განსხვავებული წესით, რომელთა რიცხვი ოცზე მეტია (მათ შორისაა ბიზანტიური, მარონიტული, ალექსანდრიული, ანტიოქიური, კოპტური, ქალდეური, მალაბარული, სომხური და სხვ.; ისტორიულად დადასტურებულია ქართული წესის კათოლიკური ღმრთისმსახურების არსებობაც). სხვადასხვა აღმოსავლური წესი, რიტუალურად, თითქმის არ განსხვავდება რომის ეკლესიასთან განყოფილობაში მყოფ ამავე ტრადიციის ეკლესიათა საღმრთისმსახურო ქმედებებისა და ტრადიციებისაგან.

ლათინური წესის ღმრთისმსახურება თავდაპირველად მხოლოდ ლათინურად აღესრულებოდა, მაგრამ ვატიკანის II კრების (1962-1965) შემდეგ დაშვებულ იქნა წირვის აღსრულება ეროვნულ ენებზეც, რაც ამჟამად უფრო ჩვეულებრივია. ამავე კრებაზე მნიშვნელოვნად შეიცვალა წირვის აღსრულების წესებიც.

კათოლიკეთა უდიდესი ნაწილისათვის ლიტურგიული წლის საფუძვლად მიღებულია გრიგოლის კალენდარი, თუმცა ზოგიერთ ქვეყანაში კათოლიკეები საეკლესიო-ლიტურგიულ ცხოვრებაში იულიუსის კალენდრით სარგებლობენ.

ღმრთისმსახურების სწორ, მოძღვრებასთან შესაბამის აღსრულებას თვალყურს ადევნებს სამოციქულო საყდრის ღმრთისმსახურებისა და საიდუმლოთა კონგრეგაცია.

სოციალური მოძღვრება

კათოლიკე ეკლესიის სოციალური მოძღვრება საფუძვლიანი და მკაფიოა, რაც განპირობებულია იმითაც, რომ ჯერ კიდევ შუა საუკუნეებიდან ეკლესია აქტიურად მონაწილეობდა საერო ცხოვრებაში, ხოლო შემდგომში რთული და ხშირად მტკივნეული ურთიერთობის მოგვარება უწევდა თანამედროვე საზოგადოებებსა და სახელმწიფოებთან.

ეკლესიის სოციალურ მოძღვრებად მიჩნეულია სოციალურ-ფილოსოფიური და სოციალურ-თეოლოგიური ცოდნის ერთიანობა ადამიანური საზოგადოების არსისა და მოწყობის შესახებ (სოციალურ-ფილოსოფიური ცოდნა ეფუძნება ადამიანის საზოგადოებრივ ბუნებას, ხოლო სოციალურ-თეოლოგიური ცოდნის საფუძვლად მიჩნეულია ქრისტიანული მოძღვრება ხსნის შესახებ) და, აქედან გამომდინარე, კონკრეტული საზოგადოების მოსაწყობად გამოსადეგი ამოცანები და წესები.

კათოლიკური სოციალური მოძღვრება, რომელიც თავდაპირველად წმიდა ავგუსტინეს სწავლებას ემყარებოდა, შემდგომ კი - წმიდა თომა აქვინელისას, საზოგადოების მოწყობის უმთავრეს საფუძვლად მიიჩნევს ინტეგრალურ პერსონალიზმსა და სოლიდარობას, დანახულს საერთო სარგებლის პერსპექტივიდან. საერთო სარგებლის იდეა პიროვნებისა და საზოგადოების კოლექტიური თანაცხოვრების იმგვარი მოდელია, რომლის განხორციელებითაც პიროვნებას საშუალება ეძლევა დაცულ იქნეს, ერთი მხრივ, ტოტალიტარისტული მმართველობის საფრთხისაგან, ხოლო, მეორე მხრივ, არ იქნეს ჩაკეტილი თავკერძობისა თუ მომხმარებლობის შეზღუდულ ჩარჩოებში, რათა მან საკუთარი მეობის სრული გაღვივებახორცშესხმაც შეძლოს - რამე ხელშეშლის ან დაბრკოლების გარეშე - და საზოგადოების ნამდვილი წევრობაც სრულფასოვნად განიცადოს.

ადამიანის ღირსებისა და უფლებების პირველადი წყარო თავად ღმერთია, რომელმაც ადამიანი სულიერ და ხორციელ, პიროვნულ და საზოგადოებრივ არსებად შექმნა. ამის გამო ყველა ადამიანი თანასწორი, ერთადერთი და ღმრთის თანაზიარია, მაგრამ მისი თავისუფალი ნება და თავისუფალი არჩევანის უფლება ხელშეუვალია. კათოლიკური თვალსაზრისით, ცოდვითდაცემამ იმოქმედა ადამიანის ბუნებაზე, მაგრამ მას ვერ წაართვა ბუნებრივი უფლებები, და რამდენადაც მისი ბუნება კაცობრიობის საბოლოო ხსნამდე უცვლელია, თავად ღმერთსაც არა აქვს შესაძლებლობა, წაართვას ან შეზღუდოს ადამიანის თავისუფლება. პაპის იოანე პავლე IIის სიტყვებით, „ადამიანური პიროვნება არის და უნდა იყოს ყველა საზოგადოების საფუძველი, საგანი და მიზანი“.

კათოლიკე ეკლესიისათვის განმსაზღვრელი საზოგადოებრივი ღირებულებებია ადამიანური პიროვნების თავისუფლება და ღირსება, ადამიანის შეულახავი უფლებები ჩასახვის პირველი წუთიდან მიწიერი ცხოვრების უკანასკნელ წუთამდე, ადამიანთა თანადგომა, ქალისა და მამაკაცის ქორწინებაზე დაფუძნებული ოჯახი, შრომის კურთხევა და პატივისცემა.

„ეკლესიის სოციალური მოძღვრების კომპენდიუმი“, რომელშიც შეჯამებულადაა გადმოცემული კათოლიკე ეკლესიის პოზიცია ადამიანისა და საზოგადოების ურთიერთმიმართების შესახებ, 2004 წელს გამოქვეყნდა.

ისტორიული მიმოხილვა

კათოლიკური თვალსაზრისით, ეკლესიის ფუძემდებელია იესო ქრისტე და, შესაბამისად, ეკლესიის ისტორიაც ღმრთის ძის - იესოს - განხორციელებიდან იღებს დასაბამს.

ეკლესიის ისტორიაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება მოციქულთა ხანას, როცა ჩამოყალიბებას იწყებს ეკლესიის მოძღვრება, ღმრთისმსახურება, წყობა. ამ დროიდან IV საუკუნის დასაწყისამდე ეკლესიის ცხოვრებას მნიშვნელოვანწილად განაპირობებს მოწამეობრივი სულისკვეთება - დაპირისპირება ერთი მხრივ, ქრისტიანებს, ქრისტიანულ საკრებულოებს, მთელს ეკლესიასა და, მეორე მხრივ, წარმართულ სახელმწიფოს შორის, რაკიღა ქრისტიანული სარწმუნოების გავრცელების თავდაპირველი ნიადაგი უმთავრესად რომის იმპერიით შემოიფარგლებოდა. 313 წლის მილანის ედიქტის შემდეგ ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის უფრო მშვიდობიანი ურთიერთობა მყარდება, მტკიცდება ეკლესიის საზოგადოებრივი მდგომარეობა, მოწამეობას კი მოღვაწეობა ენაცვლება: იწყება სამონაზვნო ცხოვრების აყვავება ქრისტიანულ აღმოსავლეთსა თუ დასავლეთში. დასავლური მონაზვნობის ფუძემდებლად ბენედიქტე ნურსიელი მიიჩნევა, ხოლო დაფუძნების თარიღად - 529 წელი.

ამავე დროს, თავად იმპერიის ნგრევის მიუხედავად, თანდათანობით უფრო მყარი ხდება ეკლესიის მოძღვრება და წყობა. თუ აღმოსავლეთ საქრისტიანოში საუკუნეების განმავლობაში არ წყდება სამოძღვროდოგმატიკური კამათები, რაც საბოლოოდ მართლმორწმუნე მოძღვრების ჩამოყალიბების საფუძველს იძლევა, დასავლეთი საქრისტიანო კანონიკურად და სტრუქტურულად აწესრიგებს საეკლესიო ცხოვრებას.

რომის იმპერიის დაცემის შემდეგ ჩამოყალიბებას იწყებს პაპის სახელმწიფო - ცალკე პოლიტიკური ერთეული, რომელსაც რომის ეპისკოპოსი უდგას სათავეში. 800 წელს კი პაპის ხელშეწყობით, მისი სულიერი მხარდაჭერით დაფუძნდება რომის საღმრთო იმპერია, სადაც ერთმანეთისაგან მკაცრად უნდა ყოფილიყო გამიჯნული სასულიერო და საერო მმართველობა, თუმცა მაინც, საუკუნეების განმავლობაში, მათ შორის, არცთუ იშვიათად, გაღვივებულა კონფლიქტი.

შუა საუკუნეების განმავლობაში ეკლესია წარმართავს იმპერიის მოსახლეობის სულიერ ცხოვრებას, გაშლის ფართო სამისიონერო საქმიანობას, შეაქვს ევროპის ხალხებს შორის მეურნეობისა და კულტურის ჩვევები. განსაკუთრებული ღვაწლი ამ საქმეში სამონაზვნო-სამონასტრო ორდენებს ეკუთვნის. ბენედიქტელთა ორდენსა და მის განშტოებებს XIII საუკუნიდან მხარში ამოუდგება უპოვართა ორდენები: ფრანცისკელები და დომინიკელები, რომლებიც ეკლესიას ახალ სულიერ და ინტელექტუალურ სულისკვეთებას შთაბერავენ. ამავე ხანებში ეკლესიის ცხოვრებაში მნიშვნელოვანი ხდება ჯვაროსნული ლაშქრობები, რომლებიც მიზნად ისახავდა ქრისტიანულ წმიდა ადგილთა გათავისუფლებას მუსლიმთა ბატონობისაგან.

XI საუკუნიდან იწყება „აღმოსავლური სქიზმა“ ანუ აღმოსავლეთის საქრისტიანოს განხეთქილება კათოლიკე ეკლესიასთან, რომელმაც 1054 წლის ურთიერთანათემის შემდეგ თანდათანობით შეუქცევადი ხასიათი მიიღო, რასაც ბოლო ვერ მოუღო ვერც ფერარა-ფლორენციის კრებამ, სადაც 1439 წელს გამოცხადდა უნია, ანუ აღმოსავლური და დასავლური ქრისტიანობის გაერთიანება რომის ეპისკოპოსის მეთაურობით.

XIV საუკუნეში, თითქმის შვიდი ათეული წლის განმავლობაში, პაპების რეზიდენცია რომიდან გადატანილი იყო ფრანგულ ქალაქ ავინიონში, და ეს ხანა „ავინიონის ტყვეობის“ სახელითაა ცნობილი. პაპის რომში დაბრუნებას მოჰყვა „დასავლეთის დიდი სქიზმა“, როდესაც პაპის საყდარი ერთდროულად ორ ან სამ მღვდელმთავარს ეპყრო, რომლებიც ერთმანეთს არ ცნობდნენ ეკლესიის მეთაურად. ამავე დროს, შესაბამისად, დაყოფილი იყო ევროპული კათოლიკური სახელმწიფოები თავიანთი სამღვდელოებითა და მრევლით. მხოლოდ 1417 წელს, კონსტანცის კრებაზე, მოხერხდა განხეთქილების დაძლევა, რის შედეგადაც კათოლიკე ეკლესია ისევ გაერთიანდა.

XVI საუკუნის დასაწყისში ეკლესია აღმოჩნდა ეგრეთ წოდებული რეფორმაციის პირისპირ, რომელსაც მარტინ ლუთერის ქადაგებებმა დაუდო სათავე. იწყება ბრძოლა ეკლესიის მოძღვრების, სამღვდელოების, მონაზვნობის წინააღმდეგ. მთელ ევროპაში რეფორმაციის ქარიშხალი ამოიჭრა, რომელმაც ბევრი ევროპული ქვეყნის მოსახლეობა მოსწყვიტა კათოლიკე ეკლესიას. შედეგად, ნელ-ნელა შეიქმნა განსხვავებული მიმართულების პროტესტანტული საკრებულოები. ამ გამოწვევას ეკლესიამ უპასუხა ტრიდენტის კრებაზე (1545-1563), რომელზეც მკაფოდ ჩამოყალიბდა კათოლიკე ეკლესიის მოძღვრება ხსნის, წმიდა წერილისა და წმიდა გადმოცემის, საიდუმლოთა შესახებ. რეფორმაციის წინააღმდეგ ბრძოლაში გადამწყვეტი წვლილი შეიტანა იესოს საზოგადოებამ (ანუ იეზუიტთა კონგრეგაციამ), რომლის ფუძემდებელია ეგნატე ლოიოლა. ტრიდენტის კრების შემდგომ ეკლესიაში მყარდება დოგმატური და ლიტურგიული წესრიგი, ძლიერდება სამღვდელოების სულიერი და ინტელექტუალური მზადყოფნა (მაგალითად, სემინარიების შექმნით), ფართოდ იშლება სამისიონერო საქმიანობა, საფუძველი ედება ახალი კონგრეგაციების მოღვაწეობას.

საფრანგეთის რევოლუციის დროს, 1789 წლიდან, სისხლიანი სეკულარიზაციის პირობებში, იწყება კათოლიკე ეკლესიის სასტიკი დევნა, რომელიც რამდენადმე შენელდა ნაპოლეონის ბატონობისას. სწორედ მის დროს წყვეტს არსებობას რომის საღმრთო იმპერიაც.

1854 წელს პაპი პიუს IX აცხადებს დოგმას წმიდა მარიამის უბიწოდ ჩასახვის შესახებ, 1870 წელს კი ვატიკანის Iმა კრებამ გამოაცხადა დოგმა პაპის უცდომლობის შესახებ სარწმუნოებისა და ზნეობის საკითხებში.

XIX საუკუნის განმავლობაში ძლიერდება საერო სახელმწიფოთა შეტევა პაპობის წინააღმდეგ, მეტად მწვავდება ე.წ. „რომის საკითხი“ - საკითხი პაპის სახელმწიფოს არსებობის შესახებ. 1870 წელს იტალიის სამეფოს ჯარებმა დაიკავეს რომი, რომელიც იტალიის დედაქალაქად გამოცხადდა, რის შედეგადაც არსებობა შეწყვიტა პაპის სახელმწიფომ. მისი არსებობა განახლდა მხოლოდ 1929 წელს ქალაქსახელმწიფო ვატიკანის, ანუ წმიდა საყდრის, სახით.

XX საუკუნის პირველ ათწლეულებამდე გამწვავებული იყო დამოკიდებულება ზოგიერთ სახელმწიფოსთან (კერძოდ, იტალიასთან, გერმანიასთან, საფრანგეთთან), რომელთა მთავრობები კათოლიკე ეკლესიის საწინააღმდეგო სულისკვეთებით იყვნენ განმსჭვალული. მოგვიანებით ეკლესია ახერხებს კონკორდატების მეშვეობით მოაგვაროს ურთიერთობა ბევრ სახელმწიფოსთან, თუმცა არაერთ ქვეყანაში ანტიეკლესიურმა ძალებმა დაუნდობელი დევნა გააჩაღეს ეკლესიის წინააღმდეგ (ბოლშევიკურ რუსეთში - საბჭოთა კავშირში, რესპუბლიკურ მექსიკაში, რესპუბლიკურ ესპანეთში, მაოისტურ ჩინეთში, კომუნისტურ აღმოსავლეთ ევროპაში). ეკლესიის დევნის, კომუნისტური და ნაციონალ-სოციალისტური გამოწვევების, II მსოფლიო ომის განსაცდელის პირობებში კათოლიკე ეკლესიის დამოუკიდებლობა და მორალური არჩევანი შეინარუნეს პაპებმა პიუს XI-მ და პიუს XII-მ.

1950 წელს პიუს XII აცხადებს დოგმას წმიდა მარიამის ზეცად აღყვანების შესახებ.

ეკლესიის ცხოვრებაში უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა ვატიკანის II კრებას (19621965), რომელიც მოიწვია პაპმა იოანე XIII-მ და შემდგომ წარმართა პაპმა პავლე VI-მ. კრებამ განსაზღვრა და განაახლა ეკლესიის ადგილი და როლი თანამედროვე საზოგადოებაში, განახორციელა ლიტურგიული რეფორმა, შესამჩნევი ბიძგი მისცა კონფესიათაშორის დიალოგს.

იოანე პავლე II-ის პაპობის პერიოდი (1978-2005) აღბეჭდილი იყო არა მხოლოდ ეკლესიის ტრადიციული ღირებულებებისადმი მტკიცე ერთგულებით, არამედ ღიაობითაც საზოგადოების სხვადასხვა ფენების მიმართ, რამაც თვალსაჩინოდ გააფართოვა იმათი რიცხვი, ვინც ყურს უგდებს ეკლესიის ხმას. პაპი დაუფარავად დაუპირისპირდა კომუნისტურ იდეოლოგიასა და მმართველობას და მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა ამ სისტემის მსხვრევაში.

XX საუკუნის ბოლოსა და XXI საუკუნის დასაწყისისათვის კათოლიკე ეკლესიამ ყველა კონტინენტზე შესამჩნევად გაიმყარა თავისი სულიერი, კანონიკური და საზოგადოებრივი მდგომარეობა.

2005 წლიდან კათოლიკე ეკლესიას სათავეში უდგას პაპი ბენედიქტე XVI.

კათოლიკე ეკლესია საქართველოში

ისტორიულ წყაროთა თანახმად, ქართველების სარწმუნოებრივი კავშირი რომთან ქართლში ქრისტიანობის სახელმწიფო სარწმუნოებად გამოცხადებისთანავე მყარდება: ქართველთა განმანათლებელი წმიდა ნინო, მეფე მირიანი და მთელი ქართლის ერი იღებს კურთხევის წერილს რომის პაპისაგან, წმ. სილვესტრე I-ისაგან (314-335), რომელსაც მცხეთაში ვინმე „ბრანჯი“ მთავარდიაკონი ჩამოიტანს.

596 წელს, მართლმადიდებლობას დაბრუნებულ ნესტორიანელთა ხელახალი მონათვლის საკითხის გადასაწყვეტად ქართლის კათოლიკოსი კირიონ I მსაჯულად და განმსჯელად რომის ეპისკოპოსს მიმართავს და სამოციქულო საყდრიდან იგი წმიდა პაპის, გრიგოლ დიდის (590-604), სამოძღვრო წერილს იღებს.

XIII საუკუნიდან საქართველოში მოღვაწეობას იწყებს ლათინური წესის სამღვდელოება. 1240 წელს პაპი გრიგოლ IX (1227-1241) რუსუდან მეფესთან ფრანცისკელ მოძღვრებს აგზავნის. მათ მალე დომინიკელებიც უერთდებიან, რომლებიც მონასტერს ააგებენ თბილისის შუაგულში. 1328 წელს პაპი იოანე XXII (1316-1334) აფუძნებს თბილისის ლათინური წესის საეპისკოპოსოს, ხოლო 1230 წელს ამ სამღვდელმთავრო კათედრის მმართველად - თბილისის პირველ ლათინ კათოლიკე ეპისკოპოსად - ინიშნება ფლორენციელი დომინიკელი იოანე, რომელსაც, როგორც ჩანს, მანამდე გარკვეულ ხანს უცხოვრია საქართველოში და ქართულ ენასაც დაუფლებია. ამ კათედრამ 1507 წლამდე იარსება და მას თანმიმდევრობით 12 ეპისკოპოსი მართავდა.

სარწმუნოების გავრცელების კონგრეგაციის 1632 წლის დეკრეტის საფუძველზე საქართველოს კათოლიკეები დაექვემდებარნენ ისპაჰანის ლათინური წესის ეპისკოპოსს, ხოლო შემდგომში თბილისში დაწესდა სამოციქულო სავიკარიუსო. XVII საუკუნეში ქართული სამეფოსამთავროებისაკენ რომიდან წარმოგზავნილი მისიონერები - ავგუსტინელი და იეზუიტი მოღვაწეები - გამოემართებიან. 1626 წელს პაპი ურბანუს VIII (1623-1644) საქართველოში აგზავნის თეატინელთა ორდენის წევრებს, რომლებიც ქვეყანაში 1700 წლამდე იმყოფებოდნენ. მალე მათ გვერდით გაჩნდნენ კაპუცელებიც, რომელთა საქმიანობა გრძელდებოდა 1661 წლიდან 1845 წლამდე, - იმ დრომდე, სანამ ისინი საქართველოდან რუსეთის ხელისუფლებამ გააძევა.

ამ დროს კათოლიკეები ღირსშესანიშნავ კვალს ამჩნევენ ქართულ კულტურას. მათი მეურვეობით რომში იბეჭდება პირველი ქართული წიგნები: ლორეტას ლიტურგია, ქართულიტალიური ლექსიკონი, ქართული ენის გრამატიკა; ისინი პირველად ჩაიწერენ ქართულ ზღაპრებს, შეადგენენ ქვეყნის სხვადასხვაგვარ აღწერილობებს, შეკრებენ ქართული სინამდვილის ამსახველ წყაროებს და სხვ.

ქართველ მეფეებსა და კათალიკოსებს ინტენსიური მიმოწერა აქვთ რომის საყდართან. კათოლიკე სამღვდელოება ჩნდება მეფეთა და დიდებულთა კარზე. ქვეყანაში ჩნდება კათოლიკური სასკოლოსაგანმანათლებლო და სამკურნალო კერები.

1628 წელს პორტუგალიელი ავგუსტინელი მოღვაწეები მეფე თეიმურაზ I-ს ჩამოუტანენ დედამისის, ქეთევან დედოფლის, ნეშტს. სამადლობელოდ, მეფე ჩამოსულებს მიწას აჩუქებს გორში, სადაც შემდგომში კათოლიკური ტაძარი აშენდება.

საქართველოში კათოლიკე ეკლესიის საქმიანობაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს სულხან საბა ორბელიანი (1758-1725), რომელიც 1714 წელს რომში გულთბილად მიიღო პაპმა კლემენტი XI-მ (1700-1721).

XVIII საუკუნეში თბილისში კათოლიკური საეპისკოპოსო კათედრის აღდგენის მცდელობა უშედეგოდ დამთავრდა. მეფე თეიმურაზ II-ის დროს კათოლიკობაზე მოქცევაში ბრალდებული კათალიკოს ანტონ I-ის (1720-1788) გადაყენებას ქართლში კათოლიკეთა დევნა მოჰყვა. კათოლიკეებს ჩამოერთვათ ყოველგვარი ქონება, ხოლო კათოლიკე სამღვდელოება გააძევეს საქართველოდან. თუმცა შემდგომში, ერეკლე II-ის დროს, კათოლიკე ეკლესიის მდგომარეობა მნიშვნელოვნად გაუმჯობესდა. კათოლიკეები ისევ ჩნდებიან ქართულ სახელმწიფოებრივსაზოგადოებრივ თუ კულტურულ ასპარეზზე.

XIX საუკუნის დასაწყისიდან, მას შემდეგ, რაც ქართული სამეფოსამთავროები რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში აღმოჩნდნენ, კათოლიკე მოღვაწეთა საქმიანობა უფრო მეტად კულტურულსაგანმანათლებლო სფეროსაკენ გადაიხარა.

XIX საუკუნის განმავლობაში საქართველოში შენდება კათოლიკური ტაძრები: თბილისში - წმიდა მარიამის ზეცად აღყვანებისა (1804; ამჟამინდელი საკათედრო ტაძარი) და წმიდა მოციქულთა პეტრესი და პავლესი (1877), ქუთაისში - წმიდა მარიამის უბიწოდ ჩასახვისა (1826-1860), ბათუმში - წმიდა მარიამის შობისა (1903; კათოლიკე ძმების, ზუბალაშვილების ნივთიერი შემწეობით) და სხვ.

1850 წლიდან საქართველოს კათოლიკეები შედიან ტირასპოლის ეპისკოპოსის იურისდიქციაში, რომლის რეზიდენცია რუსულ ქალაქ სარატოვში მდებარეობდა. კათოლიკე სამღვდელოება მთელ საქართველოში ამ დროს ადგილობრივი იყო, რომელთა დიდი უმრავლესობა ეკუთვნოდა 1861 წელს კონსტანტინოპოლში (სტამბოლში) დაფუძნებულ უბიწოდ ჩასახვის კონგრეგაციის საძმოს (ქართული კათოლიკური საკრებულო სტამბოლში 1974 წლამდე არსებობდა). ამ დროს დიდად უწყობენ ხელს წიგნიერების განვითარებას, ეროვნული ცნობიერების გაღვივებას, ქართული კულტურის გავრცელებასა და გაღრმავებას ქართველი კათოლიკე მოძღვარნი (პეტრე ხარისჭირაშვილი, იოანე გვარამაძე, იოსებ ხუციშვილი, ანდრია წინამძღვრიშვილი, მიქელ თამარაშვილი, დომინიკე პაწაძე, ალფონს ხითარიშვილი, ანსელმ მღებრიშვილი, დამიანე სააკაშვილი, გაბრიელ ასლანიშვილი, მიხეილ თარხნიშვილი და სხვ.).

ბოლშევიკური რუსეთის მიერ 1921 წელს საქართველოს ოკუპაციისა და ანექსიის შემდეგ საქართველოს კათოლიკეებს დიდი დევნა დაატყდათ თავს. ამ დროს საქართველოში 50 000მდე კათოლიკე ცხოვრობდა. დაიხურა და დაინგრა ტაძრები: საქართველოში მანამდე მოქმედი 60 კათოლიკური ტაძრიდან კომუნისტური რეჟიმის ხანაში მოქმედებდა ერთადერთი - თბილისის წმ. პეტრესა და წმ. პავლეს ტაძარი. ფაქტობრივ, განადგურდა მთელი ქართველი კათოლიკე სამღვდელოება. არქიმანდრიტი შიო ბათმანიშვილი (1885-1937), რომელიც პაპმა პიუს XI-მ რომში პირადი შეხვედრის შემდეგ საქართველოს კათოლიკეთა სამოციქულო ადმინისტრატორად დანიშნა, სოლოვკის საკონცენტრაციო ბანაკში, ხანგრძლივი პატიმრობის შემდეგ, 1937 წელს დახვრიტეს. უკანასკნელი ქართველი მღვდლები, რომელთაც მრავალი დევნა-პატიმრობა გადაიტანეს და რომლებიც თბილისში საბჭოთა პერიოდში მსახურებდნენ, იყვნენ ემანუელ ვარდიძე (1886-1966) და კონსტანტინე საფარიშვილი (1887-1973). მათ შემდეგ საქართველოში ადგილობრივ კათოლიკე მღვდელს აღარ უმსახურია.

საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ, რაც 1991 წელს კომუნიზმის დაცემასა და საბჭოთა კავშირის დაშლას მოჰყვა, ნელნელა დაიწყო საქართველოში კათოლიკე ეკლესიის განახლების ხანა. აღორძინდა ლათინური, სომხური და ასირიულ-ქალდეური წესის კათოლიკური საკრებულოები. დამყარდა დიპლომატიური ურთიერთობანი წმიდა საყდარსა და საქართველოს შორის, რის შედეგადაც დაარსდა წმიდა საყდრის სამოციქულო სადესპანო საქართველოში და საქართველოს საელჩო წმიდა საყდართან. საქართველოში კათოლიკე ეკლესიის საქმიანობის წარმართვისათვის შეიქმნა ლათინური წესის კათოლიკეთა სამოციქულო ადმინისტრაცია. 1997 წელს სამოციქულო ადმინისტრატორად დაინიშნა სტიგმელთა კონგრეგაციის წევრი, მღვდელი ჯუზეპე პაზოტო, რომელიც 2000 წელს ეპისკოპოსად იქნა ხელდასხმული.

ამოქმედდა კათოლიკური ტაძრები და საკრებულოები თბილისში, ქუთაისში, ბათუმში, გორში, ახალციხეში, სამცხეჯავახეთში, იმერეთში, გურიაში, კახეთში. აშენდა რამდენიმე ახალი ტაძარი. კათოლიკეებს მიაჩნიათ, რომ ხუთ, ისტორიულად კათოლიკური ტაძარში, უსამართლოდ აქვს მითვისებული საქართველოს საპატრიარქოს საკრებულოებს.

ამჟამად საქართველოში მოღვაწეობს კამილელთა ორდენი, სტიგმელთა კონგრეგაცია, დედა ტერეზა კალკუტელის მოწყალების ორდენი, სალეზელთა საზოგადოება და სხვ.; შეიქმნა საქველმოქმედო კათოლიკური ორგანიზაცია „საქართველოს კარიტასი“, თბილისის კათოლიკური საავადმყოფო „კაცთა მაცხოვარი“ და სხვა საქველმოქმედო-კულტურული დაწესებულებანი ქვეყნის სხვადასხვა რეგიონში, დაარსდა სულხანსაბა ორბელიანის სახელობის თეოლოგიის, ფილოსოფიის, კულტურისა და ისტორიის ინსტიტუტი, ქრისტიანული თეოლოგიისა და კულტურის ცენტრი, იბეჭდება საქართველოს კათოლიკეთა ყოველთვიური მაცნე „საბა“, აღმოსავლურ-დასავლური ქრისტიანობის ჟურნალი „დიალოგი“, კათოლიკური შინაარსის წიგნები (მათ შორის, „კათოლიკე ეკლესიის კატეხიზმო“, „ვატიკანის II კრება“, პაპის ენციკლიკები და სხვ.).

საქართველოს კათოლიკეთა ცხოვრების უმნიშვნელოვანესი მოვლენა იყო რომის პაპის, იოანე პავლე II-ის (19782005), სტუმრობა საქართველოში 1999 წლის 89 ნოემბერს.

მერაბ ღაღანიძე

რეფორმაცია და პროტესტანტობა, ფაქტობრივად, ერთი და იგივე მოვლენებია. ორივეს არსებითი ნიშანი ტრადიციათა გადაფასება და შეცვლაა, მაგრამ მათ შორის გარკვეული სხვაობაცაა. რეფორმაცია, ძირითადად, ეკლესიის პრაქტიკის (ღვთისმსახურების) და კანონიკური წყობის რეკონსტრუქციას გულისხმობს, პროტესტანტობა - თეორიების, თვით დოგმატების, ცვალებადობასაც. ერთიც და მეორეც ლათინური სიტყვებია: „reformatio“ გარდაქმნას ნიშნავს, „protestari“ - დაწუნებას, საწინააღმდეგო აზრის გამოთქმას. თითოეულის ხასიათი და ბუნება სახელწოდებებშიც ჩანს: რეფორმატორი მიზნად ძველის გარდაქმნას ისახავს, პროტესტანტი კი არსებულსა და ტრადიციულს უპირისპირდება. რეფორმაცია საღვთო გადმოცემას, როგორც რწმენის ერთ-ერთ წყაროს, ე.ი. ეკლესიის ავტორიტეტს პრინციპში (გლობალურად) არ უარყოფს, პროტესტანტობა კი სწორედ საღვთო გადმოცემის, ეკლესიის მამებისა და კრებების ავტორიტეტის გაუფასურებას აცხადებს. რელიგიური ფაქტორების გარდა, რეფორმაცია პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და კულტურულ ასპექტებსაც მოიცავს.

პროტესტანტობა, კათოლიციზმისა და მართლმადიდებლობის გვერდით, ერთ-ერთი მთავარი მიმართულებაა ქრისტიანობაში. პროტესტანტიზმი მრავალი დამოუკიდებელი ეკლესიის ერთობლიობას მოიცავს, ყოველი მათგანი სათავეს რეფორმაციიდან იღებს. იგი ეკლესიათა და დენომინაციათა გარეგნული ფორმებისა და რიტუალების ნაირგვარობით გამოირჩევა. ამის გამო მისი მხოლოდ ზოგადი შტრიხებით დახასიათებაა შესაძლებელი.

პროტესტანტიზმი იზიარებს საერთო ქრისტიანულ მოძღვრებას ღმერთის არსების, მისი სამბუნებოვნების, სულის უკვდავების, სამოთხისა და ჯოჯოხეთის შესახებ (თუმცა ამავე დროს უარყოფს კათოლოკურ სწავლებას განსაწმენდელზე). პროტესტანტული მოძრაობისათვის ამოსავალია შემდეგი ოთხი პუნქტი: 1. მხოლოდ რწმენით (sola fide) ცხონდება ადამიანი და არა კეთილი საქმეებით (რომლებსაც შეიძლება ანგარებაც ედოს საფუძვლად), 2. მხოლოდ მადლით (sola gratia) მოიპოვება ხსნა და არა საკუთარი ქმედებებით, 3. მხოლოდ ქრისტე (solus Christus) არის მორწმუნეთა ავტორიტეტი და არა ეკლესია, 4. მხოლოდ წმიდა წერილი (sola scriptura) არის ქრისტიანული რწმენის საფუძველი და არა საეკლესიო ტრადიცია.

წინამორბედები

რეფორმაციისა და პროტესტანტობის ისტორია ერთმანეთზეა გადაჯაჭვული. ისინი ერთსა და იმავე დროს, ერთი და იმავე მიზეზების გამო წარმოიშვნენ. დიდი სქიზმიდან სამი საუკუნის შემდეგ რომის კათოლიკე ეკლესიაში, უფრო სწორად, დასავლეთ ევროპის ჩრდილოეთში, რეფორმატორული მოძრაობა დაიწყო. ძირითად მიზეზად დასახელებულია რომის ეკლესიის რიგორიზმი, ანუ სიმკაცრე, კულტმსახურების გადატვირთვა, დოგმატების სიმრავლე, კანონიკური სტრუქტურის სირთულე და, რაც მთავარია, პაპების სარწმუნოებრივ-პოლიტიკური გავლენის ზრდა. მაგრამ ამგვარ ანტიკათოლიკურ მოძრაობას რეფორმაციამდე დიდი ხნით ადრეც ჰქონდა ადგილი. ასეთი ხასიათის მქონე მთელი რიგი კონფესიები (ვალდენსები, მორავიელთა საძმო და სხვ.) დღემდე შემორჩნენ. მათ შეიძლება რეფორმაციამდელი პროტესტანტული კონფესიები ვუწოდოთ.

რეფორმატორულ-პროტესტანტული მოძრაობის წინამორბედებად მღვდელი ჯონ ვიკლიფი და მღვდელი იან ჰუსი ითვლებიან. ვიკლიფი XIV საუკუნეში ცხოვრობდა. მისი ქადაგება და იდეები კათოლიკური ეკლესიის როგორც თეორიული, ისე (განსაკუთრებით) პრაქტიკული ნორმების წინააღმდეგ იყო მიმართული. იგი უარყოფდა წმიდანებისა და ხატების თაყვანისცემის პრაქტიკას, საიდუმლო აღსარებას, ევქარისტიის ტრადიციულ გაგებას (პურისა და ღვინის გადაარსებას), სალხინებელს (განსაწმენდელს) და ა.შ. მისი მიზანი მოციქულთა დროინდელი სიმარტივისაკენ მიბრუნება იყო, რაც გამოიხატებოდა ეპისკოპალური ეკლესიის პრესვიტერიანულ (სამღვდელო) ეკლესიად გადაქცევის სურვილში. ეს კი თითოეული საეკლესიო თემის, ანუ ცალკეული ეკლესიის დამოუკიდებლობას, ეპისკოპოსის იურისდიქციის გარეშე არსებობის დაშვებას, საქრისტიანოში ეკლესიათა მმართველობითი ცენტრების გაუქმებას ნიშნავდა. ამ მოსაზრებათა გასამყარებლად ვიკლიფმა გადაწყვიტა ბიბლია მორწმუნეთათვის მშობლიურ ენაზე ეთარგმნა. 1382 წლისათვის მან დაასრულა ახალი აღთქმის პირველი სრულყოფილი ინგლისური თარგმანი (1384 წელს ნიკოლოზ გერფორდელმა ძველი აღთქმის დიდი ნაწილიც თარგმნა).

ვიკლიფი თავის დროზე მკაცრად გააკრიტიკეს. მან და მისმა მომხრეებმა დევნა და ლანძღვა იწვნიეს, მაგრამ ფარხმალი არ დაუყრიათ და რეფორმატორულ-პროტესტანტულ იდეებს გზა გაუკვალეს. ეკლესიის ვიკლიფისეული ხედვა ინგლისში მოსწავლე ჩეხმა სტუდენტებმა სამშობლოში ჩაიტანეს, სადაც მან იან ჰუსის მოღვაწეობაში ჰპოვა გაგრძელება.

იან ჰუსმა, ბეთლემის ეკლესიის მღვდელმა, 1409 წლიდან პრაღის უნივერსიტეტის რექტორმა, ვიკლიფის იდეები გაითავისა და ეკლესიის რეფორმირების აუცილებლობაზე დაიწყო ქადაგება. მისი მოღვაწეობა ჩეხური ნაციონალური თვითშეგნების ამაღლების პერიოდს დაემთხვა. ამ დროს ჩეხეთში წმიდა რომის იმპერიის წინააღმდეგ ილაშქრებდნენ. ხალხის უკმაყოფილების დასათრგუნავად იმპერატორმა სიგიზმუნდ I-მა და პაპმა მარტინ V-მ კონსტანცაში საეკლესიო კრება მოიწვიეს, რომელზედაც იან ჰუსი, მისი მიმდევარი იერონიმ პრაღელი ერეტიკოსებად შერაცხეს და კოცონზე დაწვა მიუსაჯეს. ერეტიკოსად გამოცხადდა ჯონ ვიკლიფიც.

რეფორმაციის დასაწყისი

1517 წლის 31 ოქტომბერს კათოლიკე ბერმა მარტინ ლუთერმა (იხ. ევანგელურლუთერანული ეკლესია) ვიტენბერგის ეკლესიის მთავარი შესასვლელის კარზე „95 თეზისი“ მიაჭედა. განსასჯელად გამოტანილი იყო კათოლიკური ეკლესიისა და პაპის კრიტიკის შემცველი 95 პუნქტი. მარტინ ლუთერი რომს ინდულგენციების, განსაწმენდელის შესახებ მოძღვრების, ღვთისმშობლისა და წმინდანების თაყვანისცემის, ცელიბატის (მღვდლების უქორწინებლობლის აუცილებლობის), საეკლესიო საიდუმლოებების, სამონაზვნო პრაქტიკის, პაპის აბსოლუტური ავტორიტეტის, სიმონიის (საეკლესიო თანამდებობების ყიდვის) და სხვა წეს-ჩვეულებებისა და დოქტრინების გამო დაუპირისპირდა. იგი საეკლესიო ცხოვრების სათავეებთან დაბრუნებას მოითხოვდა.

ამ რეფორმატორული სულისკვეთების უმთავრესი შედეგი პროტესტანტიზმის აღმოცენება გახდა. 1529 წელს ქალაქ შპაიერში შემდგარმა რაიხსტაგის სხდომამ წმინდა რომის იმპერიის ცენტრალური ხელისუფლების ორგანოს მიერ 1526 წელს მიღებული გადაწყვეტილება შეცვალა, რომლის მიხედვით ნებისმიერ გერმანელ თავადს ნებისმიერი თავისი ქვეშევრომისთვის შეეძლო მისთვის მისაღები რწმენის აღიარება მოეთხოვა პრინციპით: ვისი მიწაცაა, სარწმუნოებაც მისია. პირველი აქტით ლუთერანები, ფაქტობრივად, კათოლიკეებთან შედარებით უთანასწორო მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ, რის გამოც ხუთმა გერმანელმა მთავარმა და თოთხმეტმა თავისუფალმა ქალაქმა პროტესტი გამოხატა. ამის შემდეგ რეფორმაციის მომხრეებს პროტესტანტები დაერქვათ.

პროტესტანტიზმი თავიდანვე, XVI საუკუნიდანვე, სამი მიმდინარეობის სახით მოგვევლინა. მათი დამაარსებლები არიან: მარტინ ლუთერი (1483-1546), ულრიხ ცვინგლი (1484-1531) და ჟან კალვინი (1509-1564). რეფორმაციის მამებს ბევრი საერთო და ბევრი განსხვავებული მოსაზრება ჰქონდათ. საერთოა, მაგალითად, იმის აღიარება, რომ ყოველ ადამიანს შეუძლია ინდივიდუალურად შეიტყოს ბიბლიიდან, რა და როგორ უნდა სწამდეს, ეკლესიის მამათა ავტორიტეტის გათვალისწინება აქ აუცილებელი არაა.

ლუთერის მოძღვრებამ გერმანიაში, სკანდინავიურ და ბალტიისპირეთის ქვეყნებში, ჟან კალვინისამ შვეიცარიაში, შოტლანდიაში, ნიდერლანდებში, საფრანგეთსა და ინგლისში გაიდგა ფესვი. ულრიხ ცვინგლის გავლენის არეალი კი, ძირითადად, შცეიცარიით შემოიფარგლა.

კონტრრეფორმაცია

ევროპაში რეფორმაციას მოჰყვა კათოლიკური ეკლესიის პასუხი, რომელიც კონტრრეფორმაციის სახელითაა ცნობილი. საბოლოოდ კათოლიკურ ქვეყნებად დარჩა იტალია, ესპანეთი, გერმანიის სამხრეთი ნაწილი, შვეიცარიის კანტონების ნაწილი, ირლანდია. XVI საუკუნის ბოლოს კათოლიციზმმა გაიმარჯვა ნიდერლანდების სამხრეთ ნაწილში (თანამედროვე ბელგია) და რეჩ პოსპოლიტაში. საფრანგეთში კათოლიციზმი სახელმწიფო რელიგია იყო, მაგრამ პროტესტანტები იქ დიდი ხნის განმავლობაში თავისუფლებით სარგებლობდნენ.

კონტრრეფორმაციის გარეგნულ მხარეს რეფორმატორული მოძრაობის ძალადობრივი ჩახშობა, პროტესტანტების დევნა, ინკვიზიცია და აკრძალული წიგნების ინდექსის შექმნა წარმოადგენდა, შინაარსობრივად კი ეს იყო პროცესი, რომელსაც თვით კათოლიკური ეკლესიის რეფორმა შეიძლება ვუწოდოთ.

1536 წელს პაპმა პავლე მესამემ შექმნა სპეციალური კომისია, რომლის წევრებადაც „საღვთო სიყვარულის სამლოცველოს“ ორგანიზაციის წარმომადგენლები მოიწვია. მათი დასკვნით, პაპები და კარდინალები ხშირად იყენებდნენ ეკლესიას „შეუსაბამო განზრახვების“ განსახორციელებლად და მერკანტილურ მიზნებს სულიერ მიზნებზე მაღლა აყენებდნენ. 1545 წელს პავლე მესამის ინიციატივით მოიწვიეს ტრიდენის კრება, რომელსაც ბევრ აქტუალურ რელიგიურ საკითხზე უნდა გაეცა პასუხი. კრებაზე, რომელიც რამდენიმე პაპის პონტიფიკატის განმავლობაში გრძელდებოდა, მიღებული იქნა გადაწყვეტილებები არა მხოლოდ დოგმატურ საკითხებთან დაკავშირებით, არამედ ეკლესიის სახელის ბოროტად გამოყენების წინააღმდეგაც გამოიცა დეკრეტები.

გარდა ამისა, დაარსდა ახალი ტიპის სამონასტრო ორდენები - თეატინელების, კაპუცინელებისა და იეზუიტების. იეზუიტები აქტიურ მისიონერულ მოღვაწეობას ეწეოდნენ როგორც იმ ქვეყნებში, სადაც პროტესტანტიზმი გავრცელდა, ასევე იქაც, სადაც მანამდე საერთოდ არ არსებობდა ქრისტიანობა. ორდენში შესვლისას ფიცი იდებოდა არა მხოლოდ გენერლის, არამედ პაპის წინაშეც. რეჩ პოსპოლიტას კათოლიკურ წიაღში დაბრუნება, დიდწილად, იეზუიტთა დამსახურებად მიიჩნევა.

რეფორმაციის შედეგები

რეფორმაციის დასასრულად 1648 წელს ხელმოწერილი ვესტფალიის ზავი იქცა, რომლის შედეგადაც რელიგიური ფაქტორის როლი მნიშვნელოვნად დაკნინდა ევროპულ პოლიტიკაში. ვესტფალიის ზავმა საბოლოოდ აღიარა ახალი რეალობა - რეფორმაციის გამო შეცვლილი ევროპის რუკა, რომელზედაც ახალი სახელმწიფოები გაჩნდა. ამის შემდეგ კონტინენტურ ევროპაში ფართომასშტაბიან რელიგიურ ომებს ადგილი აღარ ჰქონია. შედეგად ლუთერანობის მომხრეებად დარჩნენ ჩრდილოეთი გერმანია, დანია, სკანდინავიისა და ბალტიისპირეთის ქვეყნები. რეფორმატორები ჭარბობდნენ შოტლანდიასა და ნიდერლანდებში, ასევე შევეიცარიის რამდენიმე კანტონში. ამ სწავლებას მიმდევრები ჰყავდა უნგრეთში, ცენტრალურ გერმანიასა და საფრანგეთში. ინგლისში ანგლიკანური ეკლესია დამკვიდრდა.

რელიგიურ თანასწორუფლებიანობის იდეის გავრცელებას პოლიტიკური თანასწორობისა და დემოკრატიის იდეების გავრცელებაც მოჰყვა. ქვეყნებში, სადაც მოსახლეობის უმრავლესობა რეფორმატორები იყვნენ, საერო პირებს საშუალება ეძლეოდათ მონაწილეობა მიეღოთ ეკლესიის მართვაში, მოქალაქეებს კი - სახელმწიფოს მართვაში.

ეკონომიკური თვალსაზრისით, რეფორმაციამ ხელი შეუწყო ფეოდალური ფორმაციის კაპიტალისტურით ჩანაცვლებას. ეკონომიისაკენ, მეწარმეობის განვითარებისაკენ სწრაფვამ, ძვირადღირებულ გართობებზე (ასევე ძვირადღირებულ ღვთისმსახურებაზე) უარის თქმამ ხელი შეუწყო კაპიტალის დაგროვებას, რომელიც ვაჭრობასა და მეწარმეობაში იდებოდა. შედეგად პროტესტანტულმა სახელმწიფოებმა განვითარებით გაუსწრეს კათოლიკურ სახელმწიფოებს. პროტესტანტული ეთიკა კი ხელს უწყობდა კაპიტალიზმის განვითარებას.

პროტესტანტული ეკლესიები

საღვთო წერილის ტექსტისადმი თავისუფალმა მიდგომამ პროტესტანტულ ეკლესიათა ატომიზაცია ანუ დაშლადანაწილება გამოიწვია. სხვადასხვა მენტალიტეტისა და ბუნებაგანწყობილების ადამიანები ბიბლიის ერთსა და იმავე მონაკვეთს ხშირად სხვადასხვანაირად აღიქვამენ, რაც, როგორც წესი, ახალახალ თეორიულ თვალსაზრისებს აღმოაცენებს. ამ ფაქტმა კი, თავის მხრივ, ახალი დენომინაციების წარმოშობა განაპირობა.

დამაარსებელთა სახელების მიხედვით - ლუთერისეულ (ლუთერანობა), ცვინგლისეულ (ცვინგლიანობა), კალვინისეულ (კალვინიზმი) ეკლესიებს მალე სხვა სახელწოდების, თეორიისა და პრაქტიკის ეკლესიები (დენომინაციები) მიემატნენ. კერძოდ: 1. ანაბაპტისტები (1521 წ., გერმანია. დამაარსებელია მემაუდე ნიკოლოზ შტორხი და თომას მიუნცერი), 2. მენონისტები (1536 წ., დამაარსებელი მღვდელი მენო სიმონსი), 3. ზომიერი ანაბაპტისტები (რომლებიც ბოროტებისადმი წინააღმდეგობის გაუწევლობას ქადაგებენ), 4. ბაპტისტები (იხ. ბაპტიზმი), 5. კვაკერები (იხ. მეგობართა საზოგადოება), 6. მეთოდისტები (1729 წ., ინგლისი; ქადაგებენ საეკლესიო წესების თანმიმდევრულად, მეთოდურად, პედანტურად დაცვას), 7. ხსნის არმია (იხ. ხსნის არმია), 8. ახალი სამოციქულო ეკლესია (იხ. ახალსამოციქულო ეკლესია) და სხვ. ამ მიმართულებათა ფორმირება „რელიგიური აღორძინების“ (რივაილიზმის) ნიშნით მიმდინარეობდა და ადრეულ ქრისტიანობასთან დაბრუნების მოწოდებას შეიცავდა.

დენომინაციები, რომელთაც ახალპროტესტანტულ ეკლესიებს უწოდებენ, ლუთერის, კალვინისა და ცვინგლის აღმსარებლობას ბევრ საკითხში დაუპირისპირდნენ. ეს პირველ ყოვლისა, ბავშვთა ნათლობასა და სახელმწიფოში ეკლესიის ადგილის განსაზღვრაზე ითქმის. ახალპროტესტანტები ბავშვებს არ ნათლავენ და ეკლესიის სახელმწიფოსთან ინტეგრაციის წინააღმდეგ გამოდიან. ახალპროტესტანტული ეკლესიები ძველი, ლიტურგიკული პროტესტანტიზმისგან თავისუფალი ქადაგებისა და აქტიური მისიონერული მოღვაწეობისადმი განსაკუთრებული სიმპათიით გამოირჩევიან. ამის მიუხედავად, მათ ანგლიკანობასა და ტრადიციულ პროტესტანტობასთან ბევრი საერთო აქვთ. ესაა: საღვთო წერილისადმი ერთნაირი მიდგომა, მისი ავტორიტეტად აღიარება, მაგრამ ავტორიტეტის გარეშე ინტერპრეტაცია; სარწმუნოების ძველი სიმბოლოების ერთგულება, ერთარსებასამების რწმენა, ეკუმენურ ორგანიზაციებსა და ფორუმებში მონაწილეობა და ა.შ. ახალპროტესტანტობას XIX-XX საუკუნეებში ულტრაპროტესტანტული ეკლესიების აღმოცენება მოჰყვა (ორმოცდაათიანელები, ქარიზმატული მოძრაობა), რომლის იქითაც, შეიძლება ითქვას, არის ზღვარი, სადაც პროტესტანტობა მთავრდება. პროტესტანტული ეკლესიების სიახლოვეს ე.წ. პარაქრისტიანული ეკლესიები მოიაზრებიან, რომელთა შორის არიან იეჰოვას მოწმეები, გაერთიანების ეკლესია (მუნიტები), უკანასკნელ დღეთა წმიდანების ეკლესია (მორმონები) და სხვ.

თანამედროვე პროტესტანტიზმში განსაკუთრებული მოვლენაა ე.წ. გაერთიანებული ეკლესიები, რომლებიც რამდენიმე განსხვავებული მიმდინარეობის პროტესტანტული ეკლესიის შერწყმის შედეგად წარმოიქმნა. ასეთებია ევანგელური ეკლესია გერმანიაში (ლუთერანები+რეფორმატორები), კანადის ეკლესიის გაერთიანება (მეთოდისტები+პრესვიტერიანელები+კონგრეგაციონალისტები), ქრისტეს ეკლესიის გაერთიანება აშშში (კონგრეგაციონალისტები+რეფორმატორები), ავსტრალიის გაერთიანებული ეკლესია (მეთოდისტები+პრესვიტერიანელები+კონგრეგაციონალისტები) და ა.შ.

მიუხედავად იმისა, რომ პროტესტანტული ეკლესიების დიდი უმრავლესობა სრულიად დამოუკიდებელია ეროვნულ (და არც ისე იშვიათად ადგილობრივ) დონეზე, XIX-XX საუკუნეებში შეიქმნა მთელი რიგი საერთაშორისო გაერთიანებები, რომლებმაც ერთმანეთთან დააკავშირეს მონათესავე პროტესტანტული დენომინაციები: ლამბეტის კონფერენცია (1867 წ.), რეფორმატორული ეკლესიის მსოფლიო ალიანსი (1875 წ.), რომელსაც, მას შემდეგ, რაც მას 1970 წელს კონგრეგაციონალისტები მიუერთდნენ, სახელი შეეცვალა და მსოფლიო რეფორმატორული ეკლესიების ალიანსი ეწოდა (პრესვიტერიანელებისა და კონგრეგაციონალისტებისა), მსოფლიო მეთოდისტური კრება (1881წ., 1951 წ-მდე მსოფლიოს მეთოდისტური კონფერენცია), ბაპტისტების მსოფლიო კავშირი (1905 წ.), მენონისტების მსოფლიო კონფერენცია (1925 წ.), ქრისტეს ეკლესიის მსოფლიო კონვენცია (შეიქმნა 1930 წელს „ქრისტეს მოწაფეების“ მიერ), კვაკერების (მეგობრების) მსოფლიო საკონსულტაციო კომიტეტი (1937 წ.), მსოფლიო ლუთერანული ფედერაცია (1947 წ.), მსოფლიო ორმოცდაათიანელთა კონფერენცია (1947 წ.). ზემოთჩამოთვლილი გაერთიანებები მხოლოდ საკონსულტაციო მიზნით შეიქმნა, ინფორმაციისა და გამოცდილების გასაზიარებლად და ასევე ერთმანეთის მხარდასაჭერად. ამ გაერთიანებებში არ შედის პროტესტანტიზმის ყველა მიმდინარეობა.

საყოველთაო მღვდლობის პრინციპი

პროტესტანტული ეკლესიების უმრავლესობას სწამს, რომ ყოველ ქრისტიანს, რაკიღა იგი გამორჩეულია იმით, რომ მონათლულია, თვითონ შეუძლია ღმერთთან ურთიერთობა, შუამავლების - ინსტიტუციონალური ეკლესიისა და მღვდლის - გარეშე, მეტიც, აქვს ქადაგებისა და ღვთისმსახურების უფლება. ამით პროტესტანტიზმში ქრება ეკლესიოლოგიური სხვაობა სასულიერო და საერო პირებს შორის და მარტივდება საეკლესიო იერარქია. აღსარება და ცოდვის მიტევება საიდუმლოდ არ მიიჩნევა, თუმცა უშუალოდ ღვთის წინაშე სინანულის აქტს არსებითი მნიშვნელობა ენიჭება. ცელიბატი ან, პირიქით, სავალდებულო ქორწინება მღვდლებისა და პასტორებისთვის რეგლამენტირებული არ არის. პროტესტანტიზმმა უარყო აგრეთვე იერარქიული ავტორიტეტი და მონაზვნობა, როგორც სულის ხსნის განსაკუთრებული გზა. შედეგად ეკლესიების უმრავლესობამ საყოველთაო მღვდლობის პრინციპი აღიარა, რითაც საზოგადოების დემოკრატიულ მოწყობას ჩაუყარა საფუძველი (სასულიერო და სამღვდელო პირების თანასწორობა, არჩევითობა, ანგარიშვალდებულება და ა.შ.). თუმცა იერარქია, თუნდაც გარკვეული სათემო წესრიგის აუცილებლობიდან გამომდინარე, ამა თუ იმ სახით (ფორმალურად თუ არაფორმალურად) მაინც შენარჩუნებულია. მღვდლები და პასტორები, როგორც წესი, გადიან პროფესიულ მომზადებას. ზოგან მონასტრების არსებობაც დაშვებულია კომუნების სახით.

პროტესტანტულ ეკლესიებს საეკლესიო მოწყობის სამი ძირითადი ფორმა აქვთ: ეპისკოპალური (როდესაც განსაზღვრულ ტერიტორიაზე მცხოვრები საეკლესიო საზოგადოების წევრები ეპისკოპოსის მიერ იმართებიან), პრესვიტერიანული (ცალკეული, ერთმანეთთან ახლოს მყოფი ეკლესიები ქმნიან ერთობას, პრესვიტერიას, რომელსაც აქვს უფლება ამ ერთობაზე გარკვეული კონტროლი იქონიოს) და კონგრეგაციონალისტური (თითოეული საეკლესიო ერთობა, ფაქტობრივად, დამოუკიდებელია). ერთმანეთისგან განსხვავებული საეკლესიო მოწყობის მიუხედავად, თანამედროვე პროტესტანტულ კონფესიებს, ჩვეულებრივ, ნაციონალურ დონეზე აქვთ რაიმე გაერთიანება, თუმცა ამ ორგანიზაციების როლი განსხვავებულია: ზოგიერთი მათგანი მნიშვნელოვან ძალაუფლებას ფლობს, ზოგს კი მხოლოდ საკონსულტაციო და ინფორმაციული ფუნქციები აქვს.

მსახურება

პროტესტანტიზმმა შეამცირა საეკლესიო საიდუმლოთა რიცხვი და შვიდიდან ორამდე დაიყვანა - დატოვა მხოლოდ ნათლობა და ზიარება. გარდა ამისა, პროტესტანტები გარდაცვლილთა სულებისათვის მეოხებისა და ასევე წმიდანებისადმი ლოცვის პრაქტიკასაც არ იზიარებენ, არ მართავენ მათ საპატივცემულოდ საეკლესიო დღესასწაულებს. ამავე დროს წმიდანი შეიძლება მისაბაძი გახდეს, როგორც ნიმუში მართალი ცხოვრებისა. პროტესტანტული ეკლესიები უარყოფენ წმიდა ნაწილების თაყვანისცემას, როგორც საღვთო წერილთან შეუსაბამო მოვლენას. ხატისადმი დამოკიდებულება არაერთგვაროვანია - სრული უარყოფით დაწყებული დამთავრებული მოსაზრებით, რომ ხატის თაყვანისცემა ქრისტეს პირველხატის პატივისცემასთან არის დაკავშირებული.

ღვთისმსახურების პრაქტიკა პროტესტანტულ ეკლესიებში ერთმანეთისგან ძალიან განსხვავდება, თუმცა ყველა მათგანთან შეინიშნება სწრაფვა ლიტურგიკული მხარის შეკვეცაზე, აქცენტი ქადაგებასა და წმინდა წერილის კითხვაზე კეთდება. თუმცა ეს ტენდენცია პროტესტანტებს შორის თანაბრად არ შეინიშნება მაგალითად, თუ ანგლიკანურ და ლუთერანულ ეკლესიებში კათოლიკური მესის მსგავსი მსახურება, თუმცა ძალიან გამარტივებული ფორმით, მაგრამ მაინც აღესრულება, კვაკერებმა და ხსნის არმიამ საერთოდ უარყვეს ნებისმიერი სახის ტრადიციული მსახურება.

პროტესტანტების სამლოცველო სახლები, როგორც წესი, სადადაა მოწყობილი (ქანდაკებებისა და ხატების გარეშე), რაც თვითმიზანს არ წარმოადგენს - უბრალოდ, მიიჩნევა, რომ „დეკორაცია“ აუცილებელი არ არის. ეკლესია შესაძლებელია განთავსებული იყოს ნებისმიერ შენობაში, რომელსაც ქირაობენ ან იძენენ იმავე პირობით, რა პირობითაც საერო ორგანიზაციები ქირაობენ და იძენენ ოფისს. პროტესტანტები ღვთისმსახურებას, რაც ძირითადად ქადაგების, ფსალმუნთა კითხვისა და გალობისაგან შედგება, ნაციონალურ ენაზე ასრულებენ. ზოგიერთი ეკლესია, მაგალითად, ლუთერანული, გამორჩეულ ყურადღებას უთმობს ზიარებას, რომლის მისაღებად კონფირმაცია მოითხოვება. ძირითადად სახარებისეულ დღესასწაულებს აღნიშნავენ: შობას, აღდგომას, სულთმოფენობასა და სხვ.

თეოლოგია

პროტესტანტული ღვთისმეტყველების საბოლოო ფორმირება XVII საუკუნეში მოხდა და იგი შემდეგი დოკუმენტებითაა გადმოცემული: 1563 წლის ჰაიდელბერგის კატეხიზმოთი, 1580 წლის თანხმობის წიგნით, 1618-1619 წლების დორტის სინოდის კანონითა და 1633-1649 წლების ვესტმისტერული რწმენის დოქტრინით.

პროტესტანტულმა ღვთისმეტყველებამ განვითარების რამდენიმე ეტაპი გაიარა, მათგან ძირითადია: 1. XVI საუკუნის ორთოდოქსული თეოლოგია (ლუთერი, კალვინი, მელანქტონი, ცვინგლი), 2. XVIII-XIX საუკუნეების ლიბერალური თეოლოგია (შლაიერმახერი, ტროლჩი, ჰარნაკი), 3. პირველი მსოფლიო ომის დროს წარმოშობილი „კრიზისის თეოლოგია“ ანუ დიალექტიკური თეოლოგია (კ. ბარტი, პ. ტილიხი, რ. ბულტმანი), 4. მეორე მსოფლიო ომის დროს გავრცელებული რადიკალური, ანუ „ახალი“ თეოლოგია (ბონჰიოფერი).

კლასიკური პროტესტანტული ღვთისმეტყველებისთვის დამახასიათებელია მკაცრი დამოკიდებულება ფუნდამენტური ეკლესიოლოგიური ასპექტების მიმართ, რაც მოიცავს რწმენის საკითხებს, საიდუმლოებებს, ხსნას, მოძღვრებას ეკლესიის შესახებ, მისთვის ნიშანდობლივია, აგრეთვე, საეკლესიო ცხოვრების გარეგნულ რიტუალურ მხარეებზე ყურადღების გამახვილება.

გვაინდელი მიმდინარეობები ხშირად საკუთარ დოქტრინებს ქმნიან, რომლებიც მხოლოდ ნაწილობრივ არიან დაკავშირებული კლასიკურ საღვთისმეტყველო მემკვიდრეობასთან. მაგალითად, ადვენტისტები აღიარებენ ელენ უაითის წინასწარმეტყველებას. ორმოცდაათიანელები, ორთოდოქსი პროტესტანტი თეოლოგებისაგან განსხვავებით, ყურადღებას აქცევენ გლოსოლალიას (სხვადასხვა ენებზე მეტყველებას) და ამას სულიწმიდით ნათლობის ნიშნად მიიჩნევენ.

პროტესტანტიზმის გავრცელება

დღესდღეობით პროტესტანტიზმი ყველაზე მეტად გავრცელებულია სკანდინავიის ქვეყნებში, აშშ-ში, გერმანიაში, დიდ ბრიტანეთში, ნიდერლანდებში, კანადასა და შვეიცარიაში. თანამედროვე პროტესტანტიზმის მსოფლიო კერად აშშს მიიჩნევენ, სადაც ბინა დაიდო ბაპტისტების, ადვენტისტებისა და სხვა პროტესტანტული ეკლესიებისა და დენომინაციების რელიგიურმა ცენტრებმა.

პროტესტანტიზმი ერთ-ერთი იმ აღმსარებლობათაგანია, რომელიც დღეს მსოფლიოში სწრაფად ვრცელდება. ბოლო 30 წლის განმავლობაში ბრაზილიის მოსახლეობის 1520%, ჩილეს მოსახლეობის 1525%, გვატემალის მოსახლეობის ერთი მესამედი, სამხრეთ კორეის მოსახლეობის თითქმის ნახევარი პროტესტანტი გახდა. სხვადასხვა მონაცემებით, ბოლო 15 წლის განმავლობაში პროტესტანტული ქრისტიანობა შუა აზიაში მცხოვრებმა 500 ათასზე მეტმა მუსლიმმა მიიღო. დღეისათვის მსოფლიოში პროტესტანტების რაოდენობა 600 მილიონს აღწევს.

თანამედროვე პროტესტანტიზმს ინტეგრაციისაკენ სწრაფვა გამოარჩევს, რამაც თავისი გამოხატულება 1948 წელს შექმნილ ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოში პოვა (იხ. ეკუმენიზმი).

სტატია მომზადებულია ტოლერანტობის ცენტრის მიერ

ევანგელურ-ლუთერანული ეკლესია ერთ-ერთი უდიდესი პროტესტანტული ეკლესიაა. დღეს მსოფლიოში არსებული 220-ზე მეტი ლუთერანული ეკლესია, მისია და დამოუკიდებელი სამრევლო სათავეს იღებს იმ რეფორმატორული მოძრაობიდან, რომელიც გვიანი შუასაუკუნეების კათოლიკური ეკლესიის წიაღში აღმოცენდა და XVI საუკუნეში მოღვაწე გერმანელი თეოლოგის, მარტინ ლუთერისა და მისი მიმდევრების სახელთანაა დაკავშირებული.

სახელი ევანგელური რეფორმაციის პერიოდიდან მოდის და ხაზს უსვამს რწმენის ძირითად საფუძვლად სახარების გამოყენების პრინციპს. ტერმინ ლუთერანულს თავდაპირველად კათოლიკეები (adversos Lutheranos, et alios hostes Ecclesiae, iohanes eki, 1520 წ.) იყენებდნენ და ამით ისინი ლუთერის მიმდევრებს მწვალებლებად ახასიათებდნენ. მოგვიანებით თავად ლუთერანებმაც დაიწყეს ამ ტერმინით საკუთარი თავის აღნიშვნა.

მარტინ ლუთერი და ლუთერანები

მარტინ ლუთერი კათოლიკე ბერი და ღვთისმეტყველების დოქტორი იყო. იგი დიდ დროს უთმობდა წმიდა წერილის შესწავლას. კვლევის პროცესში მას კრიტიკული დამოკიდებულება ჩამოუყალიბდა კათოლიკურ ეკლესიაში გავრცელებული ზოგიერთი წესის მიმართ. თავდაპირველად მარტინ ლუთერს კათოლიკური ეკლესიის რეფორმა სურდა და მიზნად არ ისახავდა ეკლესიის გაყოფას. ლუთერის პირველი რეფორმატორული ნაბიჯი კათოლიკურ ეკლესიაში გავრცელებული ინდულგენციებით ვაჭრობის წინააღმდეგ გალაშქრება იყო. ეს წესი ეკლესიისთვის შემოწირულობის ხარჯზე ცოდვის გამოსყიდვას ან შემსუბუქებას გულისხმობდა. 1517 წლის 31 ოქტომბერს ლუთერმა 95 თეზისი გააკრა ვიტენბერგის ტაძრის კარზე, რომლითაც ხალხს მოუწოდა ინდულგენციებით ვაჭრობის მართებულობაზე დაფიქრებულიყო. 95 თეზისით ლუთერმა კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენა რომის პაპის ავტორიტეტი. რწმენის უმთავრეს და ერთადერთ ავტორიტეტად კი ბიბლია გამოაცხადა.

კათოლიკური ეკლესიის მხრიდან, უკმაყოფილების მიუხედავად, 1517 და 1520 წლებში ლუთერი აქტიურად ქადაგებდა და აქვეყნებდა კრიტიკულ თხზულებებს შერყვნილი დოქტრინის თაობაზე. ინდულგენციებით ვაჭრობის კრიტიკა რომის პაპის კრიტიკად იქნა აღქმული და ამით დაიწყო დიდი დაპირისპირება, რომელიც ეკლესიის გაყოფით დამთავრდა.

ლუთერს ბევრი მიმდევარი გამოუჩნდა, თუმცა გავლენიანი მტრებიც არ აკლდა. რომის პაპმა მას მოუწოდა უარი ეთქვა თავის იდეებზე. ლუთერმა დაწვა პაპის ბულა, რასაც მისი და მისი მომხრეების ეკლესიიდან განდევნა მოჰყვა 1521 წლის იანვარში.

1521 წლის 16 აპრილს ლუთერი ვორმსში წარდგა სამსჯავროს წინაშე, სადაც კიდევ ერთხელ დაადასტურა, რომ მხოლოდ წმიდა წერილს ეყრდნობოდა და არა პაპის ავტორიტეტს. მოგვიანებით გამოიცა ვორმსის ვერდიქტი, რომელმაც ლუთერი და მისი მომხრეები კანონგარეშედ გამოაცხადა.

ლუთერის იდეები სწრაფად გავრცელდა. ლუთერი თარგმნიდა ბიბლიას გერმანულად, ურთავდა წინასიტყვაობას, განმარტებებს, აქვეყნებდა თავის ქადაგებებს. საჰერცოგოების ნაწილმა გაიზიარა ლუთერის ნააზრევი და მოგვიანებით, როცა 1529 წელს მისი ნაწერების გავრცელება აიკრძალა, მათ ეს ახალი დადგენილება გააპროტესტეს. მათ, ვინც ვორმსის ედიქტს აპროტესტებდა, პროტესტანტები ეწოდათ. მოგვიანებით ეს სახელი შეერქვა იმ რელიგიურ მოძრაობებს, რომლებიც XVI საუკუნეში რომაულკათოლიკურ ტრადიციას ეწინააღმდეგებოდნენ.

ლუთერანული მიმდინარეობა ცალკე ეკლესიად ჩამოყალიბდა 1530 წელს აუგსბურგში რაიხსტაგის შეკრების შემდეგ. ამ კრებაზე ფილიპ მელანქთონმა წარმოადგინა ლუთერანული რწმენის ძირითადი პრინციპები, რომელიც აუგსბურგის აღმსარებლობის სახელითაა ცნობილი. ამ აღმსარებლობას ეყრდნობიან ლუთერანული ეკლესიები დღესაც.

პროტესტანტული რეფორმატორული მოძრაობა სწრაფად გავრცელდა, განსაკუთრებით, ევროპის ჩრდილოეთ ქვეყნებში. ახლადჩამოყალიბებული, რეფორმირებული ეკლესიები ლუთერის დიდ და მცირე კატეხეზისს (1529 წ.), აუგსბურგის აღმსარებლობას (1530 წ.), აუგსბურგის აღმსარებლობის აპოლოგიას (1531 წ.), ლუთერის შმალკალდურ პარაგრაფებს (1537 წ.) და მელანქთონის ტრაქტატს პაპის ძალმომრეობისა და პრიმატის შესახებ (1537 წ.) ეყრდნობოდნენ. დავა ამ ნაწერების სწორად ინტერპრეტირების გამო XVI საუკუნის ბოლომდე გრძელდებოდა. საბოლოოდ მიღწეული იქნა შეთანხმება და 1577 წელს შეიმუშავეს თანხმობის (კონკორდიის) ფორმულა, რომლითაც საერთო თეოლოგიური საფუძველი აღდგა. 1580 წელს გამოქვეყნდა თანხმობის წიგნი, ლუთერანული აღმსარებლობის კორპუსი, რომელშიც შევიდა ლუთერანული აღმსარებლობის ზემოთ ჩამოთვლილი ექვსი თხზულება, 1577 წლის თანხმობის ფორმულა და სამი ძველი საეკლესიო მრწამსის აღიარება (ეკუმენური კრედო): აპოსტოლიკუმი, ნიკენუმი (ნიკეას მრწამსი) და ათანასიანუმი (ათანასე დიდის მრწამსი).

საერთო აღმსარებლობას არ შეუშლია ხელი ლუთერანული ეკლესიების დაყოფისთვის და არ დაუცავს ისინი სხვადასხვა გავლენისაგან, იქნებოდა ეს პიეტიზმი, განმანათლებლობა, რაციონალიზმი, იდეალიზმი თუ სხვ. (XX საუკუნეში გაძლიერდა ეკუმენური მოძრაობა).

ამჟამად დაახლოებით 82.6 მილიონი ლუთერანია მთელ მსოფლიოში.

მოძღვრება

ლუთერანულ მოძღვრებაში ძირითადია გამართლების დოქტრინა. ლუთერისთვის ქრისტეში სულის ხსნა წმიდა წერილის ცენტრალური ნაწილია. ლუთერანებს სწამთ, რომ ადამიანის ხსნა ცოდვებისგან შესაძლებელია მხოლოდ ღვთის მადლის გამო (სოლა გრატია), რწმენის მეშვეობით (სოლა ფიდე). გამართლებას ადამიანი აღწევს ბოლოს მხოლოდ ქრისტეს ამქვეყნად მოვლენის წყალობით (solus Christus). წმიდა წერილი შეიცავს ამ ჭეშმარიტებას და თითოეული ადამიანის უფლებაა თავად მივიდეს ღმერთთან საღმრთო სიტყვის მეშვეობით. ლუთერანული თეოლოგიისთვის ცენტრალური მნიშვნელობისაა წმიდა წერილის თვითკმარობის და მისი, როგორც ერთადერთი ავტორიტეტის აღიარება (სოლა სცრიპტურა).

საღმრთო სიტყვას ლუთერანულ თეოლოგიაში აქვს ნორმის დამდგენი (ნორმა ნორმანს) ფუნქცია. ბიბლია, როგორც ღვთისგან შთაგონებული წიგნი, არის ღვთაებრივის შესახებ ყველანაირი ცოდნის წყარო. ასე რომ, მხოლოდ წმიდა წერილი (სოლა სცრიპტურა) არის რწმენის ფორმალური პრინციპი. წმიდა წერილი არის ღვთის სიტყვა და მხოლოდ მას უნდა ვეყრდნობოდეთ რწმენაში და ღვთისმსახურებისას. ღმერთს ვხვდებით სიტყვაში. წმიდა წერილს არ სჭირდება განმარტება. იგი თავად განმარტავს საკუთარ თავს: „წერილი, საკუთარი თავიდან გამომდინარე, არის სრულიად უეჭველი, სრულიად მარტივად გასაგები, სრულიად ნათელი, თვითგანმმარტავი, ყველაფრიდან ყველაფრის შემმოწმებელი, განმსჯელი და განმანათლებელი“ (WA 7, 97, 23f Assertio omnium articulorum…, 1520). ნათქვამ, ნაქადაგებ სიტყვას აქვს განსაკუთრებული მნიშვნელობა.

ადამიანის ხსნა ხორციელდება მხოლოდ მადლის გამო, ანუ იგი (მადლი) თავისთავად მოდის ღვთისგან, რადგან ღმერთი გულმოწყალეა და არა იმ საქმეების გამო, რასაც ადამიანი სჩადის. ამგვარად ყალიბდება ლუთერანული სარწმუნოების მეორე ძირითადი პრინციპი სოლა გრატია: სულის ხსნა შესაძლებელია მხოლოდ ღვთის მადლით და ეს მადლი ებოძა ადამიანს ქრისტეს ამქვეყნად მოვლინებით. ადამიანის გამართლების საფუძველი არის ქრისტე. ღმერთი პატიობს ადამიანს ყველა ცოდვას და ამას აკეთებს არა იმის გამო, რომ ადამიანი უცოდველია, არამედ ქრისტეს გამო, რომელიც ევნო და მკვდრეთით აღდგა (solus Christus).

ლუთერის მიხედვით, ქრისტეში გამოცხადებული ღმერთი ხდება სულის ხსნის ღმერთი. ადამიანის სულის ხსნა შესაძლებელია მისი რწმენის გზით, სოლა ფიდე. რწმენა ერთადერთი გზაა ლუთერანებისთვის, რომლითაც ადამიანი ღვთის წყალობას იღებს. ეს რწმენა არის სულიწმიდის ძღვენი. რწმენის გზით შეიმეცნებს მორწმუნე ღვთის სიყვარულს, ქრისტეს მეშვეობით, რომელიც ჩვენი ცოდვებისთვის ჯვარს ეცვა.

ორგანიზაცია

ლუთერანული ეკლესიის ორგანიზაციული სტრუქტურა რწმენის პრინციპებიდან გამომდინარე ნაკლებად იერარქიულია. ლუთერის მიხედვით, ყოველი მორწმუნე სასულიერო პირია, ამიტომ წაშლილია განსხვავება სამღვდელო და საერო პირებს შორის. შესაბამისად, ორდინაცია არის არა წმიდა საიდუმლო, რომლითაც მღვდლად კურთხევა ხდება, არამედ მღვდლად დასახელება მრევლის მიერ.

სამრევლოს რელიგიური ხელმძღვანელი არის პასტორი. მას უმეტესად მრევლი ირჩევს. იგი აუცილებლად უნდა იყოს ორდინირებული თეოლოგი.

რეგიონალური ნიშნით გაერთიანებული სამრევლოების პასტორებს ეპისკოპოსი ხელმძღვანელობს. იგი, ძირითადად, არჩეულია გარკვეული ვადით (ან გარდაცვალებამდე) სინოდის მიერ, რომელიც ლუთერანული ეკლესიების სათათბირო და კანონმდებელ ორგანოს წარმოადგენს. ეპისკოპოსები არ გადიან ცალკე ორდინაციას, ხდება მხოლოდ მათი შეყვანა თანამდებობაზე. ეპისკოპოსი არ ითვლება პასტორზე უფრო მაღალ სასულიერო პირად, მას უფრო ორგანიზატორული ფუნქცია აქვს. არ არსებობს წმიდა საიდუმლო, რომლის შესრულებაც მხოლოდ ეპისკოპოსს შეუძლია.

ეპისკოპოსი, ისევე როგორც პასტორი, ლუთერანული ეკლესიების უმეტესობაში შეიძლება იყოს ქალიცა და მამაკაციც.

სინოდის შეკრების წესს, სიხშირეს და კონკრეტულ ფუნქციებს ადგენს ეკლესია კონსტიტუციით.

რიტუალები

თავად ლუთერმა შეიმუშავა ღვთისმსახურების გარკვეული თანამიმდევრობა, თუმცა არ არსებობს ყველა ლუთერანული ეკლესიისთვის სავალდებულო ერთი განაწესი. ეკლესია თავისუფალია ღვთისმსახურების წესისა და ეკლესიის შინაგანაწესის დადგენისას. ეკლესიებს აქვთ თავიანთი აგენდა (ტიპიკონი), რომელშიც განსაზღვრულია ღვთისმსახურების ელემენტების თანამიმდევრობა, საკითხავები, ლოცვები, საგალობლები.

წირვის ცენტრალური ელემენტებია ქადაგება და საკრამენტი (საიდუმლო).

ეკლესია შექმნილია ღვთის მიერ სიტყვის საშუალებით, მისით საზრდოობს და ძლიერდება, ამიტომ განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ქადაგებას. ქადაგებაში წარმოთქმული ღვთის სიტყვა ამყარებს რწმენას და ქმნის ეკლესიას, რომელიც ყველა მორწმუნის თავშეყრის ადგილია.

წმიდა საიდუმლოებებთან მიმართებით ლუთერანული ეკლესია განსხვავდება სხვა ეკლესიებისგან. ლუთერისთვის წმიდა საიდუმლოს იმდენად აქვს მნიშვნელობა, რამდენადაც იგი რწმენის გამყარებას უწყობს ხელს. მხოლოდ ორი საკრამენტი ითვლება წმიდა საიდუმლოდ: ნათლობა და ზიარება.

ლუთერი ნათლობაში ხედავდა ღმერთის გაცხადებულ თანხმობას, ქრისტეს გამო ყველა ცოდვა შეუნდოს ადამიანს. ნათლობა არის კავშირი ღმერთთან. მონათლული ჰპირდება ღმერთს, რომ ყოველდღიურად უკუაგდებს ცოდვას. ნათლობა ერთჯერადი აქტი არ არის, იგი ყოველდღიურად უნდა განმეორდეს.

ევანგელიურ-ლუთერანულ ეკლესიაში გავრცელებულია კონფირმაციის რიტუალი. მოზარდობის პერიოდში, ჩვეულებრივ 14 წლის ასაკში, ლუთერანები გადიან კონფირმაციას, რაც ნათლობის კიდევ ერთხელ დადასტურებას ნიშნავს. კონფირმაციას ორი ძირითადი მნიშვნელობა აქვს: 1. ნათლობის დადასტურება და ამით ეკლესიის წევრობის აღიარება, 2. საეკლესიო სწავლების დასრულება და მოზარდთა საეკლესიო ცხოვრებაში ჩაბმა.